سم اهلل الرمحن الرحيم ب

رقتظی دیعس

كريم ىل رسوله ال حنمده ونصىل ع ا بعد ام

دا مولى صل وسلم دائما اب يبك خرياخللق كلهم عىل حب

زن اكر راہ ےہ ازك ےس ات ارمهز

ي

ت

س

رچاغ وفطصمی ےس رشار وبیبہل

قح ه ابلط اهر ریخ ه رش یک رعمہک آرایئ دہع دقمی ےس وہیت یلچ آیئ ےہ اهر ابلط آج یھب اینپ وپری

وتاانیئ ےس قح وک تسین هانوبد رکےن ےئلیک رسرگل لمع ےہ،اطوغیت اطتق ےن قح ےک الخف ےب امشر

اینپ دشت دنسپی اهر

ي

ز دلقميتت

ي

احمذ وھکك راھک ےہ اهر رہتمس االسل زیبار وطافم رباپ رکدای ےہ،غ

رکفی آهاریگ ےئلیک تہب وہشمر ںیہ ام انل اہند االسل ےک وھجےٹ دیکیھٹارهں ےس االسل وک وج زربدتس

اصقنم اچنہپ ےہ هہ الہ ملع هداشن ےس یفخم ںیہن ےہ اهر رصع احرض ںیم هاہیب ازل ےک رپاتسرهں ےس

۔ االسل یک اصف رھتسی ہیبش سج رطح دادغار وہ ریہ ےہ هہ یھب گج اظرہ ےہ

تنطلس ہیلغم ےک زهاك ےک دعب اهر رباطونی وکحتم ےک اغابصہن ےضبق ےک ےجیتن ںیم دحتمہ دنہهاتسم ںیم

۔ذمبہ یک آڑ ںیم نج ونتفں ےن رس ااھبرا ام ںیم اکی ڑبا ہنتف هاہتیب یک لکش ںیم اظرہ وہا

تیب یک تقیقح وک تشط ازابل رکےن ےئلیک داینےئ اھوہیدتی ه رصناتین ےک نطب دیلپ ےس دیپا رحتکی ه

االسل ےک زہارهں املعےئ قح ےن رقاباینں شیپ یک ںیہ رگم رسزنیم دنہ ںیم اس ذمومل رحتکی یک رس

ےن اےنپ دہع امہیلع ارلہمح وکیب ںیم اجمدہ آزادی العہم لضف قح ریخاابدی اهر العہم لضف روسك دباویین

ںیم امنایں رکدار ادا ایک ےہ، آپ ےک دعب امجتع ہقح یک یچس ایقدت اك ال زهاك اهر ےب اثمك اكرانہم دجمد

اں دنی هتلم اامل رابین ایلع رضحت میظع اربلتک ااشلہ ا خ ض ام احمد ر اقدری ربولیی ام

یک ایسی راض ( لج الجہل ه یلص اہلل اعتیل ہیلع هملس )ےن ااجنل درکی اہلل ه روسك ریض اہلل اعتیل ہنع

آپ ےک دهر ںیم ےب امشر لیلج ادقلر یئگ، احلص یک ہک آپ یک رطف تبسن ذمبہ قح یک اچہپم نب

ای ۔امعدئنی دنی ه تلم ےن هاہتیب یک خیب ینک رفامیئ اهر اچدن رپ وھتےنک هاولں وک رفیک رکدار کت اچنہپ

دعبہ آج یھب اس نشم رپ لمع رکےت وہےئ امہری امجتع ےک ےب امشر املعےئ قح بش هرهز اینپ رقتری

هرحتری ےک ذرےعی ابلط اكرس ےنلچک ںیم نفک ربدهش ںیہ اںیہن دقمس ویتسہں ںیم ےس اکی رفنمد یتسہ

رضحت العہم دعانم دیعسی کلسم ایلع رضحت ےک ےچس ابہگنم ریشمش ه انسم ربرگدم هاہایبم ه رمگااہم

"یک ےہ آپ اك اکی دنتسم ومضمم دال ہلظ اونلراین

رظن وناز وہا وج یئک وطسقں ںیم ےہ اس ںیم رتحمل ےن داللئ ابرہہ"

اهر ہی اثتب رکدای ےہ ہک راض ےک ریش آج یھب ںیہ ےس رگدم هاہتیب وک رمهڑ رک ام یک دایجھں ریھکب دی

ںیہ ۔اہمترے ابلط رظنایت وک داین ےک اسےنم شیپ رکےن ےئلیک ریشمشفکب

ا ےہ رجنخ وخوخنار ربق ابر

ي

کلک رض

ادعا ےس دہکه ریخ انمںیئ ہن رش رکںی

ےک دصہق ه ملسو هيلع هللا ىلص رکمی یک دقمس ابراگہ ںیم داع ےہ ہک اےنپ بیبح لج دجمہ ارکلمی اہلل اعتیل

لیفط رتحمل وک اس نشم ںیم ابثت هدهال اطع رفامےئ اهر زهر ملق اطع رفامرک کلسم ایلع رضحت یک اتدل

ایحت یچس اپابسین رکےن یک وتقیف اطع رفامےئ ۔

آپ اك صلخم

یفع ہنعدمحم اونارانسحل اخں یمیعن ادجمی

1

اسرے٪اعمل٪االسؾ٪ںیم٪ریغدلقمنی٪اک٪رفہق٪اباقدعہ٪امجیتع٪رگن٪ںیم٪ہن٪یھبک٪ےلہپ٪اھت٪افر٪ہن٪یہ٪اب٪وموجد٪

ےہ۔٪رصػ٪دنھفاتسؿ٪اکی٪ااسی٪کلم٪اھت٪سج٪ںیم٪ہی٪رفہق٪ںیہک٪ںیہک٪اپای٪اجات٪اھت٪نکیل٪دنھفاتسؿ٪ںیم٪یھب٪

ارگنزی٪یک٪رمکحاین٪ےس٪لبق٪یھب٪اس٪رگفہ٪اک٪ںیہک٪یھب٪انؾ٪ف٪اشنؿ٪کت٪ہن٪اتلم٪اھت۔

٪مشچ٪اافتلت دنھفاتسؿ٪ںیم٪اس٪رفہق٪اک٪وہظر٪ف٪فوجد،٪ارگنزی٪یک٪ ٪افر ٪اکرنیہ٪تنم٪ےہ،٪ رظنرکؾ

دنھفاتسؿ٪ںیم٪بج٪ارگنزی٪ےن٪اےنپ٪وحنمس٪دقؾ٪امجےئ٪وت٪اس٪ےن٪املسمونں٪ںیم٪ااشتنر٪ف٪اشفلخر،٪

االتخػ٪ارتفاؼ٪افر٪دشتد٪افر٪ال٪رمزکتی٪دیپا٪رکےن٪ےک٪ےئل٪ڑلاؤ٪افر٪وکحتم٪رکف٪ےک٪اشرطاہن٪اوصؽ٪

ےک٪تحت٪اہیں٪ےک٪ابدنشاگؿ٪وک٪ذمیبہ٪آزادی٪دی۔٪سج٪ےک٪رپدے٪ںیم٪ذمیبہ٪آزاد٪ایخیل٪افر٪ذینہ٪

آفاریگ٪وک٪رپفاؿ٪ڑچاھےن٪ںیم٪اےنپ٪امتؾ٪فاسلئ٪وک٪ربفےئ٪اکر٪الای٪ویکہکن٪فہ٪ایسیلب٪ایستس٪اھت،٪انبربںی٪فہ٪

٪امتؾ٪ونتفں٪اک٪ربنم٪،دصمر٪افر٪رس٪ہمشچ٪ےہ،٪یہوخبیب٪اجاتن٪اھت٪ہک٪ذمیبہ٪آزاد٪ایخیل٪

اس٪ذمیبہ٪آزادی٪ےک٪ہجیتن٪ںیم٪رفہق٪ریغدلقمنی٪وہظر٪ذپری٪وہا۔٪رھپ٪اس٪رفہق٪ےک٪نطب٪ہنتف٪رپفر٪ےس٪

ہنتف٪رچنتی،٪ہنتف٪ااکنر٪دحثی،٪ہنتف٪رمزاتیئ٪افر٪ہنتف٪اانتیح٪ف٪دشتد٪دنسپی٪ےن٪منج٪ایل۔

ذمیبہ٪آزادی٪اک٪بلطم٪ہی٪ےہ٪ہک٪وج٪صخش٪وج٪ذمبہ٪اچےہ،٪اایتخر٪رکے،٪اینپ٪ھجمس٪افر٪مہف٪ےک٪اطمقب،٪

رقآؿ٪ف٪دحثی٪اک٪وج٪بلطم٪اچےہ٪ایبؿ٪رکے،٪رقآؿ٪ف٪دحثی٪ےک٪اافلظ٪وک٪طلغ٪اعمین٪انہپےئ،٪اؿ٪ےک٪

وہافممیہ٪وک٪خسم٪رکے٪افر٪اؿ٪ےک٪اضمنیم٪اک٪ہیلح٪اگبڑے٪اس٪وک٪وکیئ٪وپےنھچ٪فاال٪ہن٪

2

رخاج٪نیسحت٪" وضحر " انچہچن٪وناب٪دصقی٪نسح٪اخؿ٪اصبح٪اس٪ابرے٪ںیم٪اےنپ٪ارگنزی٪رساکر٪ےک

شیپ٪رکےت٪وہےئ٪ےتھکل٪ںیہ٪ہک،

بتک٪اترخی٪دےنھکی٪ےس٪ولعمؾ٪وہات٪ےہ٪ہک٪وج٪انم٪ف٪آاسشئ٪ف٪آزادیگ٪اس٪وکحتم٪ارگنزیی٪ںیم٪امتؾ٪قلخ٪

ینعی٪ارگنزی٪ےس٪لبق٪اعمل٪االسؾ٪ےک٪السنیط٪الثم٪وجلسیت،٪) وک٪بیصن٪وہیئ٪یسک٪وکحتم٪ںیم٪یھب٪ہن٪یھت

افر٪ (امثعین٪السنیط،٪فریغہ٪مہ٪ےک٪ادفار٪وکحتم٪اس٪انم٪ف٪آاسشئ٪افر٪آزادیگ٪ذمبہ٪ےس٪اخیل٪ےھت

وک٪دی٪۔فہج٪اس٪یک٪وساےئ٪اس٪ےک٪ھچک٪ںیہن٪یھجمس٪یئگ٪ہک٪وگرٹنمن٪ےن٪آزادی٪اکلم٪رہ٪ذمبہ٪فاےل٪

۱٦رتامجؿ٪فاہہیب٪ص

:دفرسے٪اقمؾ٪رپ٪رحتری٪رکےت٪ںیہ٪ہک٪

اےنپ٪دنی٪ںیم٪فیہ٪آزادیگ٪ربےتت٪ںیہ،٪سج٪اک٪ااہتشر٪ابر٪ابر٪ارگنزی٪رساکر٪ (ریغدلقمنی) افر٪ہی٪ولگ٪

ےس٪اجری٪وہا٪

٢٢رتامجؿ٪فاہہیب٪ص

:اکی٪اقمؾ٪رپ٪ےتھکل٪ںیہ٪ہک

اچےتہ٪ںیہ٪ہک٪فیہ٪بصعت٪ذمیبہ٪ف٪دیلقت٪یصخش٪افر٪دض٪ف٪اہجتل٪آابیئ٪وج٪اؿ٪ںیم٪یتلچ٪آیت٪ (دلقمنی)افر٪

ےہ٪اقمئ٪رےہ٪افر٪وج٪آاسشئ٪راعای٪دنھ٪وک٪وبہج٪آزادی٪ذمبہ٪وگرٹنمن٪ےن٪اطعء٪یک٪ف٪ہ٪اھٹ٪اجےئ

۱۱٠٪رتامجؿ٪فاہہیب٪ص

وگای٪ہک٪ریغدلقمنی٪فاھہیب٪ارگنزی٪یک٪اطع٪رکدہ٪آزادی٪ذمبہ٪ےک٪ےجیتن٪ںیم٪دیپا٪وہےئ٪افر٪ارگنزی٪ےک٪

ت٪یک٪لیمکت٪ےک٪ےئل٪آےگ٪ڑبےھ،٪افر٪ابلط٪ےک٪فلتخم٪احمذفں٪ںیم٪رجشاشہارغاض٪ف٪اقمدص٪افر٪وخا

3

٪االسؾ٪رپ٪تشخ٪ابری٪افر٪ارگنزی٪ےک٪وضحر٪احرض٪،٪وہرک٪اہک٪ہک٪مہ٪دفاایؿ٪آانجنب٪ےک٪ارغاض٪ف٪اقمدص٪

یک٪لیمکت٪ےک٪ےئل٪اینپ٪اجؿ٪یک٪ابزی٪اگلےن٪ےس٪یھب٪درغی٪ہن٪رکںی٪ےگ،٪رصػ٪انجب٪ااشرہ٪آربف٪یک٪

رضفرت٪ےہ۔

انچہچن٪ارگنزی٪ےک٪ااشرہ٪ےس٪ہی٪ولگ٪ابلط٪ےک٪نیت٪احمذفں٪رپ٪ڈٹ٪ےئگ٪افر٪ارگنزی٪یک٪وخااشہت٪یک٪لیمکت٪

۔

ے

٪رفامیئ

ہ

ںیم٪رہ٪ااکمین٪یعس٪ربفےئ٪اکر٪الےئ،٪اؿ٪نیت٪احمذفں٪یک٪لیصفت٪ذلی٪ںیم٪المضح

٪دیلقت٪یک٪ربتک٪ےس٪وج٪وھجےٹ٪رفےق٪افر٪ابلط٪رگفہ٪زریزنیم٪دنف٪وہ٪ےئگ٪ےھت،٪اؿ٪ںیم٪اکی٪۔ (1)

رفہق٪امہ٪زتعمہل٪اک٪اھت٪،٪ہی٪رفہق٪رقآؿ٪ف٪دحثی٪یک٪رحتفی٪ںیم٪بس٪ےس٪امنایں٪اھت،٪ارگنزی٪ےن٪دنھفاتسؿ٪

ںیم٪اےنپ٪ادتقار٪وک٪ااکحتسؾ٪ےنشخب٪افر٪املسمونں٪ںیم٪اشفلخر٪دیپا٪رکےن٪ےک٪ےئل٪اس٪رفہق٪ےک٪اایحء٪یک٪

رضفرت٪وسحمس٪یک،٪اس٪دصقم٪یک٪لیمکت٪ےک٪ےئل٪اانحػ٪ںیم٪وت٪اس٪وک٪وکیئ٪ومزفں٪آدیم٪ہن٪الم٪وت٪اس٪٪یک٪

اقعیب٪اگنوھں٪ےن٪ریغدلقمنی٪ںیم٪ےس٪اکی٪اےسی٪صخش٪اک٪ااختنب٪ایک٪وج٪اس٪اکؾ٪ےک٪ےئل٪اہنتی٪ومزفں٪

ف٪انمبس٪اھت٪فہ٪آدیم٪وکؿ٪اھت؟

رس٪دیس٪ابین٪یلع٪زگھ٪اکجل،٪رسدیس٪ےن٪اہک٪وضحر٪ہی٪دففی٪ڑبا٪وخش٪تخب٪ےہ٪ہک٪انجب٪فاال٪یک٪رظن٪ااختنب٪

اس٪ریقح٪رپ٪ریصقت٪رپ٪زپی٪ےہ۔٪انچہچن٪رس٪دیس٪ےن٪رچینتی٪ےک٪انؾ٪ےس٪اکی٪رفہق٪یک٪اینبد٪ریھک،٪سج٪ےن٪

رفہق٪زتعمہل٪یک٪اقیقحتت٪وک٪ےئن٪ادناز،٪ےئن٪اولسب٪افر٪ےئن٪ونعاؿ٪ےس٪وخامنش٪افر٪دشکل٪اافلظ٪ںیم٪اتم٪

٪ااترےن٪یک٪یعس٪ان٪وکشمر٪یک٪افر٪اس٪ہلسلس٪ںیم٪اکراہےئ٪امنایں٪رس٪ااجنؾ٪دےنی٪یک٪انبء٪رپ٪ںیمےک٪دعمے٪

رس٪ےک٪اطخب٪ےس٪ونازے٪ےئگ۔

4

رقآؿ٪رکمی٪ےک٪حیحص٪وہفمؾ٪وک٪نیعتم٪رکےن٪ےک٪ےئل٪ااحدثی٪ےس٪ڑبی٪دمد٪یتلم٪ےہ٪ہکلب٪ااحدثی٪۔٪ (2)

ےک٪ریغب٪رقآؿ٪رکمی٪اک٪انھجمس٪اننکمم٪ےہ،٪

رگم٪ارگنزی٪اس٪اک٪ینمتم٪اھت٪ہک٪دنھفاتسؿ٪ںیم٪وکیئ٪ااسی٪رفہق٪فوجد٪ںیم٪آےئ٪وج٪ااحدثی٪ےک٪ریغب٪رقآؿ٪رکمی٪

٪افر٪اس٪ہلسلس٪ںیم٪اہنتی٪نگل٪،تنحم٪وہ٪افر٪ااحدثی٪یک٪رضفرت٪ف٪اتیمہ٪ےس٪ااکنر٪وہوک٪ےنھجمس٪اک٪دوعدیار٪

افر٪وکشش٪ف٪اکفش٪ےس٪دخامت٪رس٪ااجنؾ٪دے٪الہ٪تنس٪فامجتع٪ےس٪وت٪اس٪وک٪وکیئ٪ااسی٪رفد٪ہن٪لم٪اکس٪وج٪

ات۔وہاس٪یک٪وتاعقت٪رپ٪وپرا٪ارتات٪افر٪اس٪ےک٪ارغاض٪ف٪اقمدص٪یک٪لیمکت٪ںیم٪وکاشں٪افر٪اسیع٪

ر٪یک٪وہاس٪دصقم٪ےک٪ےئل٪یھب٪ریغدلقمنی٪ےن٪اس٪وک٪دنچ٪اہنتی٪ومزفں٪ارفاد٪رفامہ٪ےئک،٪ہی٪ےھت٪ال

ئا ٪ونایل٪دجسم٪ےک٪بیطخ٪دبعاہلل٪ڑکچاولی٪ ی

ہ

یئن چ

( ٥٢ومج٪وکرث٪ص ٪۔٪دبعاہلل٪ڑکچاولی٪٪ےلہپ٪ریغدلقم٪اھت٪)

اینز٪( ۳٧۱ونادرات٪ص املس٪ریجاویجری٪یھب٪ادتباء٪ریغدلقم٪اھت،٪) ادمح٪دنی٪وگبی،٪املس٪ریجا٪وپجری٪

زی ااخشص افر٪اؿ٪ےک٪اابتع٪ف٪اذانب٪ ( اینز٪وپحتفری٪یھب٪ےلہپ٪ریغدلقم٪اھت )وپحتفری٪ ، یک ارگن آرزؤں

ں ر وخاوشہ ں اف افر٪رفہق٪ ،٪ ڑبےھ آےگ ےس زیتی اہنتی ےئل ےک انہپےن اجہم یلمع وک انمتؤ

ااکنر٪دحثی٪یک٪اینبد٪ریھک٪افر٪ااکنر٪دحثی٪رپ٪وھجےٹ٪داللئ٪رتاےنش٪افر٪طلغ٪ربانیہ٪فعض٪رکےن٪ںیم٪

اوہنں٪ےن٪اینپ٪رمعںی٪اپھک٪دںی٪افر٪تہب٪ےس٪اسدہ٪ولح٪ارفاد٪وک٪رصاط٪میقتسم٪ےس٪اکٹھبےن٪ںیم٪اکایمب٪وہ٪

ےئگ۔

ی٪رہافایلء٪اصنیحل٪ےس٪اظ )اس٪ےک٪دعب٪ارگنزی٪اس٪اک٪وخااہں٪افر٪ینمتم٪اھت٪ہک٪ریپ٪رپوتسں ۔ (3)

ےک٪العہق٪اجنپب٪ےس٪وکیئ٪یبن٪ڑھکا٪ایک٪اجےئ،٪وج٪ (٪وک٪فاھہیب٪ریپ٪رپیتس٪یتہک٪ےہےنہادمتساد٪ف٪ااعتستن٪اچ

ولوگں٪وک٪اےنپ٪داؾ٪وبنت٪ںیم٪اسنھپ٪رک٪رمگاہ٪رکے٪افر٪اتم٪ہملسم٪یک٪فدحت٪وک٪اپرہ٪اپرہ٪رکے٪افر٪اس٪اک٪

ریشازہ٪رشتنم٪رکےک٪اؿ٪وک٪ابمہ٪دتس٪رگ٪ةیں٪رکے۔

5

ارگہچ٪اجنپب٪ںیم٪ےب٪امشر٪دگایں٪ںیھت٪افر٪اؿ٪ںیم٪ضعب٪اخایمں٪یھب٪ںیھت،٪نکیل٪دیلقت٪یک٪لیکن٪افر٪اہمر٪

ارگنزی٪ےک٪راہتس٪ںیم٪دس٪دنکسری٪نب٪رک٪احلئ٪یھت،٪اس٪دنگے٪دصقم٪افر٪طلغ٪اکؾ٪ےک٪ےئل٪یھب٪ارگنزی٪وک٪

رمزا٪الغؾ٪ادمح٪ ) ومزفں٪آدیم٪الم٪٪وت٪ریغدلقمتی٪یک٪دنگی٪اکؿ٪ےس،٪ہی٪صخش٪اھت٪رمزا٪الغؾ٪ادمح٪اقدایین٪

٪ریغدلقم٪ (اھتاقدایین٪یھب٪ادتباء

۳۳۳رہست٪دہمی٪دلج٪دفؾ٪ص

سج٪ےن٪اکی٪ےئن٪رفےق٪یک٪اینبد٪رھک٪رک٪اتم٪ہملسم٪یک٪رمک٪ںیم٪رجنخ٪ویپتس٪ایک۔

رمزا٪الغؾ٪ادمح٪اقدایین٪وچہکن٪اعمل٪افر٪اکلم٪القعل٪ںیہن٪اھت٪،٪اس٪ںیم٪یملع٪افر٪یلقع٪اخایمں٪ںیھت،٪اس٪وک٪

اہسرا٪دےنی٪ےک٪ےئل٪یسک٪ہتخپ٪اکر٪اعمل٪افر٪وھایشر٪ف٪اشرط٪افر٪اھگگ٪مسق٪ےک٪ایسدتساؿ٪یک٪رضفرت٪یھت،٪

اس٪وک٪اہسرا٪دےنی٪ےک٪ےئل٪یھب٪ارگنزی٪ےن٪ادرھ٪ادرھ٪رظن٪دفڑایئ٪افر٪کلم٪یک٪امتؾ٪امجوتعں٪اک٪رظنب٪اغرئ٪

اجزئہ٪ایل،٪رگم٪یسک٪امجتع٪ںیم٪اس٪٪وک٪وکیئ٪ومزفں٪آدیم٪رظن٪ہن٪آای،٪رمزا٪اصبح٪وک٪اہسرا٪دےنی٪ےک٪ےئل٪

٪اگل٪ایل۔یھب٪٪ ٪ےن٪ریغدلقمتی٪ےک٪نطب٪ےس٪اکی٪اہنتی٪انمبس٪صخش٪اک٪رساغ ارگنزی

میکح٪ونر٪ادلنی٪ریھبفی٪یھب٪ےلہپ٪ریغدلقم٪ ) ہی٪اھت٪ریھب٪اک٪وہشمر٪ریغدلقم٪اعمل٪میکح٪ونر٪ادلنی٪ریھبفی٪

وج٪رمزا٪اصبح٪یک٪اتدیئ٪ےک٪ےئل٪ارگنزی٪ےک٪ااشرہ٪ےس٪آےگ٪ ( ٧٠٪ات٪٦٩ص٤اترخی٪ادمحتی٪دلج اھت،

ڑباھ٪افر٪اس٪رحتکی٪وک٪اکایمیب٪ےس٪انکمہر٪رکےن٪ےک٪ےئل٪رمزا٪اصبح٪اک٪دتس٪ابزف٪انبؾ٪ادمحی٪امجتع٪یک٪

رتیق٪ف٪ااکحتسؾ٪ےک٪ےئل٪اپایسیلں٪ف٪عض٪رکےن٪ںیم٪اس٪اک٪ایعر٪ذنہ٪اکر٪رفام٪اھت۔

6

اب٪مہ٪ریغدلقمنی٪فاھہیب٪ےک٪ااکرب٪املعء٪افر٪امظع٪الضفء٪یک٪ابعرات٪٪ےک٪اابتقاست٪ےس٪ہی٪تقیقح٪فاحض٪

زی ںیمدنھفاتسؿ٪٪افر٪امل٪رشنح٪رکےت٪ںیہ٪ہک٪اسرے٪ ف انؾ اک ریغدلقمنی لبق ےس طلست ےک ارگن

ر ہن کت اشنؿ ی اہیں اھت،اف جئ کلسم یفنح رپ حطس رساکر دنھفاتسؿ٪ےک٪ولمک٪ف٪ ،٪ اھت انذف ف را

٪ف٪نیققحم٪بس٪ےک٪بس٪

ہ

نئققن

السنیط،٪ارماء٪،٪ف٪زراء٪،٪املعء،٪فاہقفء،٪احصفء،٪اغلبء،٪دحمنیث٪ف٪رسفمنی٪،٪دم

یفنح٪کلسم٪ےس٪قلعتم٪ےھت۔

اس٪ہلسلس٪ںیم٪بس٪ےس٪ےلہپ٪ریغدلقمنی٪ےک٪دجمد٪وناب٪دصقی٪نسح٪اخؿ٪وھباپیل٪یک٪راےئ٪شیپ٪رکےت٪

۔ںیہ

:وناب٪اصبح٪ےتھکل٪ںیہ٪

الخہص٪احؽ٪دنھفاتسؿ٪ےک٪املسمونں٪اک٪ہی٪ےہ٪ہک٪بج٪ےس٪اہیں٪االسؾ٪آای٪ےہ،٪وچہکن٪ارثک٪ولگ٪

ابداشوہں٪ےک٪رطہقی٪افر٪ذمبہ٪وک٪دنسپ٪رکےت٪ںیہ،٪اس٪فتق٪ےس٪آج٪کت٪ارگنزی٪یک٪آدم٪کت٪ہی٪ولگ٪٪

ذمبہ٪یفنح٪رپ٪اقمئ٪رےہ٪افر٪ںیہ٪افر٪ایس٪ذمبہ٪ےک٪اعمل٪افر٪٪افلض٪افر٪اقیض٪افر٪یتفم٪افر٪احمک٪وہےت٪

رےہ۔٪اہیں٪کت٪ہک٪اکی٪مج٪ریفغ٪ےن٪لم٪رک٪اتففی٪اعریگملی٪ارعملفػ٪اتففی٪دنھہی٪عمج٪ایک٪افر٪اس٪ںیم٪

یھب٪رشکی٪ےھت۔ (فادل٪زبروگار٪اشہ٪فیل٪اہلل٪اصبح٪٪دحمث٪دولہی٪مہیلع٪ارلہمح)اشہ٪دبعارلمیح٪اصبح٪

٢٠رتامجؿ٪فاہہیب٪ص

7

:ایس٪اتکب٪ںیم٪وناب٪اصبح٪دفرسے٪اقمؾ٪رپ٪ےتھکل٪ںیہ٪

دنھفاتسؿ٪ےک٪املسمؿ٪ہشیمہ٪ےس٪ذمبہ٪یعیش٪ای٪یفنح٪رےتھک٪ےھت

(رتامجؿ٪فاہہیب)

ا٪ہک٪دنھفاتسؿ٪ںیم٪االسؾ٪ےک٪وہظر٪ےس٪رکیل٪ارگنزیی٪وہوناب٪اصبح٪یک٪ذموکرہ٪ابعرات٪ےس٪اثتب٪

وکحتم٪ےک٪طلست٪فبلغت٪کت٪اہیں٪ےک٪ارثک٪ابدنشے٪ذمبہ٪یفنح٪ےک٪ریپفاکر٪افر٪اس٪رپ٪لمع٪ف٪اکر٪دنب٪

ےھت٪افر٪ھچک٪ولگ٪یعیش٪کلسم٪ےک٪احلم٪افر٪اس٪رپ٪لمع٪ےھت۔٪اؿ٪دف٪اسمکل٪ےک٪وسا٪یسک٪رسیتے٪رفہق٪اک٪

دنھفاتسؿ٪ںیم٪اشنؿ٪کت٪ہن٪اھت۔٪ارگ٪ریغدلقمنی٪فاھہیب٪یھب٪اہیں٪رشفع٪ےس٪وموجد٪وھےت٪وت٪وناب٪

!!اصبح٪انیقی٪افر٪الزام٪اؿ٪اک٪ذترکہ٪یھب٪رکےت٪۔۔٪

وناب٪اصبح٪ےن٪یعطق٪وطر٪رپ٪دنھفاتسؿ٪ںیم٪اس٪رفہق٪ےک٪دقامی٪اپےئ٪اجےن٪یک٪رصحی٪اافلظ٪ںیم٪یفن٪

اس٪ےئل٪اس٪ابرے٪ںیم٪یسک٪وچں٪رچا٪یک٪اب٪اجنگشئ٪ںیہن٪۔ےہ٪۔٪٪رکدی٪

اس٪یک٪اتدیئ٪ریغدلقمنی٪ےک٪وہشمر٪اعمل٪ومولی٪دمحم٪اشاہجہوپنری٪ےس

ہی٪وموصػ٪ریغدلقمنی٪فاھہیب٪ےک٪امہی٪انز٪افر٪وہشمر٪اعمل٪ف٪ققحم٪ںیہ۔٪ہی٪اینپ٪وہشمر٪اتکب

اد‘‘ ی سبیل الرش

اد ال ٪ںیم٪دنھفاتسؿ٪ںیم٪اےنپ٪رفہق٪ےک٪ونومولد٪ون٪زیخ٪وہےن٪رپ٪ ”االرش

:رفینش٪ڈاےتل٪وہےئ٪ررطمقاز٪ںیہ٪

8

ھچک٪رعہص٪ےس٪دنھفاتسؿ٪ںیم٪اکی٪اےسی٪ریغامونس٪ذمبہ٪ےک٪ولگ٪دےنھکی٪ںیم٪آرےہ٪ںیہ٪سج٪ےس٪

ولگ٪ابلکل٪ان٪آانش٪ںیہ۔٪ےھچپ٪زامہن٪ںیم٪اشذ٪ف٪اندر٪اس٪ایخؽ٪ےک٪ولگ٪ںیہک٪وھں٪وت٪وھں٪رگم٪اس٪رثکت٪

ےس٪دےنھکی٪ںیم٪ںیہن٪آےئ٪ہکلب٪اؿ٪اک٪انؾ٪ایھب٪وھتڑے٪یھ٪دونں٪ںیم٪انس٪ےہ۔٪اےنپ٪آپ٪وک٪وت٪الہ٪

دحثی٪ای٪دمحمی٪ای٪ومدح٪ےتہک٪ںیہ،٪رگم٪اخمفل٪رفقی٪ںیم٪اؿ٪اک٪انؾ٪ریغدلقم٪ای٪فاہیب٪ای٪الذمبہ٪ایل٪اجات٪ےہ۔

۱۳٪االراشد٪ایل٪لیبس٪ارلاشد،٪ص

ا٪ہک٪ارگ٪ہی٪رفہق٪دنھفاتسؿ٪ںیم٪دقمی٪ےس٪الچ٪آراہ٪وہات٪وت٪الزام٪وہوموصػ٪یک٪اس٪رحتری٪ےس٪یھب٪ولعمؾ٪

ولگ٪اس٪ےک٪ااکفر٪ف٪رظنایت٪افر٪اس٪ےک٪ایخالت٪ف٪احالت٪ےس٪فافق٪وہےت٪افر٪اس٪رفہق٪ےک٪ولگ٪

اایلہؿ٪دنھ٪ےک٪ےئل٪ان٪امونس٪ف٪انآانش٪ہن٪وہےت۔

اس٪یک٪اتدیئ٪شمدی٪فاھہیب٪ےک٪خیش٪الکل٪یف٪الکل٪سمش٪ااملعلء٪ومولی٪ذنری٪نسح٪دولہی٪ےک٪ااتسد٪افر٪٪رسخ٪

ومولی٪دبعااخلقل٪اصبح٪ےک٪ملق٪ےس

وہےن٪رپ٪رفینش٪ڈاےتل٪ (وندیپا)ہی٪وموصػ٪اینپ٪وہشمر٪اتکب٪ہیبنت٪ااضلنیل٪ںیم٪اس٪رفہق٪ےک٪ونادحاث٪

:وہےئ٪ےتھکل٪ںیہ٪

اک٪دبعاقحل٪انبریس٪ےہ۔٪وج٪دنچ٪رفز٪ےس٪انبرس٪ںیم٪راتہ٪ (ریغدلقمنی٪)وس٪ابین٪ابمین٪اس٪رفہق٪ون٪ادحاث٪

نینم٪

ے

ؤمل

ےن٪ایسی٪یھ٪رحاکت٪اناشہتسئ٪ےک٪ابثع٪اینپ٪امجتع٪ےس٪ (دیس٪ادمح٪دیہش)ےہ٪افر٪رضحت٪اریم٪ا

اس٪وک٪اکنؽ٪دای٪افر٪املعء٪رحنیم٪رشنیفی٪ےن٪اس٪ےک٪لتق٪اک٪وتفی٪اھکل٪رگم٪یسک٪رطح٪فاہں٪ےس٪چب٪الکن۔

9

ان٪اکی٪افر٪ادناز٪ےسوہریغدلقمنی٪فاھہیب٪اک٪ونومولد٪

ہی٪اکی٪اتریخی٪افر٪ہملسم٪تقیقح٪ےہ٪ہک٪وج٪زیچ،٪امجتع٪افر٪وج٪وقؾ٪دقمی٪ےس٪وموجد٪وہیت٪ےہ٪اس٪یک٪

دقرت٪ےک٪ھچک٪آاثر٪وھےت٪ںیہ٪اس٪٪ےک٪دقمی٪وہےن٪یک٪ھچک٪٪العامت٪افر٪اشنانت٪وہےت٪ںیہ٪وج٪اس٪یک٪

ےن٪یک٪یفن٪رکےت٪ںیہ۔وہونومولد٪ےک٪٪دقاتم٪رپ٪دالتل٪رکےت٪ںیہ٪افر٪اس٪

اس٪ہیلک٪افر٪اضہطب٪یک٪رفینش٪ںیم٪بج٪مہ٪ریغ٪دلقمنی٪فاھویبں٪ےک٪احالت٪اک٪اجزئہ٪ےتیل٪ںیہ٪وت٪آاتفب٪

رمینفز٪یک٪رطح٪ہی٪تقیقح٪آوھکنں٪ےک٪اسےنم٪آاجیت٪ےہ٪ہک٪ہی٪رفہق٪ونزیخ٪ےہ۔

وت٪ےئینس

ریغدلقم٪رضحات٪ارگ٪رشفع٪ےس٪ربریغص٪اپک٪ف٪دنھ٪ںیم٪وموجد٪وہےت٪وت٪اؿ٪ےک٪آاثر٪دقہمی٪اپےئ٪

