sinemada gorsel zaman ve mekan kurgusu

7/30/2019 Sinemada Gorsel Zaman Ve Mekan Kurgusu

1/287

T. C.SELUK NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSRADYO TELEVZYON ANA BLM DALI

SNEMADA GRSEL ZAMAN VE MEKAN KURGUSU

YKSEK LSANS TEZ

DANIMANYrd. Do. Dr. Halim ESEN

HAZIRLAYANhsan GL

KONYA 2006


2/287

NDEKLER

sayfa

GR..1

BLM 1

SANATTA VE SNEMA SANATINDA

ZAMAN- MEKAN

1. Zaman ve Mekan Kavram5

1.1. Grsel Zaman-Mekan-Hz....121.2. Grsel Anlam, Filmsel Grselletirme ve Grsel Zaman-Mekan....13

2. Sanatta Zaman-Mekan.....22

2.1. Grsel Sanatlarda Mekan ve Trleri..24

2.1.1. Ak ve Kapal Mekan........24

2.1.2. Belirli-Belirsiz Mekan........26

2.1.3. Bo-Dolu Mekan.27

2.1.4. Yass-Derin Mekan.....29

2.2. Sinema Sanat ve Dier Sanat Dallarnda Zaman-Mekan.........31

2.2.1. Sinema ve Yaznda Zaman-Mekan.....37

2.2.1.1. Sinema ve Romanda Zaman-Mekan..39

2.2.1.2. Sinema ve Masalda Zaman-Mekan-Kii likileri.....46

2.2.2. Sinema ve Tiyatroda Zaman-Mekan......49

2.2.2.1. Tiyatroda Mekan50

2.2.2.2. Tiyatroda Zaman52

2.2.3. Sinema ve Resim Sanatnda Zaman-Mekan.......58

2.2.3.1. Sinema ve Resim Sanatnda Ik-Zaman-Mekan likileri63

2.2.3.2. Resim Sanatnda Zaman-Mekan ve Hareket Olgusu.....64

2.2.4. Sinema ve Fotoraf Sanatnda Zaman-Mekan...74

i


3/287

2.2.4.1. Fotorafta Zaman ve Fotorafla Mhrlenmi Zaman.........78

2.2.4.2. Zaman-Mekan Balamnda Film ve Fotorafta Yanlsama..............82

2.2.4.3. Sinematografik ve Fotorafik Zaman-Mekan.......83

2.2.4.4. Sinematografik ve Fotorafik Zaman-Mekann erevelenmesi.85

BLM II

SNEMADA GRSEL ZAMAN VE MEKAN KURGUSU

1. Filmde Zaman ve Mekan .....89

2. Sinema Estetii Asndan Filmde Zaman-Mekan Sorunsal.103

2.1. Zaman Sorunsal......104

2.2. Mekan Sorunsal......1072.3. ekimde Zaman-Mekan Snrlar109

3. Filmde Grsel Zaman-Mekan Kurgusu..111

3.1. Kurgu (Montaj-Editing) zerine.....112

3.2. Kurguda Temel Prensipler...113

3.3. Kurguda Zaman-Mekan Balantlar...115

3.4. Filmsel Zaman ve Mekan118

3.4.1. Filmsel Zaman......119

3.4.1.1. Zamanda Uzatma-Atlama (Eksilti)..121

3.4.1.2. Ritm, Zaman-Mekan likisi ve Ritm Yaratmada Zaman Faktr..123

3.4.1.3. Zaman Kesintisizlii...128

3.4.1.4. Grnt Boyutunun Zamana Etkisi....130

3.4.1.5. Kamera Hareketleri ve Zamana Etkisi....132

3.4.1.6. Kurgu ve Gei Trlerinin Zamana Etkisi....135

3.4.2. Filmsel Mekan......140

3.4.2.1. Filmsel Mekan ve zellikleri..........142

3.4.2.2. Alan Derinlii ve Mekansal Birliktelik....................143

3.4.2.3. Mekan Kesintisizlii...................145

3.4.3. Gei Trleri ve Kamera Hareketlerinin Zaman-Mekansal Kullanm....146

3.4.4. Filmde Ses-Mzik ve Zaman-Mekan Etkisi147

ii


4/287

3.4.4.1. Filmde Ses ve Zaman-Mekan Etkisi147

3.4.4.2. Filmde Mzik ve Zaman-Mekan Etkisi...155

3.4.4.3 Dses ve Zaman-Mekansal Kullanm....165

3.5. Ik-Renk ve Zaman-Mekan Etkisi..166

3.6. Zaman-Mekan Kesintisizlii...169

4. Zaman ve Mekan ile lgili Balantlar....171

5. Filmsel Mekan Yaratlmasnda ereve i ve D Mekan Kullanm..174

BLM III

ZAMAN-MEKAN KURGUSU BALAMINDA BR RNEK FLM

ZMLEMES: ERETGELNFLMNDE ZAMAN-MEKAN1. Filme likin Genel Bilgiler ve Filmin yks......178

2. Ereti Gelin Filminde Zaman-Mekan.....................183

2.1.Filmde Zaman-Mekan rgs ve Zaman-Mekan Sreklilii .248

2.2. Grnt Boyutunun Zaman-Mekan Etkisi ve ekimde Zaman-Mekan Snrlar...255

2.3. Kurgu, Gei Trleri ve Kamera Hareketleri..258

2.4. Zamanda Uzatma-Atlama260

2.5. Ritm Yaratmada Zaman-Mekan Faktr.....262

2.6. Ses ve Mziin Zaman-Mekan Yaratmndaki Rol...262

2.7. Filmde Ik-Renk ve Zaman-Mekan Etkisi.263

2.8. Zaman-Mekan mlemeleri...264

2.9. ereve i ve D Mekann Kullanm..265

SONU...266

ZET...275

ABSTRACT....276

KAYNAKA..277

iii


5/287

GR

Sinemann analizi, belki de dier btn sanatlarnkinden daha zordur. Douundan

gnmze sinema, dier sanatlardan etkilenirken, onlardan alabildiince de yararlanmtr. ok

ynl bir sanat olmas niteliiyle sinemann, deil kendisini, herhangi bir esini, rnein bir

kurguyu, kurgu temel birimi ekimi, ekimde rol oynayan unsurlar incelerken bile Robert

Bressonun sinema usuz bucakszdr, henz hibir ey yaplmamtr szleri kulaklar nlatr.

Sinemada deimez diye nitelenen temel bir ilke, herhangi bir ynetmenin kendine zg

sanat anlay dorultusunda bambaka bir ekilde kullanlabiliyor, altst edilebiliyor, hatta

yadsnabiliyor, yeter ki ynetmenin bir nedeni olsun. lkeden lkeye, kltrden kltre,

ynetmenden ynetmene veya kuramcya gre byk slup deiiklikleri gstermesine karnsinemann baz temel zelliklerinden sz edilebilir. Kuramnn temelini atma zerine tesis

eden Sergey M. Eisenstein, Kurgu 1938 isimli makalesinde ki kurgu plannn birletirilmesi,

ikisinin toplamndan ziyade, tamamen yeni bir yapta benzeyecei, dn olduu gibi, bugn de

geerliliini koruyacaktr diye yazyor. Eisensteinin ileri srd bu tez geerliliini korurken,

iki ekimle verilecek etki kombinasyonlarnn snrszl, beyazperde araclyla gerek hayatta

geen bir ann bile asla geri getiremeyeceimiz zaman ve mekana, dinamizm kazandran snrsz

bir dnyaya sunmaktadr.

Film izlerken karmzda iki boyutlu grntler vardr. Bu grntlere, bir mzik elik eder,

ses efektleri de gerein bir benzeridir. Aksiyon aniden bir yerden baka bir yere, gndzden

geceye, gerekten hayale, imdiki zamandan gemie, gemiten gelecee srar. Aksiyonu bazen

bir gzlemci gibi uzaktan izler, bazen yavaa iliir olanlar anlamaya alr, bazen de olaylarn

tam ortasnda buluruz kendimizi. Kimi kez, sessizce karakterlerin i dnyalarna girer,

dncelerini paylar, onlar adna zlr, onlar adna heyecanlanrz, bylece kendimizi

ayrcalkl hisseder holanrz bu durumdan. Her an beklenmedik bir yerde ve bir zamanda

olabilmenin hazzyla izleriz olanlar. Gerek yaamda bir yzn grdmz ayn, teki yz

de sunulur nmze.


6/287

2

Oysa gerek yaamda, iinde yaadmz an ve mekandan aniden ayrlarak, ne baka bir

zamana ne de baka bir mekana atlayabiliriz. Bu dnya iinde her ey birbiriyle balantl akp

gitmektedir. Ayn grdmz yzyle yetiniriz. Sinema ve sinema kurgusu, sinema

kuramclarnn savunduu gibi eer dans, dram, mzii, edebiyat, resmi, fotoraf,

gstergebilimi kapsyorsa, o zaman bu sanatlarn hangi niteliinde kendini gsteriyor?

Birbirinden bu kadar farkl sanat birbiriyle birletiren ortak ynler nelerdir? Zaman ve mekan

olgusu sinema ve onun ilkelerini, dilini, yntemini kullanan film sanatnda hangi ynlerde nasl

bir etkiyle beliriyor?

Grld gibi sinemay dnmeye ve eitli ynleriyle analiz etmeye baladmzda,

onun zellikle kuramsal ve sanatsal boyutuyla usuz bucaksz, kiiden kiiye deien greli bir

durumla karlayoruz. Sinema genel olarak, film stne saptanm grntlerin ya da izilmidesenlerin kla bir perdeye art arda drlerek hareketli grntler elde edilmesi temeline

dayanan sanat dal olarak tanmlanabilir. Bu genel tanmyla bile sinema ve film sanat ile ilgi

aratrmalar, derinlemesine inceleme gerektiren [hareket, gz, grnt, izleyiciyi, para-ekim

ard sralk (dizim), k, ereve, mekan, zaman, sre, ses, anlat (biim-ierik), vb.] bileenleri

barndrmaktadr her biri ayr birer inceleme konusudur.

Temelde, filmin btnnde zaman ve mekann etkileri; zelde ise filmin yaptalarnn

zaman-mekann yaratlmasnda ne gibi roller oynad ve Ereti Gelin filminde zaman-

mekann nasl yaratld bu aratrmann temel problemini tekil etmektedir.