اجےت،٪اؿ٪اک٪شبای٪وہا٪وکیئ٪رہش٪وہات،٪اؿ٪یک٪ریمعت٪رکدہ٪وکیئ٪دجسم٪،٪وکیئ٪رساےئ٪افر٪وکیئ٪امعرت٪وہیت

الثم٪الوھر٪اکی٪دقمی٪رہش٪ےہ،٪اہیں٪وچہکن٪اانحػ٪رشفع٪ےس٪ےلچ٪آرےہ٪ںیہ٪اس٪ےئل٪اس٪اتریخی٪رہش٪

ںیم٪اؿ٪ےک٪آاثر٪دقہمی٪اپےئ٪اجےت٪ںیہ۔

اہیں٪دیس٪االفایلء٪رضحت٪داات٪جنگ٪شخب٪یلع٪وجہریی٪ہیلع٪ارلہمح٪اک٪شمار٪دقمس٪ےہ،٪اہیں٪اشیہ٪دجسم٪ےہ٪،٪

اہیں٪دجسم٪فزری٪اخں٪اصبح٪ےہ٪افر٪درگی٪آاثر٪دقہمی٪یھب٪ںیہ۔

ئا ں٪فایل٪دجسم٪ےہ٪ ی

ہ

یئن چنکیل٪اس٪ےک٪ربسکع٪اسرے٪دنھفاتسؿ٪ںیم٪ریغدلقمنی٪یک٪بس٪ےس٪یلہپ٪دجسم٪

وج٪٪ارگنزیی٪دفر٪یک٪ایداگر٪ےہ۔

10

ہی٪فیہ٪دجسم٪ےہ٪سج٪اک٪بیطخ٪وہشمر٪رکنم٪دحثی٪دبعاہلل٪ڑکچاولی٪اھت،٪وج٪ےلہپ٪ریغدلقم٪اھت٪االسػ٪وک٪

یک٪اشؿ٪ںیم٪تہب٪اتسگیخ٪ایک٪رکات٪اھت،٪ ریض٪اہلل٪اعتیل٪ہنع اگایلں٪دای٪رکات٪ابوصخلص٪اامؾ٪امظع٪اوب٪ہفینح٪

سج٪یک٪اس٪رپ٪ہی٪اکٹھپر٪زپی٪ہک٪رہق٪ایہل٪یک٪یلجب٪اس٪ےک٪رخنم٪اامیؿ٪رپ٪رگی٪افر٪اس٪وک٪الج٪رک٪اخرتسک٪رک٪دای٪

٪ےن٪ ملسو هيلع هللا ىلص افر٪رکنم٪دحثی٪وہ٪رک٪رما۔٪چس٪رفامای٪ےہ٪اصدؼ٪دصمفؼ٪وضحر٪دیس٪اعمل٪٪ےن٪ہک٪اہلل٪اعتل

فقد اذنتہ باحلربرفامای٪ہک٪٪ یا وج٪صخش٪ریمے٪فیل٪ےس٪دعافت٪رکے٪اگ٪ ینعی٪ من عادی یل ول

٪ےک٪فیل٪وک٪ربا٪ےہک٪اگ٪اسیج٪ہک٪اؿ٪ولوگں٪اک٪ ،٪ںوہاس٪ےس٪ںیم٪االعؿ٪گنج٪رکات٪سپ٪وج٪صخش٪اہلل٪اعتل

٪رمے٪اگ۔یہفریطہ٪افر٪رطہ٪اایتمز٪ےہ٪اےسی٪

افر٪٪ےئنس

ارمرست٪ںیم٪دبعاابجلر٪زغونی٪ےس٪ےلہپ٪وھباپؽ٪ںیم٪وناب٪دصقی٪نسح٪اخؿ٪وھباپہیل٪ےس٪لبق٪دیلہ٪ںیم٪

ومولی٪ذنری٪نیسح٪دولہی٪ےس٪رتشیپ،٪انبرس٪ںیم٪دبعاقحل٪انبریس٪٪ےس٪لبق٪افر٪ایسوکلٹ٪ںیم٪اربامیہ٪

٪ںیہن٪اتلم۔یہایسوکلیٹ٪ےس٪ےلہپ٪ریغدلقمتی٪ف٪فاھتیب٪اک٪رساغ٪

!!!ےکس٪۔۔ایک٪ےہ٪وکیئ٪رمد٪فاھتیب٪وج٪اؿ٪رہشفں٪ںیم٪ذموکرہ٪رضحات٪ےس٪رتشیپ٪یسک٪ریغدلقم٪اک٪فوجد٪اثتب٪رک٪

اکی٪افر٪رطز٪ےس

٪ونمسح٪آدم٪ےس٪لبق٪اےنپ٪یسک٪دمرہس،٪یسک٪دجسم٪،٪یسک٪یکسج٪رطح٪ریغدلقم٪دنھفاتسؿ٪ںیم٪ارگنزی٪

٪ںیہن٪رک٪ےتکس٪ایس٪رطح٪ہی٪رضحات٪ارگنزی٪ےک٪دفر٪ےس٪لبق٪اینپ٪یسک٪یہرساےئ٪افر٪یسک٪امعرت٪یک٪اشندن

11

ارگ٪ہچ٪اب٪اس٪جنلیچ٪اک٪اسانم٪رکےن٪)٪یھب٪ںیہن٪رک٪ےتکس٪یہفینصت٪یسک٪اتکب٪یتح٪ہک٪یسک٪راسہل٪یک٪اشندن

(ےک٪ےئل٪ھچ٪است٪وس٪اسؽ٪رپاین٪اترخی٪ےنھکل٪یک٪اسزش٪رک٪رےہ٪ںیہ

٪یسک٪اکی٪ریسفت٪یسک٪اکی٪رشح٪دحثی٪یک٪ ٪جنلیچ٪ےہ٪ہک٪ہی٪ولگ٪یسک٪اکی٪اتکب، ٪ااعنیم ٪اؿ٪وک٪الھک٪افر امہرا

٪داتی٪وہ٪رک٪دںی٪وج٪یسک٪اےسی٪صخش٪ےن٪یھکل٪یہاشندن ٪اہمئ٪دہتجمنی٪وک٪اےنپ٪وہ٪وج٪دلقمنی٪وک٪رشمک٪رقار ٪افر

وہػ٪انبات٪دہبس٪ف٪متش٪اک٪

یتح٪ہک٪ہی٪ولگ٪آج٪کت٪اانپ٪اصنیب٪اقدعہ٪یھب٪رمبت٪ںیہن٪رک٪ےکس۔٪اؿ٪اک٪اصنیب٪اقدعہ٪ولبغ٪ارملاؾ٪ےہ٪وج٪

یک٪فینصت٪فیطل٪ےہ٪اؿ٪ےک٪دمارس٪ںیم٪وج٪ ہیلع٪ارلہمح اکی٪اشیعف٪دحمث٪العہم٪انب٪رجح٪القسعین

اصنب٪زری٪میلعت٪ےہ٪فہ٪اانحػ٪اک٪رمبت٪رکدہ٪ےہ٪ریغدلقمنی٪اےنپ٪دمارس٪ںیم٪دلقمنی٪اک٪رمبت٪رکدہ٪

یئ٪رشح٪افر٪وحایش٪اک٪اطمہعل٪رکےک٪اابسؼ٪وہاصنب٪میلعت٪زپےتھ٪زپاھےت٪ںیہ٪افر٪دلقمنی٪یک٪یھکل٪

زپاھےن٪یک٪ایتری٪رکےت٪ںیہ٪نکیل٪اؿ٪یک٪وطاط٪یمشچ٪اک٪ہی٪اعمل٪ےہ٪ہک٪ہی٪اےنپ٪دروسں٪ںیم٪ایہن٪دلقم٪املعء٪وک٪

ػ٪انبےت٪ںیہ۔دہاینپ٪اظاملہن٪اگویلں٪افر٪اتسگاخہن٪اسجروتں٪اک٪

12

!ریغ٪دلقمنی٪اک٪دوعی٪ہک٪امہرا٪فوجد٪دہع٪راستل٪ےس٪ےہ

٪ہی٪ہک٪امہرا٪افڑ

ی

٪الہ٪دحثی٪ےہ٪افردوعی٪هب

ی

٪ہک٪انھ٪وھچبان٪انؾ٪فبقل٪هب

ی

دحثی٪یہ٪ےہ٪افر٪ہی٪دوعی٪هب

ـ٪رہزامہن٪ںیم٪وموجد٪الچ٪آراہ٪ےہ٪،٪ امہرا٪فوجد٪دہعراستل٪،٪دہع٪احصہب٪،٪دہع٪اتنیعب٪فعبت٪ےس٪اباقدع

٪ںیہ٪وتاہجں٪وپرے٪اترخی٪االسؾ٪ںیم٪اس٪رفہق٪دجدی٪

ے

هہ٪اقحقئ٪وک٪دهکیئ

ک

آےیئ٪اب٪اس٪دوعی٪وک٪اسےنم٪ر

هہ٪آاثر٪ف٪اکرانےم٪چک

٪اس٪رفہق٪دجدی٪ےک٪

ی

اک٪انؾ٪فاشنؿ٪ںیمہ٪رظنںیہن٪آات٪فاہں٪دحثی٪ےک٪دیماؿ٪ںیم٪هب

رظنںیہن٪آےت٪،٪امتؾ٪بتک٪دحثی٪افررشفح٪دحثی٪فوحایش٪افر٪دحثی٪فاوصؽ٪دحثی٪فولعؾ٪دحثی٪

ے٪فاےل٪

ہ

هنلک

ںیہ٪،٪وج٪وبہج٪دیلقت٪ےک٪اس٪رفہق٪دجدی٪ےک٪زندکی٪ ٪ای٪یلبنح ٪امیکل٪، ٪اشیعف، یفنح٪،ےک٪امتؾ٪بتک٪

ـ٪رکان٪اجزئ٪ےہ٪؟؟ رشمک٪فدبیتع٪ںیہ٪،٪ایک٪رشمک٪یک٪اتکب٪ےس٪اافتسد

٪اےنپ٪اس٪ومفق٪رپاقمئ٪ںیہن٪رـ٪اتکس٪،٪سب٪

ی

٪هب

ی

آپ٪نیقی٪اجںین٪ہک٪رفہق٪دجدی٪انؾ٪اہند٪الہ٪دحثی٪هبک

ر٪دنہفاتسؿ٪ںیم٪اس٪رفہق٪دجدی٪ےک٪ےنتج٪ ـ٪رکےن٪ےک٪ےئیل٪زابین٪دوعے٪رکےت٪رےتہ٪ںیہ٪،٪پ وعاؾ٪وک٪رمگا

٪ااکرب٪ذگرے٪ںیہ٪بس٪یک٪دحثی٪یک٪دنس٪

ی

قلد" هب فی م ه ےک٪فاہطس٪ےس٪اہمئ٪دحثی٪کت٪اج٪ " ح

یتچنہپ٪ےہ٪،

قلد ٪رشمک٪فاجلہ٪فدبیتع٪ےہ٪،٪اس٪رفہق٪دجدی٪ےک٪امتؾ٪ااکرب٪٪رکےت٪ںیہ٪ہک٪م

ی

افر٪اسھت٪یہ٪ہی٪دوعی٪هب

فی ےک٪دحثی٪یک٪دنس٪رصػ٪رضحت٪ ه اه لی اهلل ح اک٪فاہطس٪ےہ٪،٪افر٪رضحت٪اشـ٪فیل٪اهللش

ں٪ےن٪اینپ٪اتکب

ہ

٪ےتف٪اسیج٪ہک٪ان

ی

هہ٪ارعشی٪هب

ے

ت

هہ٪اس

ے

ت

قلد ٪وہےن٪ےک٪اس یفنح٪م

بيو}

م ال

ضل ٪ابألاشرعة٪ےک٪ادتبا٪ںیم٪هکل ٪ےہ٪،٪افر٪ایس٪رطح٪رضحت٪ {ألف

ںیم٪دحثی٪سلسم

٪ےھتافر٪وصتػ٪ںیم٪ اشـ٪فیل٪اهلل

ی

ه" ص یف٪هب رق ،٪اب " خ

ے

ں٪ےن٪انہپ٪ت

ہ

٪ان

ی

هب

13

رری٪ص یف٪ےک٪فاےطس٪ریغب٪اس٪رفہق٪دجدی٪ےک٪اباینؿ٪فااکرب٪یک٪دنس٪دحثی٪ارابب٪احصح٪ع

شی٪ا

ف

ہ

نچ

قلد ٪٪اکی٪م

ہتس٪چنہپ٪ںیہن٪یتکس،٪

ـ٪رہزامہن٪ںیم٪ افر٪دوعی٪ہی٪ےہ٪ہک٪امہرا٪فوجد٪دہعراستل،٪دہع٪احصہب،٪دہع٪اتنیعب٪فعبت٪اتنیعب٪ےس٪اباقدع

قلد ٪رشمک٪فاجلہ٪فدبیتع٪وہات٪ےہ٪٪ہک٪م

ی

هہ٪یہ٪ہی٪دوعی٪هب

ے

ت

،وموجد٪الچ٪آراہ٪ےہ،٪افر٪اس

ے اب اس طرز ا جائ ا کہ ی ک ت یا ، رش ک اق م الت ح ضد جہ ضب تع

؟؟ عدات ار

٪اید٪رےہ٪ہک٪رضحت٪اشـ٪فیل٪اهلل٪

ی

ےک٪امتؾ٪ویشخ٪فااسذتـ٪نج٪ےس٪آپ٪ےن٪ افر٪ہی٪هب

قلد ٪ےھت،٪خیش٪اوب٪اطرہرکدق٪نج٪ےس٪اشـ٪اصبح٪رحنیم٪رشنیفی٪ملع٪دحثی٪احلص٪ایک٪فـ٪بس٪ےک٪بس٪م

قلد ںیہ٪فـیھ٪ےن٪احصح٪ہتس٪زپ افعي المسلك م ےھت،٪افر٪خیش٪فدفاهلل٪ ش

٪نج٪ےس٪اشـ٪اصبح یئ

لک

الكي المسلك ےن٪ؤماط٪امکل٪زپیه٪فـ٪ أامل م

قلد ٪ ےھت،٪افر٪اشـ٪اصبح م

ہ

ئ

ےس٪ےل٪رک٪اامؾ٪اخبری٪کت٪حیحص٪اخبری٪یک٪دنس٪ںیم٪ش

ئ٪اطبل٪ قلد أدمح٪نب٪أبی في المسلك م ه ار ح ٪ےھت،٪افر٪اشـ٪اصبح٪یک٪دنس٪ںیم٪دفرسے٪ حج

قلد ٪ںیہ٪،٪افر٪رفہق٪دجدی٪الہ٪دحثی٪ےک٪م دجنی٪فااکرب٪ےک٪اپس٪اامؾ٪اخبری٪کت٪ےنچنہپ٪ےک٪ےئیل٪٪م

ی

فاة٪هبر

افر٪وکئ٪دنس٪یہ٪ںیہن٪ےہ٪،

ڑ٪رک٪اخبری٪ف٪ملسم٪کت٪ےنچنہپ٪اک٪اؿ٪ےک٪اپس٪وکیئ٪افر٪ ہی٪ےہ٪اس٪رفہق٪دجدی٪یک٪یقیقح٪وصتری٪ہک٪اانحػ٪وک٪چ

ےٹ٪دوعے٪رکےت٪ںیہ٪یراہتس٪ںیہن٪ےہ٪،٪نکیل٪اجلہ٪وعاؾ٪وک٪فرالغےن٪ےک٪ےئیل٪ڑبے٪دنلب٪ابگن٪چ

ئ ےت٪ںیہ٪ افرابلط٪فاسفس٪هپ

14

٪اید٪رےہ٪ہک٪رضحت٪اشـ٪فیل٪اهلل٪

ی

یک٪دنس٪دحثی٪دف٪فاوطسں٪ےس٪آےگ٪یتچنہپ٪ افر٪ہی٪هب

٪ےکپ

ی

ےہ٪،٪اکی٪اشـ٪اقحس٪٪افر٪دفرسے٪رضحت٪اشـ٪دبعازعلزی٪دحمث٪دولھی٪افر٪ہی٪دفونں٪زبرگ٪هب

قلد في المسلك م ه ٪ےھت،٪افر٪رفہق٪دجدی٪ےک٪ابین٪ایمں٪ذنرینیسح٪دولہی٪اشـ٪اقحس٪دولھی٪ ح

یفنح٪ےک٪اشرگد٪فہفیلخ٪ےھت،

قلد نی٪ےک٪فاےطس٪ےس٪ارابب٪احصح٪ہتس٪احلص٪الکؾ٪ہی٪ہک٪رفہق٪دجدی٪ےک٪بس٪ااکربیک٪دنس٪دحثی٪یفنح٪م

کت٪یتچنہپ٪ےہ٪،٪اب٪ارگمہ٪آج٪لک٪ےک٪رفہق٪دجدی٪الہ٪دحثی٪ںیم٪اشلم٪الہجء٪ےک٪اس٪دوعی٪اکذہب٪وک٪

ر٪اس٪رفہق٪دجدی٪ےک٪امتؾ٪ااکرب٪یک٪دنس٪دحثی٪ قلد ٪رشمک٪فاجلہ٪فدبیتع٪فرمگاـ٪وہات٪ےہ٪وت٪پ

٪ہک٪م

ہ

یئںنئک دی

قلد نی٪اک٪فاہطس٪اقمئ٪ےہ٪،٪٪ابلط٪وہاجیت٪ےہ٪ویکہکن٪درایمؿ٪ںیم٪م

ی

هب

٪،٪بج٪رفہق٪دجدی٪ےک٪ااکرب٪اک٪ہی٪احؽ٪

ے

وت٪اس٪رفہق٪دجدی٪ےک٪ااکرب٪یک٪دنس٪دحثی٪یہ٪ابلط٪فریغربتعموہگ

ےہ٪وتدعب٪ںیم٪آےن٪فاےل٪انؾ٪اہند٪الہ٪دحثی٪اک٪ایک٪احؽ٪وہاگ؟؟؟؟؟

15

مہ٪کت٪دنی٪ف٪رشتعی٪ےک٪ااکحؾ٪ف٪اسملئ٪ےنچنہپ٪اک٪فادح٪ربتعم،٪افنیل٪افر٪اینبدی٪ذرہعی٪رضحات٪احصہب٪رکاؾ٪

٪یک٪ذات٪ابرباکت٪ںیہ٪رھپ٪اؿ٪ےس٪آےگ٪اتم٪ںیم٪اؿ٪وک٪لقتنم٪رکےن٪فاےل٪دحمنیث٪ف٪ریض٪اہلل٪مہنع

٪دہتجمنی٪ےک٪ذرےعی٪ےس٪احصہب٪رکاؾ٪

ے

٪دہتجمنی٪ںیہ۔٪امئ

ے

٪ےس٪دنی،٪اس٪اک٪مہف٪ریض٪اہلل٪مہنعاہقفءافر٪امئ

ومننی افر٪ومنہن٪لمع٪اتم٪ںیم٪لقتنم٪رکےن٪ےک٪ےلسلس٪وک٪اہلل٪اعتیل٪ےن٪رقآؿ٪دیجم٪ںیم رفامای٪ سبیل ادل

ارگ٪اس٪فاےطس٪وک٪درایمؿ٪ےس٪اٹہ٪دای٪اجےئ٪وت٪رھپ٪دنی٪ف٪رشتعی٪ےس٪امہری٪فایگتسب٪نکمم٪یہ٪ںیہن٪ ےہ۔

ریتہ،٪یہی٪فہج٪ےہ٪ہک٪اہلل٪اعتیل٪ےن٪ذموکرہ٪آتی٪ںیم٪لیبس٪اوملنینم٪ےس٪ارحناػ٪رپ٪منہج٪یک٪فدیع٪رفامیئ٪

ےہ۔

دنی٪ےس٪رحمفؾ٪رکےن٪یک٪اسزش

٪ےس٪نلج٪یک٪فہج٪ےس٪کی٪ملسو هيلع هللا ىلص فاھتیب؛آدؾ٪ہیلع٪االسلؾ٪یک٪افالد٪ےس٪دسح٪افر٪وہیدتی٪روسؽ٪اہلل٪

یک٪اتم٪دوعت٪وک٪دنی٪قح٪ےس٪دفر٪رےنھک٪افر٪اتم٪ااجتب٪ینعی٪الہ٪اامیؿ٪وک٪ ملسو هيلع هللا ىلص اجؿ٪وہ٪رک٪آپ

اس٪ےس٪رحنمػ٪رکےن٪ںیم٪وک٪اشں٪ںیہ

ضعب٪رگفہ٪وعشری٪ف٪ارادی٪وطر٪رپ٪افر٪ضعب٪ریغ٪ارادی٪وطر٪رپ٪اس٪اسزش٪اک٪آ٪ہل٪اکر٪ےنب٪وہےئ٪ںیہ٪سج٪

یک٪فہج٪ےس٪اس٪اتم٪ںیم٪فلتخم٪ےنتف٪فوجد٪ںیم٪آ٪ےکچ٪ںیہ۔

ونتفں٪اک٪ااس٪س٪افر٪اس٪اک٪درفازہ

اؿ٪ونتفں٪یک٪اینبد٪ابستیئ٪ےہ٪سج٪ےن٪وہیدتی٪ےس٪منج٪ےنیل٪ےک٪دعب٪اسیعتیئ٪یک٪آایبری٪افر٪وجمتیس٪

ےک٪ویپدن٪ےس٪راتیضف٪یک٪لکش٪اایتخر٪یک۔

16

راتیضف٪ےن٪اکی٪وت٪وخد٪وکفلتخم٪اشوخں٪ںیم٪میسقت٪رک٪ےک٪اانپ٪دارئہ٪اکر٪فعیس٪رکدای۔٪دفرسے٪ہی٪ہک٪

اتم٪ہملسم٪ںیم٪ااشتنر٪ف٪االتخػ٪اک٪اسزیش٪اجؽ٪الیھپدای،٪اؿ٪ونتفں٪یک٪اینبد٪ارگ٪ہچ٪راتیضف٪ےہ٪رگم٪اس٪اک٪

درفازہ٪ریغ٪مقلد تی٪ےہ٪ےسج٪اتم٪وک٪رمگاہ٪رکےن٪ےک٪ےیل٪لیبس٪اوملنینم٪ےس٪یبلق،٪ذینہ،٪اسلین،ای٪یلمع٪

٪ایک٪ایگ٪ےہ،

ہ

ارحناػ٪یک٪فلتخم٪رپ٪ششک٪وصروتں٪ےس٪شمیئ

راتیضف٪افرریغ٪مقلد تی٪دفونں٪اک٪دہػ٪دنی٪یک٪اینبدی٪افر٪فادح٪ذرہعی٪یک٪تیثیح٪رےنھک٪فایل٪امجتع٪ینعی٪

ںیہ۔ ٪ریض٪اہلل٪مہنع٪ احصہب٪رکاؾ

راتیضف٪اک٪رباہ٪راتس٪دہػ٪ںیہ٪ہکبج٪ریغ٪ ریض٪اہلل٪مہنع٪ رگم٪اظرہی٪رفؼ٪ہی٪ےہ٪ہک٪احصہب٪رکاؾ

دلقمتی٪ےن٪اؿ٪وک٪اہمئ٪دہتجمنی٪افر٪اؿ٪ےک٪یہقف٪وکلسمں٪یک٪اخمتفل٪یک٪آڑ٪ںیم٪اشنہن٪انب٪راھک٪ےہ٪سج٪اک٪

ادنازہ٪اؿ٪ےک٪اس٪اینبدی٪وسچ٪ےس٪ایک٪اجاتکس٪ےہ٪ہک٪اؿ٪وک٪دحثی٪ےک٪مہف٪افر٪اس٪رپ٪لمع٪ےک٪ےیل٪اہمئ٪

ریض٪اہلل٪مہنع٪ دہتجمنی٪یک٪قیقحت٪افر٪ااہتجدی٪قیبطت٪ف٪رتحیج٪وبقؽ٪ںیہن٪ویکں٪ہک٪اس٪اک٪ااصحنر٪احصہب٪رکاؾ٪

اک٪وقؽ٪تجح٪ ریض٪اہلل٪ہنع افر٪اؿ٪فاھہیب٪ےک٪زندکی٪رشتعی٪ںیم٪احصیب٪, ےک٪اوقاؽ٪ف٪ااعفؽ٪رپ٪ےہ

ںیہن۔

یقیقح٪الہ٪رقآؿ٪افر٪الہ٪دحثی

ریغ٪دلقمنی٪ےن٪اانپ٪انؾ٪الہ٪دحثی٪راھک٪وہا٪ےہ٪وج٪اس٪انؾ٪رپ٪ایس٪رطح٪اغابصہن٪ہضبق٪ےہ٪سج٪رطح٪

رکنمنی٪دحثی٪ولوگں٪وک٪اےنپ٪ےب٪دینی٪ےک٪ابرے٪ںیم٪دوھہک٪ںیم٪رےنھک٪ےک٪ےیل٪اانپ٪رگفہ٪الہ٪رقآؿ٪

احالہکن٪تقیقح٪ںیم٪الہ٪رقآؿ٪افر٪الہ٪دحثی٪وت٪فہ٪اہمئ٪رکاؾ٪ںیہ٪وج٪رقآؿ٪ف٪دحثی٪ہمہ٪فیتق٪۔٪اتبےت٪ںیہ

افر٪اوہنں٪ےن٪ (٪فاضتح٪آیکچ٪ںیم٪یکسج٪اسہقب٪رحتری٪ )افر٪ہمہ٪یتہج٪فایگتسب٪افر٪اس٪اک٪حیحص٪مہف٪رےتھک٪ںیہ٪

۔اتم٪وک٪ہقف٪یک٪وصرت٪ںیم٪رقآؿ٪ف٪دحثی٪رپ٪حیحص٪افر٪ولطمب٪یلمع٪لکش٪ینعی٪تنس٪ےس٪آاگہ٪ایک٪ےہ

17

ےس٪اتم٪وک٪رمگایہ٪ےس٪آ٪اگہ٪رکےن٪ےک٪ ملسو هيلع هللا ىلص یہی٪فہج٪ےہ٪یک٪اہلل٪اعتیل٪ےن٪وضحر٪دیسی٪روسؽ٪اہلل٪

ھدینی ،یک٪اجبےئفعلیکم حبدیثی ےیل شدین ادل نیت و سنت اخللفاءالرا س فعلیکم بافر٪اجنت٪اپےن٪فاےل٪رگفہ٪ (سپ٪مت٪رپ٪ریمی٪تنس٪افر٪افلخءرادشنی٪ریض٪اہلل٪مہنع٪یک٪تنس٪الزؾ٪ےہ)

وج٪ریمے٪افر٪ریمے٪احصہب٪رکاؾ٪ریض٪اہلل٪مہنع٪ےک٪رطےقی٪رپ٪)ما انا علیہ واصحایب ےک٪ےیل

ےک٪املکت٪ولہکاےئ۔ (ںیہ

ریغ٪دلقمنی٪یک٪دوعت٪ااحتد

ریغ٪دلقمنی٪اتم٪ںیم٪ااحتد٪ےک٪دایع٪ںیہ٪افر٪ااحتد٪ےک٪ےیل٪اؿ٪یک٪دوعت٪ہی٪ےہ٪ہک٪احصہب٪رکاؾ٪ریض٪

اہلل٪مہنع٪افر٪اہقفء٪ےک٪مہف٪ےک٪ریغب٪دحثی٪اک٪وہفمؾ٪وخد٪ھجمس٪رک٪ای٪دفرسے٪وظفلں٪ںیم٪ریغ٪دلقمنی٪ےک٪

ایبؿ٪رکدہ٪وہفمؾ٪وک٪اےنپ٪مہف٪اک٪احلص٪ھجمس٪رک٪اس٪رپ٪لمع٪ایک٪اجےئ٪رگم٪اؿ٪یک٪ہی٪دوعت٪ہن٪رشاع٪درتس٪

ےہ٪ہن٪یہ٪لقع٪ےس٪اطمتقب٪ریتھک٪ےہ۔

بج٪یسک٪یھب٪ملع٪ف٪نف٪ںیم٪اس٪ملع٪ف٪نف٪ےک٪امرہنی٪یک٪اجبےئ٪یسک٪افر٪رپ٪اامتعدںیہن٪ایکاج٪اتکس٪وت٪رھپ٪مہف٪ف٪

دنی٪افر٪اس٪یک٪یلمع٪وصرت٪ینعی٪رشتعی٪یسیج٪بس٪ےس٪ںیتمیق٪اتمع٪وک٪امرہ٪دنی٪ف٪رشتعی٪یک٪اجبےئ٪رہ٪

؟ریغ٪اعمل،٪اجلہ٪ای٪اعؾ٪آدیم٪ےک٪رپسد٪ےسیک٪ایک٪اج٪اتکس٪ےہ

18

رقآؿ٪ف٪دحثی٪یک٪رشتحی٪اعؾ٪ولوگں٪ےک٪رپسد٪رکےن٪اک٪ہجیتن

اس٪فتق٪دہتجمنی٪ںیم٪رقآؿ٪ف٪دحثی٪ےک٪ریغ٪وصنمص٪ینعی٪ریغ٪فاحض٪ااکحؾ٪ںیم٪ااہتجدی٪افر٪اےسی٪

ےک٪ ملسو هيلع هللا ىلص وصنمص٪ااکحؾ٪نج٪ںیم٪اکی٪ےس٪زایدہ٪وصروتں٪فایل٪رتیحیج٪االتخػ٪ےہ٪وج٪روسؽ٪اہلل٪

اراشد٪رگایم٪ےک٪اطمقب٪ذمومؾ٪ںیہن٪ہکلب٪طلغ٪وہےن٪یک٪وصرت٪ںیم٪یھب٪اکی٪ارج٪اک٪ومبج٪ےہافر٪ارگ٪

حیحص٪وہ٪وت٪اس٪رپ٪دفرہا٪ارج٪ےہ٪ہکبج٪اعؾ٪آدیم٪اےنپ٪مہف٪ےک٪اطمقب٪ارگ٪حیحص٪یھب٪اھجمس٪وہ٪وت٪اقلب٪رگتف٪ےہ٪

ؼ٪ےہ

ہ

ے

زین٪ہی٪ہک٪دہتجمنی٪ںیم٪فاحض٪ااکحؾ٪ںیم٪اکلم٪ات

٪رکےن٪یک٪ااجزت٪دے٪دی٪اجےئ٪وت٪ہن٪رصػ٪ریغ٪

ہ

نعنئ

ے

من

نکیل٪ارگ٪رہ٪آدیم٪وک٪اےنپ٪مہف٪ےک٪اطمقب٪وہفمؾ٪

االتخیف٪فاحض٪ااکحؾ٪ف٪اسملئ٪رپ٪اافتؼ٪یک٪وصرت٪متخ٪وہ٪اجےئ٪یگ٪ہکلب٪دنی٪ےک٪اینبدی٪اوصولں٪ںیم٪یھب٪

االتخػ٪دیپا٪وہ٪اجےئ٪اگ٪ویکہکن٪اکی٪وت٪اعؾ٪آدیم٪دہتجمنی٪ےک٪اقمےلب٪ںیم٪ریثک٪ںیہ٪دفرسے٪ہی٪ہک٪

دہتجمنی٪ںیم٪ااہتجد٪یک٪الصتیح٪ےک٪العفہ٪دہاتی٪وقتی٪ںیم٪یگتخپ٪اینبدی٪رشط٪ےہ٪افر٪اؿ٪ےک٪ااہتجد٪یک٪

ااسس٪رکف٪آرخت٪وہیت٪ےہ۔

ہکبج٪وعاؾ٪ںیم٪رکف٪آرخت٪یک٪فہ٪ہتخپ٪تیفیک٪ںیہن٪وہیت۔٪رسیتے٪ہی٪ہک٪دہتجمنی٪ف٪اہقفءاک٪ااہتجد٪احصہب٪

رکاؾ٪ریض٪اہلل٪مہنع٪ےس٪اموخذ٪اوصولں٪ےک٪دارئے٪ںیم٪وہات٪ےہ٪ہکبج٪ریغ٪دہتجمنی٪وک٪اؿ٪اوصولں٪ےس٪ہن٪

وت٪امکہقح٪آاگیہ٪وہ٪یتکس٪ےہ٪افر٪ہن٪یہ٪فہ٪اؿ٪ےک٪اامعتسؽ٪ف٪مہف٪یک٪الصتیح٪رےتھک٪ںیہ

اس٪ےیل٪ہی٪االتخػ٪یھب٪ال٪دحمفد٪وصرت٪اایتخر٪رک٪ےل٪اگ٪افر٪دنی٪وعاؾ٪اک٪لیھک٪نب٪رک٪رہ٪اجےئ٪اگ٪اسیجہک٪

وخد٪اؿ٪ریغ٪دلقمنی٪ےک٪امنیب٪االتخػ٪ےس٪اظرہ٪ےہ٪انچہچن٪اؿ٪ںیم٪یھب٪یئک٪رفےق٪نب٪ےکچ٪ںیہ٪وج٪اکی٪

دفرسے٪وک٪طلغ،٪رمگاہ٪ہکلب٪اکرف٪ف٪رشمک٪کت٪ےتہک٪ںیہ۔

19

ریغ٪دلقمنی٪اک٪نشم٪ف٪وصقمد

بج٪ریغ٪دلقمنی٪ےک٪زندکی٪دلقمنی٪یک٪ارثکتی٪دیلقت٪یک٪فہج٪ےس٪رشمک،٪اکرف٪ای٪مک٪از٪مک٪رمگاہ،افقس٪ف٪

افر٪االتخافت٪اک٪اکشر٪ںیہ٪وت٪رھپ٪ہی٪دلقمنی٪وک٪سک٪اینبد٪رپ٪ افرج٪ےہ٪افر٪وخد٪ہی٪رگفوہں٪ںیم٪ےٹب٪وہےئ٪ںیہ

ااحتد٪یک٪دوعت٪دے٪رےہ٪ںیہ،٪ارگ٪اس٪دوعت٪اک٪رہگی٪رظن٪ےس٪اجزئہ٪ایل٪اجےئ٪وت٪ہی٪تقیقح٪ےب٪اقنب٪وہ٪

رک٪اسےنم٪آ٪اجیت٪ےہ٪ہک٪اؿ٪اک٪وصقمد٪ہی٪ےہ٪ہک٪دلقمنی٪وکدیلقت٪یک٪وصرت٪ںیم٪لیبس٪اوملنینم٪ف٪اصنیحل٪

ےس٪وج٪فایگتسب٪احلص٪ےہ٪اںیہن٪اس٪ےس٪اکنؽ٪رک٪اانپ٪مقلد ٪ینعی٪اےنپ٪اسیج٪اسفنین٪وخاشہ٪اک٪ریپف٪اکر٪انب٪دای٪