Zaman ve mekan hayatn vazgeilmezlerindendir ve kiilerin gnlk konumalarnda ok

sk kulland iki szcktr. Gerek yaamda zaman yalnzca ileri doru kronolojik bir anlamda

ilerlerken, bunun deitirilmesi, uzatlmas ya da ksaltlmas mmkn deildir. Ancak, gerek

yaam beyazperdeye aktarldnda, gerek yaamdaki zaman-mekan arasndaki btncl iliki

kaybolurken, film sanatna zg olanaklarla bambaka ehreye brnerek, ynetmenin zgrce

ileyebildii, film iin hayati nemli iki unsur haline gelmektedir. ncelikle ister sinematografik

isterse yazl anlatma dayal olsun, bir filmin ya da yknn var olabilmesi iin zorunlu

unsurlarn banda zaman ve mekan gelmektedir. Filmin bu unsurlardan herhangi birine sahip

olmamas dnlemez. Profesyonel bir sinema filminde, filme ekilen olay zaman-mekan


7/287

3

sreklilii iersinde tutarl bir biimde vermesi, ses tarafndan desteklenmesi, kesintisiz, dzgn,

mantkl bir grsel izlence ak sunmas, aranan en nemli zelliklerdir. Zaman-mekan

sreklilii iersinde filmin kesintisiz yn, onun baarsnda ya da baarszlnda nemli rol

oynar. Trk sinemasnn nemli ynetmenlerinden Atf Ylmazn Ereti Gelin filminde,

kuku yok ki, filmde zaman-mekan kullanmna ilikin burada ksaca zetlenen hususlarn pek

ou, az ya da ok kullanmtr. Ereti Gelin bir dnem filmidir ve dnem filmleri ekmenin

de kendine gre, zellikle zaman-mekan kurgusu asndan birtakm glkleri vardr. ncelikle

bu tip filmler, yk zaman asndan, getii zaman-mekana ait gerekleri tutarl bir ekilde

yanstmaldr. yk zaman ve mekanna ait olmayan herhangi bir obje, karakterlerin

diyaloglarndaki bir szcn veya kostmn erevede grlmesi, filmin inanlrln,

yanstmak istedii filmsel yk gereini, ynetmenin, oyuncunun, yapmcnn vb. kariyerini

olumsuz etkiler. Ereti Gelin filmi de phesiz tm filmler gibi, bir yk ve zaman-mekanrgsne sahiptir ve bu unsurlar, filmin anlatmak istedii yk ieriine gre ynetmenin kendi

zgn sinema anlay dorultusunda ilenmitir.

Sinemada Grsel Zaman ve Mekan Kurgusu balkl bu aratrmada, filmin

oluturulmasnda zaman-mekann etkileri ile zaman-mekann yaratlmasnda filmin temel

yaptalarnn ilevleri ve bunlarn nelere bal olduu, literatr kaynak taramas yaplarak

ulalacak bilgiler erevesinde Ereti Gelin filmi, zaman-mekan kurgusu asndan

zmlenecek ve sonular yorumlanmaya allacaktr. Aratrma, sinemann sanatnn geliim

srecinde filmde grsel zaman-mekan kurgusu ve Ereti Gelin filmi rneiyle snrldr.

Sinemann ok ynl bir sanat olmas ve dier sanatlarla kolayca etkilemesi, ilgili

konularna, geni al perspektiften bakmay gerektirmektedir. Bu gerekten hareketle,

aratrmann birinci blmnde, zaman-mekan yaratm asndan sinema sanat ve dier sanatlar

incelenerek, benzer ve farkl ynler ortaya konulacaktr. kinci blmde sinemada grsel zaman-

mekan kurgusu, literatr tarama yntemiyle kuramsal yaklamlar nda, derinlemesine

incelenecektir. Aratrmann nc blmnde ise, bu blme kadar literatr tarama yntemiyle

elde edilecek bilgiler erevesinde Atf Ylmazn Ereti Gelin filmi zaman-mekan kurgusu

asndan zmlenecektir.


8/287

4

Film zmleme almasna balarken, yntem olarak nce filmle ilgili literatr taramas

yaplacak, ardndan film, bu tez almasnda daha nceki blmlerde zaman ve mekana ilikin

ortaya konulacak gr ve yaklamlar nda, yeterli sayda izlenerek, kuramsal temele dayal

olarak zaman-mekan kurgusu asndan zmlenerek sonular yorumlanmaya allacaktr.

Sinemada grsel zaman-mekan kurgusu, zaman-mekan belirlemede filmsel aralarn etkileri ile

Ereti Gelin filminde zaman-mekan kullanmn ortaya koymak, bu almann amacn

oluturmaktadr. zmlemede ayrca, filmin yk mekan ve yk dnemi asndan, siyasi,

kltrel ve ekonomik koullar ile filmdeki karakterlerin giyim, konuma, vb eitli zelliklerinin,

filmde hangi l ve yntemlerle anlatmn bulduunun ortaya konulmas ve sonularnn

yorumlanmas amalanmaktadr.

nceleme iin Ereti Gelin filminin seilmesi rastlantsal deildir. ncelikle EretiGelin bir dnem filmdir ve kesin bir tarih ve mekan ad iermemesi ynnden ilgintir. Film,

toplumda gndeme geliine kadar kimsenin hakknda pek bir ey bilmedii bir konuyu, belirli bir

tarih ve mekan ad kullanmadan ele almas ve Trk sinemasnda kadn sorunlarna eilen

filmleriyle tannan usta ynetmen Atf Ylmazn hayata gzlerini yummadan nce ynettii son

filmi olma ayrcaln tamas bakmndan nemlidir. Bu aratrmada elde edilecek verilerin,

sinemada grsel zaman-mekan kurgusu, zaman-mekan yaratm ve kullanm ile tm bunlarn

Ereti Gelin filmindeki uygulan hakknda bilgiler vermesi bakmndan nemli olduu

dnlmektedir.


9/287

BLM I

SANATTA VE SNEMA SANATINDA

ZAMAN- MEKAN

1. Zaman ve Mekan Kavram

Zaman ve mekan kiilerin gnlk konumalarnda sk sk kullandklar iki szcktr. En

basitinden bir insann nerede ve ne zaman doduunda ya da ya ve memleketi sorulduunda

iin iine hemen zaman ve mekan kavramlar girer. Dncede ilk rol oynayan biyolojik zaman

kavramdr. ocukluktan yalla ve lme doru yaam ak bu zaman kavramn

dourmaktadr (Esen 2000:4).

nsanolu her ada zaman kavramyla ilgilenmitir. Zaman hayatnvazgeilmezlerindendir. Doadaki her canl doar, yaar ve lr. Zaman alglamann en basit ve

evrensel rnei budur. nsan mr asndan bakarsak, gnein doup batmasyla bir gnn

gemesi, aylarn ve yllarn gemesi, hep zaman hissediimizin rneklerindendir. Zaman

takvimsel olarak geerken yaadmz ann ncesi ve sonrasyla ilgili dnmemize neden olur.

Gemii hafzamzda tutarken, gelecei de bilmeye, tahmin etmeye alrz. Yaanlan

deneyimlerle gelecek ynlendirilmeye alr. nsanolu tarihin ilk gnlerinden beri zaman

ynlendirmeye ve kontrol etmeye almtr. Bu hem gemii, hem de gelecei ierme abasdr

(Kl 2003:72).

Birok dnr ve bilim adam zaman ve mekann toplumsal ve kltrel bir veri olduunu

savunmulardr. Onlara gre homojen zaman ve mekan, insan aklnn doal verileri deildir.

Yaplan aratrmalar ne zamann ne de mekann ilkel toplumlarda, bizde olduu gibi

alglanmadn ortaya koymutur (Tolandan aktaran: Esen 2000:4). Zaman, maddenin,

toplumlarn ve tm varlklarn varolma koullarndan olan mekan ve hareketle balantldr.

Albert Einstein, varl oluturan bu eden biri olmadan dierlerinin de olamayacan

savunurken, her enin birbiriyle balantl olduunu ortaya koymutur (Batur 1998:39).

Zaman, iki hareket arasndaki sredir. Hareket ve maddenin nesnel hali zamanla belirir.

Zamann olmad yerde, nesnellikte yoktur! Bu nedenle zaman cismin kesinlikle belirleyici


10/287

6

faktrdr. Hareketin hz zamann da hzdr. Grelilik ve kuantum varsaymlarna gre zaman

ile uzay birbirleriyle dorudan ilikili ve balantldr. Zaten zaman ile uzay birlikte anlamldr.

Biri olmadan dierinin olmas mmkn deildir. Bunu yle zetleyelim: Elektrik yknn

evresindeki elektrik alan, o elektrik yknn bir balantsdr. Tpk bunun gibi geometri ile

kinamatikten oluan eri ya da dz uzay-zaman metrik alan da zdein (maddenin) bir

balantsdr. Elektrik yk olmadka, elektrik alan nasl olmaz ise; maddesiz bir ''metrik alan'',

e anlamyla ''uzay-zaman'' da var olamaz. Uzayla zaman, dnsel tasarmlar deil, maddesel

nesnenin iinde bulunan nesnel zaman-uzay madde somutluundan olumu bir btndr.

Bylece uzayn boyutlar kadar zaman boyutunun kendisi de uzay boyutlarnn bir devam

niteliinde bir nesnel uzam boyutu olarak var olmaktadr (Bal 2002).

''Zaman Makinesi '' romannda H.G. Wells, zamann drdnc boyut olduunu ve naslbalonlarla iki boyutlu yer dzleminden kurtulup bir ncsnde gezebiliyorsak, zaman

makinesiyle de drdnc boyut olan zamanda dolalabileceini syleyerek zamann ve

yolculuun esaslarn anlatr (Bal 2002). Welles kitabnda, kendisi zaman iinde geriye,

dinazorlara ya da ileriye, gelecein gizemliliklerine tayan bir ara icat eder. Kitapta bunun gibi

pek ok d vardr. Wellesin zaman yolculuu u olaan aklamay yapar: Herhangi bir gerek

cisim drt ynde bir uzantya sahiptir. Uzunluk, genilik, kalnlk ve sre Gerekten de drt

boyut vardr: lk , mekann dzlemi olarak adlandrlr, drdncs ise zamandr. Buna karn,

ilk boyut ile sonuncu arasnda hayali bir ayrm yapma eilimi vardr. nk bilincimiz, zaman

dorultusunda, aralklarla da olsa yaammzn bandan sonuna kadar bir ynde hareket eder

(Demir 1994:19).

Welles, 20. Yzyln banda, o dnemde revata olan drdnc boyut zerine sylenen

naif kavramlarn ilgisini ektiini yazmtr. Ancak o zaman ile mekann insann varoluu

zerindeki etkileri bakmndan aralarndaki ayrmn farkna varacak kadar zekiydi. Bilincimiz

srekli olarak iddetle zamanla ilgilidir. nk zaman, varlmzn kanlmaz kouludur.

Yaammzdaki dakikalar, btn eylemlerimizin ls ve deerlendirme aracdr; her dakika

getii biimiyle tekrarlanamaz, kalplerimizin ritmi gnlerimizin ve yllarmzn ritmidir (Demir

1994:20). Wellesin yksndeki zaman yolcusu, arkadalarna bir dizi resim gsterir. Bunlar bir

adamn 8 yandaki, 15 yandaki, 17, 23 vs, yalarndaki portreleridir. Tm bu paralar,


11/287

7

grld gibi, sanki sabit ve deitirilemez bir ey olan, onun 4 boyutlu varlnn 3 boyutlu

ifadeleridir. Zaman ve mekan faktrleri i iedir. Eer ocuu 8 yanda mutlu bir yuvada veya

23 yanda gelinlikle kilisede grdmzde, mekan o kii hakkndaki bilincimizi ve onun

kendisiyle ilgili bilincini etkiler (Demir 1994:20).