اجےئ۔

ریغ٪دلقمفں٪اک٪دیلقت٪رکان

٪ںیہ٪افر٪دفرسفں٪ےس٪یھب٪اس٪اک٪٪دایع٪٪اخبری٪رشفی٪افر٪ملسم٪رشفی٪رپ٪لمع٪ےک٪دمیع٪افر٪ام٪ہی٪ولگ٪ومع

اطمہبل٪رکےت٪ںیہ٪ہک٪اےنپ٪الفں٪لمع٪یک٪اخبری٪ف٪ملسم٪ںیم٪دحثی٪داھکؤ،٪ہکبج٪ہن٪وت٪اہلل٪اعتیل٪ےن٪رفامای٪افر٪

٪اک٪ہی٪رفامؿ٪ےہ٪ہک٪دحثی٪رصػ٪اخبری٪ف٪ملسم٪ںیم٪ےہ۔ ملسو هيلع هللا ىلص ہن٪یہ٪روسؽ٪اہلل٪

رھپ٪ہی٪ہک٪اخبری٪ف٪ملسم٪امتؾ٪ااحدثی٪اک٪ومجمہع٪ںیہن٪ہکلب٪اؿ٪دفونں٪اامومں٪اک٪اانپ٪اانپ٪ااہتجدی٪ااختنب٪ےہ٪

افر٪اؿ٪رپ٪لمع٪یک٪دوعت٪اظبرہ٪اؿ٪اامومں٪یک٪رگم٪در٪تقیقح٪٪دیلقت٪یک٪دوعت٪ےہ٪احالہکن٪ہی٪یسک٪یھب٪ایتم٪

یک٪دیلقت٪وک٪رحاؾ٪افر٪رشک٪ےتہک٪ںیہ،٪

٪دہتجمنی٪ںیم٪ےس٪یسک٪اامؾ٪

ے

ہ٪اہلل٪امہیلع ٪یک٪دیلقت٪رشک٪ےہ٪وت٪اامؾ٪اخبری٪ف٪اامؾ٪ملسم٪ رہمح٪اہلل ارگ٪امئ

ے

میح ر

؟

ے

ہکلب٪اؿ٪ریغ٪دلقمنی٪یک٪دیلقت٪ےسیک٪اجزئ٪وہ٪گ

20

ریغ٪دلقمنی٪یک٪ریغ٪دلقم٪املعءیک٪دیلقت

زین٪ہی٪ہک٪دیلقت٪وک٪رحاؾ٪افر٪رشک٪ےنہک٪فاےل٪ریغ٪دلقمنی٪وخد٪اےنپ٪ریغ٪دلقم٪املعءیک٪دیلقت٪رکےت٪ںیہ۔٪

سج٪اک٪اشمدہہ٪مہ٪اینپ٪رفز٪زمہ٪زدنیگ٪ںیم٪رکےت٪رےتہ٪ںیہ٪ہک٪بج٪یسک٪ریغ٪دلقم٪وک٪یسک٪وساؽ٪اک٪وجاب٪

ی٪لمع٪ےک٪الخػ٪اخبری٪ف٪ملسم٪یک٪وکیئ٪دحثی٪داھکیئ٪اجیت٪ےہ٪وت٪فہ٪اتہک٪ےہ٪

سلکم

ںیہن٪آات٪ای٪اےس٪اس٪ےک٪

ہک٪ںیم٪اےنپ٪کلسم٪ےک٪املعءےس٪وپھچ٪رک٪اتبؤں٪اگ،٪ہی٪وخد٪اؿ٪ےک٪اےنپ٪دوعی٪ےک٪احلظ٪ےس٪اخبری٪ف٪ملسم٪

ےس٪ارعاض٪افر٪اےنپ٪ریغ٪دہتجم٪املعءیک٪دیلقت٪ںیہن٪وت٪افر٪ایک٪ےہ؟

دلقم٪افر٪ریغ٪دلقم٪یک٪دیلقت٪اک٪رفؼ

رغض٪ہی٪ہک٪وخد٪ریغ٪دلقمنی٪یھب٪دیلقت٪رکےت٪ںیہ٪رگم٪رفؼ٪ہی٪ےہ٪ہک٪مہ٪رقفؿ٪افیل٪ےک٪اؿ٪دہتجمنی٪ںیم٪

ےس٪یسک٪دہتجم٪اامؾ٪یک٪رکےت٪ںیہ٪نج٪ےک٪دینی٪مہف٪افر٪وقتی٪رپ٪املعء٪اتم٪اک٪اامجع٪ےہ٪ہکبج٪ہی٪اؿ٪یک٪اجبےئ٪

دفراحرض٪ےک٪اےنپ٪ریغ٪دہتجم،ریغ٪دلقم٪املعءیک٪دیلقت٪رکےت٪ںیہ٪نج٪یک٪اینپ٪یملع٪ف٪یقیقحت٪الصتیح٪افر٪

دصاتق٪ف٪دایتن٪وبثت٪اک٪اتحمج٪ےہ۔

21

دنھفاتسؿ٪ںیم٪امجتع٪ادحلہثی٪٪ہب٪االطصح٪دجدی٪٪اک٪ایقؾ٪افرگن٪زبی٪اعریگمل٪رہمح٪اہلل٪یک٪فافت٪ےک٪

تہب٪دعب٪رشفع٪وھا،٪اتففی٪اعریگملی٪یک٪دتفنی٪ےک٪فتق٪دنہفاتسؿ٪ےک٪یسک٪وگہش٪ںیم٪یہقف٪االتخػ٪

کلسم٪یک٪آفاز٪ہن٪ایھٹ٪یھت،٪بس٪الہ٪اۃنسل٪فاامجلتع٪اکی٪یہ٪یہقف٪کلسم٪ےک٪ریپف٪ےھت،٪رضحت٪اشہ٪

ےک٪فادل٪رضحت٪اشہ٪دبعارلمیح٪اس٪میظع٪یملع٪دختم٪ںیم٪رشکی٪ ہیلع٪ارلہمح فیل٪اہلل٪دحمث٪دولہی٪

ےتؽ،٪

:وناب٪دصقی٪نسح٪اخؿ٪٪ےتھکل٪ںیہ

الخہص٪احؽ٪دنہفاتسؿ٪ےک٪املسمونں٪اک٪ہی٪ےہ٪ہک٪بج٪ےس٪اہیں٪االسؾ٪آای٪ےہ؛٪وچہکن٪ارثک٪ولگ٪‘‘

ابداشوہں٪ےک٪رطہقی٪افر٪ذمبہ٪وک٪دنسپ٪رکےت٪ںیہ،٪اس٪فتق٪ےس٪آج٪کت٪ہی٪ولگ٪دنہفاتسؿ٪ےک٪

ذمبہ٪یفنح٪رپ٪اقمئ٪رےہ٪افر٪ںیہ٪افر٪ایس٪ذمبہ٪ےک٪اعمل٪افر٪افلض٪افر٪اقیض٪افر٪یتفم٪افر٪احمک٪ (املسمؿ

اہیں٪کت٪ہک٪اکی٪مج٪ریفغ٪ےن٪لم٪رک٪اتففی٪دنہہی٪عمج٪ایک٪افر٪اس٪ںیم٪اشہ٪دبعارلمیح٪اصبح٪،٪وہےت٪رےہ

’’٪رشکی٪ےھت٪٪۔٪فادل٪زبروگار٪اشہ٪فیل٪اہلل٪اصبح٪دولہی٪یھب٪

( ۔٢:رتامجؿ٪فاہہیب٪فینصت٪وناب٪دصقی٪نسح٪اخؿ٪ )

دہع٪دجدی٪یک٪اس٪آزادی٪ںیم٪دیلقت٪اک٪دنبوٹاٹ٪افر٪رھپدےتھکی٪دےتھکی٪ھچک٪ولگ٪فلتخم٪ویتشکں٪ںیم٪ہہب٪ےلکن٪افر٪

رھپ٪اترخی٪ےن٪املسمونں٪اک٪فیہ٪احؽ٪ایک٪وجرشتنم٪اوقاؾ٪اک٪وہات٪ےہ٪۔

22

ادحلہثی٪اکی٪رفہق٪یک٪وصرت٪ںیم

ادتباء٪ںیم٪اس٪امجتع٪ےک٪ولگ٪ںیہک٪ادحلہثی٪ںیہک٪دمحمی٪افر٪ںیہک٪ومدح٪الہکےت٪ےھت،٪امجتع٪یسک٪

،٪اکی٪انؾ٪ےس٪اعتمرػ٪ہن٪یھت٪اؿ٪ےک٪اخمنیفل٪اںیہن٪فاہیب٪ایریغدلقم٪ےک٪انؾ٪ےس٪وموسؾ٪رکےت٪ےھت

دمحمنیسح٪اٹبولی٪ےن٪ارگنزیی٪وکحتم٪وکدروخاتس٪دی٪ہک٪اؿ٪ےک٪مہ٪ایخؽ٪ولوگں٪وکرساکری٪وطر٪رپ٪

ادحلہثی٪اک٪انؾ٪دای٪اجےئ،٪

اس٪ےک٪دعب٪اس٪االطصح٪دجدی٪ںیم٪ادحلہثی٪اسےنم٪آےئ٪افر٪دنہفاتسؿ٪ںیم٪رتک٪دیلقت٪ےک٪ونعاؿ٪ےس٪

اتمہ٪ہی٪حیحص٪ےہ٪ہک٪ربریغص٪اپک٪ف٪دنہ٪ےک٪ابرہ٪اس٪انؾ٪ےس٪ادحلہثی٪،٪٪اکی٪لقتسم٪بتکم٪رکف٪یک٪اینبد٪زپیئگ

ابالطصح٪دجدی٪اب٪کت٪وکیئ٪رفہق٪وموجد٪ںیہن٪ےہ۔

:دنہفاتسؿ٪ےک٪فاھیب٪اعمل٪٪دمحماشہ٪٪اشاہجہوپنری٪ےتھکل٪ںیہ

ےلھچپ٪زامہن٪ںیم٪اشذ٪فاندر٪اس٪ایخؽ٪ےک٪ولگ٪ںیہک٪وہں٪وتوہں؛٪رگماس٪رثکت٪ےس٪دےنھکی٪ںیم٪ںیہن٪‘‘

آےئ؛٪ہکلب٪اؿ٪اک٪انؾ٪ایھب٪وھتڑے٪یہ٪دونں٪ےس٪انس٪ےہ،٪اےنپ٪آپ٪وک٪وت٪فہ٪ادحلہثی٪ایدمحمی٪ایومدح٪ےتہک٪

’’ںیہ؛٪رگماخمفل٪رفقی٪ںیم٪اؿ٪اک٪انؾ٪ریغدلقم٪ایفاہیب٪ایالذمبہ٪ایل٪اجات٪ےہ۔

( ۱۳:االراشد٪ایل٪لیبس٪ارلاشد )

اس٪ےس٪ہتپ٪اتلچ٪ےہ٪ہک٪اس٪فتق٪کت٪امجتع٪یسک٪اکی٪انؾ٪ےس٪وموسؾ٪ہن٪یھت٪دمحم٪نیسح٪اٹبولی٪یک٪

وکوششں٪ےس٪ہی٪امجتع٪ادحلہثی٪اباالطصح٪دجدی٪ےک٪انؾ٪ےس٪وموسؾ٪وہیئ،٪٪

23

:دبعادیجمل٪٪وسدہرفی٪ےتھکل٪ںیہ

ومولی٪دمحمنیسح٪اصبح٪اٹبولی٪ےن٪ااشۃع٪اۃنسل٪ےک٪ذرہعی٪ادحلہثی٪یک٪تہب٪دختم٪یک،٪ظفل٪فاہیب٪آپ٪‘‘

یہ٪یک٪وکوششں٪ےس٪رساکری٪دافرت٪افر٪اکذغات٪ےس٪وسنمخ٪وہا٪افر٪امجتع٪وک٪ادحلہثی٪ےک٪انؾ٪ےس٪

’’وموسؾ٪ایک٪ایگ۔

( ۳٧٢:ریست٪انثیئ )

٪وگررن٪ےھتآپ٪ےک٪ریخوخاہ٪ےھت؛٪اوہنں٪

ٹ

ہ

ن

ہ

یئن

لفن

رساچرسل٪ایچی٪نس٪اصبح٪وج٪اس٪فتق٪اجنپب٪ےک٪

ےن٪وگرٹنمن٪دنہ٪وکاس٪رطػ٪وتہج٪دالرک٪اس٪دروخاتس٪وک٪وظنمر٪رکاای٪افر٪رھپ٪دمحمنیسح٪٪اٹبولی٪ےن٪

:رکیسرٹیی٪وگرٹنمن٪وکوج٪دروخاتس٪دی٪اس٪ےک٪آرخی٪اافلظ٪ہی٪ےھت

’’اامعتسؽ٪ظفل٪فاہیب٪یک٪اخمتفل٪افر٪ارجاء٪انؾ٪ادحلہثی٪اک٪مکح٪اجنپب٪ںیم٪انذف٪ایک٪اجےئ۔‘‘

( ٢٦:ہحفص٪ربمن/ ٢:امشرہ٪ربمن/ ۱۱:ااشۃع٪اۃنسل )

فاہیب٪انؾ٪ےس٪االتخػ٪یک٪فہج

فاہیب٪انؾ٪ےس٪اس٪یک٪ایمس٪انمتبس٪ےک٪ببس٪خیش٪دمحمنب٪دبعاولاہب٪دجنی٪ےک٪ریپف٪رمادےئل٪اجےت٪ںیہ٪

افر٪وچہکن٪ہی٪بس٪رضحات٪دلقم٪ےھتافر٪اامؾ٪ادمحنب٪لبنح٪یک٪دیلقت٪رکےت٪ےھتاس٪ےئل٪ادحلہثی٪

ےؽ٪اجےت٪ںیہ٪،دلقمنی٪یک٪رطػ٪اینپ٪تبسن٪چمس

وجرتک٪دیلقت٪ےک٪ونعاؿ٪ےس٪وہمجر٪اتنسلہ٪ےس٪دحیلعہ٪

دلقمنی٪ےس٪ریغدلقمنی٪ دنسپ٪ہن٪رکےت٪ےھت،٪اس٪ےئل٪فہ٪ظفل٪فاہیب٪وکاےنپ٪ےئل٪دنسپ٪ہن٪رکےت٪ےھت،٪

:وکاوصیل٪االتخػ٪راہ٪ےہ،٪وناب٪دصقی٪نسح٪اخؿ٪دمحم٪نب٪دبعاولاہب٪دجنی٪ےک٪ابرے٪ںیم٪ےتھکل٪ںیہ

یلبنح٪)وسذمبہ٪دجنی٪ذموکر٪اک٪یلبنح٪اھت٪افر٪اس٪ےن٪وبرہفں٪افر٪دبفؤں٪رپڑچاھیئ٪یک٪یھت،٪اس٪ذمبہ٪‘‘

’’۔٪یک٪اتکںیب٪دنہفاتسؿ٪ںیم٪راجئ٪ںیہن٪ںیہ٪ (ذمبہ

( ۱۱٥:رتامجؿ٪فاہہیب )

24

:انثء٪اہلل٪ارمرستی٪ےن٪یھب٪اھکل

دمحمنب٪دبعاولاہب٪دجن٪ںیم٪دیپا٪وہا٪اھت٪وجذمبہ٪یلبنح٪اک٪ریپف٪اھت،٪دمحمنب٪دبعاولاہب٪دلقم٪اھت٪افر٪ادحلہثی٪ےک٪‘‘

’’زندکی٪دیلقت٪اجزئ٪ںیہن،٪ادحلہثی٪وک٪اس٪ےس٪ہلئسم٪دیلقت٪ںیم٪االتخػ٪اھت٪افر٪اب٪یھب٪ےہ۔

( ۱/٤٠٤:اتففی٪انثہیئ )

٪وعسدی٪رعب٪ےس٪رایؽ٪آےن٪ہن٪دنب٪٪ںیہکوموجدہ٪ادحلہثی٪اب٪اےنپ٪اس٪خیش٪یک٪اخمتفل٪ںیہن٪رکےت٪ہک٪

وہاجےئ

: دمحمنب٪دبعاولاہب٪وخد٪اتھکل٪ےہ

ونحن ایضا ػی الػروع علی مذہب االمام احمد بن حنبل والننؽر علی ‘‘

بعۃ دون غیرھم لعدم ضبط مذاھب الغیر ’’۔ من ؼلد االئمۃ االر

مہ٪رففاعت٪ںیم٪اامؾ٪ادمح٪ےک٪ذمبہ٪رپںیہ٪افر٪ذمابہ٪ارہعب٪ںیم٪ےس٪وکیئ٪یسک٪یک٪دیلقت٪رکے٪مہ٪ :رتہمج

اس٪رپوکیئ٪ریکن٪ںیہن٪رکےت۔

( ٥٦:ریسۃ٪اخیشل٪دمحمنب٪دبعاولاہب )

:ہی٪وتخیش٪ےک٪اافلظ٪ےھت،٪اب٪وساحن٪اگنر٪ےک٪اافلظ٪یھب٪نس٪ےئجیل

وانوم الحنابلۃ متعصبون لمذھب االمام احمد ػی ػروعہ بؽل اتباع ‘‘

ػوم الیدعون البالؼول والبالؽتابۃ ان الشیخ اتی بمذھب

المذاھب االخری

غیرماؽان عندالسلف’’۔جدید والاخترع علما

٪افر٪ہی٪بس٪یلبنح٪اذملبہ٪ےھتاامؾ٪ادمح٪ےک٪ذمبہ٪رپیتخس٪ےس٪اکردنب٪ےھتےسیج٪ہک٪دفرسے٪: رتہمج

ذمابہ٪ےک٪ریپفاےنپ٪اےنپ٪اامؾ٪ےک٪رطےقی٪رپاکردنب٪ںیہ،٪زابین٪افر٪رحتریی٪اوہنں٪ےن٪یھبک٪ںیہن٪اہک٪ہک٪

خیش٪دمحمنب٪دبعاولاہب٪وکیئ٪این٪دنی٪الےئ٪افر٪اوہنں٪ےن٪وکیئ٪این٪ملع٪درایتف٪ایک٪وجولہپں٪ےک٪اپس٪ہن٪اھت۔

( ٩٠:ریسۃ٪اخیشل٪دمحمنب٪دبعاولاہب )

25

ااکربنی٪ریغ٪دلقمنی٪الہ٪دحثی

ا نذیر حسیو دہلی ی (ابین٪کلسم٪فاھہیب٪ںیہنج٪ہی٪امجتع٪خیش٪الکل٪یتہک٪ےہ)م

ھ٪ںیم٪وساسؽ٪یک٪رمع٪۱۳٢٠ںیم٪دیپا٪وہا٪افر٪ہنس (اہبر)ھ٪وکومعض٪وسرج٪زگھ٪علض٪ومریگن٪۱٢٢٠ہی٪ہنس

اؿ٪ےک٪تخس٪الخػ٪ (ھ۱٢٦۱:وتمیف)اپرک٪داین٪ےس٪ایگ،٪اؿ٪ےک٪ااتسد٪رسخ٪ومولی٪دبعااخلقل٪اصبح٪

وہےئگ٪ےھت،٪ہی٪ےلہپ٪رعف٪دینی٪ہن٪رکےت٪ےھت؛٪احالہکن٪ہی٪خسن٪رعف٪دنی٪یک٪دحثی٪زپھ٪ےکچ٪ےھت،٪رسدیسادمح٪

ھ٪یک٪رحتکی٪ےس٪اس٪ےن٪رعف٪دینی٪رشفع٪یک٪افر٪اکی٪کلسم٪یک٪اینبد٪ڈایل،٪۱٨٥٥اخؿ٪ہنس

:رسدیساکی٪طخ٪ںیم٪ےتھکل٪ںیہ

انجب٪ومولی٪دیسذنری٪نیسح٪اصبح٪دولہی٪وک٪ںیم٪ےن٪یہ٪مین٪ڑچاھ٪فاہیب٪انبای٪ےہ،٪فہ٪امنز٪ںیم٪رعف٪دینی٪‘‘

اجےتن٪ےھتںیم٪ےن٪رعض٪ایک٪ہک٪اہنتی٪اوسفس٪ےہ٪ہک٪سج٪ابت٪"تنس"ںیہن٪رکےت٪ےھت؛٪رگماس٪وک٪

وکآپ٪کین٪اجےتن٪ںیہ٪ولوگں٪ےک٪ایخؽ٪ےس٪اس٪وکںیہن٪رکےت،٪ریمے٪اپس٪ےس٪اھٹ٪رکاجعم٪دجسم٪ںیم٪

’’٪۔٪امنز٪رصع٪زپےنھ٪ےئگ٪افر٪اس٪فتق٪ےس٪رعف٪دینی٪رکےن٪ےگل

( خیش٪دمحمارکؾ: ،٪ومہفل٥۱:ومج٪وکرث )

اۃ رھپوکحتم٪ےن٪اؿ٪وک٪سمش٪ااملعلء٪اک٪اطخب٪دے٪دای،٪ومولی٪لضف٪نیسح٪اہبری٪ےن الحی

اۃ م ےک٪انؾ٪ےس٪اکی٪رپاکی٪اتکب٪یھکل٪ےہ،٪اس٪ںیم٪یئک٪اےسی٪فااعقت٪ےتلم٪ںیہ،٪نج٪ےس٪ بعدالم

ہتپ٪اتلچ٪ےہ٪ہک٪ارگنزی٪رساکر٪آپ٪ےک٪ابرے٪ںیم٪سک٪رطح٪وسیتچ٪یھت،٪ےسک٪ہتپ٪ںیہن٪ہک٪رسدیسادمح٪اخؿ٪

ےک٪وکحتم٪ےس٪ایک٪رفاطب٪ےھت،٪اؿ٪ےک٪ےنہک٪ےس٪روکع٪ےک٪فتق٪رعف٪دینی٪رکان٪افر٪وکحتم٪ےس٪ہنس٪

٪ںیم٪سمش٪ااملعلء٪اک٪اطخب٪اپان٪اس٪وپرے٪سپ٪رظنم٪وک٪فاحض٪رکراہ٪ےہ،٪۱٨٩٧

26

ریہ٪ہی٪ابت٪ہک٪٪اشہ٪دمحم٪ااحسؼ٪ےن٪رھپاںیہن٪دنسدحثی٪ویکں٪دی؛٪وس٪ہی٪وخد٪لحم٪ثحب٪ےہ،٪ومولی٪لضف٪

:نیسح٪اہبری٪ےتھکل٪ںیہ

آپ٪ےن٪ایمں٪اصبح٪وکرصػ٪ارطاػ٪احصح٪یک٪دنس٪دی٪یھت،٪ایمں٪اصبح٪ےن٪ااعیتسابہن٪آپ٪ےس٪‘‘

راس٪ےتہک٪ےھت۔ںیھاحصح٪ہتس٪زپ

’’٪ہن٪اؿ٪یک٪دنس٪یل،٪ایمں٪اصبح٪وخد٪اس٪دنس٪وک٪چ

( ٦٨:دےئھکی،٪اایحلت٪دعباامملت )

ہی٪قلطم٪دیلقت٪ےک٪اقلئ٪ےھت،٪ہقف٪یفنح٪ےس٪وتفی٪دانی٪اجزئ٪ےتھجمس٪ےھت،٪اہمئ٪یک٪اشؿ٪ںیم٪اتسگخ٪ہن٪ےھتافر٪

اس٪ولہپ٪ےس٪آپ٪اک٪ارتحاؾ٪رہےقلح٪ںیم٪وموجد٪اھت،٪

ارسی ار ابالحسو محی الدیو ق به بدالح ع

ریغدلقموقلحں٪ںیم٪اتسگخ٪افر٪رفتہق٪ازیگن٪ادناز٪ےک٪دایع٪دبعاقحل٪انبریس٪افر٪اوبانسحل٪یحم٪ادلنی٪ےھت،٪

ہی٪دفونں٪ونملسم٪ےھت،٪وجاملسمونں٪یک٪وفصں٪ںیم٪ااشتنر٪الیھپےن٪ےک٪ےیل٪دالخ٪ےئک٪ےئگ٪ےھت،٪االص٪ہی٪

دنہف٪ڈنپت٪ےھت،٪

دبعاقحل٪انبریس٪اک٪دیقعہ٪المہظح٪ےئجیک،٪

:ایمں٪اصبح٪ےک٪اشرگد٪٪دبعارلنمح٪اپین٪یتپ٪اؿ٪ےس٪لقن٪رکےت٪ںیہ،٪دبعاقحل٪انبریس٪ےن٪اہک

(لقن٪رفک٪رفک٪ہن٪ابدش،اعمذ٪اہلل) اعہشئ٪یلع٪ےس٪ڑلی٪ارگوتہب٪ہن٪یک٪وترمدت٪رمی٪۔

( ٤٢:فشک٪ااجحلب )

ےلہپ٪زابؿ٪ایکس٪المہظح٪ےیجیک٪،٪ولعمؾ٪وہات٪ےہ٪ہک٪اس٪فتق٪ےک٪ہعیش٪یھب٪رتک٪دیلقت٪یک٪اس٪رحتکی٪ےک٪

٪٪ڑبی٪رسرگیم٪ےس٪اکؾ٪رکرےہ٪ےھتافر٪الہ٪تنس٪ہن٪اجےتن٪ےھتہک٪اؿ٪ےک٪وقلحں٪ںیم٪آزاد٪ایخیل٪یک٪ ئ

پ

وہا٪اہکں٪ےس٪زیت٪یک٪اجریہ٪ےہ

27

قلدیو اوبانسحل٪یحم٪ادلنی٪سج٪ےن٪ ات الم الط فرالمبیو فی رد المغ ھکل٪ الظ

ہی٪دویاؿ٪دنچ٪وقؾ٪رھتکی٪ہنکس٪یلع٪وپر٪علض٪ رکاس٪آگ٪وک٪افر٪ڑھباکای٪اس٪اک٪الص٪انؾ٪رہی٪دنچ٪اھت،٪

ہ٪ںیم٪وموجد٪ںیہ،٪فاہں٪رکنمنی٪دحثی٪اکیف٪

هی ح

وگرجاوناہل٪اک٪اٹیب٪اھت،٪اس٪ےک٪ارثات٪اب٪کت٪یلع٪وپر٪

دعتاد٪ںیم٪دیپا٪وہےکچ٪ںیہ٪افر٪رتک٪دیلقت٪یک٪ہی٪رفش٪اب٪اںیہن٪رفک٪یک٪رسدح٪ےک٪تہب٪رقبی٪الیکچ٪ےہ،٪

ریسفت٪ارقلآؿ٪ابرقلآؿ٪فںیہ٪یھکل٪یئگ٪ےہ،٪سج٪رپومفل٪اک٪انؾ٪ںیہن٪ےہ۔

الی اى بھپ صدیق حسو خ ناب

ےت٪اجےت٪چمس

ایمں٪ذنرینیسح٪دولھی٪ےک٪دعب٪٪ایکن٪امجتع٪ےک٪ڑبے٪زبرگ٪وناب٪دصقی٪نسح٪وھباپیل٪

ھ٪ںیم٪داین٪ےس٪ےئگ،٪اےکن٪رمےت٪فتق٪۱۳٠٧ھ٪ںیم٪ابسن٪ربیلی٪ںیم٪دیپا٪وہےئ٪افر٪ہنس۱٢٥٠ںیہ،٪ہنس

ایمں٪ذنری٪نیسح٪٪زدنہ٪ےھت،٪وناب٪اصبح٪یتفم٪دصرادلنی٪اصبح٪دولہی،٪ذیملت٪رضحت٪اشہ٪رعیف٪

ادلنی٪دحمث٪دولہی٪افر٪رضحت٪اشہ٪دبعازعلزی٪ےک٪اشرگد٪ےھت،٪اؿ٪ےک٪ذرہعی٪دنہفاتسؿ٪ںیم٪رتک٪دیلقت٪

یک٪وہا٪ڑبی٪زیتی٪ےس٪یلچ؛٪ہکلم٪وھباپؽ٪اشہ٪اہجں٪مگیب٪ےس٪اؿ٪یک٪اشدی٪وہیئ٪یھت،٪اس٪دفتل٪یک٪دبفتل٪

وناب٪اصبح٪ریثکااصتلفین٪٪فاھیب٪،وناب٪اصبح٪وک٪اےنپ٪ےئن٪کلسم٪یک٪ااشتع٪اک٪وخب٪ومعق٪الم

ںیم٪امشر٪وہےت٪ںیہ،٪" املعء"

ہی٪اےنپ٪آپ٪وکومدح٪افر٪اےنپ٪رگفہ٪وک٪ومدحنی٪دنہ٪ےتہک٪ےھت،٪امجتع٪ےک٪ظفل٪ادحلہثی٪اک٪نیعت٪اس٪فتق٪

ومدحنی٪دنہ٪رہ٪اس٪رحتکی٪ےس٪ کت٪ہن٪وہا٪اھت،٪رایتس٪وھباپؽ٪ےس٪قلعت٪یک٪فہج٪ےسہی٪اچےتہ٪ےھتہک٪

٪ےک٪الخػ ٪٪٪٪٪٪رفنت٪رکںی٪وجارگنزیفں انچہچن٪رعمہک٪ابالوکٹ٪نج٪یک٪ایقدت٪دیسادمح٪افر٪اامسلیع٪٪وہ٪،

؛دولھی٪ےن٪یک٪یھت،٪اؿ٪ےس٪اؿ٪اافلظ٪ںیم٪الیقلعت٪اظرہ٪یک٪ےہ

28

وگرٹنمن٪دنہ٪ےک٪درگی٪رفؼ٪االسؾ٪ےن٪ہی٪دنیشنل٪رکدای٪ےہ٪ہک٪رفہق٪ومدحنی٪دنہ٪لثم٪فاہایبؿ٪کلم٪زہارہ٪

فےسی٪یہ٪دنمش٪فاسفدی٪کلم٪وگرٹنمن٪ربشٹ٪دنہ٪ےک٪ (ومدحنی٪دنہ)اکی٪دبوخاہ٪رفہق٪ےہ٪افر٪ہی٪ولگ٪

اقمبہلب٪وکحتم٪دنہ٪وساچ٪رکےت٪ (ابالوکٹ٪فریغہ" اجمدہنی")ںیہ،٪ےسیج٪ہک٪درگیرشری٪اوقاؾ٪رسدحی٪

ےھت۔

( ٦۱:رتامجؿ٪فاہہیب )

29

ابی ظفل ٪ےک٪ابرے٪ںیم٪ارگنزیفں٪افر٪وناب٪اصبح٪یک٪اکی٪وسچ٪اک٪اجزئہ ھ

یب٪اک٪ظفل٪ڑلےن٪فاولں٪ےک٪ےئل٪اس٪ینعم٪ںیم٪اامعتسؽ٪ایک٪ےہ٪سج٪ینعم٪اھوحلمظ٪رےہ٪ہک٪وناب٪اصبح٪ےن٪ف

رپالان٪اچےتہ٪ےھتافر٪اےنپ٪ےئل٪اؿ٪ےس٪امتمزئ٪انؾ٪ومدحنی٪دنہ٪اایتخر٪ایک٪ےہ؛٪" اجمدہنی"ںیم٪ارگنزی٪اےس٪

زیناس٪ںیم٪ہی٪یھب٪ااشرہ٪ےہ٪ہک٪ہی٪امجتع٪رصػ٪دنہفاتسؿ٪ںیم٪ےہ٪افر٪دنہفاتسؿ٪ےس٪ابرہ٪اؿ٪دونں٪

٪وگررنےن٪بج٪ہی٪دروخاتس٪وظنمر٪رکیل٪

ٹ

ہ

ئنن

فیل

رتک٪دیلقت٪ےک٪ونعاؿ٪ےس٪وکیئ٪بتکم٪رکفوموجد٪ہن٪اھت،٪

٪ہک٪ریغدلقمنی٪وکفاہیب٪ہن٪اہک٪اجےئ٪وت٪اس٪ںیم٪رصاتح٪یک٪ہک٪ہی٪ولگ٪فاہایبؿ٪کلم٪ اامسلیع٪دولھی٪ زہارہ

؛ فریغمہ٪ےس٪رفنت٪رےتھک٪ںیہ

:انچہچن٪وناب٪اصبح٪ےتھکل٪ںیہ

٪وگررناصبح٪اہبدر٪وموصػ٪ےن٪اس٪دروخاتس٪وکوظنمر٪ایک٪افر٪رھپ٪اکی٪ااہتشر٪اس٪‘‘

ٹ

ہ

ئنن

فیل

انچہچن٪

ومضمؿ٪اک٪دای٪ایگ٪ہک٪ومدحنی٪دنہ٪رپہبش٪دبوخایہ٪وگرٹنمن٪اعہم٪ہن٪وہ،٪وصخاص٪وجولگ٪ہک٪فاہایبؿ٪کلم٪

’’٪وہ۔٪زہارہ٪ےس٪رفنت٪رےتھک٪وہں٪افر٪وگرٹنمن٪دنہ٪ےک٪ریخوخاہ٪ںیہ٪اےسی٪ومدحنی٪اخمبط٪ہب٪فاہیب٪ہن٪

( ٦٢:رتامجؿ٪فاہہیب )

ومدحنی٪دنہ٪اس٪فتق٪کت٪رصػ٪اس٪درہج٪کت٪ےچنہپ٪ےھتہک٪ظفل٪فاہیب٪اؿ٪رپہن٪وبال٪اجےئ٪افر٪اامسلیع٪

دولھی٪ےس٪اؿ٪اک٪وکیئ٪قلعت٪اظرہ٪ہن٪وہ؛٪نکیل٪ایھب٪کت٪ہی٪رمہلح٪ابیق٪اھت٪ہک٪وکحتم٪ےس٪اےنپ٪ےئل٪

٪ےس٪اکنؽ٪دای٪ ظفل٪رساکری٪حطس٪رپ٪ ٪رپ٪یھب٪اکذغات ٪وطر ٪رساکری ٪ظفل٪فاہیب ٪اجےئ٪افر ٪دحثی٪اخص٪رکاایل الہ

ی اصبح دمحمنیسح دختم ٪،٪ہیاجےئ ؾ ےن اٹبول ٪٪۔دی رسااجن

30

وناب٪اصبح٪یک٪امجیتع٪رکف

رتک٪دیلقت٪یک٪اضف٪ومہار٪رکےن٪ےک٪اسھت٪اسھت٪آپ٪خیش٪دبعاولاہب٪دجنی٪افر٪اؿ٪ےک٪ریپفؤں٪ےک٪یھب٪

تخس٪الخػ٪ےھت،٪ظفل٪فاہیب٪ےس٪تخس٪رفنت٪یھت،٪ارگنزیفں٪وکابر٪ابر٪اید٪دالےت٪ہک٪مہ٪فاہیب٪ںیہن٪ںیہ٪افر٪

فاہویبں٪ےس٪امہر٪وکیئ٪قلعت٪ںیہن٪ےہ۔

( ٢٨:دےئھکی،٪رتامجؿ٪فاہہیب )