Zaman, uzun yllar boyunca birok filozof tarafndan insan dncesinin bir tasarm

eklinde ele alnd. Bu filozoflardan Bergson, insann zamanda yaamadn aksine zamann

insann iinde yaadn ileri srer. Varolan her eyin srekli bir deiimi yansttn vurgulayan

Bergson, gemi zamann kaybolmadan insan anlanda devam ettiini vurgular. nk zaman

ve deiim iseldir ve her ikisi de insan dncesinden dnden bugne tanr. Descartesa gre

zaman, devinimin lsdr. Tm eylerin srelerini ayn lde kavrayabilmek iin, genellikle

en byk ve en dzenli devimlerin sreleri ile karlatrrz ki, bunlar yllar ve gnleri yaratandevimlerdir; ve bu yl ve gnlere zaman deriz diyen Descartes, sre kavramnn bir dnce kipi

olduunu, zamann da deiik srelerin ortak lsnden baka bir ey olmadn ileri srer.

Zaman iselletiren dier bir filozof ise Hobbestur. Hobbesa gre zaman dmzdaki eylerden

ok, ann dncelerinde vardr ve devimdeki ncenin ve sonrann imgesidir. Zamann snrlarn

da tartan Hobbes, bu snrlar yine imgelere dayandrr: Zaman bir balang ve sonla, ya da

herhangi bir saptan snr olmakszn, e deyile sonsuza dek geniliyor olarak imgeleyebiliriz.

Zaman, Lockea gre de dncelerle anlam kazanr. Anlarmzda birbirini izleyen dnceler

zincirini gzlemlememiz, bizde zaman dncesini oluturur. Bu yolla biz ardklk ve sre

dncelerini elde ederiz. Dzenli ek uzunluktaki dnemlerle oluan belli fenomenleri gzleyerek

dakikalar, saatler, gnler ve yllar gibi srelere ilikin dncelere ularz. Lockeda zaman

dncesinin birbirine eklenebilmesi, yenilenmesi sonsuz zaman dncesini ortaya kartr ve

ayrca zaman duyulur dnyann snrlar iinde balatr ve bitirir (Batur 1998:39-40).

Marksist dnrlerden Vladimir . Lenin, Yaptlar adl eserinin 14. cildinde, zaman

insan dncesinin bir tasarm olarak deerlendiren filozof ve dncelere kar kar. Lenin,

zamann insan bilincinin bir rn olduu yolundaki idealist gr doru olsayd, bilimin

kantlad u olay nasl aklanabilirdi; dnya insandan nce, zaman ve uzay iinde var olmutur

ve milyonlarca yldan beri vardr. nsan dnyann oluumundan ok sonra ortaya kmtr. Bu

durumda zaman ve uzayn insan bilincinin rn olduu nasl savlanabilir der. Marksist gr,


12/287

8

zaman idealist kimliinden syrmasnn ardndan onun ada toplumda bir deer olarak

alglandn ileri srer. Bu gre gre, retimdeki emein nicelii, emek zamanyla llr ve

bu balamda da kapitalist toplumda zaman en nemli deerler arasndadr (Batur 1998:40).

Toplumsal gelimenin bir blmnde ortaya kan iblm ve Taylorist sistem topluma

daha ok retim anlayn yerletirirken, doal olarak gnlk yaam ritellerini de belirlemeye

balad. blmnn gelimesi sonucunda ilikteki sreci btnsel olarak kavrayamayan insan,

gnlk yaamdaki btnl de giderek kaybetti. likte de iliin dnda da tpk kumar gibi,

oyunun varlk nedeni ve balatcs olan dzenleyici ideasna bal kalndka insann gndelik

yaamdaki deneyimleri de mekanca ve zamanca insandan uzaklamaya balad. Kiinin

arzularnn yerine gelmesi, kendine deil () bilinmeyen uzun-gelecek zamanlar kapsayan

belirsizletirilmi bir zamana balanmaya balad. retim srecinde iblm, gnlk yaamdadeerleri reel olarak etkileyen ve zamandan ayrlmayan hz da deitirdi. nk zaman hzla

birlikte vardr ve biri deitike dieri de deimek zorundadr. Zaman ve hz oranlarnn

toplumda deimeye balamas, insann nesnelerle olan ilikisini de farkl bir boyuta getirdi.

Gnlk yaamda artan hz oran, beraberinde insann nesneyle olan ilikisinin sresini de ksaltt.

Bu deiim ayn zamanda deerlerdeki anlam kaybn da ortaya kard. Aslnda bu ift ynl bir

deiimdi. nk nesneler sreklilik ya da sreksizlik ile ilgili duygularmz etkilemekte,

durumlarn yaps zerinde etken olmaktadrlar. Bunlarla ilikimizin sresi ksaldnda yaam

hzmz da artmaktadr (Batur 1998:40).

Yzyl nceki bilimsel dnceye gre, zaman mekandan ayryd ve her ikisi de farkl

sralama oluturuyordu. klidyen yapda mekan katyd, zaman ise snrsz bir ak iindeydi.

Gnmz biliminde zaman ve mekan birleerek iinde bir evren yaratacaklar ereve bir form

ortaya koyarlar. Bu evrende mekan iinde nasl hareket ediliyorsa, zaman iinde de yle hareket

edilir. Mekanda bir lde zamann akc niteliine sahiptir (Demir 1994:12).

Zamann gelip-geici olmas, deime ve sreklilik iermesi, baka bir deyile dn

olmayan bir olgu olmas, zaman zerinde durulmas gereken nemli bir konu haline getiriyor.

Zaman en deerli eydir, nk geri getirilemez. Bu nedenle yaplan her eyin daha az zamanda

olmas tercih edilir. Otobste 5 saat yolculuk yerine uakla 1 saat gibi. Bu anlamda teknoloji,


13/287

9

zaman en etkin kullanma asndan srekli deimektedir. Bilgisayar teknolojisinin getirdii

olanaklarla birlikte, insanolu, hayat k hzyla yaamaktadr. Bu da insanln bir yaam

boyutu iinde olduunu gstermektedir. () Yeniden baa dnp, zaman nedir? diye soralm.

Zaman yayoruz ancak tanmn yapmak pek de kolay deildir. Zaman yayoruz, lyoruz,

ancak kesin bir ekilde tanmlayamyoruz. Felsefeciler olu, deime, sreklilik, derken, fizikiler

hal deimeleri, hareket diyorlar, dinler de bambaka tanmlar getiriyorlar. Sanatlar ise

kendilerini en iyi ifade etme aralarndan biri olarak zaman kullanyorlar. Yaadklarmzdan

yola karak zaman nasl algladmz belirtmek belki de daha kolaydr (Kl 2003:72-74).

Btn insanlar iin iki tr zaman sz konusudur. Bu sanatlar iin de ayndr: Biri saat

zaman (nesnel zaman), dieri hissedilen (znel-psikolojik) zamandr. ki tane farkl bir dakika

dnn; bir dakika dii koltuunda, bir dakika sevdiiniz dostunuzla birlikte. Saat zaman ikiolayda da ayn ama hissedi olarak iki mekandaki bir dakika ok farkldr. Dii koltuundaki bir

dakika saatler gibi hissedilirken, dostunuzun yanndaki bir dakika saniye gibidir. Yani bir

uzundur, dieri ksadr. Saatle llen zamana saat zaman ya da nesnel zaman, hissedilen

zamana da psikolojik zaman ya da znel zaman denir. Yukarda verilen rnekte olduu gibi ayn

bir dakikay iki farkl ekilde alglamakla ilgili rnekleri gnlk hayatmzda eitli ekillerde

yaarz. Yani llebilen saat zamanyla (nesnel zaman), hissedilen zaman (psikolojik-znel

zaman) farkl ekillerde yaarz. Tiyatro, dans ve bale sanatlarnda olduu gibi film sanatnda da

zaman, hem saat zaman, hem de psikolojik zaman olarak hissedilir (Kl 2003:74-75).

Nesnel zaman en basit tanmyla saat zamandr ve fizik bilimiyle ilgilidir. Dnyamzn

uzay iindeki hareketi, gnein hareketi, bir gnn balayarak sona ermesi, bu dzenli hareketler

sonucunda saat zaman ortaya kar. Fizik bilimi asndan bakldnda zaman nesnelerde

meydana gelen hareket ve deiimdir. Zaman diye bir olgudan sz edilebilmesi iin bir olayn ve

deiimin olmas gerekir. Olay ve deiim yoksa zaman kavramndan sz edilmez. Olay ve

deiime bal olarak saat zamannn belirlenmesinde sreklilik arttr. Bir olay ya da nesneden

meydana gelecek deiikliin sreklilik izlemesi gerekir. Sreklilik, zaman anlalabilir ve

kavranabilir, hatta llebilir klar (Kl 2003:75).


14/287

10

Zaman konusuyla ilgilenen dnrlerden Heidegger (1997:26-41), saat zamanna ilikin

lme ne kadar ve ne zaman, ne zamandan ne zamana kadar ifade eder. Zaman saat gsterir.

Saat, iinde ayn zamansal ardkln srekli tekrarland, dardan gelen bir etkiyle

deimedii varsaylan fiziksel bir sistemdir. Bu tekrarlanma dngseldir. Her dngnn sresi

ayndr. Saat, kendini srekli tekrarlayan, bu tekrarlarda hep ayn kaldnda gvenilebilecek bir

sre salar. Bu srenin uzunluu seime baldr. Saat zaman, bir olay sresinin uzunluunun

saatteki deimeyen ardkla karlatrlabilmesi ve dolaysyla saysal olarak saptanabilmesi

sayesinde ler der (aktaran: Kl 2003:75).

Fizik bilimi asndan bakldnda zamann mekanla (uzay) ilikisi vardr, zaman

mekandan ayr dnlemez. Doadaki her varl hareket halinde olarak dnrsek, sreklilik

izleyen bir deiimi kabul ederiz. Bu sreklilik izleyen deiim sonucunda zaman ortaya kar,zaman nerede oluur sorusu ise bize uzay verir. Szn z udur: Doadaki her nesne, hem bir

uzayn iindedir, hem de zamann iindedir, bu nedenle zaman ve uzay birbirinden ayrlamaz.

Nesnel zamann (saat zaman) llebilmesi, bir lm cetveli zerinde dnlmesini gerektirir.

Zaman bir izgi zerinde akyor olarak dnrsek ki, bu izgi birbiri ardnca gelen donuk

noktalardan yani anlardan oluur. Ancak unu da unutmamak gerekir. Bilimin salad bilgiler

nda zamann anlara blnp blnemeyecei de tartma konusudur. Zaman hem kk

paralara blnebilen anlar olarak hem de, kk paralara blnemeyen anlarn btnln

olarak grlmektedir (Kl 2003:75-76).

Zaman kavramnn kayna toplumdur. nsanlar doadaki gzlemlerine dayanarak zaman,

an, dakika, saat, gn, hafta, ay, mevsim, yl, vb. blmlere ayrm ve yaamlarn buna gre

dzenlemilerdir (Esen 2000:4).

nsanlar mekan ruhbilimsel olarak duyu organlar araclyla alglarlar. Bylece grsel,

iitsel, dokunsal, kokusal, ssal, vb mekanlar ortaya kar. Mekan alglama kiiden kiiye

deiebildii gibi, toplumdan topluma da deiiklikler gstermektedir. Batllarn iitsel mekana

(grltye), Doulularn ise grsel mekana daha duyarl olduklar gzlemlenmitir (Gvenden

aktaran: Esen 2000:4).