دجن٪ےک٪خیش٪دمحمنب٪دبعاولاہب٪افر٪رعب٪ےک٪فاہیب٪اامؾ٪ادمح٪ےک٪دلقم٪ںیہ٪افر٪مہ٪ریغدلقم٪ںیہ۔

فتق٪یک٪ایسیس٪اضف٪ںیم٪املسمونں٪ںیم٪آزادی٪دیپا٪رکےن٪یک٪اؿ٪دخامت٪ےک٪ابثع٪آپ٪یک٪ارگنزیی٪

رساکر٪ںیم٪تہب٪دقر٪فزنمتل٪یھت،٪آپ٪وک٪اکی٪الھک٪وچسیب٪زہار٪رفہیپ٪اسالہن٪فہفیظ٪اتلم٪اھت

( ۱٥۱:اہطحل )

آپ٪یک٪اصزبحادی٪سمش٪االرماء٪وکیھب٪وکحتم٪ےس٪ابفؿ٪الھک٪یک٪اجریگ٪یلم٪یھت٪

اؿ٪رمااعت٪ےک٪وہےت٪وہےئ٪اؿ٪یک٪فافداری٪یسک٪ولہپ٪ (،٪ومولی٪نسح٪یلع۱/٤٧:امرثدصیقی:دےئھکی)

ےس٪یھب٪لحم٪ہبش٪ںیم٪ہن٪یھت۔

31

ربریغص٪اپک٪فدنہ٪ںیم٪رقتةی٪ابرہ٪دصویں٪ےس٪االسؾ٪آای،٪اہیں٪االسؾ٪الےن٪فاےل،٪االسؾ٪الیھپےن٪فاےل٪

افر٪االسؾ٪وبقؽ٪رکےن٪فاےل٪بس٪ےک٪بس٪الہ٪تنس٪فامجتع٪ےھت،٪اہیں٪امتؾ٪دحمنیث٪ف٪رسفمنی،٪اہقفء٪

ؾ

ظ

فی المسلک ف٪افایلء٪رکاؾ٪ف٪السنیط٪ع ه ۔ ادمحلہلل٪یلع٪ذاکلےھت۔٪ ح

نکیل٪بج٪ےس٪ارگنزی٪ےک٪اشرط٪ف٪اغبص٪دقؾ٪اہیں٪آےئ٪وت٪فہ٪ویرپ٪ےس٪ذینہ٪آفاریگ،٪امدر٪دپر٪آزادی٪

افر٪دینی٪ےب٪راہ٪رفی٪یک٪وساغت٪اسھت٪الےئ٪افر٪ذمیبہ٪آزادی٪افر٪ذمیبہ٪قیقحت٪ےک٪وخامنش٪افر٪درفلبی٪

ونعاونں٪ےس٪اس٪کلم٪ںیم٪اکی٪وخد٪رسرفےق٪وک٪منج٪دای۔

اس٪رفےق٪اک٪الہپ٪دقؾ٪فلس٪اصنیحل٪ےس٪دبامگین٪افر٪اس٪یک٪ااہتن٪فلس٪ےک٪الخػ٪دبزابین٪ےہ٪ینعی٪اس٪

رپ٪انزاں٪ف٪رفاحں٪وہےن٪ےک٪اسھت٪اسھت اعجاب کل ذی رای برایہ رفےق٪اک٪رہ٪صخش

ر ہذہ االمتہ اوذلا اک٪دصماؼ٪ےہ۔٪اس٪رفےق٪اک٪رہ٪رفد٪اےنپ٪آپ٪وک٪آہمئ٪ارہعب٪ہکلب٪احصہب٪ لعن آخ

ےس٪ایلع٪ف٪ربرت٪اتھجمس٪ےہ۔ مہیلع٪ارلوضاؿ رکاؾ٪

مہ٪اس٪ےک٪ہلمج٪اقحقئ٪ںیم٪اکی٪تقیقح٪یک٪اجبن٪وتہج٪ذبمفؽ٪رکاان٪اچےتہ٪ںیہ٪وج٪امہرا٪وموضع٪ثحب٪ےہ٪

افر٪فہ٪اس٪رفہق٪دجدی٪یک٪اترخی٪دیپاشئ٪ےہ۔٪سج٪ےک٪اجےنن٪ےک٪دعب٪آپ٪رپ٪وھجےٹ٪ابلدے٪ادحلہثی٪

یک٪تقیقح٪آاکشرا٪وہاجےئ٪یگ۔

٪وس٪ 14 ےک٪زامےن٪ےس ملسو هيلع هللا ىلص هللاس٪اکی٪رفؼ٪وک٪رضفر٪ےنھجمس٪یک٪وکشش٪ےئجیک٪ہک٪ہی٪رفہق٪روسؽ٪

ےک٪زامےن٪ےس٪اانت٪دعب٪ںیم٪دیپا٪وہا٪وہ٪فہ٪ویکرکن٪ملع٪ف ملسو هيلع هللا ىلص هللاسؽ٪دعب٪دیپا٪وہا٪ےہ٪وج٪رفہق٪روسؽ٪

32

٪االخص٪فتیہلل٪ااہتجد٪ف٪اابنتسط٪ںیم٪ریخ٪ارقلفؿ٪ںیم٪اپےئ٪اجےن٪فاےل٪وخاص٪وت٪اجک٪وعاؾ٪ےک٪اقمےلب٪لمع

ںیم٪الضف٪وہاتکس٪ےہ

٪وہانچہچن٪اؿ٪یک٪اہکین٪وخد٪ایہن٪یک٪زابین،اس٪ابت٪ےک٪ااہشتسد٪افر٪اطمتقب٪ےک٪ےئل٪المہظح

:ومالان٪دبعااخلقل٪افر٪ذنری٪نیسح٪دولہی٪اصةحؿ٪رفامےت٪ںیہ

وس٪ابین٪ابمین٪اس٪رفہق٪ونادحاث٪اک٪دبعاقحل٪ےہ٪وج٪دنچ٪دونں٪ےس٪انبرس٪ںیم٪راتہ٪ےہ٪افر٪رضحت٪‘‘

اریماوملنینم٪دیس٪ادمحدیہش٪ےن٪ایسی٪رحاکت٪انہشئ٪ےک٪ابثع٪اےس٪اینپ٪امجتع٪ےس٪اکنؽ٪دای٪افر٪املعےئ٪

٪ےن٪اس٪ےک٪لتق٪اک٪وتفی٪اھکل٪رگم٪یسک٪رطح٪فہ٪اھبگ٪رک٪فاہں٪ےس٪چب٪الکن

ہ

نئمن

ظ

عظم

’’رحنیم٪

ئد ٪ص٪) یقل

ے

لن(228٪اایحلت٪دعب٪اامملت٪ص٪3اتنجئ٪ا

ها ٪اؾ٪اوملنینم٪رضحت٪دیسہ٪اعہشئ٪دصہقی٪

ہ

عن

ےک٪اتسگخ٪ومولی٪دبعاقحل٪انبریس٪ےن٪ربالم٪اہک٪ریض٪اہلل٪

اعہشئ٪یلع٪ےس٪ڑلی٪ارگ٪وتہب٪ہن٪یک٪وت٪رمدت٪رمی

( اایعلزابہلل٪فلقن٪رفک٪رفک٪ہن٪ابدش)

احصہب٪اک٪ملع٪مہ٪ےس٪مک٪اھت٪اؿ٪ںیم٪ےس٪رہ٪اکی٪وک٪اپچن٪اپچن٪دحںیثی٪اید٪ افر٪ہی٪یھب٪دفرسی٪سلجم٪ںیم٪اہک٪ہک٪

ںیہت٪افر٪مہ٪وک٪اؿ٪بس٪یک٪دحںیثی٪اید٪ںیہ

( 42فشک٪ااجحلب٪ص٪ )

33

،ریغ٪دلقمنی٪ےک٪اعمل٪ف٪دہتجم٪وناب٪دصقی٪نسح٪اخؿ٪وھباپیل٪ےتہک٪ںیہ٪

اس٪زامےن٪ںیم٪اکی٪رایاکر٪افر٪رہشت٪دنسپ٪رفےق٪ےن٪منج٪ایل٪ےہ٪وج٪رہ٪مسق٪یک٪اخویمں٪افر٪اقنصئ٪ےک٪‘‘

ابفوجد٪اےنپ٪ےئل٪رقآؿ٪ف٪دحثی٪ےک٪ملع٪افر٪اؿ٪رپ٪اعلم٪وہےن٪ےک٪دوعدیار٪ںیہ٪احالہکن٪ملع٪افررعافؿ٪

’’ےس٪اس٪رفےق٪وک٪دفر٪اک٪یھب٪فاہطس٪ںیہن۔٪ہی٪ولگ٪ولعؾ٪آہیل٪ف٪اعہیل٪دفونں٪ےس٪اجلہ٪ںیہ

( 153اہطحل٪ص٪ )

باالمرء عظۃ اس٪مسق٪ےک٪ویسیبں٪فااعقت٪اؿ٪یک٪بتک٪ےس٪لقن٪ےئک٪اجےتکس٪ںیہ٪رگم

ھؽذ الؼدر ؽػی

ےک٪وطر٪رپ٪اکیف٪ںیہ۔

دنمرہج٪ابالاابتقاست٪ںیم٪یسک٪مسق٪اک٪وکیئ٪االتخػ٪ای٪ااہبؾ٪ںیہن٪ےہ٪ہک٪اس٪یک٪فاضتح٪یک٪اجےئ۔٪ہی٪

س٪ںیہ۔٪ابوصخلص٪وناب٪اصبح٪ےن٪وت٪ااہتن٪رکدی۔٪وصخیص٪

م

لش

ابعرات٪اےنپ٪اعمین٪ںیم٪وخد٪ارہظ٪نم٪ا

رہ٪مسق٪یک٪اخویمں٪ےک٪ابفوجد٪اےنپ٪ےئل٪رقآؿ٪ف٪ )وطر٪رپ٪وناب٪اصبح٪ےک٪ہی٪اافلظ٪اقلب٪وغر٪ںیہ٪

( دحثی٪ےک٪ملع٪افر٪اؿ٪رپ٪اعلم٪وہےن٪ےک٪دوعدیار٪ںیہ

آپ٪وک٪وخبیب٪ادنازہ٪وہایگ٪وہاگ٪ہک٪اس٪رفےق٪یک٪اترخی٪دیپاشئ٪ایک٪ےہ۔

رھپ٪ریغ٪دلقمنی٪ےتہک٪ںیہ٪ہک٪ریغ٪دلقم٪انؾ٪مت٪ےن٪امہرا٪راھک٪ےہ۔٪فرہن٪مہ٪ادحلہثی٪ںیہ٪افر٪ہی٪االطصح٪

دحثی٪یک٪دتفنی٪ےک٪فتق٪ےس٪یلچ٪آریہ٪ےہ٪ذہلا٪مہ٪دحمنیث٪ےک٪کلسم٪رپ٪ںیہ۔٪مت٪ںیمہ٪ےسیک٪ےتہک٪وہ٪

ہک٪مہ٪دعب٪ںیم٪دیپا٪وہےئ٪ںیہ۔

34

انمبس٪ولعمؾ٪وہات٪ےہ٪ہک٪اس٪ومعق٪رپ٪ہی٪ایبؿ٪ایک٪اجےئ٪ہک٪الہ٪دحثی٪یک٪االطصح٪بتک٪دقتمنیم٪ف٪

اتمرخنی٪ںیم٪وج٪اامعتسؽ٪وہیئ٪ےہ٪اس٪اک٪دصماؼ٪وکؿ٪ںیہ۔٪اس٪ےلسلس٪ںیم٪رعض٪ےہ٪ہک٪وج٪رضحات٪

٪رعمفػ٪وہےئ٪وہں٪اےسی٪اصةحؿ٪ملع٪ف٪لمع٪ےک٪ےئل٪املعء٪اتم٪

ے

٪ف٪درایئ

ے

دحثی٪یک٪دختم٪ںیم٪رفایئ

ااحصب٪ادحلثی٪الہ٪ادحلثی٪الہ٪االرث٪دحمنیث٪یک٪االطصح٪اامعتسؽ٪رکےت٪ںیہ۔

درتقیقح٪اؿ٪االطصاحت٪ےک٪اافلظ٪ںیم٪وت٪االتخػ٪ےہ٪ینعم٪ںیم٪ااحتد٪ےہ٪ابافلظ٪درگی٪ہی٪بس٪ابمہ٪

رتمادػ٪اینعمل٪ںیہ۔

عطق٪اسمتف٪‘ اس٪دوعے٪یک٪دلیل٪ےک٪ےئل٪اجبےئ٪اوصؽ٪دحثی٪یک٪بتک٪ےک٪وحاےل٪لقن٪ےئک٪اجںیئ

ےک٪وطر٪رپ٪اکی٪ریغ٪دلقم٪اعمل٪ومولی٪دمحم٪اربامیہ٪ایسوکلیٹ٪یک٪اتکب٪اترخی٪الہ٪دحثی٪ےس٪وحاہل٪لقن٪

:رکداتی٪وہں،المہظح٪وہ

ضعب٪ہگج٪وت٪اؿ٪اک٪ذرک٪ظفل٪الہ٪دحثی٪ےس٪وہا٪ےہ٪افر٪ضعب٪ہگج٪ااحصب٪دحثی٪ےس٪ضعب٪ہگج٪الہ٪ارث٪

ےک٪انؾ٪ےس٪افر٪ضعب٪ہگج٪دحمنیث٪ےک٪انؾ٪ےس٪رمعج٪رہ٪بقل٪یہی٪ےہ۔

( 128اترخی٪الہ٪دحثی٪ص٪ )

اربامیہ٪ایسوکلیٹ٪یک٪ابعرت٪ےس٪ولعمؾ٪وہات٪ےہ٪ہک٪ہی٪االطصاحت٪اؿ٪ےک٪زندکی٪یھب٪رتماػ٪اینعمل٪ںیہ۔٪

زبمع٪وخشی٪الہ٪دحثی٪ینعی٪ریغ٪دلقمنی٪افر٪اافنس٪دقہیس٪الہ٪دحثی٪ںیم٪دنچب٪فوجہ٪رفؼ٪ےہ۔

امجتع٪ای٪رفہق٪اےس٪ےتہک٪ںیہ٪وج٪اوصؽ٪ف٪رففع٪ںیم٪اکی٪رظنہی٪رپ٪قفتم٪ںیہ٪ےسیج٪دقتمنیم٪ف٪اتمرخنی٪املعء٪

یک٪بتک٪ںیم٪دعتمد٪رفؼ٪اک٪ذرک٪ےہ٪الثم٪رمہئج،٪دقرہی٪،ربجہی،٪زتعمہل،٪وخارج،٪رفاضف٪فریغہ٪،اؿ٪رفوقں

35

٪اک٪وطبر٪رفہق٪ذرک٪ےہ٪الثم٪رمہئج٪ابلکل٪اامعؽ٪یک٪رضفرت٪وک٪وسحمس٪یہ٪ںیہن٪رکےت،٪دوخؽ٪تنج٪ےک٪ےئل٪

سفن٪اامیؿ٪وک٪اکیف٪ےتھجمس٪ںیہ٪وت٪٪اکی٪اخص٪رظنہی٪رےنھک٪فاےل٪رگفہ٪وک٪رمہئج٪ےس٪وموسؾ٪ایک٪ایگ۔

ہکبج٪اقلب٪وغر٪ابت٪ہی٪ےہ٪ہک٪الہ٪دحثی٪ارگ٪وکیئ٪رفہق٪وہات٪ارگہچ٪اقحین٪وہات٪وت٪اس٪رطقی٪رپ٪اؿ٪اک٪ذرک٪

رضفر٪وہات٪ینعی٪ہی٪اہک٪اجات٪ہک٪ہی٪وخارج٪اک٪کلسم٪ےہ٪افر٪اس٪ےک٪اقمےلب٪ںیم٪الہ٪دحثی٪اک٪کلسم٪ہی٪ےہ

ہکبج٪ااسی٪ںیہن٪وت٪اس٪رطح٪ذرک٪ہن٪رکےن٪یک٪فہج٪یہی٪ےہ٪ہک٪الہ٪دحثی٪ےتہک٪یہ٪اےسی٪ااخشص٪ف٪ارفاد٪وک٪ںیہ٪

٪رعمفػ٪وہ،٪عطق٪رظناس٪ےس٪ہک٪اس٪اک٪اانپ٪یہقف٪کلسم٪ایک٪ےہ۔

ے

٪ف٪درایئ

ے

وج٪دختم٪دحثی٪ںیم٪رفایئ

انچہچن٪بج٪مہ٪دحمنیث٪اک٪ذترکہ٪دےتھکی٪ںیہ٪وت٪ہتپ٪اتلچ٪ےہ٪ہک٪اانحػ٪وشاعف٪امہیکل٪انحہلب٪بس٪یہ٪الہ٪دحثی٪

:سگرے٪ںیہ٪انچہچن٪ذلی٪ںیم٪اےسی٪دنچ٪ارفاد٪اک٪ذرک٪ےئک٪دےتی٪ںیہ۔٪المہظح٪وہ

اف اہل الحدیث احه

م (1) ام اعظ ام

دبعارکلمی٪رہشاتسین٪ےن٪دنچ٪ارفاد٪ےک٪انؾ٪ونگاےئ٪اؿ٪ںیم٪ےس٪اکی٪اامؾ٪امظع٪اوب٪ہفینح٪یھب٪ںیہ٪افر٪آرخ٪

وھوء الء ؽلهم آئمۃ الحدیث ںیم٪رفامای٪٪

:افر٪ایس٪رطح٪العہم٪ذیبہ٪ےن٪اامؾ٪اصبح٪وک٪اؿ٪ااقلابت٪ےس٪اید٪رکےت٪وہےئ٪اراشد٪رفامای

اؿ٪ااقلابت٪ االمام االعظم ػؼیہ العراق متورع عالم عامل متؼی اور ؽبیر الشان

ےہےک٪ذرہعی٪ذترکہ٪رکےت٪وہےئ٪آپ٪وک٪افحظ٪دحثی٪ںیم٪امشر٪ایک٪

(158٪ص٪1ذترکہ٪اافحلظ٪ج٪)

آپ٪یک٪الجتل٪رپ٪ڑکنیسفں٪اتکںیب٪یھکل٪اجیکچ٪ںیہ۔٪امہرا٪اس٪فتق٪اؿ٪اضفلئ٪٪اک٪ااعیتسب٪وصقمد٪ںیہن٪ےہ۔

36

زیل( 2) ربو ہ زم

ام اب یسف( 3) ام

م بو معو( 4) اس ق

سر( 5) علی بو م

ی( 6) ا ام طح ام

یہ بو یزید( 7) اف ع

بدا( 8) ارک هللا ع ب بو م

تعلمت الػؼہ الذی عندی من ابی حنیػہ :نب٪ابمرک٪رفامےت٪ںیہهلل دبعا

(388،٪ص٪13دغبادی٪ج٪)

ى( 9) ا یحیی بو سعید القط

یحیی بو معیو( 10)

الؼرأہ عندی ؼرأہ حزہ والػؼہ ػؼہ ابی حنیػہ علی ھذا ادرؽت الناس ییحی٪نب٪نیعم٪رفامےت٪ںیہ٪

ہک٪ریمے٪زندکی٪رقاۃ٪زمحہ٪وکیف٪یک٪افر٪ہقف٪رضحت٪اامؾ٪امظع٪اک٪راحج٪ےہ۔٪کلت٪رشعہ٪اکۃلم

(347٪ص٪13دغبادی٪ج٪)

اہل الحدیث شافع

افعی( 1) ام ادریس ش ذہب ام ب م اح ص

ی( 2) ذ ام ترم ام

م( 3) سل ام م ام

ائی( 4) ام نس ام

37

ضر( 5) اب خ

ى( 6) ا ابو حب

اب السید( 7)

اجہ( 8) ابو م

الکیہ اہل الحدیث م

ام اب نطیب( 1) ام

اہر زملی( 2) ضی اب ط ا ق

اجی( 3) ام ابو الب ام

ضی( 4) ا یل الق اع م ام اس ام

ابلہ ه اہل الحدیث ح

قدسی( 1) ام الم ام

االشرم( 2)

ابو الجزی( 3)

بدالرزاق( 4) کر ع ادر جیالنی یعهی ابب بدالق خ ع ابو شی

ہی٪دنچ٪اامسء٪وطبر٪ومنہن٪ذرکےئک٪ںیہ٪اس٪ںیم٪وغر٪رکےن٪یک٪ابت٪ہی٪ےہ٪ہک٪ہی٪اسمکل٪ارہعب٪ےک٪دحمنیث٪

ںیہ۔٪اؿ٪بس٪ےک٪دحمنیث٪افر٪الہ٪ادحلثی٪وہےن٪رپ٪اافتؼ٪ےہ٪رگم٪آپ٪وغر٪وت٪رفامںیئ۔٪اؿ٪ںیم٪یفنح٪

٪ہن٪امیکل٪ہن٪٪اشیعف٪امیکل٪یلبنح٪ویکں٪ںیہ٪ہکبج٪امہرے٪زامےن٪ےک٪انؾ٪اہند٪الہ٪ادحلثی٪وت٪ہن٪یفنح٪ںیہ٪ہن٪اشیعف٪

یلبنح٪ںیہ۔

38

۔٪ارگ٪ںیم٪آپ٪ےس٪وہکں٪ہک٪زدی٪اک٪کلسم٪ایک٪ےہ؟٪وت٪وجاب٪ںیھجمساس٪رفؼ٪وک٪آپ٪اکی٪اثمؽ٪ےس٪

دےنی٪فاال٪ارگ٪ہی٪ےہک٪ہک٪فہ٪وت٪الہ٪ادحلثی٪ےہ٪وت٪آپ٪ااصنػ٪ےس٪اتبںیئ٪ہک٪آپ٪ےک٪ذنہ٪ںیم٪ایک٪آےئ٪

اگ۔٪الاحمہل٪وطر٪رپ٪اکی٪رفےق٪اک٪وصتر٪ےسج٪امہرے٪دایر٪ںیم٪فاہیب٪اک٪بقل٪الم۔٪اب٪زبمع٪وخشی٪فہ٪الہ٪

ادحلثی٪الہکےت٪ںیہ۔٪سپ٪رظنم٪اس٪اک٪ہی٪ےہ٪ہک٪اس٪رفہق٪وندیپ٪اک٪انؾ٪رشفع٪ںیم٪دمحم٪نب٪دبعاولاہب٪دجنی٪

ےک٪مہ٪ذمبہ٪وہےن٪یک٪فہج٪ےس٪فاہیب٪اہک٪اجےن٪اگل۔٪دعب٪ںیم٪اؿ٪ےک٪رطفی٪فیلح٪ارگنزی٪رساکر٪ےن٪الہ٪

یدحثی٪ےس٪ممش

۔ (٪آیکچںیمیکسج٪لیصفت٪اسہقب٪رحتری )٪ایک٪

39

: انچہچن٪ومولی٪نیسح٪اٹبولی٪اصبح٪رمق٪رطاز٪ںیہ

ںیم٪آپ٪یک٪دختم٪ںیم٪وطسر٪ذلی٪شیپ٪رکےن٪یک٪ااجزت٪افر٪! دخبتم٪انجب٪رکیسرٹیی٪وگرٹنمن

ہ٪اہنسل٪اشعئ٪ایک٪اھت٪سج٪ںیم٪1886اعمیف٪اک٪وخاتس٪اگر٪وہں۔٪٪

ے

ء٪ںیم٪ںیم٪ےن٪اےنپ٪اموہاری٪راسہل٪ااشعی

اس٪اک٪ااہظر٪اھت٪ہک٪ظفل٪فاہیب٪سج٪وک٪ومعام٪ابیغ٪افر٪کمن٪رحاؾ٪ےک٪ینعم٪ںیم٪اامعتسؽ٪ایک٪اجات٪ےہ٪ذہلا٪اس٪ظفل٪اک٪

اامعتسؽ٪املسمانؿ٪دنہفاتسؿ٪ےک٪اس٪رگفہ٪ےک٪قح٪ںیم٪وج٪الہ٪دحثی٪الہکےئ٪اجےت٪ںیہ٪افر٪فہ٪ہشیمہ٪ےس٪

رساکر٪ارگنزی٪ےک٪کمن٪الحؽ٪افر٪ریخوخاہ٪رےہ٪ںیہ٪افر٪ہی٪ابت٪ابر٪ابر٪اثتب٪وہیکچ٪ےہ٪افر٪رساکری٪طخ٪ف٪

اتکتب٪ںیم٪میلست٪یک٪اجیکچ٪ےہ۔٪مہ٪امکؽ٪ادب٪ف٪ااسکنری٪ےک٪اسھت٪وگرٹنمن٪ےس٪دروخاتس٪رکےت٪ںیہ٪

ہک٪فہ٪رساکری٪وطر٪رپ٪اس٪ظفل٪فاہیب٪وک٪وسنمخ٪رکےک٪اس٪ظفل٪ےک٪اامعتسؽ٪ےس٪اممتعن٪اک٪مکح٪انذف٪رکے٪

افر٪اؿ٪وک٪الہ٪دحثی٪ےک٪انؾ٪ےس٪اخمبط٪ایک٪اجفے٪اس٪دروخاتس٪رپ٪رفہق٪الہ٪دحثی٪امتؾ٪وصہب٪اجت٪

دنہفاتسؿ٪ےک٪دطختس٪تبث٪ںیہ

( ہ٪اہنسل٪ص٪

ے

2٪امشرہ٪11٪دلج٪24ااشعی )

آپ٪ھجمس٪یہ٪ےئگ٪وہں٪ےگ٪ہک٪اس٪ اٹبولی٪اصبح٪یک٪اس٪فاحض٪اینعمل٪ابعرت٪رپ٪رصبتہ٪یک٪رضفرت٪ںیہن،٪

االطصح٪ادحلثی٪یک٪االٹنمٹ٪اؿ٪ےک٪دریہنی٪ایر٪ارگنزی٪ےن٪وطبر٪دہہی٪انعتی٪یک٪ےہ۔

ید بها الباطل ےب٪کش اس٪ومعق٪ےک٪ےئل٪اہک٪ایگ٪ےہ٪اس٪تقیقح٪ےس٪ہی٪ ؽلمتہ حق ار

ابت٪فاحض٪وہیئگ٪ہک٪وج٪دحمنیث٪سگہتش٪دصویں٪ںیم٪سگرے٪ںیہ٪فہ٪رفؼ٪ںیم٪یسک٪ہن٪یسک٪اامؾ٪ےک٪ایعؽ٪

ےھتافر٪ارگ٪وکیئ٪ااسی٪ہن٪اھت٪وت٪فہ٪از٪وخد٪ہیقف٪ف٪دہتجم٪وہات٪اھت۔

40

٪اؿ٪اک٪،٪اسقب٪ںیم٪وج٪ایبؿ٪وہا٪ہی٪وت٪اھت٪وصتری٪اک٪اکی٪رخ۔٪اس٪رفےق٪ےک٪اقمہلب٪ںیم٪اانحػ٪بک٪ےس٪ںیہ

اتریخی٪سپ٪رظنم٪ایک٪ےہ۔٪اس٪وک٪المہظح٪رفامںیئ۔

خیر الؼرون ریغ٪دلقمنی٪اک٪رفہق٪وچدوھںی٪دصی٪ںیم٪دبعاقحل٪انبریس٪ےن٪انبای٪٪ہکبج٪اانحػ٪٪ (1)

اک٪رہظم٪ںیہ٪افر٪دفرسی٪دصی٪اانحػ٪اک٪وحمر٪ااہتجد٪راہ٪افر٪ادتباء٪وہیئ۔ ؼرنی ثم الذین یلونهم

ةکر٪اتنیعب٪ںیم٪ےس٪ںیہ٪ہکبج٪ابین٪ریغ٪دلقمنی٪دبعاقحل٪ ریض٪اہلل٪اعتیل٪ہنع اامؾ٪امظع٪اوب٪ہفینح٪ (2)

عبت٪اتیعب٪وت٪ایک٪ہکلب٪ایگروہںی٪دصی٪ےک٪ةکر٪املعء٪کت٪اک٪ددیار٪ہن٪رکاکس۔ انبریس٪اتیعب٪وت٪ایک٪

ہ٪رضحت٪اامؾ٪اصبح٪ (3)

ے

میحےک٪قلعتم٪ااحدثی٪ںیم٪اشبرت٪ےہ٪ہک٪ارگ٪ملع٪رثای٪اتسرے٪رپ٪ہیلع٪هلل ر

ہکبج٪دبعاقحل٪انبریس٪ےک٪ےئل٪وکیئ٪اکی٪،٪یھب٪وہ٪وت٪بت٪یھب٪اکی٪افریس٪صخش٪اےس٪احلص٪رکےل٪اگ

وموضع٪رتخمع٪رفاتی٪یھب٪وموجد٪ںیہن٪ےہ۔٪اہں٪اب٪ڑھگ٪ںیل٪وت٪افر٪ابت٪ےہ۔

41

٪ء٪ںیم٪اکی٪اتکب٪1900ریغدلقمنی٪ےک٪وہشمر٪اعمل٪ؤمرخ٪ومولی٪دمحم٪اشہ٪اہجں٪وپری٪ےن٪نس

اد اد الی سبیل الرش ٪رحتری٪رفامیئ٪افر٪ررطمقاز٪ںیہ٪، االرش

ھچک٪رعہص٪ےس٪دنہفاتسؿ٪ںیم٪اکی٪اےسی٪ریغامونس٪ذمبہ٪ےک٪ولگ٪دےنھکی٪ںیم٪آ٪رےہ٪ںیہ٪سج٪ےس٪

ولگ٪ابلکل٪انآانش٪ںیہ٪،ےلھچپ٪زامےن٪ںیم٪اشزفاندر٪اس٪ایخ٪ؽ٪ےک٪ولگ٪ںیہک٪وہں٪وت٪وہں٪رگم٪اس٪رثکت٪

ےس٪دےنھکی٪ںیم٪ںیہن٪آےئ٪ہکلب٪اؿ٪اک٪انؾ٪ایھب٪وھتڑے٪یہ٪دونں٪ںیم٪انس٪ےہ٪،اےنپ٪اپ٪وک٪وت٪فہ٪الھ٪دحثی٪

ای٪دمحمی٪ؤمدح٪ےتہک٪ںیہ٪رگم٪رفقی٪اخمفل٪ںیم٪اؿ٪اک٪انؾ٪ریغ٪دلقم٪ای٪فاہیب٪اب٪اال٪ذمبھ٪ایل٪اجات٪ےہ

( 13االراشدایل٪لیبس٪ارلاشد٪ص)

ء٪کت٪1900٪ےہ٪ہک٪نس٪اہ٪ریغ٪دلقم٪ؤمرخ٪ےک٪ایبؿ٪ےس٪اصػ٪ولعمؾ٪وہ٪رںیھاس٪ابعرت٪وک٪ابر٪ابر٪زپ

ن٪ارگنزی٪1900ریغدلقمنی٪اک٪انؾ٪اشنؿ٪ںیہن٪اھت٪رگم٪نس٪ئمنچیش

٪ےک٪دعب٪ہی٪رفہق٪زفر٪ڑکپ٪ایگ٪،یہی٪فہ٪دفر٪ےہ٪

ےن٪اےنپ٪اناپک٪دقؾ٪اس٪ےطخ٪ںیم٪وبضمط٪ےیک٪۔زین٪ؤمرخ٪ےک٪ایبؿ٪ےس٪ہی٪یھب٪فاحض٪وہا٪ہک٪ریغ٪دلقمنی٪

۔(ینعی٪اقلب٪رفنت )فاھنییب٪املسمونں٪ےک٪درایمؿ٪ریغ٪امونس٪ولگ٪ںیہ٪

الھ٪دحثی٪ارگنزیفں٪اک٪دای٪وہا٪انؾ٪ےہ۔

ےس٪ےلہپ٪اس٪رفہق٪وک٪ریغ٪دلقم٪ای٪فاہیب٪ینعمب٪ابیغ٪ف٪کمن٪رحاؾ٪اہک٪اجات٪اھت٪رھپ٪دعب٪ںیم٪ریغ٪دلقمنی٪ ء1886٪

٪فاہیب٪ےنہک٪ےس٪اقونان٪عنم٪ایک٪اجےئ٪افر٪الھ٪ںیمہےن٪ہقفتم٪وطر٪رپ٪وکحتم٪رباطہین٪وک٪دروخاتس٪دی٪ہک٪

دحثی٪اک٪انؾ٪االٹ٪ایک٪اجےئ۔

ہ٪اہنسل٪وج٪ہک٪ریغ٪دلقمنی٪فاھہیب٪اک٪رتامجؿ٪راسہل٪ےہ٪اس٪ںیم٪ےہ

ے

،انچہچن٪ااشعی

ںیم٪آپ٪یک٪دختم٪ںیم٪وطسر٪ذلی٪شیپ٪رکےن٪یک٪ااجزت٪افر٪! دخبتم٪انجب٪رکیس٪رٹی٪وگرٹنمن٪

گا ٪ر٪وہں٪۔

ے

سنہ ٪ء٪ںیم٪،ںیم٪ےن٪اےنپ٪اموہاری٪راسہل٪ااشتع٪اہنسل٪ںیم٪اشعئ٪ایک٪اھت٪1886اعمیف٪اک٪وخا

42

ن٪اس٪ابت٪اک٪ااہظر٪ایک٪اھت٪،ہک٪ظفل٪فاہیب٪سج٪وک٪ومعام٪ابیغ٪افر٪کمن٪رحاؾ٪ےک٪ینعم٪ںیم٪اامعتسؽ٪ایک٪اجات٪ئمنچیش

ہ٪

ئسمنھ

حد ثی٪الہکےت٪ںیہ٪افر٪فہ٪ھل

ےہ٪،ذہلا٪اس٪ظفل٪اک٪اامعتسؽ٪املسمانؿ٪دنہ٪ےک٪اس٪رگفہ٪ےک٪قح٪ںیم٪وج٪ا

ےس٪رساکر٪ارگنزیی٪ےک٪کمن٪وخار٪افر٪ریخ٪وخاہ٪رےہ٪ںیہ٪افر٪ہی٪ابت٪ابراہ٪اثتب٪وہیکچ٪ےہ٪افر٪رساکری٪طخ٪

ف٪اتکتب٪ںیم٪میلست٪یک٪اجیکچ٪ےہ٪۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔مھ٪امکؽ٪ادب٪ف٪ااسکنری٪اسیکھت٪وگرٹمن٪ےس٪

دروخاتس٪رکےت٪ںیہ٪ہک٪فہ٪رساکری٪وطر٪رپ٪اس٪ظفل٪فاہیب٪وک٪وسنمخ٪رک٪ےک٪اس٪ظفل٪ےک٪اامعتسؽ٪ےس٪

حد ثی٪ےک٪انؾ٪ےس٪اخمبط٪رکے۔ھل

اممتعن٪اک٪مکح٪انذف٪رکے٪افر٪اؿ٪وک٪ا

ہ٪ص)