15/287

11

Mekan alglamada olduu gibi zaman dorudan doruya alglanamamaktadr. Zaman

ancak mekanda meydana gelen hareket ve deiimlerle alglanabilmektedir. Gnein doup

batmas, havann soumas, mevsimlerin deimesi, saatin akrep ve yelkovannda grlen

hareket, ezan sesi ya da kilise an insanda bir zaman duygusu dncesi yaratr. Mekan

kavramnda olduu gibi, zaman kavram ve buna bal olarak sre de kiiden kiiye, toplumdan

topluma deiiklik gsterir. Yaamsal nemi olan bir snavdaki rencinin zaman algsyla,

doumevi kapsnda einin doum yapmasn bekleyen bir adamn zaman algs olduka farkldr.

Az gelimi toplumlarda ya da krsal kesimde zaman yava bir ak iinde alglanrken, sanayi

toplumunun insanna zaman yetmemektedir (Zllolundan aktaran: Esen 2000:4).

Kltrel adan farkllaan zaman ve mekan alglarnn ve kavramlarnn yan sra, zamann

ve mekann kullanm biimleri de bir toplumdan dierine, hatta bir toplum iersinde toplumsalkategoriler arasnda bile deiebilmektedir. Zaman ve mekann nesnel bir gereklik, dier bir

deyile, insan bilincinden ve iradesinden bamsz olduu antik adan Einsteina gelinceye

kadar bir ok dnr tarafndan yadsnmtr. Einstein zaman ve mekann sanld gibi mutlak

olmadn, tam tersine greli olduunu kantlamtr. O, zaman ve mekann nesnel olarak

varolduunu savunur. Einsteine gre evren drt boyutlu zaman ve mekan srekliliidir

(Hanerliolundan aktaran: Esen 2000:4).

Einstein iin mutlak yani, kendi iinde olan madde ve olaylarla ilgisi olmayan bir mekan ve

zaman yoktur. yleyse zamandalk ya da ezamanllk da olas deildir. O, zaman ve mekann

hem birbirleriyle hem de madde ve onun hareketiyle sk bir ekilde baml olduunu, biri

olmadan dierlerinin de varolamayacaklarn kantlamtr. Einstein iin Zaman ve mekan

birbirinden ayr, birbirinden bamsz, salt boyutlar deildir. Mekan ve zaman yoktur, tek bir

mekan-zaman uzay ve sreklilii vardr (Gvenden aktaran: Esen 2000:4).

Zaman ve mekan bylece klasik felsefenin nsel ve dnsel tasarmlarndan kurtulup

gerek anlamlarna kavumulardr. Artk bilinmektedir ki, zaman ve mekan, nesnel ve maddi

gerekliklerdir. nsan bilincinin iinde deil, insan bilincinin dnda da vardrlar. nsan dnyada

varolmadan nce de varolmulardr (Esen 2000:4).


16/287

12

1.1. Grsel zaman-mekan-hz

Virilio'ya gre, yeni kresel enformasyon teknolojisinde ne karlan ey, artk mekan

deil, zamandr. Daha dorusu, "hzlandrlm zaman"dr. Hzlandrlm zamann dorudan

ktsysa "hzlandrlm gereklik" olgusunda karln bulmaktadr. Buna bal olarak,

dnyasal zaman ve mekan kavrayn temelinde, "etkin bir varolu"tan ziyade, bir "tele-varolu"

eilimi yatmaktadr. "Tele-varolu" perspektifinden bakldnda, modern dnemlere zg

"gemi, imdi ve gelecek" eklinde belirlenmi olan l sre snflamas, dnyasal hakikati

tanmlamaya yetmemektedir. nk modern sonras bu yeni dnemde, hem younlatrlm,

hem de hzlandrlm bir gereklik sunumunun etkisi, hz duyumuyla birlikte, dnyasal zaman ve

mekann doalln paralam, gereklii salt bir zaman dlk ve mekan dlk dzlemine

indirgemitir. Bu aklamalardan hareketle denilebilir ki, hz temelinde yaplandrlm olan

grnt, "sktrlm vizyon"dur; yzeysel gereklikleri tm arpklklar iinde aa vurur.Yine bu dnceden hareketle diyebiliriz ki, grnt, geni ve hzl yaylm yznden kendi

duygusal verimini yitirmitir. Bize yalnzca ondan arta kalan ey, "tamamyla yapay, yeniden

kurulmu bir evrendeki grselletirilmi olaylardr" (Gauthierden aktaran: Kse 2005:236-237).

Gauthier, gerek dnyadaki hz duyumunun zamansal ve uzamsal duyumu birletirici ya da

birbirinden ayrc etkilerini, ekrandan yansyan ve ekran araclyla yeniden retilmi dnya

imgelerinin alglan zerinde geersiz klacak sanal bir mekanizmaya vurgu yapar. Her eyden

nce, ekranda grntsz bir zaman, boluun simgesidir. Buna karlk, Gauthier'ye gre,

"medyatik grnt israf" ise, "bizim iin lks ve olaylar kendi yzeysel arpklklar iinde

ksaltlm (zamansal dzlemde sktrlm) bir vizyona uyarlamak haline gelmitir. Bu

yzdendir ki, grnt, grntden baka bir eyi artrmaz" (Gauthierden aktaran: Kse

2005:236).

Virilio, "hakikatin hzlanmas" olarak adlandrd olguda, dnyasal gereklie ilikin "ad

konulamayan bir teknik bulama tarafndan aktarlan kaltsal bozukluklarn" (Virilio 2003:41) biryansmasn gryorsa, Gauthier de "grnty her eyden nce sreye ve anlksal gerein

kalclna yaplm bir mdahale" olarak grmektedir. Baka bir deyile Gauthier, grntnn

gerekliin zamansal kontroln hakim bir ikna unsuru olarak deil, "ivedi bir gnderi olarak

grselletirilmi zamana tadndan" sz etmektedir. (Gauthierden aktaran: Kse 2005:234).


17/287

13

Gauthier'nin szn ettii grselletirme sreci, dolaysz biimde bir hz evrimine

kaznmtr. Gauthier'nin bu grsel srecin hzllndan kastettii ey, aslnda zamann ara

(medium) yoluyla denetimi, mesaj yaplandran eyin bizzat zamann kendisi olduudur (Kse

2005:234).

1.2. Grsel anlam, filmsel grselletirme ve grsel zaman-mekan

inde bulunulan uzayn doru tanmlanmasnn yan sra, grlen eylerin ne olduu, yani

anlamlandrlmas da hayati bir nem tamaktadr. () Grmek, ilikilendirmek, anlamak

demektir. Beyin bir armlar silsilesiyle alr. Grlen eyler, nceden bilinen, "grntye

dntrlm" bir eylere benzetilerek tanmlanmaya allr (Gngr 2005b). Sinemann en

kk anlaml birimi grntdr (Bker 1985a:31). Grnt ayn zamanda sinema santnn

temel bileenlerinden belki de en nemlisidir.

Grnt, grsel verilerin zihinde ilenip anlamlandrlmasyla oluan bir rndr. Bir eyin

grnts, onu gren kiinin kafasnda, ona denk den btnn bir paras haline getirildiinde,

baka bir deyile snflandrlabildiinde bir anlam tar ve kalc olur. Yani tanmlayabildiimiz,

benzetebildiimiz, bildiimiz eyi grrz; aksi takdirde o bir lekedir, grltdr; uar gider;

sonulandrlmam, rne dntrlmemi bir atk gibi beynin plne dklr. Yeni ve

yabanc bir ortama girildiinde bu durum iyice belirginlemektedir (Gngr 2005b).

Grselletirme, yapm btn olarak deil en kk paralar halinde, ekimler olarak ya da

ayrm (sekans) iinde ekimler olarak zihinde grebilme yeteneidir (Kl 2003:51).

Basitten karmaa, somuttan soyuta, dz anlatmdan dolayl anlatma, grntyle ekranda

bir dnya yaratma dier sanatlarda olduu gibi kiiseldir. Bu kii tiyatro, elektronik grnt

(video) ya da film sanatlarndaki adyla ynetmendir. Ynetmen perdede grnt olutururken,

grnt boyutunu yaratrken, konuyu gendi grselletirme srecinden geirir (Kl 2003:51).

Grselletirme sanatnn (grselletirme srecine katlanlarla birlikte-ynetmenin)

slubudur. Sanatnn kazanm olduu sosyo-kltrel yaantlardan beslenir. Bir tek nesne

etrafnda gelien ayn senaryodan, farkl ynetmelerin farkl kamera alar, farkl kamera


18/287

14

konumlandrmas, farkl ekim lei ve daha birok farkl eyle grselletirme biimleri vardr.

nk yaantlar, dolaysyla grselletirme biimleri farkldr (Kl 2003:51).

Grselletirme zihinsel bir sretir. Kamera ya da bir baka grnt kayna ile bu zihinsel

sre eyleme dnr. Grntleme diye adlandrlan bu aamada sanat fiziksel anlamda

grntler elde eder. Grselletirmeden grntlemeye gei, grselletirme kadnda sanatnn

tahayyl ettiklerini grmesiyle olur. Bylece zihinsel sre, perdeye ya da ekrana uyarlanmadan

nce; insan, nesne ve kamara ilikileri kat zerinde ortaya kar. Ekranla (perde) ilgili

grntler fiziksel anlamda belirmeye balar. Bu da film sanatndan gelen bir anlayla; ekim,

sahne ve ayrm sistemi iinde gerekleir. () Grntleme, ekimleri, sahneleri ve ayrmlar

birbiri ardna ekleyerek yapm ortaya kartmaktr. Grntlemeyle birlikte fiziksel olarak

grntnn olumas sonucunda ekranda veya perdede hareket ortaya kmaya balar. Szkonusu hareket, kamerann nndeki nesnelerin hareketi, kamerann hareki ve ekimlerin birbiri

ardna eklenmesiyle oluan harekettir. Ekranda fiziksel olarak hareketin ortaya kmas nedeniyle

grntleme, bir anlamda grnt boyutunda hareketin yaratlmasdr. Bylece ekranda adm

adm sreklilik (tema ve zaman asndan) oluur. Sanat (ynetmen) bu sre iinde biim ve

anlatm asndan ekimlerin dier ekimlerle olan karlkl ilikilerini ve bu paralarn btne

olan etkileriyle urar (Kl 2003:57-58).

boyutlu dnyay kafamzda biimlendiren iki temel unsur olduu sylenebilir:

Alabildiine uzanan, snrsz bir boluk olarak tasarladmz uzay ve bunun iinde belli bir yer

kaplayan nesneler topluluu. Nesneler dnyasnn boyutlu dzeni, onu srekli dntren ve

yeniden ekillendiren zaman faktryle drdnc bir boyut kazanr. O halde meknn

alglanmas ve deerlendirilmesinde bir dier nemli etken olarak zaman da katmak gerekir

(Gngr 2005a). boyutlu evrende nesne ve uzay diyalektik bir iliki iindedir. Bir btnn

birbirini tamamlayan paralardrlar. () Boluk ve doluluk, varlk ve yokluk gibi kavram iftleri

bu ilikiden doar. Doaldr ki evrenin bu ekilde kavran sanatsal yaratlara da olduu gibi

yansr: Grsel sanatlarn temsili evreninde de bo ve dolu alanlar vardr. Bunlar heykel ya da

tiyatro sahnesinde olduu gibi gerek veya resim, fotoraf ya da sinemada olduu gibi saymaca

olabilir. Sonuta, izleyicinin sanat eseriyle d dnyayla kurduu ilikiye benzer bir iliki

kurmasna, alglama dzeneimizin temel bir gereksinimini karlamaya yararlar (Gngr 2005a).