ے

ی

ہ

سنلہ٪

ے

(2٪امشرہ٪ربمن٪11٪دلج٪24ااشعی

ونٹ٪۔٪اس٪دروخاتس٪رفہق٪الھ٪دحثی٪ےک٪امتؾ٪وصہب٪اجت٪دنھفاتسؿ٪ےک٪دطختس٪تبث٪ںیہ۔٪٪٪آپ٪اس٪

٪سج٪ےس٪دنچ٪ابںیت٪لھک٪رک٪اسےنم٪آ٪اجیت٪ںیہ٪۔ںیھرحتری٪وک٪یھب٪ابر٪ابر٪زپ

وت٪دمحم٪نب٪دبعولاھب٪وکسج٪فاہیب٪افر٪دویدنبی٪اانپ٪رشمہک٪دتقما٪)۔٪٪فاہیب٪ابیغ٪ف٪کمن٪رحاؾ٪وک٪اہک٪اجات٪ےہ ٪۔1

(ےمیلست٪رکےت٪ںیہ٪وت٪بس٪ابیغ٪ف٪کمن٪رحاؾ٪رہھٹ

ہق٪ریغ٪دلقمنی٪ارگنزی٪ےک٪وھٹپ٪ف٪کمن٪وخار٪ںیہ٪،اےئلس٪ارگنزی٪ےک٪ریخ٪وخاہ٪یھب٪ںیہ٪وت٪وج٪ارگنزیفں٪اک٪٪رف٪۔2

ریخ٪وخاہ٪وہ٪فہ٪الزام٪الھ٪االسؾ٪اک٪رش٪وخاہ٪ف٪دنمش٪وہاگ٪۔

ہق٪ریغ٪دلقمنی٪وخد٪اےنپ٪آپ٪وک٪الھ٪دحثی٪ےتہک٪ےھتابیق٪املسمؿ٪اںیہن٪اس٪ان٪ؾ٪ےس٪وموسؾ٪ہن٪٪رف٪۔3

۔رکےت٪ےھت

ہق٪ریغ٪دلقمنی٪وک٪انؾ٪فاچنہپؿ٪ارگنزیفں٪اک٪ہیطع٪ےہ۔٪ویکہکن٪ےٹیب٪اک٪انؾ٪امں٪ابپ٪یہ٪رےتھک٪ںیہ٪۔٪رف٪۔4

43

رضفری٪اتھجمس٪وھں٪ہک٪آپ٪یک٪وتہج٪ریغ٪دلقمنی٪فاھہیب٪ےک٪املعء٪ےک٪اؿ٪ایبانت٪یک٪رطػ٪یھب٪رکاےت٪

ںیلچ٪نج٪ںیم٪اامؾ٪اخبری٪ےس٪دیقعت٪ف٪تبحم٪ےک٪یلع٪ارلمغ٪اخبری٪رشفی٪افر٪اامؾ٪اخبری٪رپ٪ےلمح٪ےئک٪

ےئگ٪ںیہ۔

ی ار یي گ آ شریف بخ (ااعلذ٪اباہلل) م

وہشمر٪احصیف٪ارتخ٪اکریمشی٪اےنپ٪رفس٪انہم٪اریاؿ٪ںیم٪ےتھکل٪ںیہ۔

اس٪نشیس٪ےک٪آرخی٪رقمر٪وگوجاوناہل٪ےک٪الہ٪دحثی٪اعمل٪ومالان٪ریشب٪ارلنمح٪نسحتسم٪ےھت،٪ومالان٪

مسج٪طیسب٪ےک٪امکل،٪اؿ٪اک٪ادناز٪ملکت٪ (اےنپ٪وموضع٪رپ،٪انلق)نسحتسم٪ڑبی٪بحتسم٪یک٪زیچ٪ںیہ٪ملع٪طیحم٪

دجت٪آولد٪افر٪وگتفگ٪رػ٪وہیت٪ےہ٪رفامےن٪ےگل۔

اب٪کت٪وج٪ھچک٪اہک٪ایگ٪ےہ٪فہ٪اقلب٪دقر٪رضفر٪ےہ٪اقلب٪لمع٪ںیہن،٪االتخػ٪متخ٪رکان٪رضفر٪ےہ٪رگم٪‘‘

رفنیقی٪یک٪وج٪بتک٪اقلب٪ارتعاض٪ںیہ٪اؿ٪یک٪اگ،٪٪االتخػ٪متخ٪رکےن٪ےئل٪اابسب٪االتخػ٪وک٪اٹمان٪وہ

وموجدیگ٪االتخػ٪یک٪یٹھب٪وک٪زیت٪رک٪ریہ٪ےہ٪ویکں٪ہن٪مہ٪اؿ٪اابسب٪وک٪یہ٪متخ٪رک٪دںی؟

ارگ٪آپ٪دصؼ٪دؽ٪ےس٪ااحتد٪اچےتہ٪ںیہ٪وت٪اؿ٪امتؾ٪رفاایت٪وک٪الجان٪وہاگوج٪اکی٪دفرسے٪یک٪دؽ٪آزاری٪

اکببس٪ںیہ٪مہ٪اخبری٪وک٪آگ٪ںیم٪ڈاےتل٪ںیہ،٪آپ٪اوصؽ٪اکیف٪وک٪ذنر٪آشت٪رکںی٪آپ٪اینپ٪ہقف٪اصػ٪

’’٪۔٪اص٪ػ٪رک٪دےگنی (دمحمی۔انلق)رکںی٪مہ٪اینپ٪ہقف٪

44

قید مہ پر ته اری علیہ الرح ام بخ اى کی ام ید الزم ح

حیحص٪اخبری٪ےک٪فاھیب٪رتممج٪٪فدیحازلامں٪ےن٪اامؾ٪اخبری٪رپ٪دیقنت٪رکےت٪وہےئ٪ےتھکل٪ںیہ۔

اامؾ٪رفعج٪اصدؼ٪وہشمر٪اامؾ٪ںیہ٪ابرہ٪اامومں٪ںیم٪ےس٪افر٪ڑبے٪ہقث٪افر٪ہیقف٪افر٪احظف٪ےھت،٪اامؾ٪امکل٪افر٪‘‘

ےک٪خیش٪ںیہ٪افر٪اامؾ٪اخبری٪وک٪ولعمؾ٪ںیہن٪ایک٪ہبش٪وہ٪ایگ٪ہک٪فہ٪اےنپ٪حیحص٪ںیم٪اؿ٪ےس٪ اامؾ٪اوبہفینح٪رہمح٪اہلل

اعتیل٪اخبری٪رپ٪رمح٪رک٪رمفاؿ٪افر٪رمعاؿ٪نب٪اطحؿ٪افر٪یئک٪وخارج٪ےس٪وت٪اوہنں٪هلل ٪ارفاتی٪ںیہن٪رکےت

’’ںیہ۔ںیہ٪اؿ٪یک٪رفاتی٪ںیم٪ہبش٪رکےت٪هلل ےن٪رفاتی٪یک٪افر٪اامؾ٪رفعج٪اصدؼ٪ےس٪وج٪انب٪روسؽ٪ا

( ۱:٦٢اغلت٪ادحلثی، )

:ںیہ٪اکی٪دفرسے٪اقمؾ٪رپ٪ررطمقاز٪

افر٪اخبری٪رپ٪بجعت٪ےہ٪ہک٪اوہنں٪ےن٪اامؾ٪رفعج٪اصدؼ٪ےس٪رفاتی٪ںیہن٪یک٪افر٪رمفاؿ٪فریغہ٪ےس٪رفاتی٪

یک٪وج٪ادعاےئ٪الہ٪تیب٪مہیلع٪االسلؾ٪ےھت۔

( ٢:۳٩اغلت٪ادحلثی، )

قید ے ایک رای پر سخت ته اری شریف ک ا کی بخ ید الزم ناب ح

فدیح٪ازلامں٪اخبری٪رشفی٪ےک٪اکی٪رافی٪رمفاؿ٪نب٪امکحل٪رپ٪دیقنت٪رکےت٪وہےئ٪ےتھکل٪ںیہ

دخا٪)رضحت٪امثعؿ٪وک٪وج٪ھچک٪اصقنؿ٪اچنہپ٪فہ٪ایس٪تخبمک٪رشری٪اسفنل٪رمفاؿ٪یک٪دبفتل٪دخا٪اس٪ےس٪ےمسھ٪

(ےلاس٪ےس٪دبہل٪

( ٢:٢۱۳اغلت٪ادحلثی،)

45

یي قلد کی نظر م یر م الم غ یض ع م ف کی اری شریف ح بخ

اامؾ٪اخبری٪ےن٪فاہعق٪اکف٪ےس٪قلعتم٪وج٪ااحدثی٪اخبری٪رشفی٪ںیم٪ذرک٪یک٪ںیہ٪اؿ٪یک٪رتددی٪رکےت٪وہےئ٪

: ںیہمیکح٪ضیف٪اعمل٪ےتھکل٪

اؿ٪دحمنیث،٪اؿ٪اشرح٪دحثی،٪اؿ٪ریست٪ونسی٪افر٪اؿ٪رسفمنی٪یک٪دیلقتی٪ذتینہ٪رپ٪اممت٪رکےن٪وک٪یج٪

اچاتہ٪ےہ٪وج٪اینت٪ابت٪اک٪زجتہی٪ای٪قیقحت٪رکےن٪ےس٪یھب٪اعری٪ےھتہک٪ہی٪فاہعق٪رسے٪ےس٪یہ٪طلغ٪ےہ،٪نکیل٪

ے٪دیپا٪ےئیک٪افر٪دیپا٪وہےت٪رںیہ٪ےگ،٪امہرے٪اامؾ٪

ے

ن منل

اس٪دینی٪فیقیقحت٪رجات٪ےک٪دقفاؿ٪ےن٪زہارفں٪ا

اعتیل٪یک٪هلل اخبری٪ےن٪اس٪حیحص٪اخبری٪ںیم٪وج٪ھچک٪درج٪رفامدای٪فہ٪حیحص٪افر٪الربی٪ےہ٪وخاہ٪اس٪ےس٪

اولتیہ،٪اایبنء٪رکاؾ٪یک٪تمصع،٪ازافج٪رہطمات٪یک٪اہطرت٪یک٪اضفےئ٪طیسب٪ںیم٪دایجھں٪رھکبیت٪یلچ٪

اجںیئ،٪ایک٪ہی٪اامؾ٪اخبری٪یک٪ایس٪رطح٪دیلقت٪اجدم٪ںیہن٪سج٪رطح٪دلقمنی٪اہمئ٪ارہعب٪یک٪دیلقت٪رکےت٪ںیہ

اخبری٪رشفی٪ںیم٪وموضع٪رفاتی

میکح٪ضیف٪اعمل٪رضحت٪اعہشئ٪دصہقی٪ریض٪اہلل٪اعتیل٪ہنع٪یک٪رمع٪ےک٪ابرے٪ںیم٪ثحب٪رکےت٪وہےئ٪ےتھکل٪

ںیہ۔

اب٪اکی٪رطػ٪اخبری٪یک٪وناسؽ٪فایل٪رفاتی٪ےہ٪افر٪دفرسی٪رطػ٪اےنت٪وقی٪وشادہ٪اقحقئ٪ںیہ٪اس٪ےس٪

٪ےک٪وسا٪ھچک٪

ے

ةییاصػ٪رظن٪آات٪ےہ٪ہک٪ون٪اسؽ٪فایل٪رفاتی٪اکی٪وموضع٪وقؽ٪ےہ٪ےسج٪مہ٪وسنمب٪ایل٪ااحصل

ںیہن٪ہہک٪ےتکس

اخبری٪رشفی٪ےک٪اکی٪رمزکی٪رافی٪رپمیکح٪ضیف٪اعمل٪یک٪رجح٪فدیقنت

میکح٪ضیف٪اعمل٪اخبری٪رشفی٪ےک٪اکی٪رمزکی٪رافی٪لیلج٪ادقلر٪اتیعب٪افر٪دحثی٪ےک٪دمفؿ٪افؽ٪اامؾ٪

نب٪اہشب٪زرہی٪ہیلع٪ارلہمح٪رپ٪دیقنت٪رکےت٪وہےئ٪ےتھکل٪ںیہ۔

46

انب٪اہشب٪انمنیقف٪ف٪ذکانیب٪ےک٪داہتسن٪ہن٪یہس٪انداہتسن٪یہ٪یہس٪لقتسم٪اٹنجی٪ےھتارثک٪رمگاہ٪نک٪ثیبخ٪

افر٪ذکمفہب٪رفاںیتی٪اںیہن٪یک٪رطػ٪وسنمب٪ںیہ

:ںیہ٪شمدی٪ےتھکل٪

انب٪اہشب٪ےک٪قلعتم٪ہی٪یھب٪وقنمؽ٪ےہ٪ہک٪فہ٪اےسی٪ولوگں٪ےس٪یھب٪ف٪الب٪فاہطس٪رفاتی٪رکات٪اھت٪وج٪اس٪یک٪

فالدت٪ےس٪ےلہپ٪رم٪ےکچ٪ےھت،٪وہشمر٪ہعیش٪ومفل٪خیش٪ابعس٪یمق٪اتہک٪ےہ٪ہک٪انب٪اہشب٪ےلہپ٪ینس٪اھت٪رھپ٪

ہعیش٪وہایگ٪

ہ٪ایہتنمل٪ص)

ے

می

ے

ن

ے

تنیع٪ازغلاؽ٪یف٪اامسءارلاجؽ٪ںیم٪یھب٪انب٪اہشب٪وک٪ہعیش٪اہک٪ایگ٪ےہ( ۱٢٨

فدیح٪ازلامں٪دیحرآابدی٪٪افر٪میکح٪ضیف٪اعمل٪یک٪اامؾ٪اخبری٪افر٪انب٪اہشب٪زرہی٪رپ٪اس٪دشدی٪رجح٪ےک٪دعب٪

ریغ٪دلقمنی٪وک٪اخبری٪رشفی٪رپ٪ےس٪اامتعد٪ااھٹ٪انیل٪اچےئیہ٪افر٪اخبری٪رشفی٪یک٪اؿ٪ڑکنیسفں٪ااحدثی٪ےس٪

ے٪نج٪یک٪دنس٪ںیم٪انب٪اہشب٪وموجد٪ںیہن

ے

ن ہ اہھت٪دوھ٪انیل٪اچ

ریض٪اہلل٪ یک٪رعف٪دینی٪فایل٪دحثی٪افر٪رضحت٪ابعدة ریض٪اہلل٪ہنع نب٪رمعهلل ابوصخلص٪رضحت٪دبعا

یک٪رقات٪افہحت٪فایل٪دحثی٪ےس٪وت٪ابلکل٪دربتسدار٪وہ٪اجان٪اچےیہ٪ویکہکن٪اؿ٪ااحدثی٪یک٪دنس٪ںیم٪ اعتیل٪ہنع

یہی٪انب٪اہشب٪زرہی٪وموجد٪ںیہ،٪

دےئھکی٪ریغ٪دلقمنی٪ایک٪ہلصیف٪رکےت٪ںیہ؟۔

47

ریغدلقمنی٪فاھہیب٪یک٪ااحدثی٪ںیم٪ےب٪اوصایلں

ریغ٪دلقمنی٪فاھیب٪رضحات٪اخبری٪رشفی٪ےک٪اعمہلم٪ںیم٪اس٪دقر٪ریغ٪اتحمط٪فاعق٪وہےئ٪ںیہ٪ہک٪ےب٪

دڑھک٪ااحدثی٪ابمرہک٪اخبری٪یک٪رطػ٪وسنمب٪رک٪دےتی٪ںیہ٪احالہکن٪فہ٪ااحدثی٪ای٪وت٪رسے٪ےس٪اخبری٪

ںیم٪ںیہن٪وہںیت٪ای٪اؿ٪اافلظ٪ےک٪اسھت٪ںیہن٪وہںیت

ںوہ اہدف٪اچر٪وحاےل٪اس٪ہلسلس٪ےک٪ذنر٪اقرنیئ٪رکر

٤٨ںیم٪ص ٪روسؽ٪ارکؾ٪یک٪امنز ریغ٪دلقمنی٪ےک٪خیش٪ادحلثی٪ومولی٪٪اامسلیع٪یفلس٪ےن٪اینپ٪اتکب٪۔1٪

ںیم٪اکی٪دحثی٪درج٪یک٪ےہ

ػرػع یدہ ةاػتح التؽبیر ػی الصلو ملسو هيلع هللا ىلصبن عمر ؼال رایت النبی هللا عن عبدا

حین یؽبر حتی یجعلوما حدو منؽیبہ واذاؽبر للرؽوع ػعل مثلہ و اذا ؼال

بنا رلك الحمد ػعل مثلہ وال هللا دمع ا لمن حمدہ ػعل مثلہ و اذ اؼال ر

یػعل ذالك حین یسجد وال حین یرػع رادہ من السجود

( ٪اخل۱٠٢ص٪۱،٪حیحص٪اخبری٪ج۱٦۳٪ص٪۱،٪اوب٪دافد٪ج٦٨ص٢ننس٪ربکی٪ج )

٪افر٪وبےل٪ہک٪وہاؿ٪اافلظ٪ےک٪اسھت٪ہی٪دحثی٪اخبری٪رشفی٪ںیم٪ںیہن٪ےہ،٪اشدئ٪وکیئ٪ریغ٪دلقم٪اھٹ٪ڑھکا٪

اؿ٪اافلظ٪ےک٪اسھت٪ہن٪یہس٪انعم٪یہس٪وت٪اؿ٪یک٪ہی٪ابت٪یھب٪طلغ٪ےہ٪ہی٪انعم٪یھب٪اخبری٪ںیم٪ںیہن٪ےہ٪اس٪ےئل٪

( ۳)روکع٪ںیم٪اجےت٪فتق٪(٢)ریبکت٪رحتہمی٪ےک٪فتق٪(۱)ہک٪دحثی٪ےس٪اچر٪ہگج٪رعف٪دینی٪وہ٪راہ٪ےہ۔

افر٪رانبکل٪ادمحل٪ےتہک٪فتق٪ہکبج٪اخبری٪ںیم٪رصػ٪نیت٪ہگج٪رعف٪دینی٪اک٪( ٤)نمل٪دمحہ٪ےتہک٪فتق٪هلل عمس٪ا

ذرک٪ےہ۔

48

ریغ٪دلقمنی٪ےک٪خیش٪الکل٪یف٪الکل٪اکی٪وساؽ٪ےک٪وجاب٪ںیم٪رحتری٪رکےت٪ںیہ٪۔2٪

یک٪دحثی٪ےہ٪ہک٪نیت٪رتعک٪ےک٪اسھت٪فرت٪ہن٪زپوھ،٪رغمب٪ےک٪ ملسو هيلع هللا ىلص حیحص٪اخبری٪ںیم٪آرضحنت٪

اسھت٪اشمتہب٪وہیگ

نم٪ادیع٪ہیلعف٪اایبلؿہی٪دح٪ثی٪اخبری٪وت٪دفر٪ریہ٪وپری٪احصح٪ہتس٪ںیم٪ںیہن،٪

میکح٪اصدؼ٪ایسوکلیٹ٪رحتریرکےت٪ںیہ ٪۔3

ػی اول و ؼتوا ةاػضل االعمال الصلو :احالہکن٪وضحر٪ےن٪ہی٪یھب٪اصػ٪اصػ٪رفامای٪ےہ٪

الضف٪لمع٪امنز٪وک٪اس٪ےک٪افؽ٪فتق٪ںیم٪زپانھ٪ےہ (اخبری)

اؿ٪اافلظ٪افر٪ینعم٪ےک٪اسھت٪ہی٪دحثی٪وپری٪اخبری٪ںیم٪ںیہک٪ںیہن٪ےہ

میکح٪اصدؼ٪ےن٪اکی٪دحثی٪اؿ٪اافلظ٪ےک٪اسھت٪درج٪یک٪ےہ٪۔4٪

وا بی بؽر و دنتین هللا ملسو هيلع هللا ىلص عن ابن عباس ؼال ؽان الطالق علی عهد ردول

(حیحص٪اخبری) ة عمر طالق الثالث واحدةمن خالف

افرفؼ٪امظع٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪یک٪زدنیگ٪ںیم٪افر٪رضحت٪اوبرکب٪یک٪وپری٪الختف٪ںیم٪افر٪رضحت٪رمع ملسو هيلع هللا ىلصهلل روسؽ٪

٪ریض٪اہلل٪٪) نیت٪الطںیق٪اکی٪امشر٪یک٪اجیت٪یھت(ابکیریگ)ےک٪ادتبایئ٪دف٪ربس٪ںیم( مہنعاعتل

افر٪احؽ٪ہی٪ےہ٪ہک٪اؿ٪اافلظ٪ےک٪اسھت٪اس٪دحثی٪اک٪وپری٪اخبری٪ںیم٪ںیہک٪انؾ٪ف٪اشنؿ٪ںیہن٪ےہ

49

٪ںیم٪روکع٪یک٪داعںیئ٪ےک٪تحت٪وچیھت٪٢۱٨ص ولصة٪ارلوسؽ میکح٪اصدؼ٪ایسوکلیٹ٪ےن٪اینپ٪اتکب ٪۔5

داع٪ہی٪درج٪یک٪ےہ۔

یاء والعظهللا دبحان مۃذی الجبروت والملؽوت والؽبر

افر٪وحاہل٪اخبری٪ف٪ملسم٪اک٪دای٪ےہ٪احالہکن٪ہی٪دحثی٪ہن٪اخبری٪ںیم٪ںیہ٪ہن٪ملسم٪ںیم۔

٪اک٪ونعاؿ٪دے٪رک٪اذاؿ٪ ٪رپ٪اذاؿ٪ےک٪تفج٪املکت۱٥۳ص ولصة٪ارلوسؽ میکح٪اصدؼ٪ایسوکلیٹ٪ےن٪٪۔6٪

ےک٪املکت٪ذرک٪ےئیک٪ںیہ٪افروحاہل٪اخبری٪ف٪ملسم٪اک٪دای٪ےہ٪احالہکن٪اذاؿ٪ےک٪ہی٪املکت٪ہن٪اخبری٪ںیم٪ںیہ٪ہن٪

ملسم٪ںیم۔

٪اک٪ونعاؿ٪ےک٪ ٪رپ٪ریبکت٪ےک٪اطؼ٪املکت۱٥٤٪ص ولصة٪ارلوسؽ میکح٪٪ایسوکلیٹ٪اصبح٪ےن٪اینپ٪اتکب٪ ٪۔7

تحت٪ریبکت٪ےک٪اافلظ٪درج٪ےئک٪ںیہ٪افر٪وحاہل٪اخبری٪فملسم٪اک٪دای٪ےہ٪احالہکن٪ریبکت٪ےک٪ہی٪اافلظ٪ہن٪اخبری٪ںیم٪

ںیہ٪ہن٪ملسم٪ںیم۔

٪رپ٪اذاؿ٪اک٪رطہقی٪افر٪اسملئ٪یک٪یلج٪رسیخ٪اقمئ٪رک٪ےک٪اس٪۱٥٦ص ولصة٪ارلوسؽ میکح٪اصبح٪ ٪۔8

ےک٪ذلی٪ںیم٪ےتھکل٪ںیہ

افر٪ والیستدر یح٪یلع٪اولصلة٪ےتہک٪فتق٪داںیئ٪رطػ٪سمںی٪افر٪یح٪یلع٪الفح٪ےتہک٪فاتق٪ابںیئ٪سمںی٪

(اخبری٪فملسم) ،٪ وھگےم٪ںیہن٪ینعی٪داںیئ٪افر٪ابںیئ٪رطػ٪رگدؿ٪ومڑںی٪وھگؾ٪ںیہن٪اجان٪اچےیہ

50

اخبر٪ی٪رشفی٪ےک٪طلغ٪وحاےل

!!ؾ٪اقرنیئ٪رکا

ریغ٪دلقمنی٪فاھہیب٪رضحات٪بج٪وکیئ٪لمع٪اایتخر٪رکےت٪ںیہ٪وت٪اچےہ٪فہ٪طلغ٪ویکں٪ہن٪وہ٪اےس٪اثتب٪رکےن٪

ےک٪ےئل٪طلغ٪ایبین٪ےس٪یھب٪رگزی٪ںیہن٪رکےگنی٪الب٪کجھج٪اخبری٪ےک٪طلغ٪وحاےل٪دے٪دےتی٪ںیہ٪احالہکن٪

وہں؛٪ںیہن٪وہات٪دف٪اچر٪وحاےل٪اس٪ہلسلس٪ےک٪یھب٪ذنر٪اقرنیئ٪ےئیک٪داتی٪یہ اخبری٪ںیم٪اؿ٪اک٪وکیئ٪فوجد

٪رحتری٪رکےت٪ںیہںیمارمرستی٪اےنپ٪٪اتففی٪هلل ومولی٪انثء٪۔1٪

ہنیس٪رپ٪اہھت٪ابدنےنھ٪افر٪رعف٪دینی٪رکےن٪یک٪رفاایت٪اخبری٪ف٪ملسم٪افر٪اؿ٪یک٪رشفح٪ںیم٪رثکبت٪ںیہ

انثءاہلل٪ارمرستی٪یک٪ہی٪ابت٪ابلکل٪طلغ٪ےہ٪اخبری٪فملسم٪ںیم٪ہنیس٪رپ٪اہھت٪ابدنےنھ٪یک٪رفاایت٪وت٪درانکر٪

اکی٪رفاتی٪یھب٪وموجد٪ںیہن۔

اتففی٪املع٪الھ٪دحثی٪ںیم٪اکی٪وساؽ٪ےک٪وجاب٪ںیم٪رحتری٪ےہ٪۔2٪

داع٪وہےن٪یک٪ وجاب٪رصحی٪دحثی٪ےس٪رصااتح٪اہھت٪ااھٹ٪رک٪ای٪ابدنھ٪رک٪ونقت٪زپےنھ٪اک٪وبثت٪ںیہن٪اتلم،٪

یل٪ےہ،٪روکع٪ےک٪دعب٪ونقت٪زپانھ٪بحتسم٪ےہ،٪اخبری٪رشفی٪ںیم٪روکع٪فتیثیح٪ےس٪اہھت٪ااھٹ٪رک٪زپانھ٪ا

۔ےک٪دعب٪ےہ٪اخل

ریغ٪دلقم٪یتفم٪اصبح٪اک٪ہی٪وجاب٪ابلکل٪طلغ٪ےہ،٪اخبری٪رشفی٪زپیھ٪اجےئ،٪وپری٪اخبری٪ںیم٪ونقت٪فرت٪

ہکلب٪اس٪اک٪اٹل٪ینعی٪روکع٪ںیم٪اجےن٪ےس٪ےلہپ٪ونقت٪اگ،٪روکع٪ےک٪دعب٪زپےنھ٪اک٪ںیہک٪ذرک٪ںیہن٪ےلم٪

زپےنھ٪اک٪ذرک٪دعتمد٪اقمامت٪رپ٪ےلم٪اگ۔

ن٪ئن

ے

قیف

ہی٪وت٪وطبر٪ومنہن٪دنچ٪زیچںی٪آپ٪ےک٪اسےنم٪شیپ٪ںیک٪فرہن٪اؿ٪ولوگں٪یک٪اس٪دقر٪ایخںیتن٪افر٪انم

۔٪ںیہیتکسوہںیہ٪ہک٪اںیہن٪ایبؿ٪ایک٪اجےئ٪وت٪ڑکنیسفں٪اتکںیب٪ایتر٪

51

٪ابلط٪ےک٪اپس٪ےلہپ٪فاےل٪ابلط٪ولوگں٪ےک٪ریت٪ف٪رتشک٪وموجد٪رہ٪ےب٪راہ٪رفی٪اک٪وتڑ٪ےہ٪۔رہدیلقت٪

ےئ٪وکیئ٪آدیم٪وہںیہ۔ےسج٪ےتہک٪ںیہ٪ےئن٪اکشری٪اجؽ٪رپاان٪۔اہمئ٪ارہعب٪ںیم٪ےس٪یسک٪اکی٪یک٪دیلقت٪رکےت٪

ں٪وخد٪ااہتجدی٪افر٪وخااشہت٪اسفنین٪یک٪آڑ٪ںیم٪آدیم٪٪رمگاہ٪اہیھب٪الضتل٪افر٪رمگایہ٪ںیم٪ںیہن٪زپ٪اتکس۔٪

!!!ںیہ٪۔۔٪ےت٪وہاجےئ٪وت٪االسؾ٪ےس٪اخرج٪وہےن٪ےک٪یھب٪وقی٪اامتحالت٪وموجد٪وہ

ےت٪ںیہ٪۔میسقت٪وہاس٪ےئل٪دعب٪ےک٪اےنھٹ٪فاےل٪ےنتف٪دف٪دڑھفں٪ںیم٪

وہنجں٪ےن٪رسے٪ےس٪دیلقت٪اک٪ااکنرایک۔٪اس٪ںیم٪الہ٪وظارہ٪ےس٪ےل٪رک٪وموجدہ٪دفر٪کت٪ےک٪ےنتف٪ ٪۔1

الثم٪ریغدلقمتی٪ف٪رمزاتیئ٪فریغہ٪اشلم٪ںیہ٪۔

وہنجں٪ےن٪المع٪دیلقت٪اک٪ااکنر٪افر٪وقال٪دیلقت٪اک٪ارقار٪ڑبے٪زفرف٪وشر٪ےس٪ایک٪۔٪ےلہپ٪دفر٪ےک٪زتعمہل٪ےس٪ ٪۔2

ےل٪رک٪آج٪لک٪ےک٪رمگہ٪ف٪اتسگخ٪دبیتع٪دویدنبی٪ایحیت٪ف٪اممویتں٪افر٪رفاضف٪کت٪ےک٪ولگ٪اس٪ںیم٪اشلم٪

ںیہ٪۔

٪٪٪ےک٪٪٪رمزاویئں٪ےن٪رمزے٪یک٪وبنت٪ےکےئیل٪دویدنبویں٪ : ونٹ) ٪ؾ٪اقمس٪ان٪ونوتی یک٪اتکب اام

س

ہ

٪ال اک٪وحاہل٪دای٪سج٪ںیم٪انونوتی٪ےن٪اھکل٪ہک٪ابرفلض٪آپ٪ےک٪دعب٪ارگ٪وکیئ٪یبن٪آاجےئ٪وت٪اخمت٪ ذحتری

(٪زپاتاقدایتین٪اک٪راہتس٪دویدنبی٪ذمبھ٪ےن٪وھکال۔٪ںیہن٪٪وکیئ٪رفؼ٪ںیم٪انییبنل٪

52

رمزا٪ےن٪وکؿ٪اس٪انگہ٪ایک٪انونوتی٪ےک٪اطمقب٪رمزا٪ےن٪اینپ٪رطػ٪ےس٪وکیئ٪اوصؽ٪رمگایہ٪فعض٪ںیہن٪ایک٪

ہکلب٪ےلہپ٪رمگاہ٪رگفوھں٪ےک٪اقعدئ٪وک٪دکمچار٪االسیم٪لبیل٪اگل٪رک٪اسدہ٪ولح٪املسمونں٪وک٪رمگاہ٪ایک٪ےہ،

افر٪ہی٪ہقبط٪اؿ٪ولوگں٪یک٪دیلقت٪ںیم٪الچ٪ےہ٪نج٪وک٪اتم٪ہملسم٪ےن٪اؿ٪ےک٪طلغ٪اقعدئ٪افر٪رظنایت٪یک٪فہج٪

ےس٪وھچڑ٪رک٪االسؾ٪فذمبھ٪الھ٪تنس٪ف٪امجتع٪ےس٪اخرج٪رک٪دای٪اھت٪۔

ذلی٪ںیم٪آپ٪یک٪دختم٪ںیم٪دیلقت٪ےس٪زیبار٪دف٪رفوقں٪ےک٪دنچ٪رتشمہک٪اسملئ٪اک٪ذترکہ٪رکےت٪ںیہ٪نج٪

ےس٪آپ٪وخبیب٪اجؿ٪ںیل٪ےگ٪ہک٪اؿ٪اک٪آسپ٪اک٪وچیل٪دانم٪اک٪اسھت٪ےہ،٪رفؼ٪رصػ٪انؾ٪اک٪ےہ۔

:1ہلئسم٪ربمن٪

سج٪رطح٪ریغ٪دلقمنی٪ےن٪دیلقت٪وک٪رشک٪افر٪اکر٪اطیشؿ٪التبےن٪ےک٪اسھت٪اسھت٪رد٪دیلقت٪رپ٪اتک٪ںیب٪

یئںرر٪ایس٪رطح٪رمزے٪ےن٪یھب٪دیلقت٪اک٪ااکنر٪افر٪رد٪دیلقت٪ںیم٪بتک٪رحتری٪ںیک۔ لک

ئد ٪ص) یقل

ے

لن(187:االکلؾ٪ادیفملیف٪اابثت٪ا

:2ہلئسم٪ربمن٪

٪لیم٪ےہ۔9٪لیم٪ای٪اایتحاط٪3سج٪رطح٪ریغ٪دلقمنی٪ےک٪اہں٪اسمتف٪رفس٪

243: امنز٪وبن٪ی٪ص ) )

ایس٪رطح٪رمزا٪اقدایین٪یھب٪دمت٪رصق٪ےک٪ابرے٪ںیم٪اکی٪وساؽ٪اک٪وجاب٪دےتی٪وہےئ٪اتھکل٪ےہ۔

سج٪وک٪مت٪اجنپیب٪ںیم٪فاڈنا٪ےتہک٪وہ،اس٪ںیم٪رصق٪وہان٪اچےیہ٪۔ںیم٪ےن٪وساؽ٪ایک٪اس٪ںیم٪وکیئ٪ولیمں٪یک٪یھب٪

رشط٪ےہ۔٪آپ٪ےن٪اہک٪ںیہن٪سپ٪سج٪وک٪مت٪فاڈنا٪ےتھجمس٪وہ٪اس٪ںیم٪رصق٪اجزئ٪ےہ۔

( 53:٪ص3:ریست٪دہمی٪ازرمزا٪ریشب٪ج )

53

:3ہلئسم٪ربمن٪

ریغ٪دلقمنی٪رجاوبں٪رپ٪حسم٪رکےن٪ےک٪اقلئ٪ںیہ٪۔

( 106:ولصۃ٪ارلوس٪ؽ٪ص )

٪رمزا٪یھب٪رجاوبں٪رپ٪حسم٪اک٪اقلئ٪ہن٪وہات٪ہکبج٪فہ٪یٹھپ٪رپاین٪رجاوبں٪رپ٪حسم٪رکےن٪اک٪یھب٪اقلئ٪اھت٪۔

( 127: ٪ص2:ریست٪دہم٪ی٪از٪رمزاریشب٪ج )

:4ہلئسم٪ربمن٪

فایل٪ےک٪الخػ٪اخرج٪از٪احصح٪ہتس٪ےس٪ہنیس٪رپ٪اہھت٪ابدنےنھ٪" تحت٪ارسلۃ" ریغ٪دلقمنی٪دحثی٪ہحیحص

ےک٪اقلئ٪ںیہ٪۔

( ٪اصخلم88ولصۃ٪ارلوسؽ٪ص؛ )

ےہ،رمزے٪اک٪لمع٪یھب٪ریغ٪دلقمفں٪فاال٪یہ٪اھت٪۔فہ٪وخد٪اتھکل٪

ابفوجد٪اس٪ےک٪ہک٪رشفع٪رمع٪ںیم٪یھب٪امہرے٪اردرگد٪بس٪یفنح٪ےھتےمےھ٪انػ٪ےک٪ےچین٪اہ٪ھت٪ابدنانھ٪یھبک٪

٪اک٪الیمؿ٪انػ٪ےس٪افرپ٪اہھت٪ابدنےنھ٪یک٪رطػ٪راہ٪ےہ٪۔

ے

ئٹ عنی طن دنسپ٪ںیہن٪وہا٪ہکلب٪

( 103:٪ص1:ریست٪دہمی٪از٪رمزا٪ریشبج )

٪ہک٪احبتل٪امنز٪اہھت٪ےنیس٪رپ٪ابدناتھ٪اھت۔،٪زین٪اھکل٪ےہ

( 265:٪ص3:ریست٪دہمی٪ج )

:5ہلئسم٪ربمن٪

ریغ٪دلقمنی٪اکی٪اہھت٪ےس٪اصمہحف٪رکےن٪ےک٪اقلئ٪ںیہ٪افر٪اس٪وک٪تنس٪وبنہی٪ریغ٪وسنمہخ٪ےتھجمس٪افر٪رقار٪

دےتی٪ںیہ٪۔

( 698:٪ص5:رسیتاابلری٪از٪فدیح٪ازلامؿ٪ریغ٪دلقم٪ج )

ایس٪رطح٪رمزا٪اقدایین٪یھب٪اکی٪اہھت٪ےس٪اصمہحف٪رکےن٪اک٪اقلئ٪اھت٪۔

( 63:٪ص3:ریست٪دہمی٪ج )

54

:6ہلئسم٪ربمن٪

ریغدلقمنی٪رفس٪افر٪رضح٪ںیم٪رخایب٪وممس٪ںیم٪عمج٪نیب٪اولصلنیت٪ےک٪اقلئ٪ںیہ۔

(247:امنز٪وبنی٪از٪ڈارٹک٪قیفش٪ریغ٪دلقم٪ص)

ایس٪رطح٪رمزا٪اقدای٪ین٪یھب٪عمج٪نیب٪اولصلنیت٪اک٪المع٪اقلئ٪اھت٪۔

( 220:٪ص3:ریست٪دہمی٪ج )

:7ہلئسم٪ربمن٪

زفر٪ےس٪ےتہک٪ںیہ۔ [رشارات ]ریغ٪دلقمنی٪آنیم٪ابرہجل٪

( 195:ولصۃ٪ارلوسؽ٪از٪اصدؼ٪ایسوکلیٹ٪ریغ٪دلقم٪ص )

ایس٪رطح٪رمزا٪اقدایین٪یھب٪آنیم٪ابرہجل٪اک٪اقلئ٪اھت٪۔

( 64:٪ص3:ریست٪دہمی٪ج )

:8ہلئسم٪ربمن٪

ریغ٪دلقمنی٪امنز٪ںیم٪رعف٪دینی٪رکےت٪ںیہ۔

( 195:ولصۃ٪ارلوسؽ٪از٪اصدؼ٪ایسوکلیٹ٪ریغ٪دلقم٪ص )

ایس٪رطح٪رمزا٪اقدایین٪یھب٪رعف٪دینی٪رکےن٪اک٪اقلئ٪اھت٪۔

( 49:٪ص2:ریست٪دہمی٪ج )

: 9ہلئسم٪ربمن٪

ریغ٪دلقمنی٪امنز٪ںیم٪رقاۃ٪فلخ٪االامؾ٪رکےت٪ںیہ٪۔

(185:امنز٪وبنی٪از٪ڈارٹک٪قیفش٪ریغ٪دلقم٪ص)

ایس٪رطح٪رمزا٪اقدایین٪یھب٪امنز٪ںیم٪رقاۃ٪فلخ٪االامؾ٪اک٪اقلئ٪اھت٪۔

( 64:٪ص3:ریست٪دہمی٪ج )

55

: 10ہلئسم٪ربمن٪

ریغ٪دلقمنی٪رضحت٪یسیع٪ہیلع٪االسلؾ٪ےک٪وسیل٪دےی٪اجےن٪ےک٪اقلئ٪ںیہ۔

ومولی٪ارشػ٪میلس٪ریغ٪دلقم٪اتھکل٪ےہ٪ہک٪اہلل٪اعتیل٪ےن٪رہ٪یبن٪وک٪رعماج٪رکایئ٪افر٪رضحت٪یسیع٪ہیلع٪

االسلؾ٪وک٪بیلص٪رپ٪۔

( 136:زیماؿ٪انیملکتمل٪ص )

ایس٪رطح٪رمزا٪یھب٪رعف٪یسیع٪٪ہیلع٪االسلؾ٪اک٪اقلئ٪ہن٪اھت٪ہکلب٪وخد٪حیسم٪وموعد٪وہےن٪اک٪دوعی٪رکات٪اھت۔

( 48یتشک٪ونح٪ص )

قلد رمزا٪ یر م یہ٪اھتغ

٪وخد٪ویبی٪اک٪ارقار٪ےہ٪ہک٪رمزا٪اصبح٪ادحلہثی٪ےھت۔:1ربمن٪

( 57:٪ص1:ریست٪دہمی٪ج )

٪ریغ٪دلقمتی٪رمزا٪اک٪رسساؽ٪افر٪رمزا٪اؿ٪اک٪داامد٪اھت۔:2ربمن٪

( 57:٪ص1:ریست٪دہمی٪ج )

٪ریغ٪دلقم٪اھت٪یھبت٪وت٪ذنری٪نیسح٪دولہی٪ےن٪اکنح٪زپاھای۔:3ربمن٪

( 57:٪ص1:ریست٪دہمی٪ج )

٪رمزے٪اک٪ااتسد٪ومولی٪لضف٪ادمح٪وگرجاونایل٪ریغ٪دلقم٪اھت٪افر٪دفرسا٪دیس٪لگ٪ہعیش٪اھت۔:4ربمن٪

( 251:٪ص1:ریست٪دہمی٪ج )

٪رمزا٪اقدایین٪افر٪دمحم٪نیسح٪اٹبولی٪ریغ٪دلقم٪مہ٪بتکم٪ےھت۔:5ربمن٪

( 258:٪ص1:ریست٪دہمی٪ج )

56

٪رمزا٪اقدایین٪ریغ٪دلقم٪اھت٪یھبت٪وت٪دمحم٪نیسح٪اٹبولی٪ےن٪ربانیہ٪ادمحہی٪رپ٪رقتظی٪یھکل۔:6ربمن٪

( 265:٪ص1:ریست٪دہمی٪ج )

ےک٪زندکی٪رفہق٪الہ٪دحثی٪اےنپ٪الص٪ےک٪اابتعر٪ےس٪اہنتی٪اقلب٪دقر٪ےہ۔(رمزا٪اقدایین)اخاسکر٪ :7ربمن٪

( 29:٪ص2ریست٪دہمی٪ج؛ )

٪رمزا٪اقعدئ٪افر٪اعتلم٪ےک٪احلظ٪ےس٪ادحلہثی٪اھت٪۔ :8ربمن٪

( 49:ص٪2:ریست٪دہمی٪ج )

٪ریغ٪دلقم٪اھت٪وت٪اس٪ےئل٪اؿ٪ےس٪المپ٪زایدہ٪اھت٪۔ :9ربمن٪

( 57:٪ص1:ریست٪دہمی٪ج )

٪رمزا٪اقدایین٪ےکاسملئ٪افر٪اقعدئ٪اسرے٪ےک٪اسرے٪ریغ٪دلقمفں٪فاےل٪ےھت۔٪الثمآنیم٪:10ربمن٪

ابرہجل٪رعف٪دینی٪فریغہ٪۔

( 162٪ص1:،ج64:٪ص3:ریست٪دہمی٪ج )

57

ى ا صدیق حسو خ ناب

وناب٪اصبح٪ےک٪دہع٪ںیم٪ریغدلقمنی٪ادحلہثی٪ےک٪انؾ٪ےس٪وموسؾ٪ہن٪ےھت،٪رتک٪دیلقت٪یک٪اضف٪اخیص٪

رعمفػ٪وہیکچ٪یھت٪افر٪ہی٪ولگ٪ومدحنی٪دنہ٪الہکےت٪ےھت،٪ہی٪ولگ٪سک٪یملع٪افر٪یلمع٪احتل٪ںیم٪ےھت،٪

:اےس٪وخد٪وناب٪اصبح٪ےس٪ےئینس

ہی٪ولگ٪اعمالمت٪ےک٪اسملئ٪ںیم٪دحثی٪یک٪ھجمس٪افر٪وبھج٪ےس٪ابلکل٪اعری٪ںیہ٪افر٪الہ٪تنس٪ےک٪رطقی٪

رپ٪اکی٪ہلئسم٪یھب٪اابنتسط٪ںیہن٪رکےتکس،٪دحثی٪رپلمع٪رکےن٪یک٪اجبےئ٪زابین٪عمج٪فرخچ٪افر٪تنس٪یک٪اابتع٪

یک٪ہگج٪اطیشین٪وستالیت٪رپاافتک٪رکےت٪ںیہ٪افر٪اس٪وکنیع٪دنی٪وصتر٪رکےت٪ںیہ٪۔

( ۱٥۱:اہطحل )

وناب٪دصقی٪نسح٪اخؿ٪ےن٪اعمالمت٪یک٪دیق٪اس٪ےئل٪اگلیئ٪ےہ٪ہک٪ابعدات٪ںیم٪اؿ٪ولوگں٪ےن٪آنیم٪ابرہجل٪

افر٪رعف٪ادیلنی٪فریغہ٪یک٪ھچک٪رفاایت٪رضفراید٪یک٪وہیت٪ںیہ،٪وساس٪ےس٪ہی٪ہن٪اھجمس٪اجےئ٪ہک٪ہی٪ولگ٪نف٪

دحثی٪ےس٪ھچک٪آانش٪ںیہ،٪وناب٪اصبح٪ابعدات٪ںیم٪یھب٪اؿ٪ریغدلقمنی٪ےس٪دنچاں٪وماقف٪ہن٪ےھت،٪

:٪ںیہ٪اؿ٪ےک٪اصزبحادہ٪نسح٪یلع٪ےتھکل٪

آپ٪یفنح٪امنز٪وکہشیمہ٪ارقب٪ایل٪اۃنسل٪رفامےت٪رےتہ٪ےھت۔

( ۱/۳:امرثدصیقی )

االطصح٪)شیپ٪رظن٪رےہ٪ہک٪دبعاقحل٪انبریس٪افر٪ایمں٪ذنری٪نیسح٪دولھی٪ےک٪دفر٪کت٪ہی٪ولگ٪ادحلہثی٪

ںیم٪رعمفػ٪ہن٪ےھتہن٪اس٪فتق٪کت٪ہی٪االطصح٪اباضہطب٪وطر٪رپاقمئ٪وہیئ٪یھت،٪ایھب٪ہی٪ولگ٪ (دجدی

رتک٪دیلقت٪ےک٪انؾ٪ےس٪اچہپےن٪اجےت٪ےھت،٪ای٪ومدحنی٪دنہ٪ےک٪انؾ٪ےس٪۔

58

ی ال مد حسیو بٹ مح

ھ٪ںیم٪دیپا٪وہےئ،٪ہی٪افر٪وناب٪دصقی٪نسح٪اخں٪مہ٪ااتسد٪ےھت،٪٪اٹبولی٪ےک٪ااتسد٪یھب٪۱٢٥٢اٹبولی٪ہنس

یتفم٪دصرادلنی٪اصبح٪دولہی٪ےھت،٪افر٪دحثی٪ایمں٪ذنرینیسح٪دولہی٪ےس٪زپیھ،٪ومولی٪دبعادیجمل٪

:٪ںیہ٪وسدہرفی٪اک٪ہی٪ایبؿ٪ےلہپ٪نس٪آےئ٪

ظفل٪فاہیب٪آپ٪یہ٪یک٪وکوششں٪ےس٪رساکری٪دافرت٪افراکذغات٪ےس٪وسنمخ٪وہا٪افر٪امجتع٪وکادحلہثی٪ےک٪

انؾ٪ےس٪وموسؾ٪ایک٪ایگ۔

(۱/۳:آمرثدصیقی)

ںیہی٪ےس٪امجتع٪الہ٪دحثی٪اکی٪لقتسم٪بتکم٪رکف٪ےک٪وطر٪رپارھبیت٪ےہ،٪ہی٪حیحص٪ےہ٪ہک٪اس٪رفےق٪اک٪

یہی٪فہج٪ےہ٪ہک٪ہی٪بقل٪الہ٪دحثی٪الہکےن٪ےس٪ےلہپ٪ ومدل٪ف٪نکسم٪دنہفاتسؿ٪ےس٪ابرہ٪ںیہک٪ںیہن٪اتلم؛٪

اتمہ٪ہی٪رضفر٪ےہ٪ہک٪اؿ٪دونں٪ہی٪رفہق٪الہ٪دحثی٪ےک٪ونعاؿ٪ےس٪وہشمر٪ہن٪ ومدحنی٪دنہ٪الہکےت٪ےھت؛٪

٪امجتع٪مہرقتتی٪ایہن٪زبروگں٪ےک٪اشرگد٪افر٪اشرگد٪در٪اشرگد٪ںیہ٪ںیہنج٪ "املع" اھت٪افر٪اس٪ےک٪امتؾ٪

٪ےک٪وطر٪رپ٪مہ٪ذرک٪رک٪آےئ٪ںیہ،

ہئ ےک٪ومسس

ابین٪رفہق٪اامہیم٪)احظف٪دبعاانملؿ٪فزریآابدی،٪ومولی٪الستم٪اہلل٪ریجاوپجری،٪ومولی٪دبعاولاہب٪اتلمین٪

افر٪احظف٪دمحم٪وھکلی،٪احظف٪الغؾ٪روسؽ٪ہعلق٪اہیؿ٪ھگنس٪فاےل٪بس٪ذنری٪نیسح٪٪دولہی٪ےک٪ (الہ٪دحثی

یہ٪اشرگد٪ےھتاہتبل٪زغین٪ےس٪دنچ٪اےسی٪اےکن٪زبرگ٪رضفر٪آےئ٪وجاس٪بتکم٪رکف٪ںیم٪ےئن٪اشلم٪وہےئ٪افر٪

رھپ٪اجنپب٪ںیم٪اکی٪اتممز٪رگفہ٪نب٪رکارھبے،٪ہی٪رگفہ٪زغونی٪انؾ٪ےس٪رعمفػ٪ےہ۔

59

ومولی٪دبعاہلل٪زغونی٪ےن٪ذنری٪نیسح٪دولھی٪ےس٪دحثی٪زپھ٪رک٪فاسپ٪زغین٪ےلچ٪ےئگ،٪فاہں٪املسمونں٪

وکرتک٪دیلقت٪یک٪دوعت٪دی،٪اؿ٪یک٪ہی٪رحتکی٪فاہں٪املسمونں٪یک٪فدحت٪یلم٪وک٪وتڑےن٪اک٪ومبج٪یھجمس٪یئگ٪

٪٪ارگنزیفں٪یک٪ااغفاتسنؿ٪رپہضبق٪رکےن٪یک٪اسزش٪اکررفام٪ہن٪وہ٪اس٪ ئ

افر٪ادنہشی٪دیپا٪وہا٪ہک٪ںیہک٪اس٪ےک٪پ

دونں اؿ ںیم آےئگ٪،٪دنہفاتسؿرپوکحتم٪ااغفاتسنؿ٪ےن٪اںیہن٪کلم٪ےس٪اکنؽ٪دای٪افر٪ہی٪بس٪دنہفاتسؿ٪

راسہل الخػ ےک اہجد ےن وہنجں ےھت، اڈیفٹیک ذمیبہ ےک دلقمنی ریغ اٹبولی نیسح دمحم

اد ض ئہ٪رساکر اںیہن رھپ افر ایک نئمطم وک ارگنزیفں رک ھکل االقت ی

صگل

ہ

ن اجریگ فعیس اکی ےس ا

یلم٪۔ یھب

وسدنہفاتسؿ٪ںیم٪ریغدلقم٪وہرک٪رانہ٪اب٪اؿ٪رضحات٪ےک٪ےئل٪دنچاں٪لکشم٪ہن٪اھت؛٪اہیں٪ےک٪

زغین٪اک٪ڑبے٪اپتک٪ےس٪اابقتسؽ٪ایک۔" املعےئ " ریغدلقمفں٪ےن٪اؿ

٪یک٪آدم ٪افولامء اجنپب٪ںیم٪زغونی

دمحمنیسح٪اٹبولی٪ےک٪دہع٪ںیم٪اجنپب٪ںیم٪زغونی٪ریغ٪دلقمنی٪یک٪آدم٪وہیئ٪دبعاہلل٪زغونی٪ااغفاتسنؿ٪ےس٪

٪اؿ٪اک٪راجحؿ٪رتک٪دیلقت٪یک٪رطػ٪اھت،٪اںیہن٪اہیں٪انبانبای٪دیماؿ٪لم٪ایگ،٪دنہفاتسؿ٪ الج٪فنط٪وہےئ٪ےھت

ہی٪ولگ٪وصتػ٪افر٪تعیب٪فولسک٪ےک٪ ےک٪درگی٪الہ٪دحثی٪ےس٪اؿ٪اک٪اکی٪وموضع٪ںیم٪االتخػ٪راہ،٪

ۃ دبعاابجلر٪زغونی٪ےن٪ اقلئ٪ےھت،٪٪ ام البیع ات االلہ ےک٪انؾ٪ےس٪اس٪وموضع٪رپ٪اکی٪ اثب

اتکب٪یھب٪یھکل،٪

ومولی٪دبعاہلل٪زغونی٪ےک٪دفےٹیب٪ومولی٪دبعاابجلر٪افر٪ومولی٪دبعاولادح٪ےھت،٪رھپ٪دبعاابجلر٪ےک٪ےٹیب٪

ومولی٪داؤد٪زغونی٪افر٪ومولی٪دبعاافغلر٪ےھت،٪ومولی٪دبعاولادح٪یک٪افالد٪ںیم٪ےس٪ومولی٪اامسلیع٪

زغونی٪اےنپ٪ےقلح٪ںیم٪رعمفػ٪وہےئ،٪٪

60

اؿ٪ےک٪فاہطس٪ےس٪, اامسلیع٪زغونی٪وعسدی٪رعب٪ےک٪کلم٪دبعازعلزی٪نب٪آؽ٪وعسد٪ےک٪فزری٪رےہ٪ںیہ

افر٪ومدحنی٪دنہ٪ےک٪امنیب٪اخےص٪اقلعتت٪اقمئ٪وہےئگ؛" املعء"وعسدی٪رعب٪ےک٪افر٪دجن٪ےک٪

اہیں٪کت٪ہک٪اس٪انمتبس٪ےس٪رھپ٪ےس٪ظفل٪فاہیب٪ومدحنی٪دنہ٪رپ٪آایگ،٪اب٪ہی٪ولگ٪ظفل٪فاہیب٪ےس٪زایدہ٪

رگزی٪ہن٪رکےت٪ےھت؛٪ویکہکن٪وعسدی٪اقلعتت٪ےس٪اؿ٪یک٪اکی٪تبسن٪آؽ٪خیش٪ےس٪اقمئ٪وہیکچ٪یھت؛

وسظفل٪فاہیب٪اہیں٪افر٪وقت٪ڑکپایگ٪اس٪دفر٪ںیم٪زغونی٪امجتع٪اکی٪رگفہ٪نب٪رکارھبےافر٪اکی٪دفر٪

کت٪امجتع٪الہ٪دحثی٪یک٪ایقدت٪اؿ٪ےک٪اہھت٪ںیم٪ریہ۔

ی اء هللا امرتسر لی ثه م

دویدنب٪افر٪امجتع٪الہ٪دحثی٪ےک٪امنیب٪اکی٪ہطقن٪ااصتؽ٪ےھت،٪ہی٪" املع"ومولی٪انثء٪اہلل٪ارمرستی٪

دویدنب٪ےس٪" املع"اتمہ٪آرخ٪دؾ٪کت٪ داراولعلؾ٪دویدنب٪ےک٪افلض٪ےھت؛٪رگمکلسم٪رتک٪دیلقت٪اک٪یہ٪راہ؛٪

تہب٪رقبی٪اک٪قلعت٪راہ،٪

ریغدلقمنی٪ںیم٪ےس٪احظف٪دبعاانملؿ٪فزریآابدی٪ےس٪دحثی٪زپیھ،٪٪دمحمنیسح٪٪اٹبولی٪ےک٪یھب٪اشرگد٪

اطلہ" ےھت،٪کلم٪یک٪ایسیس٪دجفدہج٪ںیم٪ابراہ٪املعء٪دویدنب٪ےک٪اسھت٪رشکی٪وہےئ٪افر٪ ہ ب رق " ف

٪یک٪رطػ٪ےہ٪ )

ے

ٹ

ہ

سنھلےک٪رد٪ںیم٪یھب٪افالامء٪دویدنب٪ےک٪اشہن٪اشبہن٪اکؾ٪ایک،٪ (ااشرہ٪ا

:ےہ٪ارگنزیفں٪یک٪ڈارئی٪ںیم٪رحتکی٪ریمشی٪رفامؽ٪ےک٪ذلی٪ںیم٪اھکل٪

ونجد٪رابہین٪یک٪رہفتس٪ںیم٪رجیم٪رنجؽ٪یہی٪صخش٪ومولی٪انثء٪اہلل٪ارمرستی٪ےہ٪انمجن٪الہ٪دحثی٪اجنپب٪اک٪

دصر٪ےہ،٪دنہفاتسؿ٪ںیم٪اشدی٪بس٪ےس٪اتممز٪فاہیب٪ےہ،٪ارمرست٪ےس٪اشعئ٪وہےن٪فاےل٪تفہ٪رفزہ٪اردف٪

61

اابخر٪الہ٪دحثی٪وکرمبت٪رکات٪ےہ،٪ومولی٪انثء٪اہلل٪ارمرستی٪ومولی٪ومحمد٪انسحل٪اک٪اشرگد٪ےہ٪افر٪اشدی٪

سیب٪سیچپ٪ربس٪سگرے٪اؿ٪ےس٪دحثی٪زپیھ٪یھت٪۔

( ارگنزیفں٪یک٪اینپ٪ڈارئی"رحتکی٪ریمشی٪رفامؽ٪ ")

اس٪ےس٪ہتپ٪اتلچ٪ےہ٪ہک٪ارگنزی٪اب٪رھپ٪ےس٪ظفل٪فاہیب٪اؿ٪رضحات٪ےک٪ےئل٪فاسپ٪الرےہ٪ےھت،٪وناب٪

اد دصقی٪نسح٪اخؿ٪وھباپیل٪افر٪ومولی٪دمحم٪نیسح٪اٹبولی٪ےن٪بج٪راسہل جہ

خ رپ٪دطختس٪ےئیک٪ تهسی

افر٪فاہایبؿ٪زہارہ٪ےس٪رفنت٪اک٪ااہظر٪ایک٪اھت٪وت٪ظفل٪فاہیب٪اؿ٪ومدحنی٪دنہ٪ےس٪ااھٹ٪ایل٪ایگ٪اھت٪افر٪وجیہن٪اؿ٪ںیم٪

ےس٪یسک٪ےن٪ومولی٪ومحمد٪انسحل٪ےس٪تبسن٪اظرہ٪رکدی٪وترھپ٪اےس٪فاہیب٪رقار٪دای٪اجےن٪اگل،٪

ارگنزیی٪ایستس٪ےک٪اس٪دمفزجر٪ںیم٪ولعمؾ٪ںیہن٪ےنتک٪ولگ٪ڈفےب٪وہں٪ےگ۔

الکٹی م سی لی ابراہی م

افر٪احظف٪دبعاانملؿ٪فزریآابدی٪ےک٪اشرگد٪ (اشرگد٪وناب٪دصقی٪نسح٪اصبح)ہی٪الغؾ٪نسح٪ایسوکلیٹ٪

دویدنب٪ےک٪تہب٪رقبی٪وہےئگ٪" ےھت،٪ومولی٪انثء٪اہلل٪ارمرستی٪ےس٪رہگے٪قلعت٪یک٪انبء٪رپہی٪یھب٪املع

ےھت؛

:٪ںیہ٪اہیں٪کت٪ہک٪اؿ٪ےک٪ابرے٪ںیم٪ارگنزیفں٪یک٪ڈارئی٪ںیم٪ہی٪اافلظ٪ےتلم٪

رسپرتسمی٪اقدر٪شخب٪ہنکس٪ایسوکلٹ٪۔

وہشمر٪افر٪اہنتی٪ابارثافر٪بصعتم٪فاہیب٪غلبم،٪دنہفاتسؿ٪ںیم٪رفس٪رکات٪راتہ٪ےہ٪افر٪فاہویبں٪ےک٪وسلجں٪ںیم٪

افر٪دفرسے٪رفوقں٪ےس٪انمرظفں٪ےک٪دفراؿ٪اہنتی٪رپوجش٪رقتریںی٪رکات٪ےہ،٪اس٪ےئل٪اس٪یک

62

٪رہفتق٪امگن٪ریتہ٪ےہ،٪رفظیلع٪اک٪رٹکاحیم٪ےہ٪افر٪انثء٪اہلل٪ارمرستی٪اک٪اسیھت٪افر٪ومولی٪دبعارلمیح٪

رعػ٪ریشب٪ادمح٪افر٪دبعاہلل٪اشپفری٪بتک٪رففش٪اک٪اسیھت٪ےہ۔

(رحتکی٪ریمشی٪رفامؽ٪ارگنزیفں٪یک٪اینپ٪ڈارئی)

ادی یدرآب ا ح ید الزم لی ح م

ء۱٩٢٠ھ٪ؾ٪ہنس۱۳۳٨ہنس

بتک٪دحثی٪ےک٪اردف٪رتامج٪افر٪فدیح٪ااغللت٪ےنھکل٪ےک٪ابثع٪ہی٪رفہق٪الہ٪دحثی٪ںیم٪بس٪ےس٪ڑبے٪

ےچمس

٪اجےت٪ںیہ،٪وناب٪دصقی٪اخؿ٪ےک٪دعب٪اس٪ابب٪ںیم٪ایہن٪اک٪انؾ٪ےہ،٪ےلہپ٪وناب٪اصبح٪ےن٪۳فنصم٪

فدیح٪اذلامں٪وکرتامج٪ےک٪ےیل٪وخنتاہ٪رپالمزؾ٪راھک،٪اؿ٪ےک٪دفر٪ںیم٪ومولی٪سمش٪اقحل٪میظع٪آابدی،٪ومولی٪

ومولی٪ہقف٪اہلل٪اجنپیب٪ریغدلقمنی٪یک٪امنایں٪, دمحمنیسح٪اصبح٪اٹبولی،٪ومولی٪دبعاہلل٪اغزی٪وپری

ںیتیصخش٪ےھت،٪ومولی٪انثء٪اہلل٪٪ارمرستی٪یھب٪اخےص٪رعمفػ٪وہےکچ٪ےھت۔

اوہنں٪ےن٪ذنری٪نیسح٪دولھی٪ےس٪دحثی٪زپیھ،٪ریغ٪دلقم٪وہےن٪ےک٪دعب٪تیعیش٪یک٪رطػ٪اخےص٪املئ٪

ی"وہےئگ،٪اؿ٪یک٪اتکب٪ فدیح٪اذلامں٪ےک٪ایہن٪ایخالت٪یک٪رتامجؿ٪ےہ،٪دہۃی٪ادہملی" ہدیۃ المہد

٪اتفیل٪یک٪انب٪رپ٪الہ٪دحثی٪اک٪اکی٪ڑبا٪رگفپ٪اؿ٪ےس٪دبدؽ٪وہایگ٪افر٪اعہم٪الہ٪دحثی٪اک٪ااقتعد٪اؿ٪ےس٪

اجات٪راہ۔

(فدیحااغللت٪امدہ٪رش)

63

مع یک٪اتکب (ھ۱٠٨٥)ہی٪رخفادلنی٪ارطلیحی٪یعیش٪ ج مطلع الهیریو ار م

ےس٪اخےص٪اتمرث٪ےھت،٪فدیحااغللت٪یک٪اس٪مسق٪یک٪ابعرات٪ایہن٪ایخالت٪یک٪اتدیئ٪رکیت٪ البحریو

ےس٪ ریض٪اہلل٪اعتیل٪ہنع٪ وک٪الہ٪تنس٪رضحت٪یلع ریض٪اہلل٪ہنع ںیہ،٪نیخیش٪رکنیمی٪نیبیط٪اطرھنی

٪ہک٪ھجم٪وک٪اس٪ارم٪رپ٪یھب٪وکیئ٪یعطق٪دلیل٪ںیہن٪یتلم،٪ہن٪ہی٪ہلئسم٪ھچک٪ںیہالضف٪ےتہک٪ںیہ٪افر٪فدیح٪اذلامں٪ےتہک٪

اوصؽ٪دنی٪افر٪اراکؿ٪دنی٪ےس٪ےہ،٪زربدیتس٪اس٪وک٪نیملکتم٪ےن٪اقعدئ٪ںیم٪دالخ٪رکدای٪ےہ۔

م٪ہظفلب)

عن

(امدہ٪

اےنپ٪ںیئت٪بس٪ےس٪زایدہ٪الختف٪اک٪قحتسم٪اجےتن٪ےھتافر٪ےہ٪یھب٪یہی۔٪٪٪٪٪٪٪٪٪٪ ریض٪اہلل٪اعتیل٪ہنع٪ رضحت٪یلع

(امدہ٪زجع)

:ےک٪ابرے٪ںیم٪ےتھکل٪ںیہ ریض٪اہلل٪اعتیل٪ہنع٪ رضحت٪دیسان٪اریم٪اعمفہی٪

(ابہللذاایعل)۔تخس٪دریلی٪افر٪ابیبیک٪ےہ" رضحت٪ف٪ریض٪اہلل٪ہنع" اؿ٪یک٪تبسن٪املکت٪میظعت٪لثم٪

(امدہ٪زجع)

:رھپرحمؾ٪ےک٪ابرے٪ںیم٪ررطمقاز٪ںیہ

٪ہی٪ہنیہم٪وخیش٪اک٪ںیہن٪راہرحمؾ٪اک٪ہنیہم٪اہشدت٪یک٪فہج٪ےس٪مغ٪اک٪ےہ۔

64

٪اک٪فوجد٪ارگنزی٪دفر٪ےس٪ےلہپ٪ہن٪ ہی٪اکی٪اتریخی٪تقیقح٪ےہ٪ہک٪ریغ٪دلقمنی٪وج٪وخد٪وک٪الہ٪دحثی٪ےتہک٪ںیہ

٪وکیئ٪یہاھت۔٪ارگنزی٪ےک٪دفر٪ےس٪ےلہپ٪وپرے٪دنہفاتسؿ٪ںیم٪ہن٪اؿ٪یک٪وکیئ٪دجسم٪یھت،٪ہن٪دمرہس٪افر٪ہن٪

اتکب۔

ارگنزی٪ےن٪دنہفاتسؿ٪ںیم٪دقؾ٪امجای٪وت٪اانپ٪افنیل٪رحفی٪املعءاتنسلہ٪وک٪اپای۔٪یہی٪فہ٪املعءےھتوہنجں٪ےن٪

ارگنزی٪ےک٪الخػ٪اہجد٪اک٪وتفی٪دای٪افر٪زہارفں٪املسمونں٪وک٪ارگنزی٪ےک٪الخػ٪دیماؿ٪اہجد٪ںیم٪ال٪ڑھکا٪ایک،٪

ریغ٪دلقمنی٪٪ےن٪ارگنزی٪ےک٪الخػ٪اہجد٪وک٪رحاؾ٪رقار٪دای٪افر٪املسمونں٪ںیم٪رفتہق٪افر٪ااشتنر٪الیھپای٪افر٪آج٪

کت٪اینپ٪ایس٪رفش٪رپ٪اقمئ٪ںیہ۔

ہقف٪یفنح٪وج٪رقتةی٪٪ابرہ٪الھک٪اسملئ٪اک٪ومجمہع٪ےہ٪اس٪میظع٪ااشلؿ٪ہقف٪ےک٪دنچ٪اکی٪اسملئ٪رپ٪ارتعاض٪

رکےت٪وہےئ٪ریغ٪دلقمنی٪وعاؾ٪وک٪ہی٪ابفر٪رکاےن٪یک٪وکشش٪رکےت٪ںیہ٪ہک٪ہقف٪رقآؿ٪فدحثی٪ےک٪الخػ٪

٪ ےہ٪افر٪ریغ٪دلقموعاؾ٪یک٪زابؿ٪رپ٪ہی٪وت٪اکی٪اتلچ٪وہا٪ہلمج٪ےہ٪ہک٪ ٪افرایحءوسز ہقف٪یفنح٪ںیم٪الفں٪الفں٪دنگہ

٪اس٪ےیل٪رضفرت٪وسحمس٪وہیئ٪ہک٪اےنپ٪انداؿ٪ینس٪اھبویئں٪وک٪اےکن٪رشانمک٪٪دیقعے٪ےس٪ ہلئسم٪ےہ

ہک٪وخد٪ریغ٪دلقمنی٪یک٪دنتسم٪اتکوبں٪ںیم٪ایک٪ایک٪دنگے٪افر٪ایح٪وسز٪اسملئ٪رھبے٪زپے٪ےئ٪٪آاگہ٪ایک٪اج

ںیہ۔

اوسفس٪ہک٪ریغ٪دلقم٪املعء٪ےن٪ہی٪اسملئ٪رقآؿ٪فدحثی٪اک٪انؾ٪ےل٪رک٪ایبؿ٪ےئک٪ںیہ۔٪آپ٪نیقی٪رکںی٪ےنتج٪

ےس٪وسنمب٪ےئک٪ںیہ٪یسک٪دنہف٪،٪ھکس٪ ملسو هيلع هللا ىلص ایحءوسز٪اسملئ٪ریغ٪دلقمنی٪ےن٪اہلل٪افر٪اس٪ےک٪روسؽ

ایوہیدی٪ےن٪یھب٪اےنپ٪ذمیبہ٪وشیپا٪ےس٪وسنمب٪ںیہن٪ےیک٪وہں٪ےگ۔٪ریغ٪دلقمنی٪ہیقت٪رک٪ےک٪اؿ٪اسملئ

65

٪وک٪اپھچےت٪رےہ٪ںیہ۔٪اؿ٪یک٪وکشش٪ریہ٪ےہ٪ہک٪ہقف٪یفنح٪رپ٪وخاہ٪وخماہ٪ےک٪ارتعاض٪ےیک٪اجںیئ٪اتہک٪اؿ٪