19/287

15

Grnt sanatlarnda nesneler bunlar temsil eden ekiller olarak karlk bulur; ekilleri var

eden ve snrlarn belirleyen ise ilerindeki ya da evrelerindeki uzaydr. Anlalaca gibi ekil

ve uzay sk skya birbirine bal ve yukarda belirtildii gibi ayn btnn paralardrlar.

Dolaysyla, sanatlar yaratmak istedikleri anlam sadece ekilleri deil uzay da tasarlayarak

olutururlar. ster iki isterse boyutlu sanatlarda olsun, ekil ve biimler pozitif alan ya da figr,

bunlar arasndaki bo alanlar yani uzay da negatif alan olarak adlandrlr (Gngr 2005a).

Grsel sanatlarda uzay kavram nesneler iindeki ya da arasndaki boluklar artrd

kadar, zellikle iki boyutlu grsel sanatlarda perspektif gibi yntemlerle yaratlan boyutluluk

yanlsamas ile de ilikilendirilir. Leonardo'ya gre gerek sanat iki boyutlu bir yzeyde

boyutlu bir uzay hissi yaratabilmekti. Yaratt his bir yana, sanatn uzaynn, kurallar tamamensanats tarafndan belirlenmi, yapnt ve snrl olduunu belirtmek gerekir. te bu sanata zg

snrlanm uzay parasna "uzam" ya da "mekn" diyeceiz. Mekn, tm figrleriyle sanatsal

evrenin iinde yaam bulduu alandr. Referanslar d dnyadan gelmesine karlk iinde yer

alan tm eler sanatnn i dnyasnn yansmalardr. Ik, renkler, hacimler, nesneler aras

ilikiler, byklk ve oranlar, yerekimi v.b her ey bu yeni evrenin yaratcsnn koyduu

kurallara gre ekillenir (Gngr 2005a).

Tiyatral etkinlik, dramatik bir metni grselletirmenin sadece olas yollarndan biridir.

Sinema da dramatik metni grselletirmek iin bavurulabilecek bir baka yntemdir; dolaysyla

sinema, drama karsndaki konumu asndan tiyatroyla eit koullara sahiptir. Tiyatronun

dramayla daha i ie gemi grnmesinin nedeni, dramann ortaya kt tarihlerde, onu

grselletirmenin tek yolunun tiyatral ara ve yntemler oluudur (nal 2003).

Zaman ve mekann drama sanatna zg gruplar, filmde tm karakter ve ilevini

deitirirler. Mekan, durgunluunu ve sakin hareketsizliini yitirip hareket kazanr, hem de

gzmzn nnde olup bitiyormuasna hareket kazanr. Kendi tarihine, emasna ve geliim

olayna sahip olan akc, snrsz ve bitmemi e halini alr. Tek trl fiziksel mekn, burada ok

eitli birleik tarihsel zaman karakteristiklerini de kazanr. Bu ortamda tek tek sahneler artk

ayn trden deildir; mekann ayr ayr blmleri e bir deer tamaz. Bu ortamda bazlar


20/287

16

geliimde ve belirli bir ncelik tayan, dierleriyse birikmi mekansal deneyimleri belirleyen

zellikle nitelenmi durumlar vardr. rnein yakn ekimin (colose-up) kullanlmas yalnzca

mekansal bir lte sahip deildir, ayn zamanda filmin dnyasal geliimi srasnda eriilebilecek

ya atlanabilecek evreyi temsil eder. yi bir filmde bu yakn ekimler rasgele ve i olsun diye

datlmaz. Sahnenin i geliiminden bamsz olarak, herhangi bir yer ya da zamanda kesilmez;

yalnz gl enerjilerinden yararlanlaca yerlerde kesilir. Bu nedenle bir yakn ekim, hibir

zaman erevesinden kesilip karlm bir resim deildir, resmin yalnzca bir blmdr. Bu

bakmdan barok resimde, resme hareketli bir nitelik kazandran repossoir figrlere benzer ve

filmin uzaysal yapsna bu eitten bir hareketlilik salar. Ancak bir filmde zaman ve uzay

(mekan), sanki aralarnda deiiklikler olabilen birbiriyle ilikili etkenler gibi olduu iin,

dnyasal ilintiler neredeyse gerek bir uzaysal nitelie ular. Bu arada uzay da gncelleir ve

dnyasal karakterler kazanr; bir baka deyile bunlardaki birbirini izleyen anlara belirli birserbestlik esi girer. Bir filmin dnyasal ortamnda, ynmz semek konusunda tam

anlamyla zgrce, bir zaman evresinden dierine geerek -tpk bir odadan dierine geer gibi-

olaylarn geliimindeki sahneleri birbirinden ayrp gruplayarak; genel anlamda bir tr uzaysal

dizi ilkesini uygulayarak hareket edebiliriz. Ksaca sylemek gerekirse, burada zaman, bir yandan

kesintisiz srekliliini, br yandan geri dnlmez ynn yitirmi durumdadr; yakn ekimlerle

hareketsizletirilebilir ve gelecee ait grntlerle ileriye atlanabilir. Ayn anda, birlikte oluan

grntler (double-exposure)1 yoluyla birbiri ardndan gsterilebilir; nce olan biri sonra, sonra

olan biriyse olmadan nce gsterilebilir. Sinemadaki bu zaman kavram tamamen zeldir ve bir

bakma dzensiz olan nitelii ayn ortamn ampirik ve dramatik kavramlaryla karlatrlabilir.

Ampirik geree ait zaman tekdze bir biimde ilerleyici, kesintisiz bir ekilde sreklidir ve

bundaki sra asla tersine evrilemez; bunda olaylar tpk bir fabrikann retim eridinde olduu

gibi birbirini izler. Dramatik zamann ampirik zamanla e olmayaca gerektir sahnede doru

zaman gsteren bir saatin yol at sknt, bu uyumsuzluktan kaynaklanr zamann nceden

yazlan birlii, sradan zamann uzaklatrlmas olarak kabul edilebilir. Bir dramadaki dnyasal

ilikiler, bir filmdeki zaman sralanmasna oranla kronolojik zamanla daha sk bir ilinti iindedir.

Bylece dramada ya da dramann en azndan bir ve ayn perdesinde ampirik gerein dnyasal

sreklilii korunmu durumdadr. Gerek yaamda olduu gibi burada da olaylar, herhangi bir

kesintiye ya da atlamaya izin vermeyen yasalar uyarnca birbirini izler. Hibir yineleme ya da i-

1ki imajn st ste geldii sinema teknii.


21/287

17

ie girme olumaz, mutlak anlamda deimez olan bir zaman lsne bal olarak herhangi bir

hzlanma, yavalama ya da duraksama gibi durumlara eitli blmler (sahne ya da perde)

srasnda hi rastlanmaz. Dier yandan filmde yalnz art arda gelen olaylarn hz deil, ayn

zamanda zaman deerleri ve lsnn bizzat kendisi de ou zaman fotoraftan fotorafa;

hareketin hzl veya yava olmasna, az ya da ok sayda yakn ekim kullanlmasna bal olarak

deiebilir (Hauser 1995:413-414).

Filmde herhangi bir an keserek araya gemie ait bir baka an sokabilmenin teknik

olana, gerginlii arttrma frsatn verir. Bylece film, bir klavye bana oturarak istedii kadar

anahtar yukar-aa, saa-sola evirebilen bir kimsenin yaratt olay izlenimini verir. ou

zaman bir filmin kahramann henz mesleinin ilk yllarnda olan gen bir adam olarak grrz;

daha sonra gemie giderek kahramann ocukluunu yaarz. Bir sre sonra da onu erikin biradam olarak grrz. Hatta zaman zaman kahraman ldkten sonra, bir akrabasnn ya da

arkadann zihninde canlanm olarak, yani yaar durumda grebiliriz (Hauser 1995:414-415).

Filmsel zamann sreksizlii nedeniyle konunun ileri ya da geriye dnk geliimi, herhangi

bir kronolojik ba olmakszn, yinelenen dnler ve hareketlerle tam bir zgrlk iersindedir.

Bu zellik sinema deneyiminin sonsuz snrlara ulamasn salayan temel bir niteliidir. Bununla

birlikte filmde paralel grntlerin e zamanll tanmlanmad srece, zamann gerek

anlamda uzay iinde erimesine rastlayamayz. Seyirciyi bolukta brakan etken, bu birbirinden

farkl ve uzaysal nitelikte ayr ayr olan olaylarn e zamanlldr. Bu da zamana iki-boyutluluk

kazandran cisimlerin ezamanl olarak yakn ve uzakta olmalar, yani zaman iersinde birbirine

yakn, uzay iersinde birbirlerinden uzakta bulunmalardr (Hauser 1995:415).

ki e zamanl olay dizisinin anlatm, sinemasal biimlerde zgn bir kullanm malzemesi

olarak, sinema tarihinin olduka erken bir aamasnda kefolunmutur. lk nce bu ezamanllk

basite film eridine geirilmi ve seyirciye ayn zaman gsteren iki saat ya da benzeri olan

dorudan gstericiler araclyla sunulmutur. ift konuyu aralklar olarak ilemek ve bylece

bir konunun tek evrelerini deiik montajlara uygulamann sanatsal teknii, birden bire gelimi

deildir. Ancak daha sonra bu tekniin rnekleri sk sk, her frsatta karmza kmaya

balamtr. ster iki rakip parti, ister iki yarmac, ister iki ift arasnda yer alalm, filmin


22/287

18

yapsna aprazlaan ve birbirini kesen iki izgi egemendir. Burada zt eylemlerin e zamanll

ve geliimine ait karakterlerin iki yanll sz konusudur. Klasik Griffith filmlerinden bilindii

gibi, bir tren ya da araba zerinde gerekleen heyecanl bir olayn bitiminde, entrikac ya da at

srtndaki kraln habercisi, katil ya kurtarc, devaml resim deitirme tarzndaki devrimci bir

teknikle amaca ular. Bu eitten biti, benzer konular ileyen hemen tm filmlerde daha sonra

da kullanlmtr (Hauser 1995:415).