ےک٪اےنپ٪اسملئ٪افر٪رفکایت٪وعاؾ٪ےس٪وپدیشہ٪رںیہ۔

٪ےگ٪وت٪وہ٪اتکس٪ےہ٪ہک٪اکونں٪وک٪اہھت٪اگلںیئ٪افر٪وتہب٪وتہب٪رکںی۔٪وکیئ٪اشدی٪ہی٪ارتعاض٪ںیھآپ٪ہی٪اسملئ٪زپ

رکے٪ہک٪ایسی٪رحتری٪ےنھکل٪یک٪ایک٪رضفرت٪یھت٪نکیل٪ریمے٪دفتس٪تقیقح٪ہی٪ےہ٪ہک٪سج٪زیتی٪ےس٪

االخؼ٪وک٪ابالےئ٪اطؼ٪رےتھک٪وہےئ٪ریغ٪دلقمنی٪فاھہیب٪اانپ٪رٹلرچی٪الیھپ٪رےہ٪ںیہ٪تقیقح٪وک٪آاکشر٪رکان٪

امہری٪وبجمری٪ےہ۔

اع٪رکںی٪ہک٪اہلل٪اعتیل٪ریغ٪دلقمنی٪وک٪دہاتی٪اطع٪رفامںیئ٪افر٪اتم٪وک٪اس٪ےنتف٪ےس٪اچبںیئ۔٪آنیم د

: ٪ںیہ٪وہشمر٪ریغ٪دلقم٪اعمل٪وناب٪ونر٪انسحل٪اخؿ٪ےتھکل٪

(۱٠رعػ٪ااجلدی٪۔٪ص) ینم٪رہ٪دنچ٪اپک٪ےہ٪

:ںیہ٪افر٪رعمفػ٪ریغ٪دلقم٪اعمل٪فدیح٪ازلامں٪اخؿ٪ےتھکل٪

( ٤٩٪ص٪۱زنؽ٪االربار٪۔٪ج٪ ) اپک٪ےہ٪۔ینم٪وخاہ٪اگڑیھ٪وہ٪ای٪یلتپ٪،کشخ٪وہ٪ای٪رت٪رہ٪احؽ٪ںیم٪

:٪ںیہ٪افر٪انومر٪ریغ٪دلقم٪اعمل٪ومالان٪اوب٪انسحل٪یحم٪ادلنی٪ےتھکل٪

(٤٦٪ص٪۱ہقف٪دمحمہی٪۔٪ج٪ )ےہ٪۔٪٪ینم٪اپک٪ےہ٪افر٪اکی٪وقؽ٪ںیم٪اھکےن٪یک٪یھب٪ااجزت٪

66

:٪ںیہ٪وہشمر٪ریغ٪دلقم٪اعمل٪العہم٪فدیح٪ازلامں٪ےتھکل٪

(۱٦زنکااقحلقئ٪ص٪ ) وعرت٪یک٪رشاگمہ٪یک٪روطتب٪اپک٪ےہ

:٪ںیہ٪رعمفػ٪ریغ٪دلقم٪اعمل٪ونب٪ونرانسحل٪اخؿ٪ےتھکل٪

(٢٢رعػ٪ااجلدی٪۔٪ص٪) امنز٪ںیم٪سج٪یک٪رشاگمہ٪بس٪ےک٪اسےنم٪امنایں٪ریہ٪اس٪یک٪امنز٪حیحص٪ےہ

:ںیہ٪وہشمر٪ریغ٪دلقم٪اعمل٪وناب٪دصقی٪نسح٪اخؿ٪ےتھکل٪

٪وت٪امنز٪ںیھوعرت٪اہنت٪ابلکل٪یگنن٪امنز٪زپھ٪یتکس٪ےہ۔٪وعرت٪دفرسی٪وعروتں٪ےک٪اسھت٪بس٪یگنن٪امنز٪زپ

٪وت٪امنز٪حیحص٪ےہ۔٪وعرت٪اےنپ٪ابپ٪،٪ےٹیب٪،٪اھبیئ٪ںیھحیحص٪ےہ۔٪ایمں٪ویبی٪دفونں٪اےکھ٪٪امدر٪زاد٪ےگنن٪امنز٪زپ

٪۔،٪اچچ٪،٪امومں٪بس٪ےک٪اسھت٪امدر٪زاد٪یگنن٪امنز٪زپےہ٪وت٪امنز٪حیحص٪ےہ

( ۳٩دبفراالہلہ٪۔٪ص )

ڑپکے٪اپس٪وہےت٪ ٪ہک٪ہی٪وبجمری٪ےک٪اسملئ٪وہں٪ےگ۔٪٪فدیح٪ازلامں٪فاضتح٪ےتہک٪ںیہںیھجمسہی٪ہن٪

٪وت٪امنز٪حیحص٪ےہ۔ںیھوہےئ٪یھب٪ےگنن٪امنز٪زپ

٦٥٪ص۱زنؽ٪االربار۔٪ج ) )

:ںیہ٪رعمفػ٪ریغ٪دلقماعمل٪وناب٪دصقی٪نسح٪اخؿ٪ےتھکل٪

رشاگمہ٪ےک٪ادنر٪اھجےنکن٪ےک٪رکمفہ٪وہےن٪رپ٪وکیئ٪دلیل٪ںیہن۔

۱٧٥دبفراالہلہ۔ص ) )

67

:٪ںیہ٪آےگ٪ےتھکل٪

ںیم٪تبحص٪رکان٪اجزئ٪ےہ٪وکیئ٪کش٪ںیہن٪ہکلب٪ہی٪تنس٪ےس٪ (ےھچیپ٪ےک٪راےتس٪)راونں٪ںیم٪تبحص٪رکان٪افر٪درب٪

(اعمذاہلل٪۔٪ارفغتساہلل٪لقن٪رفک٪رفک٪ابندش) اثتب٪ےہ۔

( ۱٧٥دبفراالہلہ۔ص )

:ںیہ٪افر٪وہشمر٪ریغ٪دلقم٪اعمل٪فدیح٪ازلامں٪ےتھکل٪

ویبویں٪افر٪ولڈنویں٪ےک٪ریغ٪رطفی٪اقمؾ٪ےک٪اامعتسؽ٪رپ٪ااکنر٪اجزئ٪ںیہن

( ۱۱٨٪۔٪ص۱دہہی٪ادہملی٪ج )

:ںیہ٪آےگ٪ےتھکل٪

ہ٪ےک٪راےتس٪)درب٪ ئ

ںیم٪تبحص٪رکےن٪ےس٪لسغ٪یھب٪فابج٪ںیہن٪وہات (پ

( ٢٤ص۱زنؽ٪االربار۔٪ج )

:ہک٪العہم٪فدیح٪ازلام٪ں٪ےن٪اکی٪بیجع٪فرغبی٪ہلئسم٪ریغ٪دلقمنی٪فاھویبں٪ےک٪ےیل٪ہی٪یھب٪ایبؿ٪ایک٪

وخد٪اانپ٪آہلءانتلس٪اینپ٪یہ٪درب٪ںیم٪دالخ٪ایک٪وت٪لسغ٪فابج٪ںیہن٪۔

( ٢٤ص۱زنؽ٪االربار۔٪ج )

:٪ںیہ٪فدیح٪ازلامں٪ےتھکل٪

رقآؿ٪یک٪یعطق٪آایت٪ےس٪اثتب٪ےہ (اجزئ٪وہان)ہعتم٪یک٪اابتح٪

( ۳۳٪ص٢زنؽ٪االرب٪ار٪۔٪ج )

68

:٪ںیہ٪رعمفػ٪ریغ٪دلقماعمل٪وناب٪ونر٪انسحل٪اخؿ٪ےتھکل٪

نج٪وک٪زان٪رپ٪وبجمر٪ایک٪اجےئ٪اس٪وک٪زان٪رکان٪اجزئ٪ےہ٪افر٪وکیئ٪دح٪فابج٪ںیہن۔٪وعرت٪یک٪وبجمری٪وت٪اظرہ٪

٪وقت٪وہشت٪ےن٪وبجمر٪ایک٪وت٪امؿ٪ایل٪اجےئ٪اگارگ٪ہچ٪ارادہ٪ےھجمےہ۔٪رمد٪یھب٪ارگ٪ےہک٪ہک٪ریما٪ارادہ٪ہن٪اھت٪رگم٪

زان٪اک٪ہن٪وہ۔

( ٢٠٦رعػ٪ااجلدی٪۔٪ص )

: ںیہ٪وہشمر٪ریغ٪دلقماعمل٪وناب٪ونرانسحل٪ےتھکل٪

ےک٪وسا٪وپرا٪دبؿ٪دانھکی٪اجزئ٪ےہ (ینعی٪ایلگ٪افر٪یلھچپ٪رشاگمہ)امں٪،٪نہب٪،٪یٹیب٪فریغہ٪یک٪لبق٪فدرب٪

( ٥٢رعػ٪ااجلدی۔ص )

:ںیہ٪العہم٪فدیح٪ازلامں٪ےتھکل٪

اجزئ٪ےہ٪ہک٪وعرت٪ریغ٪رمد٪وک٪اانپ٪دفدھ٪اھچویتں٪ےس٪الپےئ٪ارگہچ٪فہ٪رمد٪داڑیھ٪فاال٪وہ٪ات٪ہک٪اکی٪

دفرسے٪وک٪دانھکی٪اجزئ٪وہ٪اجےئ۔

( ٧٧ص٢زنؽ٪االربار٪ج )

:٪ںیہ٪وناب٪دصقی٪نسح٪اخؿ٪ےتھکل٪

ینتج٪وعرںیت٪اچےہ٪اکنح٪ںیم٪رھک٪اتکس٪ےہ (ریغ٪دلقمرمد)اچر٪یک٪وکیئ٪دح٪ںیہن٪

( ۱٤۱رفظاالامین۔٪ص )

69

:٪ںیہ٪وناب٪ونرانسحل٪اخؿ٪ےتھکل٪

ارگ٪یسک٪وعرت٪ےس٪زدی٪ےن٪زان٪ایک٪افر٪ایس٪زان٪ےس٪ڑلیک٪دیپا٪وہیئ٪وت٪زدی٪وخد٪اینپ٪یٹیب٪ےس٪اکنح٪رک٪اتکس٪ےہ۔

( ۱٠٩رعػ٪ااجلدی۔٪ص )

:ںیہ٪وہشمر٪ریغ٪دلقماعمل٪وناب٪ونر٪انسحل٪اخؿ٪ےتھکل٪

ارگ٪انگ٪ہ٪ےس٪انچب٪لکشم٪وہ٪وت٪تشم٪زین٪فابج٪ےہ۔

( ٢٠٧رعػ٪ااجلدی٪۔٪ص )

(اعمذاہلل٪فلقن٪رفکرفک٪ابندش) افر٪ضعب٪احصہب٪یھب٪تشم٪زین٪ایک٪رکےت٪ےھت۔

( ٢٠٧رعػ٪ااجلدی٪۔٪ص )

:ںیہ٪العہم٪فدیح٪ازلامں٪ےتھکل٪

ارگ٪ےٹیب٪ےن٪اکی٪وعرت٪ےس٪زان٪ایک٪وت٪ہی٪وعرت٪ابپ٪ےک٪ےیل٪الحؽ٪ےہ۔ایس٪رطح٪اس٪ےک٪ربسکع٪یھب٪ےہ

( ٢٨ص۱زنؽ٪االربار٪۔٪ج٪ )

:ںیہ٪فدیح٪ازلامں٪ےتھکل٪

ؤ غ٪،٪وت٪فہ٪اےنپ٪اخفدن٪رپ٪رحاؾ٪یل یلارگ٪یسک٪ےن٪اینپ٪امں٪ےس٪زان٪ایک،٪وخاہ٪زان٪رکےن٪فاال٪ابغل٪وہ٪ای٪انابغل٪ای٪رقبی٪ا

ںیہن٪وہیئ۔

( ٢٨٪ص٢زنؽ٪االربار٪ج )

70

:العہم٪فدیح٪ازلامں٪ےتھکل٪ںیہ

اکی٪وعرت٪ےس٪نیت٪ابری٪ابری٪تبحص٪رکےت٪رےہ٪افر٪اؿ٪ونیتں٪یک٪تبحص٪ےس٪ڑلاک٪دیپا٪وہا٪وت٪ڑلےک٪رپ

٪وہ٪یگ ۔٪سج٪ےک٪انؾ٪رقہع٪لکن٪آای٪اس٪وک٪اٹیب٪لم٪اجےئ٪اگ۔٪افر٪ابیق٪دف٪وک٪ہی٪اٹیب٪ےنیل٪فاال٪دف٪اہتیئ٪ رقہع٪ادنازی

دتی٪دے٪اگ۔

( ٧٥ص٢زنؽ٪االربار۔٪ج )

:٪ںیہ٪العہم٪فدیحازلامں٪ےتھکل٪

گنت٪وہ٪افر٪وج٪وہشت٪ےک٪امرے٪داتن٪ (رشاگمہ)ریغ٪دلقمنی٪ےک٪ےیل٪٪رتہب٪وعرت٪فہ٪ےہ٪سج٪یک٪رفج

۔وہ٪افر٪وج٪امجع٪رکاےت٪فتق٪رکفٹ٪ےس٪یتٹیل٪وہرزگ٪ریہ٪

( ٤٢٨٪ص٦اغلت٪ادحلثی٪پ )

:٪ںیہ٪ریغ٪دلقمنی٪ےک٪خیش٪الکل٪یف٪الکل٪ایمں٪ذنری٪نیسح٪دولہی٪ےتھکل٪

ڈالیھ٪وہ٪ (رشاگمہ٪اک٪اقمؾ)وعرت٪وک٪زری٪انػ٪ابؽ٪ارتسے٪ےس٪اصػ٪رکےن٪اچںیئہ۔٪ااھکڑےن٪ےس٪لحم٪

اجات٪ےہ۔

(٥٢٦ص٢اتففی٪ذنریہی۔٪ج)

71

رعمفػ٪ریغ٪دلقم٪اعمل٪٪فدیح٪ازلامں٪ریغ٪دلقم٪فاھہیب٪وعروتں٪وک٪ضیح٪ےس٪اپک٪وہےن٪اک٪رطہقی٪اتبےت٪

:٪٪ںیہ٪وہےئ٪ےتھکل٪

وعرت٪بج٪ضیح٪ےس٪اپک٪وہ٪وت٪دویار٪ےک٪اسھت٪ٹیپ٪اگل٪رک٪ڑھکی٪وہ٪اجےئ٪افر٪اکی٪اٹگن٪اس٪رطح٪

ےک٪ادنر٪رھبے۔٪ (رشاگمہ)ااھٹےئ٪ےسیج٪اتک٪اشیپب٪رکےت٪فتق٪ااھٹات٪ےہ۔٪افر٪رفیئ٪ےک٪اگےل٪رفج٪

رھپ٪اؿ٪وک٪اکنےل۔٪اس٪رطح٪فہ٪وپری٪اپک٪وہ٪یگ۔

(اغلت٪ادحلثی)

:ںیہ٪رعمفػ٪ریغ٪دلقم٪اعمل٪ومولی٪اوب٪انسحل٪یحم٪ادلنی٪ےتھکل٪

احہضئ٪ضیح٪ےس٪اپک٪وہ٪رک٪لسغ٪رک٪ےل٪رھپ٪رفیئ٪یک٪دیجھ٪ےک٪اسھت٪وخوبش٪اگل٪رک٪رشاگمہ٪ےک٪ادنر٪رھک٪ےل۔

( ۳٢ص۱ہقف٪دمحمہی۔٪ج )

:ںیہ٪فدیح٪ازلامں٪دیحرآابدی٪ےتھکل٪

زنخری٪اپک٪ےہ٪۔٪زنخری٪یک٪ڈہی٪،٪ےٹپف٪،٪رھک٪،٪گنیس٪افر٪وھتینھت٪بس٪اپک٪ںیہ۔

( ۱۳زنکااقحلقئ۔٪ص )

:٪ںیہ٪العہم٪دصقی٪نسح٪اخؿ٪ےتھکل٪

زنخری٪ےک٪رحاؾ٪وہےن٪ےس٪اس٪اک٪اناپک٪وہان٪رہ٪سگ٪اثتب٪ںیہن٪وہات٪اسیج٪ہک٪امں٪رحاؾ٪ےہ٪رگم٪اناپک٪

ںیہن۔

( ۱٦دبفر٪االہلہ۔٪ص )

72

: ںیہ٪ریغ٪دلقم٪رتممج٪فدیح٪ازلامں٪اخؿ٪ےتھکل٪

ولوگں٪ےن٪ےتک٪افر٪زنخری٪افر٪اؿ٪ےک٪وھجےٹ٪ےک٪قلعتم٪االتخػ٪ایک٪۔٪زایدہ٪راحج٪ہی٪ےہ٪ہک٪اؿ٪اک٪وھجاٹ٪

اپک٪ےہ۔٪اےسی٪ولوگں٪ےن٪ےتک٪ےک٪اشیپب٪،٪اپاخےن٪ےک٪قلعتم٪االتخػ٪ایک٪ےہ٪۔٪قح٪ابت٪ہی٪ےہ٪ہک٪اؿ٪

ےک٪اناپک٪وہےن٪رپ٪وکیئ٪دلیل٪ںیہن۔

( ٥٠ص۱زنفؽ٪االربار۔٪ج )

:٪ںیہ٪رعمفػ٪ریغ٪دلقم٪اعمل٪وناب٪دصقی٪نسح٪اخؿ٪ےتھکل٪

دگیھ٪،٪ایتک٪افر٪وسرین٪اک٪دفدھ٪اپک٪ےہ

( ۱٨دبفراالہلہ٪۔٪ص )

:ںیہ٪یتفم٪دبعااتسلر٪دولہی٪اامؾ٪رفہق٪رغابےئ٪الہ٪دحثی٪ےتہک٪

الحؽ٪اجونرفں٪اک٪اشیپب٪افر٪اپاخہن٪اپک٪ےہ٪۔٪سج٪ڑپکے٪رپ٪اگل٪وہ٪اس٪ےس٪امنز٪زپینھ٪درتس٪ےہ٪۔٪زین٪

وطبر٪ادفایت٪ےک٪اامعتسؽ٪رکان٪درتس٪ےہ۔

( ۱٠٥٪ص۱اتففی٪اتسرہی٪۔٪ج )

:٪ںیہ٪وناب٪ونرانسحل٪اخؿ٪ےتھکل٪

وھگڑا٪الحؽ٪ےہ۔

( ٢۳٦رعػ٪ااجلدی٪۔٪ص٪ )

:ںیہ٪ریغ٪دلقم٪یتفم٪دبعااتسلر٪ےتھکل٪

وھگڑے٪یک٪رقابین٪رکان٪یھب٪اثتب٪ہکلب٪رضفری٪ےہ۔

( ۱٥٢-۱٤٧ص٪۱اتففی٪اتسرہی۔٪ج )

73

:ںیہ٪وناب٪ونرانسحل٪اخؿ٪اصبح٪ےتھکل٪

٪الحؽ٪ےہ۔(یلکپھچ٪امناکی٪اجونر )وگہ٪

( ٢۳٦رعػ٪ااجلدی۔٪ص )

:٪ںیہ٪وناب٪ونرانسحل٪اخؿ٪اصبح٪ےتھکل٪

اھکان٪الحؽ٪ےہ۔ ( اکوٹنں٪فاال٪وچاہ) اخر٪تشپ

( ٢۳٦رعػ٪ااجلدی٪۔٪ص )

: ںیہ٪وناب٪ونرانسحل٪اخؿ٪اصبح٪ےتھکل٪

ینعی٪ڈنیمک٪،٪زنخری٪،٪وھچکا٪،٪ڑکیکا،٪اسپن٪،٪ااسنؿ٪ (٢۳٦رعػ٪ااجلدی٪۔٪ص٪) رحبی٪رمدہ٪الحؽ٪ےہ۔٪

فریغہ۔

:٪ںیہ٪وناب٪دصقی٪نسح٪اخؿ٪ےتھکل٪

ینعی٪ڑیکے٪،٪وکمڑے،٪ (۳٤٨دبفراالہلہ٪۔٪ص٪) یکشخ٪ےک٪فہ٪امتؾ٪اجونر٪الحؽ٪ںیہ٪نج٪ںیم٪وخؿ٪ںیہن۔

یھکم٪،٪رھچم٪،٪یلکپھچ٪فریغہ٪۔

ریغ٪دلقمنی٪فاھیب٪دببیصن٪رفےق٪ےن٪اینپ٪یسنج٪آگ٪اھجبےن٪ےک٪ےیل٪رقآؿ٪اپک٪یسیج٪دقمس٪اتکب٪

رعمفػ٪ریغ٪دلقم٪اعمل٪افر٪ریغ٪دلقمنی٪ےک٪دحمث٪ذی٪اشؿ٪احظف٪دبعاہلل٪رفزپی٪ےن٪٪۔٪٪وک٪یھب٪ہن٪اشخب

رقآؿ٪ےک٪اعمرػ٪ایبؿ٪رکےت٪وہےئ٪وعرت٪افر٪رمد٪یک٪رشاگموہں٪یک٪تئیہ٪افر٪رمد٪فزؿ٪ےک٪یسنج

74

٪المپ٪یک٪تیفیک٪یسیج٪رخاافت٪ایبؿ٪رک٪ےک٪اےنپ٪انہم٪اامعؽ٪یک٪ایسیہ٪ںیم٪ااضہف٪ایک٪ےہ٪۔٪آےیئ٪اؿ٪ےک٪

یئںرر۔ئک اعمرػ٪ےک٪ھچک٪ومنےن٪دی

:٪ںیہ٪ریغ٪دلقمنی٪ےک٪دحمث٪امظع٪دبعاہلل٪رفزپی٪ےتہک٪

رمح٪یک٪لکش٪رقتةیرصایح٪یک٪ےہ٪۔٪رمح٪یک٪رگدؿ٪ومعام٪ھچ٪الگن٪ےس٪ایگرہ٪الگن٪اس٪وعرت٪یک٪وہیت٪ےہ٪۔٪

رگدؿ٪رمح٪ںیم٪دالخ٪وہیت٪ےہ٪افر٪اس٪راےتس٪ینم٪رمح٪ںیم٪ (آہلءرمد٪ )مہ٪رتسبی٪ےک٪فتق٪بیضق٪

رمح٪ںیم٪چنہپ٪اجیت٪ےہ٪ (رہگایئ)یتچنہپ٪ےہ۔٪ارگ٪رگدؿ٪رمح٪افر٪بیضق٪ابملیئ٪ںیم٪ربارب٪وہں٪وت٪ینم٪فطس٪

فرہن٪فرے٪ریتہ٪ےہ۔

( ۱،٪اکمل٪ربمن٪٦،٪ص٪۱٩۳٢میظنت٪۔٪مکی٪یئم٪ )

: ںیہ٪احظف٪دبعاہلل٪رفزپی٪ےتھکل٪

ےک٪اسھت٪ےلکن٪وت٪ہی٪یھب٪اکی٪ذرہعی٪فطس٪ںیم٪ےنچنہپ٪اک٪ےہ۔٪رگم٪ (زفر)افر٪ضعب٪دہعف٪رمد٪یک٪ینم٪زایدہ٪دقف٪

(وحاہل٪ابال) ہی٪اطتق٪افر٪وقت٪رمد٪یک٪ینم٪رپ٪وموقػ٪ےہ۔

:٪ںیہ٪احظف٪دبعاہلل٪رفزپی٪ےتھکل٪

ےک٪درایمؿ٪ےٹپر٪یک٪رطح٪دیفس٪ (اپاخہن٪ےنلکن٪یک٪اڑتنی٪)افر٪رفدہ٪میقتسم٪ (اشیپب٪یک٪یلیھت)رمح٪،٪اثمہن٪

رگن٪اک٪رگدؿ٪فاال٪اکی٪وضع٪ےہ٪سج٪یک٪لکش٪رقبی٪رقبی٪ایٹل٪رصایح٪یک٪التبای٪رکےت٪ںیہ٪رگم٪وپرا٪ہشقن٪

وک٪ااھٹ٪رک٪ڑیپف٪ےک٪اسھت٪اگل٪ (آہلءانتلس٪)اس٪اک٪دقرت٪ےن٪وخد٪رمد٪ےک٪ادن٪راھک٪ےہ٪۔٪رمد٪اینپ٪آتل٪

(وحاہل٪ابال) ےل٪وت٪آتل٪عم٪نیتیصخ٪رمح٪اک٪وپرا٪ہشقن٪ےہ۔

75

:٪ںیہ٪ریغدلقمنی٪ےک٪دحمث٪رفزپی٪اصبح٪ےتھکل٪

زنمبہل٪رگدؿ٪رمح٪ےک٪ےہ٪افر٪نیتیصخ٪زنمبہل٪ےلھچپ٪رمح٪ےک٪ںیہ٪۔٪الھچپ٪ہصح٪رمح٪اک٪ (آہل٪ءانتلس٪)آتل٪

انػ٪ےک٪رقبی٪ےس٪رشفع٪وہات٪ےہ٪افر٪رگدؿ٪رمح٪یک٪وعرت٪یک٪رشاگمہ٪ںیم٪فاعق٪وہیت٪ےہ۔٪ےسیج٪اکی٪

آنیتس٪دفرسے٪آنیتس٪ںیم٪وہ۔٪رگدؿ٪رمح٪رپ٪زادئ٪وگتش٪اگل٪وہات٪ےہ٪۔٪اس٪وک٪رمح٪اک٪ہنم٪ےتہک٪ںیہ٪افر٪ہی٪

ہنم٪ہشیمہ٪دنب٪راتہ٪ےہ٪۔٪مہ٪رتسبی٪ےک٪فتق٪آتل٪ےک٪ادنر٪اجےن٪ےس٪اتلھک٪ےہ٪ای٪بج٪ہچب٪دیپا٪وہات٪ےہ۔٪

دقرت٪ےن٪رمح٪ےک٪ہنم٪ںیم٪وصختیص٪ےک٪اسھت٪ذلت٪اک٪ااسحس٪راھک٪ےہ۔٪ارگ٪آتل٪اس٪وک٪وھچےئ٪وت٪

رمد٪فوعرت٪دفونں٪وظحمظ٪وہےت٪ںیہ،٪اخص٪رک٪بج٪آتل٪افر٪رگدؿ٪رمح٪یک٪ابملیئ٪اسکیں٪وہ٪وت٪ہی٪رمد٪

فوعرت٪یک٪امکؽ٪تبحم٪افر٪زایدیت٪ذلت٪افر٪رقار٪لمح٪اک٪ذرہعی٪ےہ۔٪رمح٪ینم٪اک٪اشقئ٪ےہ۔

اس٪ےیل٪مہ٪رتسبی٪ےک٪فتق٪رمح٪یک٪مسج٪رگدؿ٪یک٪رطػ٪املئ٪وہ٪اجات٪ےہ۔٪رگدؿ٪رمح٪یک٪ومعام٪ھچ٪

(وحاہل٪ابال) اتشگن٪ایس٪وعرت٪یک٪وہیت٪ےہ٪افر٪زایدہ٪ےس٪زایدہ٪ایگرہ٪اتشگن٪وہیت٪ےہ۔

:٪ںیہ٪احظف٪رفزپی٪ےتھکل٪

ک٪وہات٪ےہ۔ ئ

ہنم٪رمح٪اک٪وعرت٪یک٪رشاگمہ٪ںیم٪اشیپب٪ےک٪وسراخ٪ےس٪اکی٪ایلگن٪ےس٪ھچک٪مک٪پ

(وحاہل٪ابال)

:ںیہ٪احظف٪رفزپی٪ریغ٪دلقم٪ادنر٪یک٪وپری٪اہکین٪ےس٪فافق٪ںیہ۔٪ےتھکل٪

افر٪رگدؿ٪رمح٪یک٪یسک٪وعرت٪ںیم٪داںیئ٪اجبن٪افر٪یسک٪ںیم٪ابںیئ٪اجبن٪املئ٪وہیت٪ےہ۔٪رمح٪ےک٪ابرہ٪یک٪

رطػ٪ارگہچ٪ایسی٪رنؾ٪ںیہن٪وہیت٪نکیل٪ابنط٪اس٪اک٪اہنتی٪رنؾ٪،٪نکچ٪دار٪وہات٪ےہ٪اتہک٪آتل٪ےک٪دوخؽ٪

یہں٪۔٪زین٪رڑب٪یک٪رطح٪ےنچنیھک٪ےس٪چنھک٪اجات٪ےہ٪ات٪ہک٪ینتج٪آتل٪دالخ٪وہ٪اانت٪وہےک٪فتق٪دفونں٪وظحمظ٪

76

٪ڑباتھ٪اجےئ٪۔٪ونکراری٪وعروتں٪ںیم٪رمح٪ےک٪ہنم٪رپ٪ھچک٪رںیگ٪یس٪ینت٪وہیت٪ںیہ٪وج٪یلہپ٪تبحص٪ںیم٪ٹھپ٪

اجیت٪ےہ٪۔٪اس٪وک٪ازاہل٪اکبرت٪ےتہک٪ںیہ۔

( ۳،٪اکمل٪ربمن٪۳۔٪ص۱٩۳٢میظنت٪الہ٪دحثی٪رفزپی٪،٪مکی٪وجؿ٪ )

:ںیہ٪ریغ٪دلقمنی٪ےک٪دحمث٪امظع٪احظف٪دبعاہلل٪رفزپی٪ےتھکل٪

٪۔٪وعرت٪یک٪راںین٪ااھٹ٪رک٪تہب٪وہ٪افر٪رمد٪افرپ٪وہافر٪مہ٪رتسبی٪یک٪رتہب٪وصرت٪ہی٪ےہ٪ہک٪وعرت٪تچ٪یٹیل٪

یس٪ڑیھچ٪اھچڑ٪ےک٪دعببج٪وعرت٪یک٪آوھکنں٪یک٪رتگن٪دبؽ٪اجےئ٪افر٪اس٪یک٪تعیبط٪ںیم٪امکؽ٪وجش٪

آاجےئ٪افر٪رمد٪وک٪اینپ٪اجبن٪ےچنیھک٪وت٪اس٪فتق٪دوخؽ٪رکے۔٪اس٪ےس٪رمد٪وعرت٪اک٪اپین٪اےٹکج٪لکن٪رک٪

ومعام٪لمح٪رقار٪اپات٪ےہ۔

( ۳،٪اکمل٪ربمن٪۱۳ء،٪ص٪۱٩۳٩ونجری٪۱٥وحباہل٪ءاابخر٪دمحمی٪،٪ )

٪اعمرػ"ہی٪ےھتاحظف٪دبعاہلل٪رفزپی٪ےک٪ ٪رعمفػ٪ریغ٪دلقم٪اعمل٪ومولی٪دمحم٪وجان٪زگیھ٪ےن٪یھب٪۔"رقاین

ںیم٪لقن٪ےئک٪افر٪ونعاؿ٪دای٪دبعاہلل٪رفزپی٪،٪اڈیرٹی٪میظنت٪ےک٪اعمرػ٪“ ہی٪اعمرػ٪اےنپ٪اابخر٪دمحمی

؟ین٪،٪٪٪رقآ ٪ای٪رتبیغ٪دباکری اےس٪اب٪وکک٪اشرتس٪ںیہک٪ای٪ذلت٪ااسنلء

اؿ٪اعمرػ٪رقآین٪رپ٪رصبتہ٪رکےت٪وہےئ٪رعمفػ٪ریغ٪دلقم٪اعمل٪خیش٪دمحم٪وجان٪زگیھ٪،٪ریغ٪دلقمنی٪ےک٪رسفم٪

:ںیہ٪ےک٪ابرے٪ںیم٪ےتھکل٪" رقآؿ٪افر٪دحمث٪ذی٪اشؿ٪احظف٪دبعاہلل٪رفزپی

رفزپی٪ےن٪اعمرػ٪رقآین٪ایبؿ٪رکےت٪وہےئ٪رڈنویں٪افر٪ڑھبففں٪اک٪ارامؿ٪وپرا٪ایک٪افر٪امتش٪ونیبں٪ےک٪

امتؾ٪ڈنکھتہے٪ادا٪ےئک۔

( ۱۳،٪ص٪۱٩۳٩٪ارپلی٪۱٥اابخر٪دمحمی٪،٪ )

77

دمحم٪وجان٪زگیھ٪اصبح٪یک٪ذہمب٪٪زابؿ٪اک٪ومنہن٪آپ٪ےن٪المہظح٪رفامای٪۔٪اوسفس٪ہک٪آج٪وعسدہی٪ںیم٪وج٪اردف٪

رتہمج٪رقآؿ٪میسقت٪وہ٪راہ٪ےہ٪فہ٪ایس٪دمحم٪وجان٪زگیھ٪اک٪ےہ٪۔

اکش٪وعسدی٪وکحتم٪یسک٪یقتم٪ینس٪اعمل٪اک٪رتہمج٪رقآؿ٪اشعئ٪رکےن٪اک٪اامتہؾ٪رکیت۔

ہی٪وت٪ےھتوطبر٪ومنہن٪ریغ٪دلقمنی٪یک٪دنچ٪اتکوبں٪ےک٪دنچ٪وحاےل٪۔٪فرہن٪ارگ٪آپ٪ریغ٪دلقمنی٪یک٪اتکوبں٪وک٪

٪وت٪آپ٪وک٪ےب٪امشر٪ایح٪وسز٪افر٪دنگے٪اسملئ٪ںیلم٪ےگ٪٪افر٪فہ٪یھب٪رقآؿ٪فدحثی٪ےک٪انؾ٪رپ

ہ

یئںنئک ااھٹ٪رک٪دی

!!!ےن٪۔۔٪اتففی٪روضہی٪اک٪اقمہلب٪رک افر٪رھپ٪ںیلچ٪ںیہ

آرخ٪ںیم٪مہ٪آپ٪ےس٪وپانھچ٪اچےتہ٪ںیہ٪ہک٪ےنتج٪دنگے٪افر٪ایح٪ابہتخ٪اسملئ٪ریغ٪دلقمنی٪ےن٪اہلل٪افر٪اس٪

ےس٪وسنمب٪ےئک٪ںیہ٪ایکیسک٪دنہف٪،٪ھکس٪،٪وہیدی٪ای٪اقدایین٪ےن٪یھب٪اےنپ٪ذمیبہ٪ ملسو هيلع هللا ىلص ےک٪روسؽ٪

وشیپاؤں٪ےس٪وسنمب٪ےیک٪ںیہ٪؟

ای٪ریغ٪دلقمنی٪اؿ٪بس٪رپ٪تقبس٪ےل٪ےئگ٪ںیہ؟

78

اقعدئ٪اامعؽ٪یک٪رفح٪افر٪اجؿ٪وہےت٪ںیہ٪ارگ٪اقعدئ٪حیحص٪وہں٪وت٪اامعؽ٪یھب٪حیحص٪وہےت٪ںیہ٪افرارگ٪اقعدئ٪

رخاب٪وہاجںیئ٪وتاؿ٪یک٪رخایب٪امتؾ٪اامعؽ٪رپ٪ارث٪ادناز٪وہیت٪ےہ

وخاہ٪فہ٪ےنتک٪یہ٪االخص٪فتیہلل٪افرتنس٪ےکاطمقب٪ادا٪ےئک٪ےئگ٪وہں٪ایس٪ےئل٪رقآؿ٪فدحثی٪ںیم٪اقعدئ٪