Gnmz insannn gznde e zamanllk gerei, yeni bir anlam kazanr. ()

Ezamanllkbysnn kefiyle, ayn insan bir yandan ok farkl, birbiriyle ilintisiz birok eyin

birden ayn anda karsnda kalr. Dier yandan baka yerlerdeki baka insanlar ayn deneyimi

yaarlar, nk ayn ey ayn zamanda birbirinden tmyle ayr yerlerde oluup gitmektedir.

Modern teknikle gnmz insannn farkna vard bu evrensellik, belki de yeni zamankavramnn ve modern sanatn yaam tantmasndaki hainliin gerek kaynan

oluturmaktadr. Modern roman eski romandan kesinlikle ayran bu zellik sinematografik

etkilerin hemen tmnden de sorumludur. Konunun ve sahnedeki geliimin kesilmesi, dnce ve

davranlarn birdenbire ortaya kmas, zaman standartlarnn grecelii ve dayankszl bize

Proust ve Joyceun almalarn anmsatr. Proust birbirinden 30 yl arayla gemi iki olay sanki

aralarnda iki saat varmasna nmze getirdiinde, bir eit byye bavurmu olur. Proust,

hibir zaman alardan ve tarihlerden sz etmez, onun romanndaki kahramann yan hibir

zaman tam olarak bilemeyiz. Proustun romanlarndaki olaylarn kronolojik ilikisi bile olduka

belirsizdir. Deneyimler ve olan-bitenler zaman iindeki yaknlklaryla birbirine bal deildirler.

Bunlar kronolojik sraya dizme giriimi, Proustun gznde sadece bir samalktr. Her insan

dnenceli olarak yinelenen kendi kiisel deneyimlere sahiptir. ocuk, gen ve byk insan

temelde her zaman ayn eyi denerler; bir olayn anlam ou kez aradan birok yl gemeden

nce onlar zerinde bir etkiye sahip deildir. Ancak kii, yaamakta olduu ann deneyiminden

nceki yllarn birikimini pek az fark eder. nsan, yaamnn her annda ayn ekilde uyank,

duyarl, cesaret ve atlganl bastrlm bir ocuk, ayn zayf insan ya da ayn yalnz kii deil

midir? nsan yaamnn her yeni durumunda u ya da bunu deneyebilen, zamann akna kar

deneylerinin tekrarlanan zellikleriyle korunan bir kii deil midir? Tm yaam ve

deneyimlerimiz sanki hepsi ayn anda olup bitmi gibi deil midir? Bu ezamanllk gerekte


23/287

19

zamann bir yadsnmas deil midir? Ve bu yadsma fiziksel mekan ve zamann bizi yoksun

kld itenlikten kurtuluun bir savam deil midir? (Hauser 1995: 415-416-417).

Joycea gre zaman, zerinde insann ileri-geri hareket ettii, yn olmayan bir yoldur.

Ancak Joyce, uzaysallamay Prousttan daha ileriye gtrm ve i olaylarn yalnz

uzunlamasna deil, enlemesine kesitlerde de bulunduunu gstermitir. mgeler, fikirler, beyin

dalgalar ve anlar yan yana dururlar ve birden bire gelen, mutlak bir kesintiye urarlar. Bunlarn

kkeni pek gz nne alnmaz; dikkat edilen yanlar ezamanllklardr. Zamann

uzaysallatrlmas Joyceda olduka ilerlemitir, bir kimse Ulyssesi okumaya, holand yerden

balayabilir. Okuyucunun kendisini iinde bulduu ortam gerekte tamamen uzaysaldr. nk

roman yalnz byk bir kentin resmini izmekle, ayn zamanda onun yapsn da benimser;

meydanlardan ve sokaklardan oluan, insanlarn iersinde yuvarland, yrd ve istediklerizaman istedikleri yerde durduklar a da tanmlar. Joyce romann yazarken blmleri birbiri

ardna dizmemi, ayn anda birka blm zerinde birden almtr. Bu bakmdan sinemann

uygulad teknie benzer bir yntem kulland sylenebilir (Hauser 1995:417).

Bergson usul zaman kavramna, filmlerde ve modern romanlarda olduu gibi ada

sanatn tm dallarnda ve akmlarnda rastlanabilir. Modern resmin eitli akmlarn; talyanlarn

ftrizmiyle, Chagalln ekspresyonizmini, Picassonun kbizmi ile Giorgio de Chirico veya

Salvador Dalinin srrealizmini birbirine balayan temel deneyim, her eyden ok ruhsal

yapnn e deerli olmasdr. Bergson ruhsal olaylarn kontra puanlarn ve aralarndaki ilikinin

mziksel yapsn kefetmitir. Bir mzik parasn gereince dinlediimiz zaman her yeni notay

ncekilerle kaynatrarak iitiriz. Bunun gibi deneyimini geirdiimiz her eyi, daha ncekilerle

birlikte kendimize mal ederiz. Eer kendimizi anlarsak, kendi ruhumuzu bir nota kad gibi

okuyabilirsek, karmaa halinde gelen sesleri zebilir ve onlar eitli blmlere ait polifoniler

haline getirebiliriz. Tm sanat, sz konusu karmaa ile yaplan bir savatan ibarettir; karmaaya

doru her an daha ok yaklamakta ve onun penesinden daha ilerideki ruhsal alanlarmz

kurtarmaktayz. Eer sanat tarihinde bir ilerleme olmusa, bu, karmaadan kurtarlan blgelerin

genilediine iarettir. Zaman zmlemesi nedeniyle film, bu eitten bir geliimin tam izgisi

zerinde yer almaktadr (Hauser 1995:417-418).


24/287

20

Hareketli fotoraftan, bir sanat dal olarak sinemann gelimesi iki nemli baardan

kaynaklanr: Amerikal Ynetmen D. W. Griffith tarafndan bulunduu ileri srlen yakn ekim

(close-up) ve Ruslar tarafndan kefolunarak ksa-kesme (short cutting) olarak adlandrlan

birletirme yntemi. Bununla birlikte konunun devamllna sk sk ara vermek, Ruslar

tarafndan bulunmu bir yntem deildir; Amerikallar bunu heyecan yaratmak amacyla uzun

zamandan beri kullanmaktaydlar. Ancak Ruslarn ynteminde yeni olan nokta, bilgi verici uzun

sahnelerin araya sokulmasndan vazgeilerek, bunun yalnzca yakn ekimlerde uygulanmasdr.

() Bu montaj tekniinin devrim yaratc nitelii ksa ekimler, ritim hzlanmas, ekim

noktalarnn deikenlii ve sinemada uygulanabilecek dier yntemlerden ok daha fazla;

homojen bir eyalar dnyasn deil, gerein yeterince heterojen elerini yanstmas ve bunlar

yz yze getirmesine baldr. Eisenstein, Potyomkin Zrhls filminde u grnt srasn

kullanmtr: lgnca alan insanlar, kruvazrn makine dairesi; eitli arklar eviren eller,zahmetle gerilmi yzler, manometrede en yksek basn derecesi; tere bulanm bir gs, akkor

haline gelmi bir kazan; bir kol, bir ark; bir ark, bir kol; makine, insan; makine, insan .

(Hauser 1995: 423-424). Eisensteinin bu yntemiyle gerekletirdii anlatmda, biri maddesel,

teki ruhsal iki farkl gerek bir araya getirilmekte; yalnz bir araya getirilmekle de kalmamakta,

birinin dierine getii gsterilmektedir (Hauser 1995:424). James Cameron da, 1998de

gsterime giren Titanic filminde, Titanicin okyanusa alnda, Eisensteinn uygulad, bugn

bile hala sinema izleyicisine estetik bir doyum veren, bir bakma norm, bir rnek olarak i gren

ve model kabul edilen yukarda sz edilen yntemini kullanr. Cameronun filminde birinci snf

mevkide yolculuk eden ve nianlsnn yaantsndan sklan bir kadn ile Titanice son anda binen

bir gmenin ak izleyenlerin mendillerini slatr. Titanic suyla dolarken, filmi yapanlarn

kasalar da paraya boulur ve tm zamanlarn en yksek gelirini elde eder. Sinema eletirmeni

Alin Tayana gre Cameron, Titanicin okyanusa aln tpk Eisensteinn Potemkin

Zrhlssnn yol al gibi kurgular (Akn 2002:84).

Abel Gance ise Tekerlekfilminde uzayn zmlenmesi ve zamann bireimiyle bambaka

bir ey yapyordu. Gancen grntlerinden ou duruk grntlerdir. Lokomotifin bacas,

oca, manivelalar nndeki makinist, hz gstergesi. Dnen tekerleklerin omuz ekimi

lokomotifin hzl gittiini gstermez. Hem zaten bu tekerleklerin gerekten bu lokomotifin

tekerlekleri olduunu bize kim kantlayabilir. Dnen tekerlekler Gancen amac artk gittike


25/287

21

hzlanan bir lokomotifi gstermek deil, kurgu yardmyla zaman ve uzaydaki ilikiler zerinde

oynayarak bu lokomotifin hzn, bu hzn artn hatta bunlarn makinistin bilincindeki

ruhbilimsel nedenini anlamaktr (Bazin 1995:23).

Grnty gereksel, evresel, yorumlayc, simgesel, ykndrc, zletirici, zetleyici,

birletirici ve kurgu olarak kullanmak mmkndr. Bir konuyu grntyle dorudan doruya,

yaln ve dz bir yolla anlatmak, grntnn gereksel kullanmdr. Grntyle bir mekan

oluturulabilir. rnein stanbul Boaz Kprs ekiminin stanbulu belirlemesi grntnn

evresel kullanmdr. Yorumlayc kullanm ise grntyle dncelerin, hayallerin ve

duygularn ifadesidir. rnein bir detay gsterilerek ardndan geliecek olaylar artrlr.

Simgesel kullanm, farkl atmosfer ve olaylarn grntyle simgelenmesidir. rnein karamsar

bir dnceyi, yamurlu ve kapal bir hava grntsyle vermek vb. Bir olay, konu ya da kiiningrntyle taklit edilmesi, rnein olayn sandalda getiini belirtmek iin kamerann saa-sola

sallanmas grntnn ykndrc kullanmdr. Belirli olaylardaki ya da kiilerdeki tipik

ayrntlar grntyle zletirici bir e olarak kullanlabilir. Napolyonun apkas gibi. Bu da

grntlerin zletirici kullanmdr. Grntnn zetleyici kullanm ise daha nceki olaylar

topluca hatrlatmaktr. Grntyle olaylar ve dnceler arasnda birletirme yaplabilir. rnein

bir silahtan kadnn yzne, kadnn yznden silah elinde tutan kiinin yzne evrinme

yapmak. Kurgu ise eitli grntleri birbiri ardna ekleyerek benzerlikleri ve farkllklar ortaya

karmaktr (Kl 2003:56-57).