یک٪حیحصت٪رپ٪تہب٪زفر٪دایایگ٪ےہ۔

وموجدہ٪دفر٪ںیم٪ریغ٪دلقمنی٪فاھیب٪اےنپ٪آپ٪وک٪بس٪ےس٪زایدہ٪حیحص٪ااقعلدئ٪ومدح٪افر٪قح٪رپتس٪ےتھجمس٪

ںیہ٪افراےنپ٪وسا٪بس٪وک٪افدس٪ااقعلدئ٪رشمک٪افررمگاہ٪ےتھجمس٪ںیہ

ذلی٪ںیم٪ریغ٪دلقمنی٪ےکااکرب٪فااصرغ٪ےکدنچ٪اقعدئ٪فرظنایت٪شیپ٪ےئک٪اجےت٪ںیہ٪سج٪ےس٪اکی٪

دفرسے٪قح٪فابلط٪٪اگ٪،٪٪وتریغدلقمنی٪ےکوقؽ٪فلعف٪ےکاضتد٪اکھچک٪٪افر٪رفکہی٪اقعدئ٪اک٪ادنازہ٪وہےکس

ںیم٪یھب٪اایتمز٪وہاگ٪افر٪ولعمؾ٪وہاگ٪ہک٪وتدیح٪ےکہی٪انؾ٪اہند٪ربملعدار٪وخد٪ےنتک٪اپین٪ںیم٪ںیہ۔

79

اعتیل٪ےک٪ابرے٪ںیم٪ریغدلقمنی٪فاھہیب٪ےکاقعدئهلل ا

(هللرہ٪ہگج٪وموجد٪ںیہن۔٪اعمذهلل ینعی)دخا٪رعش٪رپاھٹیب٪ےہ٪افررعش٪اس٪اک٪اکمؿ٪ےہ ۔۱٪

( هد ی٪ص

مل

٪ا

ے

ةیئ٪االوتساء٪دھ

ے

سلة٪االوتخاءیلع٪م

ے

٩راسلة )

٪اایلگنں،٪الکیئ،ابزف،٪ہنیس،ولہپ،٪رمک،اپؤں،٪اٹگن٪افر٪اسہی٪هلل ا۔٪٢ اعتیل٪اک٪رہچہ،آھکن،اہھت،یلیھتہ،یھٹم،

اس٪یک٪اشؿ٪ےک٪اطمقب٪ںیہ۔

( ٪ادہملی٪ص

ے

ةیئ٩دھ )

ںیم٪اچےہ٪اظرہ٪وہ٪اتکس٪ےہ۔ (ااسنؿ،رچدن،٪رپدن،اجونر٪فریغہ٪)اعتیل٪سج٪وصرت٪هلل ا ۔۳٪

( ٪ادہملی٪ص

ے

ةیئ٩دھ )

اعتیل٪یک٪تفص٪ےہ٪۔هلل ذماؼ٪افر٪ہھٹھٹ٪رکان٪۔٪٤

( ٪ادہملی٪ص

ے

ةیئ٩دھ )

80

اایبنءمہیلع٪االسلؾ٪ےک٪ابرے٪ںیم٪ریغدلقمنی٪فاھہیب٪٪ےک٪اقعدئ

ہیلع٪فملس٪ےک٪فاےطس٪اثتب٪ںیہن٪ےہ٪فرہن٪احصہب٪رکاؾ٪هلل آپ٪یلص٪ (وصعمؾ٪وہان)تمصع٪ہقلطم٪۔٪٥

مہنع٪آپ٪ہیلع٪االسلؾ٪یک٪ضعب٪اطخؤں٪رپ٪ارتعاض٪ہن٪رکےت۔هلل ریض٪

( ئعہ٪فااہلؾ٪ص ین٪الن

ے

سلة٤٤,٤٥قیقحت٪االکلؾ٪یف٪م )

ہیلع٪فملس٪اینپ٪راےئ٪ےس٪ھچک٪هلل مہنع٪وت٪اجک٪وخد٪راستل٪آمب٪یلص٪هلل ف٪احصہب٪ریض٪هلل اہمئ٪رہمح٪۔٪٦

لقن٪رفک٪رفک٪ابندشرفامںیئ٪وت٪فہ٪یھب٪تجح٪ںیہن۔٪

( ٥٧رطقی٪دمحمی٪ص )

٪وج٪دنہففں٪ںیم٪ںیہ٪افر٪زرتشت٪وج٪افرویسں٪ںیم٪ںیہ٪افر٪ویفنکسش٪٪نمھچل٪راؾ٪دنچر،٪رکنش٪یج،٪۔٪٧

٪وغرث٪وج٪ویانؿ٪ںیم٪ںیہ٪مہ٪رپ٪فابج٪ےہ٪ہک٪اؿ٪

ئ

ہ

افر٪اہمامت٪دبھ٪وج٪نیچ٪فاجاپؿ٪ںیم٪ںیہ٪افر٪رقساط٪فف

(هللاایعلذ٪اب) امتؾ٪اایبنء٪ف٪رلس٪رپ٪اامیؿ٪الںیئ

( ادہملی٪ص

ے

ةیئ٨٥دھ )

اایبنءمہیلع٪االسلؾ٪ےس٪ااکحؾ٪ںیم٪دنی٪ںیم٪وھبؽ٪وچک٪وہ٪یتکس٪ےہ۔۔٪٨

( ۱۳رددیلقت٪اتکبب٪ادیجل٪ص٪ )

81

٪نک٪رظنایت افلخےئ٪رادشنی٪نیبیط٪اطرھنی٪ےک٪ابر٪ے٪ںیم٪ریغدلقمنی٪فاھہیب٪٪ےک٪رمگاہ

ہبطخ٪ہعمج٪ںیم٪افلخء٪ارلادشنی٪اک٪ذرک٪رکان٪دبتع٪ےہ۔۔٪٩

( ٪ادہملی٪ص

ے

ةیئ۱۱٠دھ )

ہنع٪وک٪ہفیلخ٪اثین٪رقمر٪رکان٪الص٪االسؾ٪هلل ہنع٪اک٪رضحت٪رمع٪ریض٪هلل رضحت٪اوبرکب٪دصقی٪ریض٪۔٪۱٠

ےک٪الخػ٪اھت۔

( ٨۳رطقی٪دمحمی٪ص )

ہنع٪ےن٪اصػ٪اصػ٪ومےٹ٪اسملئ٪ںیم٪یطلغ٪یک۔هلل افرفؼ٪امظع٪ریض٪۔۱۱٪

( ٥٤رطقی٪دمحمی٪ص )

ہنع٪ےس٪یفخم٪رےہ٪۔هلل رفز٪رمہ٪ےک٪اسملئ٪رضحت٪رمعریض٪۔٪۱٢

( ٥٥رطقی٪دمحمی٪ص )

ہیلع٪فملس٪ےک٪الخػ٪اھت۔هلل ہنع٪اک٪وتفی٪دحثی٪روسؽ٪یلص٪هلل رضحت٪رمع٪ریض٪۔۱۳٪

( ٧دلج۱٦٩ریسیت٪اابلری٪ص )

ہنع٪اک٪ہملک٪ںیہن٪زپاھ٪وج٪اؿ٪یک٪ابت٪امںین۔هلل مہ٪ےن٪رمعریض٪۔٪۱٤

( ٢٥٢ص٢اتففی٪انثہیئ٪دلج )

ہیلع٪فملس٪ےک٪الخػ٪ےھت۔هلل یلص٪هلل ہنع٪ےک٪تہب٪ےس٪اسملئ٪دحثی٪روسؽ٪هلل رضحت٪رمعریض٪۔٪۱٥

( ٢٥٢ص٢اتففی٪انثہیئ٪دلج )

ہنع٪اک٪لعف٪ہن٪اقلب٪تجح٪ےہ٪ہن٪فابج٪المعل۔هلل رضحت٪رمعریض٪ ۔٪۱٦

( ٢٥٢ص٢اتففی٪انثہیئ٪دلج )

82

ہنع٪عنم٪ہن٪رکےت٪وت٪وکیئ٪زاین٪ہن٪وہات۔هلل ہعتم٪ےس٪ارگ٪رضحت٪رمعریض٪ ۔٪۱٧

( ۱٨٦ص٤اغلت٪ادحلثی٪دلج )

ہنع٪اک٪وتفی٪تجح٪ںیہن۔هلل رضحت٪رمعریض٪۔٪۱٨

( ٦٥ص٢اتففی٪اتسرہی٪دلج )

ہیلع٪فملس٪ےک٪الخػ٪اھت۔هلل یلص٪هلل ہنع٪دحثی٪روسؽ٪هلل ااہتجد٪رمعریض٪۔٪۱٩

( ۱٧٠ص٧ریسیت٪اابلری٪دلج )

ہنع٪اک٪لمع٪اقلب٪تجح٪ںیہنهلل رضحت٪رمع٪ریض۔٪٢٠

( ٢۳۳ص٢اتففی٪انثہیئ٪دلج٪ )

ہنع٪دبتع٪ےہ٪افر٪یسک٪رطح٪اجزئ٪ںیہن۔هلل اذاؿ٪امثعین٪ریض٪۔٢۱٪

٨٥,٨٦,٨٧ص۳اتففی٪اتسرہی٪دلج ) )

ہنع٪یک٪وخداسہتخ٪الختف٪اک٪اچر،٪اپچن٪اسہل٪دفر٪اتم٪ےکےئل٪ذعاب٪هلل رضحت٪یلع٪ریض٪۔٪٢٢

دخافدنی٪اھت٪۔

( ٢۳٧دصہقی٪اکانئت٪ص )

ہنع٪یک٪فافت٪ےک٪دعب٪اتم٪ےن٪ھکس٪اک٪اسسن٪ایل۔هلل رضحت٪یلع٪ریض٪۔٢۳٪

( ٢۳٧دصہقی٪اکانئت٪ص )

٪هلل آپ٪ریض٪۔٪٢٤

ے

ئ

ے

(ارفغتساہلل )ےک٪بختنم٪ہفیلخ٪ےھت۔٪ (تعیش )اہنع٪داینےئ٪ابسئ

( ٢۳٧دصہقی٪اکانئت٪ص )

وصحؽ٪الختف٪ےک٪ایخؽ٪وک٪اےنپ٪دؽ٪ںیم٪ (ہنعهللیلع٪ریض٪)یبن٪ہیلع٪االسلؾ٪یک٪زدنیگ٪یہ٪ںیم٪آپ٪۔٪٢٥

رپفاؿ٪ڑچاھےن٪ںیم٪وغشمؽ٪ےھت۔

( ٢۳٧دصہقی٪اکانئت٪ص )

83

ہنع٪اک٪نیت٪الطوقں٪وک٪نیت٪ےنہک٪اک٪ہلصیف٪ہصغ٪یک٪اینبد٪اھت۔هلل رضحت٪یلع٪ریض٪۔٪٢٦

( ٪االطلؼ٪ص

ے

لة

ے

صیم۱٠۳ونتری٪آالافؼ٪یف٪ )

٪افر٪اتم٪ےن٪اس٪وک٪رد٪رکدای۔٪٢٧ ئ

ے

۔افلخء٪ارلادشنی٪ےن٪رقآؿ٪ف٪تنس٪ےک٪الخػ٪ےلصیف٪دی

( ٪االطلؼ٪ص

ے

لة

ے

صیم۱٠٧ونتری٪آالافؼ٪یف٪ )

ہنع٪ےک٪اسےنم٪دف٪آایت٪افر٪یئک٪هلل نب٪وعسمد٪ریض٪هلل ہنع٪افر٪رضحت٪دبع٪هلل رضحت٪رمع٪ریض٪۔٢٨

ااحدثی٪وک٪شیپ٪ایک٪ایگ٪رگم٪اوہنں٪ےن٪تحلصم٪یک٪فہج٪ےس٪ہن٪امان۔

( ۱٠٨ونتری٪آالافؼ٪ص )

ہنع٪یک٪ھجمس٪ربتعم٪ںیہن۔هلل رضحت٪رمع٪ریض٪۔٪٢٩

( ۱٩عمش٪دمحمی٪ص )

84

م٪انیعمج٪ےک٪ابرے٪ںیم٪ریغدلقمنی٪ےک٪رفکہی٪رظنایتئ

علہ ن

٪اہلل٪ احصہب٪رکاؾ٪روضاؿ

٪ریض٪ا۔٪۳٠ ہنع٪ےک٪انمبق٪ایبؿ٪رکان٪اجزئ٪ںیہن٪ںیہ۔هلل ہنع٪افر٪رمع٪ریض٪اهلل رضحت٪اعمفيئ

( ۳٦ص٢اغلت٪ادحلثی٪دلج )

٪ریض٪ا۔۳۱٪ ہنع٪رشری٪ےھت۔هلل ہنع٪افر٪رمعفنب٪اعص٪ریض٪اهلل اعمفيئ

( ۳٦ص٢اغلت٪ادحلثی٪دلج٪ )

٪ریض٪ا۔٪۳٢ ہنع٪ےن٪رخاب٪ایک۔هلل االسؾ٪اک٪اسرا٪اکؾ٪اعمفيئ

( ۱٠٤ص۳اغلت٪ادحلثی٪دلج )

ہنع٪اک٪وقؽ٪تجح٪ںیہن۔هلل نب٪رمع٪ریض٪اهلل رضحت٪دبع٪ا۔۳۳٪

( ۱٦٥ص٧ریسیت٪اابلری٪دلج )

(اہلل٪یک٪انپہ،٪ارفغتساہلل٪) ضعب٪احصہب٪تشم٪زین٪رکےت٪ےھت۔۔٪۳٤

( ٢٠٧رعػ٪ااجلدی٪ص )

مہنع٪اک٪وقؽ٪تجح٪ںیہن٪ےہ٪۔هلل احصیب٪ریض٪ا۔٪۳٥

( ۳٤٠ص۱اتففی٪ذنریہی٪دلج )

مہنع٪تجح٪ںیہن۔هلل احصہب٪ریض٪ا (اوقاؽ٪ف٪ااعفؽ)وموقافت٪۔٪۳٦

( ٥٩-٨٥-٨٤-٨۱-۱٤راسہل٪دبع٪اانملؿ٪ص )

ربتعم٪ںیہن۔(ھجمس)مہنع٪یک٪دراتی٪هلل احصہب٪ریض٪ا۔٪۳٧

( ۱٩،٪عمش٪دمحمی٪ص٤٤ص٢ۃفحت٪االوحذی٪دلج )

مہنع٪افقس٪ےھت۔هلل ٪ضعب٪احصہب٪ریض٪ا۔۳٨

( ٩٤ص۳زنؽ٪االربار٪دلج )

85

مہنع٪ےس٪الضف٪وہ٪ےتکس٪ںیہهلل ٪اتمرخنی٪املعءاحصہب٪ریض٪ا۔۳٩

( ٪ادہملی٪ص

ے

ةیئ٩٠دھ )

اعمذاہلل ےک٪اوقاؽ٪رمگاہ٪نک٪ںیہ۔هلل مہنع٪افر٪اہقف٪رہمح٪اهلل احصہب٪ریض٪ا۔٪٤٠

( ٢٤٧ص٢اتففی٪انثہیئ٪دلج )

مہنع٪تجح٪ںیہن۔هلل اوقاؽ٪احصہب٪ریض٪ا۔٤۱٪

( ٢٠٧-۱٠۱-٨٠-٥٨-٤٤رعػ٪ااجلدی٪ص )

مہنع٪یک٪مہف٪ربتعم٪ںیہن۔هلل احصہب٪ریض٪ا۔٪٤٢

( ٪ادنلہی٪ص

ے

ة

ہ

٩٨ارلفض )

٪دایدتناری٪وکچ٪رک٪یئگ٪۔۳/٤ہنع٪یکهلل رضحت٪ریغمہ٪ریض٪ا۔٤۳

( ۱٦٠ص۳اغلت٪ادحلثی٪دلج )

86

٪ےس٪قلعتم٪ریغدلقمنی٪ےکاقعدئ اقدایوینں

:٪ںیہ٪ومولی٪انثء٪اہلل٪ارمرستی٪اصبح٪ےتھکل٪

رمزاویئں٪اک٪بس٪ےس٪زایدہ٪اخمفل٪ںیم٪وہں٪رگم٪ۂطقن٪دمحمتی٪یک٪فہج٪ےس٪ںیم٪اؿ٪وک٪یھب٪اس٪ںیم٪اشلم٪

۔اتھجمس٪وہں

(ء٪وحباہل٪رتک٪دیلقت٪ےکایھبکن٪اتنجئ۱٩۱٥ارپلی۱٦اابخر٪الہ٪دحثی٪ارمرست)

رمزانئ٪ےس٪اکنح٪اجزئ٪ےہ

(ء٪وحباہل٪رتک٪دیلقت٪ےکایھبکن٪اتنجئ۱٩۳۳ونربم٢اابخر٪الہ٪دحثی٪ارمرست)

ئ

ادتقا٪اجزئ٪ےہ٪اچےہ٪فہ٪ہعیش٪وہ٪ایرمزایئ (امنز٪ںیم)۳ریما٪ذمبہ٪افرلمع٪ےہ٪ہک٪رہ٪ہملک٪وگ٪ےکپ

(٥٠ءوتفی٪اامؾ٪رابین٪ص۱٩۱٥ارپلی٪۱٢اابخر٪الہ٪دحثی٪)

87

ےم ریغدلقمنی٪ےکاکران

بج٪ارگنزی٪ےک٪وحنمس٪دقؾ٪اہیں٪آےئ٪وت٪ویرپ٪ےس٪ذینہ٪آفاریگ٪٪امدر٪دپرآزادی٪افر٪دینی٪ےب٪راہ٪رفی٪یک٪وساغت٪

اسھت٪الےئ٪ذمیبہ٪آزادی٪افرذمیبہ٪قیقحت٪ےکوخش٪امن٪افر٪درفلبی٪ونعاونں٪ےس٪املسمونں٪ںیم٪ارتفاؼ٪یک٪مہم٪رشفع٪

یک٪یئگ،٪قیقحت٪افر٪ررسیچ٪ےکانؾ٪ےس٪وتمارت٪رقاؿ٪اپک٪ےک٪ابرے٪ںیم٪اہبشت٪ڈاےلےئگ٪،رتمفک٪افر٪اشذ٪رقاوتں٪وک٪

وتمارت٪رقاؿ٪ےس٪رکٹادایایگ،

یک٪ ملسو هيلع هللا ىلص ارگنزی٪ےک٪زری٪اسہی٪اپدرویں٪ےن٪اس٪مہم٪اک٪آاغز٪ایکافر٪رفاضف٪ےن٪اس٪وک٪امکؽ٪کت٪اچنہپدای،٪٪روسؽ٪ادقس

یق ںیم٪افر٪رھپ٪اپدری٪امعد٪ادلنی٪ےن٪وج٪آفاز میزاى الحق وتمارت٪تنس٪ےکالخػ٪اپدری٪افڈنر٪ےن تحق

ںیم٪ااھٹیئ٪اس٪وک٪رسدیس٪ادمح٪اخؿ٪٪ریغدلقم٪ےلاڑے،٪رھپ٪املس٪ریجاوپجری٪اسقب٪ریغ٪دلقم٪افرالغؾ٪ادمح٪االیماى

رپفزی٪اسقب٪ریغ٪دلقم٪ےن٪اس٪رحتکی٪وک٪رپفاؿ٪ڑچاھای،رقآؿ٪فتنس٪رپ٪ولمحں٪ےکدعب٪٪اب٪ہقف٪٪االسیم٪یک٪ابری٪یھت٪

وتارت٪یملع٪ےکاسھت٪اتم٪ںیم٪یلیھپ٪وہیئ٪یھت٪ہی٪ ٪وصخاص٪ ملسو هيلع هللا ىلص ٪ومعام٪افر٪امنز٪وبنیملسو هيلع هللا ىلص سج٪ےک٪ذرہعی٪ااکحؾ٪وبنی

امنز٪٪سج٪رطح٪اکی٪تہب٪ڑبی٪٪رفاحین٪ابعدت٪ےہ٪ایس٪رطح٪املسمونں٪ںیم٪ااحتد٪فکی٪یتہج٪اک٪تہب٪ڑبا٪ذرہعی٪ےہ٪،

املسمؿ٪٪امنز٪ےک٪ےئل٪اپچن٪فتق٪دجسم٪ںیم٪عمج٪وہےت٪ںیہ٪ارتفاؼ٪دنسپ٪وکحتم٪رباطہین٪وک٪سج٪یک٪اپیسیل٪یہ٪ہی٪یھت٪٪ہک٪ڑلاؤ٪

افر٪وکحتم٪رکف٪املسمونں٪اک٪ااحتد٪ےسیک٪دنسپ٪آات٪،آرخ٪اکی٪رفہق٪ااسی٪دیپا٪ایکایگ٪وج٪اس٪وتمارت٪امنز٪وک٪طلغ٪ےہک٪امنزویں٪ےک٪

دولں٪ںیم٪اہبشت٪دیپا٪رکے٪رتمفک٪اشذ٪افر٪رموجع٪رفاایت٪وک٪وتمارت٪امنز٪ےس٪رکٹادے٪افر٪وجرشح٪اپدری٪افڈنر٪ےن٪

رقآؿ٪اک٪ایک٪اھت٪فیہ٪رشح٪امنز٪اک٪وہاجےئ٪انچہچن٪اس٪ہلسلس٪ںیم٪وکحتم٪رباطہین٪٪ےن٪فلیک٪الہ٪دحثی٪دنھ٪وک٪اجریگ٪دی٪اس٪

جہاد ےن٪اکی٪راسہل٪اہجد٪ےکالخػ٪اھکل٪سج٪اک٪انؾ٪٪ ی مسائل ال افر٪راسلئ٪الہ٪دحثی٪٪٪ےہ٪٪االقتضاد ف

دلج٪افؽ٪ںیم٪پھچ٪اکچ٪ےہ٪اس٪ںیم٪اسرا٪زفر٪اگلای٪ایگ٪ہک٪ارگنزی٪ےکالخػ٪٪اہجد٪رحاؾ٪ےہ٪افر٪اکی٪ااہتشر٪الہ٪تنس٪یک٪

وتمارت٪امنز٪ےکالخػ٪اشعئ٪ایک٪افر٪اس٪وتمارت٪امنز٪وک٪طلغ٪رقار٪دای٪افر٪رہشرہش٪اگؤں٪اگؤں٪میسقت٪رکےک٪رہ٪دجسم٪وک٪دیماؿ٪

گنج٪انبدای

اس٪رفہق٪یک٪اکررکدیگ٪اکالخہص٪دفیہ٪اکؾ٪ےھتارگنزی٪ےکالخػ٪اہجد٪رحاؾ٪افر٪املسمونں٪یک٪اسمدج٪ںیم٪اسفد٪رفض۔

88

فاہیب٪رفہق٪یک٪اینبد٪رقآؿ٪فدحثی٪رپ٪ہک٪٪٪ےگ٪ ریغ٪دلقم٪فاہیب٪ہی٪وھجاٹ٪دوعی٪رکےت٪وہےئ٪یھبک٪ںیہن٪ںیکھت

٪وہات٪ےہ٪۔یہاؿ٪اک٪رہلمع٪رقآؿ٪ف٪تنس٪ےک٪اطمقب٪٪افر٪٪ےہ٪۔۔۔

ہی٪فاہویبں٪اک٪الھک٪وہا٪رفبی٪افر٪دوھہک٪ےہ۔٪تقیقح٪ہی٪ہک٪فاہیب٪رفہق٪دباعت٪ںیم٪ڈفاب٪وہا٪ےہ٪۔٪اس٪یک٪اینبد٪

یہ٪دباعت٪ف٪رخاافت٪رپ٪ےہ٪۔

ہب٪وخیش٪میلست٪رک٪ےتیل٪ںیہ٪ہی٪ وعسدی٪ادتقار٪افر٪اس٪وکحتم٪ںیم٪وہریہ٪زہار٪رخاافت٪وک٪اسرے٪فاہیب٪

ہی٪امتہش٪یھب٪بیجع٪ےہ٪ہک٪٪ےہ٪٪ہک٪ںیہک٪ھچک٪ہہک٪دای٪وت٪رایؽ٪رشفی٪آان٪دنب۔٪٪٪اؿ٪یک٪یلھک٪وہیئ٪افمد٪رپیتس٪

دبوتعں٪رپ٪سج٪رمگاہ٪رفےق٪یک٪امعرت٪ڑھکی٪ےہ٪۔٪اس٪ےس٪فاہتسب٪ولگ٪ینس٪املسمونں٪ےس٪الہ٪تنس٪

ےک٪اقعدئ٪فومعمالت٪رپ٪رقآؿ٪فدحثی٪ےس٪داللئ٪بلط٪رکےت٪ںیہ٪۔

ادمحل٪ہلل٪۔۔۔۔۔٪الہ٪تنس٪فامجتع٪ےک٪امتؾ٪اقعدئ٪ف٪ومعمالت٪اک٪رس٪ہمشچ٪رقآؿ٪فدحثی٪یہ٪ےہ٪۔٪

االسؾ٪ےک٪انؾ٪رپ٪ااجید٪یک٪اجےن٪فایل٪امتؾ٪دباعت٪فرخاافت٪یک٪اخمتفل٪افر٪ذمتم٪رکےن٪ںیم٪املعےئ٪الہ٪

اامؾ٪ادمح٪راض٪اخں٪ تنس٪ےن٪یھبک٪وکیئ٪راعتی٪ںیہن٪یک٪۔٪اامؾ٪قشع٪ف٪تبحم٪اامؾ٪الہ٪تنس٪ایلع٪رضحت

دباعت٪فرخاافت٪ےس٪تخس٪رفنت٪ایک٪رکےت٪ےھتآپ٪ےن٪دباعت٪فرخاافت٪ےک٪ ہیلع٪ارل٪ہمح ربولیی

رد٪ںیم٪وج٪ااہتنیئ٪تخس٪ومفق٪اایتخر٪٪رفامای٪اس٪اک٪وبثت٪اتففی٪روضہی٪ںیم٪ہگج٪ہگج٪وموجد٪آپ٪٪

ےکڑکنیسفں٪اتففی٪ےک٪ذرےعی٪احلص٪ایک٪اج٪اتکس٪ےہ۔

89

الہ٪تنس٪ےک٪اقعدئ٪فومعمالت٪رپ٪ینس٪املسمونں٪ےس٪وساالت٪وپےنھچ٪اک٪قح٪فاہویبں٪وک٪ںیہن٪ےہ٪ہک٪وکؿ٪

ھچک٪وپےنھچ٪ےس٪لبق٪اںیہن٪ےلہپ٪ہی٪اتبان٪وہاگ٪ہک٪۔۔۔٪ےہ٪۔۔٪؟؟٪٪یس٪زیچ٪اہکں٪ےس٪آیئ

ہی٪الضتل٪افر٪ربابدی٪یک٪رطػ٪ےل٪اجےن٪فایل٪دبتع٪ںیہن٪٪ایک٪٪ےہ٪؟٪٪ہی٪وعسدی٪ڈے٪اہکں٪ےس٪آای٪ ٪۔1

٪اک٪اامتہؾ٪اک٪انؾ٪دای٪اجات٪ےہ٪دیع٪اولینط٪٪٪ےسج٪٪دیع٪الیمد٪ایبنل٪وک٪رشک٪فدبتع٪رقار٪دےنی٪فاولں٪ےک٪ےیل٪وعسدی٪ڈے

٪ےہ٪۔۔٪؟؟؟سک٪رطح٪اامیؿ٪افر٪االسؾ٪٪نب٪اجات

٪دافع٪ےسج٪وعسدی٪وگرٹنمن٪حہ٪٪افر٪ویؾ

سلمل

اک٪انؾ٪دیتی٪ےہ،٪ذرا٪اتبان٪دنسپ٪دافع٪ادملین٪٪ای٪درگی٪وظفلں٪ںیم٪٪ویؾ٪اوقلات٪ا

رکےگنی٪ہک٪ہی٪فاھیب٪انؾ٪اہکں٪ےس٪الےئ٪ںیہ؟

الوھکں ںیم وعسدہی ںیم دونں اؿ ایگ انمای دؿ اولینط ادیعل ویؾ ںیم وعسدہی ےلہپ دونں دنچ ایھب افر

ےس رایولں زہارفں اک ڑلوکں دجنی وعسدی ےہ وہات ایضع اسیکھت ااشتحؾ ف زتک ڑبی اک رایولں رکفڑفں

اےنپ رپ اس رھپ افر ، رکان ٹنیپ ڈنھجے ےک کلم اےنپ انبرک ڈزیانیئ وھپؽ رپ اس اجسان وک اگڑویں اینپ

اےنپ ،افر رکان ایبؿ ےک رکرک ریہشت ایکس ںیم ربخفں رھپ افر انبان اصتفری یک زہشادفں دجنی افر ابداشوہں

رپمچ ہگج ہگج یک ڈنھجے ےک کلم رکان٪،٪٪اےنپ شیپ دیقعت رخاج اںیہن افر رساانہ وک دخامت یک ابداشوہں

رہلاان٪۔۔۔ ںیم ادارفں رساکری اگڑویں اینپ وتھچں یک اکمؿ رھگفں اےنپ ےس دڑھےل افر رکان اشکیئ

الحب الوطنی من االیمان ہک٪ رکاان ابفر رپ اس افر

ؤ ں ۃلیضف یفلس فاھیب ےنتک افر ےس بک رپ انب یک رکےن تبحم ےس فنط اےنپ وت

ہ

ئخن

صل

ےک اومر امتؾ اؿ ےن ا

ف رقآؿ انمان وخایشں امتؾ ہی رپ انب یک تبحم ےس فنط املعء دجنی وعسدہی ایک اہک؟ اجزئ افر دای وتفی اک وجاز

رکےتکسںیہ۔٪۔٪؟؟ اثتب ےس دحثی

ویکرکن وت اجےئ اجبالےئ اومر امتؾ یہی ںیم رفتح ف وخیش یک اباعسدت فالدت ٪یکملسو هيلع هللا ىلص اہلل روسؽ ارگ افر

ےہ٪۔۔٪؟؟ اناجزئ ف دبتع

ےہ٪؟؟؟ ڑبھ٪رک ےس اباعسدت فالدت ویؾ ٪یک ملسو هيلع هللا ىلص دیس٪اعمل٪ وضحر اتیمہ یک ڈے وعسدی ایک

90

؟ اصبح دجنی ںیہ آےئ ےس اہکں دمارس ڑبے ڑبے آےکپ ہی ٪۔2٪

ایقؾ افر اصنب اک دمارس اؿ ایک اک ک

؟٪۔۔۔۔٪ںیہن دبتع ک

انیمر ےک رایولں رکفڑفں الوھکں ہی ےئگ اگلےئ رپ اسمدج یک ونمرہ دمہنی افر رشفی ٪ہکم٪۔3

؟ ںیہن دبتع وہیئ یلھک ہی ؟٪٪ایک ںیہ آےئ ےس اہکں دبنگ افر

ےک ہکم وت ںیہ اجےتکس دےی وتفے ےک رگاےن( ابندش رفک رفک فلقن اعمذاہلل ) وک رضخا دبنگ ارگ

ںیم دحثی ف رقآؿ یک انبےن وک انیمرفں افےچن ای ںیہن٪؟؟٪ ویکں وتفی اک رگاےن وک انیمرفں

ےہ۔۔؟؟ ااجزت

لصیف اشہ افر دبعاہلل ،اشہ دبعازعلزی ،اشہ دہف اشہ دجنی فاہیب رمگاہ ہی رپ رکیسن ٪وعسدی٪۔4

؟ ںیہ آیئ ےس اہکں اصتفری یک رمکحاونں وعسد

؟٪۔۔۔۔۔٪ںیہن دیپافار یک فاہویبں دبتع دجنی فایل اجےن ےل ںیم منہج ہی ایک

؟ ےھ آای ےس اہکں انؾ اک رعب وعسدی ٪ہی٪۔5

اظمل اےس وج یھت تیکلم یک دادافں ابپ ےک فاہویبں دجنویں٪۔۔۔۔٪کلم رتنی دقمس ہی ایک

؟٪۔۔۔۔۔٪ایگ رکدای وسنمب انؾ ےک رمکحاں اغبص زامہن دبانؾ انیم وعسد فاجرب

91

ںیہن؟ دبتع ہی ایک ؟٪۔۔۔۔ںیہ آےئ ےس اہکں راسلئ افر اابخرات ےک فاہویبں ٪ہی٪۔6

؟ آای ےس اہکں رقآؿ رپ اکذغ وہا ایک رپٹن ٪ہی٪۔7

اس ایک ےہ اجات ایک میسقت تفم رقآؿ فاال ریسفت رتہمج افر اتکںیب وج وک اجحج اسؽ رہ افر

ےن ( دملس ہیلع اہلل یلص ف زعفلج ) روسؽ ف اہلل دہاتی یک ابےنٹن افر اھچانپ وک رقآؿ رطح

؟ ےہ دی

؟ ںیہ آیئ ےس اہکں اتکںیب یک دحثی یپھچ ےس رپسی ادلوعہ رایض افر دجہ ٪ہی٪۔8

؟٪۔۔۔۔٪ںیہن دبتع الان رپ رظنماعؾ افر اھچانپ ںیم ادناز دجدی اک اتکوبں یک دحثی ہی ایک

؟ ےہ اکنال ےن آپ ےس اہکں ہلسلس اک دباعت یک اکرفنوسنں افر ےسلج ٪ہی٪۔9

؟ ےہ آای ےس اہکں رفہق دبیتع اک انؾ افریفلس دحثی الہ ٪ہی٪۔10

ف غیلبت یک رظنایت ف اقعدئ نک رمگاہ ےک رفہق فاہیب ذرےعی ےک ڈیمای وسلش ٪٪ہی٪۔11

؟ ےہ آیئ ےس اہکں ااجزت یک ااشتع

ذرےعی ےک وکحتم وعسدی وک ومدی رندنیر امظع فزری دنہفاتسین افر انکیئ ذارک ڈارٹک ہی٪۔12٪

؟٪۔۔۔۔٪ےہ آیئ ےس اہکں دبتع یک اویارڈ وعسدی فاےل اجےن دےی

92

!!ربخریگی٪۔۔٪ رضفری

شیپ ےس فدحثی رقآؿ نیغلبم٪ ف املعء فاہیب وبثت رفنش افر فاحض اک ابوتں امتؾ اؿ ےلہپ

٪۔۔۔۔۔رکںی

ہک اگ ےکس وہ احلص اںیہن اکقح رکےن درایتف ہی ےس املسمونں ینس دعب ےک اس

؟٪۔۔۔۔۔٪ںیہ آےئ ےس اہکں فاینز رعس افر فایقؾ السؾ الیمد دیع

ےس اؿ ولتار ہن اگ اےھٹ رجنخ ہن

ںیہ وہےئ آزامےئ رمے الم ہی