Filmde her grnt bir doal anlam tamakla birlikte (ierii asndan), tm grntlerin

simge deeri tamadklarn da belirten Mitry, grntlerin bu deerleri sekanslar halinde

dzenleme ile ilikiler yoluyla kazandklarn ifade eder. Ona gre gnmz sinemasnda yakn

planlar trnak iinde simgeler kullanlmadndan, grntler ancak btn iindeki ilikileriyle

simgesel anlam kazanrlar. () Bir anlam birok anlatm ile verilebilir. Eisentseinin

Potemkininde piyano stndeki krk mumlar, gemicilerin krd tabak ve kelebek gzlk,

de egemen snfn dn anlatr. () Mitry, filmde zaman deiimini belirtmek iin kopan

takvim yapraklarn gstermek yerine, alt yaz ile birka yl sonra demenin daha uygun

olduunu belirtir (Zllolu 1981:177). Mitrye gre grntler aras ilikiler, genel olarak

sylenirse iermelere baldr. Bir kl tablasnn grnts kl tablasnnkinden baka anlam


26/287

22

tamaz. Fakat ierme ile ii izmaritlerle dolan kl tablas, geen zaman anlatmaya yarar.

Baka bir balamda bu grnt sknt, bekleme ya da sinirlilik anlamn tayabilir. ki ayr

anlam ayn simge ile belirtilebilirler (Zllolu 1981:176).

Sinema, grntleri tek tek paralara ayrma ve bunlar gsterim srasnda kaynatrarak

anlaty oluturma yetisine sahiptir. ekim, bu paralarn bir dier tanmlamasdr. Dier bir

deyile kurgunun en kk birimi ve filmsel anlatnn yaratlmas olana verir. ekim

kavramnn bir dier asal unsuru olan sanatsal uzayn snrlandrlmas, dier bir deile ereve

iine sktrlmas, estetik duygunun karmak biimde de olsa olumasn salar. Ancak bu

estetik duygu filmi bir btn olarak alglamakla ortaya kar (Karakaya 2005:135).

2. Sanatta Zaman-MekanSanat, insanlk tarihinin her dneminde var olan bir olgudur. nsanln geirdii evrimler

yaama biimlerini, yaama baklarn, sanat biimlerini ve sanata baklarn deitirmi, her

dnemde ve her toplumda, sanat farkl grnmlerde ortaya kmtr (Etike 2005).

Sinemada, sanata popler bir baar kazandrmak iin Sovyetler, Almanlar ve Franszlarn

hesaplamaya altklar ey; seyircinin kavrama gcdr (Rotha-Griffith 2001:5). Her sanat

yaptnn belirli bir adrese ynlendirilmi olmas sanatlar arasnda ortak bir yn olarak

belirmektedir. Okuyucu, dinleyici veya izleyici, yani sanat yaptn alglayan bir insann varldr

ki, bu insan sanat yaptlar arasndaki ortak ynlerin bir balangc, en geneli, belki de en

nemlisidir (Sokolov 1995:12).

Sanat, insan yaantsnn nemli bir parasn yle bir yntemle soyutlar ki, bu gerek

yaamdan farkl olur ve kendi iinde tam bir uyum gsterir. Aralar biim ve yntemler olan

eitli sanat trleri sanatn bu amacn, bu aralar yardmyla gerekletirmeye alrlar. Her

malzeme iin bunlar farkl olabilir. Hatta ayn malzeme iin uyum salamaya yardm edecek ok

deiik soyutlama, nemsiz ksmlar eleme ve vurgulama yntemlerine izin verebilir (Esen

2000:5).


27/287

23

Alman dram yazar Lessing, iir sanatnn kendi malzemesini zamansal, grnt

sanatlarnn ise kendi malzemesini mekansal olarak dzenlediinden sz eder (Must ve

Cohendan aktaran: Esen 2000:5).Sanatlarn snflandrlmasn ele alan Mitry, ilk alardan beri

sanatlarn mekan ve zaman sanatlar olarak snflandrldn, bunun znelliine kar kan

Charles Lalo, P. Nedoncelle, Soriau ve bakalarnn deiik snrlandrmalar oluturmaya

altklarn, ancak bunlarn da ayn znellii koruduklarn, bu nedenle kendisinin klasik

snflandrmay yelediini belirtmitir. Baka bir deyile Mitry, sanatlar zaman ve mekan

sanatlar olarak snflandrmtr (Zllolu 1981:165). Sinema en gen sanat dal olduu iin

dier sanat dallarndan ok etkilenmitir. Fakat bu durum, tek tarafl bir egemenlik ilikisine

dnmemitir. Yedinci sanat olan sinema, mzik, dans, resim, tiyatro, edebiyat gibi sanatlardan

paralar tamann tesine geerek kendi estetik yapsn oluturmutur ve bu ilikiyi bir

etkileime dntrmtr (Tutumlu 2002:1).

Ynetmen Semir Aslanyreke gre, her sanat kendisinden nce var olan sanatlardan eler

ierir. rnein, tiyatroda da edebiyat, resim, heykel, mzik, mimari, dans vs. mevcuttur ve nasl

ki tiyatroya kendisinden nce var olan sanatlarn bir sentezi gzyle bakmyorsak, sinema da

kendisinden nce var olan sanatlarn bir sentezi deildir. Sinema sinemadr. Kendi bana var

olan ve dier sanatlardan kategorik olarak ayrlan bamsz bir sanattr. Buna ramen sinemay

dnya sanat tarihinin genel perspektifinde ele almak gerekir (Arslanyurek 2000).

Andre Bazin, fotoraf ve film sreci iinde plastik sanatlarn grevini yle aklamaktadr:

Grntnn meydana getirilii, hatta insan merkez alan her eit faydaclktan bile syrlmtr.

Artk sz konusu olan, insann lm geride brakmas deil, daha genel lde, gerei rnek

olarak ve zerk bir zaman nitelii tayan lkesel bir evrim yaratldr. Bazinin zerk bir

zaman nitelii tayan diye kavramlatrd konu, sanatlarn temel kayglarndan birisidir.

Resimde, heykelde, tiyatroda, dansta, mzikte, fotorafta ve filmde zaman kavram dnlr.

Sanatlar rettikleri eserlerin kendine has bir zaman nitelii tamasn arzular (Bazinden

aktaran: Kl 2003:72).

Sinema zellikle grsel ve uzamsal gereklie baldr ve bunlar fizikilerin gerek

dnyasdr. Bu nedenle sinemann merkez gereklii fade gereklii veya konu maddesi


28/287

24

gerekliine bal deil, hareketli resimlerin uzam gerekliine baldr. Bu gereki kapsam ve

teknik estetiidir. Sinema tm gerek sanatlarn ilkidir. nk nesnelerin uzayda yer aldklar

uzamllklarn kaydeder (http://bodabas.tripod.com/ogrencicalismalari/BasakAbacigilbazin.htm)

(17.12.2005).

Plastik sanatlarda, sahnede olduu gibi mekan statiktir, deimez, ayrca amasz ve

ynszdr. Tm blmlerinin homojen olmas ve blmlerinin hibirinin zamansal olarak bir

dierini gerektirmemesi nedeniyle, insan onun iinde olduka zgr hareket eder (Esen 2000:5)

2.1. Grsel sanatlarda mekan ve trleri

Sanat eserindeki mekan (uzam) duygusunun byk lde grsel eler arasndaki

ilikiden doduu sylenebilir. (Gngr 2005a).

Uzam, nesnelerin birbirleriyle ilikilerine dayanarak zihnimizde yarattmz soyut bir

kavramdr. izgiler, ekiller, renkler ve tonlarn kullanlekilleri, izleyicinin kafasnda uzamn

nasl oluacana dorudan etki eder. rnein izgilerin yatay, dikey veya diyagonal

kullanllar, tonlardaki ya da renklerdeki deimeler uzamn yass ya da derinlemesine

alglanmasna sebep olur. Renklerin kontrast kullanm uzamn daha byk alglanmasna yol

aar vb. gibi Mekan (uzam), geni ve karmak bir grsel bileendir. Bilimin paralayan ve

kategorize eden yaklamyla bakldnda, dier grsel elerde de olduu gibi farkl

snflandrmalar olmakla birlikte, grnt sanatlarnda, yaratcsnn onu oluturu biimine bal

olarak u trlerini saptamak mmkndr: Ak-Kapal, Yass-Derin, Belirsiz-Belirli, Bo-Dolu

(Gngr 2005a).

2.1.1. Ak ve kapal mekan

eitli kaynaklarda bu kavramn ak-kapal biim2, ak-kapal kompozisyon3, ak-kapal

uzay4 eklinde de isimlendirildii grlmektedir. Belirleyici olan, izleyicinin ilgisinin grnt

erevesinin snrlar iinde tutulup tutulmaddr (Gngr 2005a).

2Bkz. James Monaco, Bir Film Nasl Okunur, ev. Ertan Ylmaz, Olak yay. stanbul, 20013Bkz. Sabit Kalfagil, Fotoraf Sanatnda Kompozisyon Fotoraf Yay., stanbul, 19814Bkz. Bruce Block, The Visual Story, Focal Press, Boston, 2001


29/287

25

Kapal uzamda grnt kendi iine kapal ve bir anlamda yeterlidir. Anlatlmak istenen

eye dair tm veriler erevenin iinde yer alrlar. Bu bakmdan seyircinin dikkati tamamen

karenin iine younlar ve ondan gsterilmeyen baka eyleri hayal etmesi beklenmez. Rnesans

dneminin birok ikonografik resim rnei buna gzel rnektir. Bu resimlerde anlatlan ykler,

hibir pheye yer brakmayacak ekilde, bitmi, tamamlanm olarak sunulurlar. Her ey

sylenmitir; izleyicinin bir ey eklemesine gerek yoktur. Hollywoodun 1930-40l yllardaki

klasik anlatm da bu tr bir erevelemeyi kendine temel almt; yani her eyin karenin

ortasnda olup bitmesi ilkesini (Gngr 2005a).

Aslnda bu durum, grsel olarak ok gl snrlarla erevelenmi grnt sanatlarnn

doasna uygun gibi grnr. Bir resim erevesi ok net bir ekilde evresinden ayrlr; fotoraf

ve sinema kareleri de yle Ama sanat, statik ve kendi maddi snrlaryla snrlanm biranlatmla yetinemezdi. Onun, sadece sanatsnn deil izleyicisinin de d gcne gereksinimi

vardr. Ak uzamda erevenin snrlar zorlanr; izleyiciden, gsterilmeyenlerin hayal edilmesi

beklenir. Kesilmi, tamamlanmam figrler, belirli bir yn gstererek gzmz ereve dna

doru eken izgiler, oyuncularn baklar veya hareket gibi grsel eler bilinli olarak uzamn

erevenin dnda da devam ettiini seyirciye hissettirmeye yneliktir (Gngr 2005a).

Resim, fotoraf gibi grnt sanatlarndan farkl olarak sinemann kendine zg

yntemlerle, uzamn izleyicilerin kafasnda kurulmasnda ve erevesinin snrlarn esnetmekte

ayrcalkl bir yeri olduu sylenebilir. rnein kurgu yoluyla, ayn mekana ait farkl bak

alarna sahip ekimler tmdengelimsel (genel ekimlerden yakn ekimlere doru) ya da

tmevarmsal (yakn ekimlerden genele varmak) yntemler araclyla, tpk bir yap-bozun

paralar gibi izleyicinin kafasnda birletirilir ve btn resim oluturulur. Sinemann karanlk bir

salonda ve izleyicinin gr alann dolduracak kadar geni bir perdede izlenmesi de,

erevesinin snrlarn unutturmakta ona nemli bir teknik katk salar. Gl kamera hareketleri

ya da kamerann ok yaknndan kareye girip kan nesnelerin hareketleri erevenin snrlarn

adeta yok eden etkiler yaparlar (Gngr 2005a).


30/287

26

2.1.2. Belirli-belirsiz mekan

Sanatn her eyden nce bir iletiim biimi olduu dnlrse, grnt sanatlarnda bu

iletiim zemininin en temel yap talarndan biri olan mekan duygusunun yaratlmasnn ne kadar

nemli olduu ortaya kar. Sonuta, grsel sanatlar grnen d dnyann verilerinden yola

kmak, onlara yaslanmak durumundadrlar. Genel olarak grsel sanat eserlerinde tanmlanabilir

bir mekann asgari ipular bulunur. Sanat eserindeki bu tr kavranabilir, anlalabilir mekan

olgusuna "belirli uzam" diyeceiz (Gngr 2005a).

Gnmzde ou sinema filminde olduu gibi, perdedeki kii ve olaylarla zdelemenin,

izleyiciyi koltuuna kilitlemenin anahtar olarak kullanld rneklerde seyircisini kendi grsel

evrenine sokmak hayati bir nem tamakta, yaratlan mekan sarp sarmalayan atmosferin temel

ta haline gelmektedir. Aslna baklrsa, en basit bir filmde bile, seyircinin perdede geenolaylar kavrayabilmesi ve anlamlandrabilmesi iin, her eyi yerli yerine oturtmas, farkl

ekimler yoluyla kendisine sunulan paralar doru olarak birletirerek olaylarn iinde getii

mekan kafasnda oluturabilmesi gerekmektedir. Ne neye gre nerede ve hangi uzaklktadr? Bu

temel sorular yantlanmakszn izleyicinin kafa karkl sona ermeyecek ve dikkatini anlatmn

baka alanlarna yneltmesi gleecektir. te bu sorulara karlk veren uzam belirli uzamdr.

letiimin devam edebilmesinin ilk koullarndan biridir. Sinema acemilerinin filmlerinde sk sk

uzamn ( ve ounlukla zamann da) doru olarak kurulamamas sonucu seyircinin anlama

gl ektii ve sonunda filmden koptuu grlr (Gngr 2005a).

Mekann kavranamamas anlama glnn yan sra endie, korku, gerilim, sknt

yaratan bir e olarak da karmza kmaktadr. Bu yzden sinemada bu etkiler yaratlmak

istendiinde, bilinli olarak kullanlmaktadr. Grsel verilerin belli bir snrn altnda olmas

durumunda izleyici grdklerini bir btnle kavuturamaz, tanmlayamaz, belirsizliin tehdit

edici basks altnda kalr. eitli nedenlerle tanmlanamayan, uzamsal ilikilerin kurulamad

uzam biimi belirsiz uzamdr (Gngr 2005a).

Nesneler dnyasnda her ey mekan kavramyla yerli yerine oturduu iin, belirsiz uzam

nesnelerin birbirleriyle ilikilerini de bozar ve belirsizletirir. Grsel sanat eserlerinde bu amala


31/287

27

da bilinli olarak kullanldna tank olunur. Her haliyle, belirsiz uzamn izleyende gl

duygusal tepkiler yarataca aktr (Gngr 2005a).

Uzam belirsiz hale getiren pek ok unsur olabilir, ancak zetlemek gerekirse grmeyi ve

kavramay engelleyen her trl veri yoksunluu ya da karmaas uzam belirsizletirir. ()

Sinemada belirsiz uzamn eitli amalarla ancak snrl srelerle kullanlabildiini, belirsizliin

sreklilii halinde iletiimin tmden kopma tehlikesi olduunu bir kez daha vurgulamak gerekir.

rnein, deneysel denebilecek bir anlatm tarzn benimseyen Irreversible (Geri Dn Yok)

filminin balang sekansnda, olduka hzl ve dzensiz bir ekilde hareket eden kamerann,

mekann, grlen eylerin ve ne olup bittiinin anlalmasn olduka gletiren grntlerinin

uzun sre kullanlmas bir ok seyircinin daha filmin banda salonu terk etmesine yol amtr

(Gngr 2005a).

Resim, fotoraf gibi zdelemenin ne kmad grsel sanatlarda belirsiz uzam, daha

ok izleyicinin d gcne hitap eden bir unsura dnr. rnein Brueghel, Bosch gibi

gerekstc ressamlar kolaylkla tanmlanabilir nesneleri, tpk dlerde olduu gibi, farkl bir

kurguyla bir araya getiriyorlar, mekan plastik bir malzeme olarak kullanyorlard. Soyut resim

rnekleri ise mekan ve nesne tanmlarndan nerdeyse tamamen vazgeerek her bireyin kendine

has bir sonuca varmasna neden olabilecek bir bilinalt etkileme aracna dnmlerdir (Gngr

2005a).

2.1.3. Bo-dolu mekan

Sanatn uzam bo ve dolu alanlardan oluur. Dolu ya da pozitif alanlar ekil ve

biimlerden, bo ya da negatif alanlar da bunlar arasndaki ya da iindeki boluklardan meydana

gelir. te bu boluklarn geneli kaplad uzama bo, dolu alanlarn ounlukta olduu uzama ise

dolu ya da youn uzam diyebiliriz (Gngr 2005a).

Bu noktada, dolu ve bo kavramlarnn bir tarafyla, alglama dzeneimizin konu-fon

ayrmyla da ilgisi olduunu belirtmek gerekir. Dikkatin yneldii ey konu ya da figr, onun

dnda kalanlar ise fon ya da zemin olarak adlandrlr. Hemen her zaman ilgi nesnelere yani

dolu alanlara yneldiinden konunun nesnelerden yani pozitif alanlardan, fonun ise negatif


32/287

28

alanlar ve balam oluturan ikincil nemdeki grsel elerden olutuunu belirtmek gerekir

(Gngr 2005a).

Uzamn tanmlanabilmesi iin grsel referanslara yani nesnelere gereksinim vardr. Bir

maviliin gkyz olduunun anlalabilmesi iin, baka hibir veri yoksa, bulutlar, kular gibi

ipular gereklidir. Bombo uzay anlatmak iin bile birka yldz grmek gerekir. Mutlak bir

boluk mekan fikrini dourmaz. Bu bakmdan pratikte bo uzam, onu tanmlayacak nesne

ipularnn asgarisini tayan mekanlar iin geerli bir kavramdr Ayn ekilde, nesneler aras ya

da ii hibir boluun, hiyerarinin, derinliin alglanmad, grlmedii durumlarda da dolu

uzamdan sz etmek olanakszlar. Grlen artk sadece gr alanmz kaplayan nesne ya da

nesneler gurubudur. Ancak onlar kafamzda bir uzay parasnn iine yerletirecek ipularn

algladmzda mekan kavram da oluur (Gngr 2005a).

Resim gibi ikiboyutlu grsel sanatlarda bazen pozitif ve negatif alanlar ayrt etmek

gleir. Baz sanatlar pozitif ve negatif alanlar eit oranda vurgulad iin negatif alan yok

gibi grnr. Bazen de bu alanlar birbirine dnerek seyircinin kafasn kartrabilir. Negatif ve

pozitif alanlarn ekil, byklk, renk gibi nitelikleri birbirleri ve mekann genel algs zerinde

deiik etkiler yaparlar. rnein geometrik ya da bildik ekil ve biimler dikkat eker ve figr

olarak ne karken, tanmlanamayan, bir eye benzetilemeyen ekiller fona dnebilirler. Yine

scak renklerin daha byk algland ve ne kt, souk renklerin ise tersine kk ve uzak

algland bilinmektedir (Gngr 2005a).

Geni negatif alanlarla tanmlanan bo uzamn, iindeki pozitif alanlar kk ve yalnz

hissettirmesi, iki alann birbiri zerindeki etkisine gzel bir rnektir: Bir kazazedenin doa

karsndaki zayfln, aresizliini, izole olmuluunu, bombo bir l ya da denizin uzak

grnts iinde onu kck gstererek aktarmak mmkndr. Ufuk izgisi erevenin altna

doru kaydrlarak gkyznn alan geniletildiinde bu ezici boluk daha etkili olacaktr. Ayn

ekilde, l grntsnde kumlarn rengine yaklaan sarms bir gkyz, ya da deniz

grntsnde suyun rengine benzer mavilikte bir gkyz genilik ve boluk etkisini

arttracaktr. Bu rneklerde deniz ve l bir nesne deil bir fon, mekan olarak alglanmaktadr.

Tehdit unsurunun boluk, yalnzlk yerine lde susuzluk, denizde sudan gelebilecek bir tehlike


33/287

29

olarak hissedilmesi istendiinde ise, n planda kumun ya da denizin dokusunun grlebilecei,

ufuk izgisinin yukarya kaydrlarak bu defa gkyznn kltlecei bir ereveye

bavurulacaktr. () Elbette bo uzamn yukardaki rneklerde olduu gibi her zaman tehdit eden

bir unsura dnmesi sz konusu deildir. Aksine, ou zaman, dinginlik, huzur gibi duygulara

elik eder (Gngr 2005a).

Pozitif alanlarn youn bir ekilde kullanld dolu uzamda, bo uzamn tersine, darlk,

skklk, karmaa gibi etkiler elde edilir. Nesne kalabal tedirgin edici, dikkatleri hep ayakta

tutan bir unsurdur. Bo bir vadiyle bir cangln ya da kalabalk bir ehrin grnts arasnda

byle bir fark vardr. Az sayda eyayla denmi bir ev ile st ste eya ylm bir evin

insanlar zerinde yaratt etkiler de farkldr (Gngr 2005a).

Pozitif alan kalabal dzensiz olduunda gerilim ve kargaa, bir dzene uygun olarak bir

araya geldiklerinde ise birliktelik, dzen ve g duygular hissedilir. Kullanlan negatif ve pozitif

alanlarn miktar, figr ve fonun ya da n planla arka plann ilikileri araclyla derinlii

yaratabilir. Figr ve fonun eit kullanm ise derinliksizlii, deseni (pattern) ya da duraan bir

kompozisyonu yaratacaktr (Gngr 2005a).

2.1.4. Yass-derin mekan

Sanata dair en ok tartlan konulardan biri, sanatn gerekle ilikisi olmutur. Sanata

yklenen ilev, gerein ne olduu hep ard sra gelen sorulardr ve grsel sanatlarn tarihi

boyunca onun alaca biim konusunda belirleyici olmutur (Gngr 2005a).

Gzn grd m yanstlmaldr, akln grd m? Bu ayn zamanda, iki boyutlu bir

yzey zerinde icra edilen grsel sanatlarn, tek bir bak asndan ve boyutluluk izlenimi

yaratarak, d dnyay gzn grdne en yakn bir biimde taklit mi edecei, yoksa bamszca

yorumlayarak kendine zg kurgusunu ve anlatm biimini mi yarataca seimiyle de ilgilidir.

Derinlik elbette kurgusal bir anlatmda da kullanlabilir ama grlen odur ki, taklitle balar

koparlmaya balandnda, derinlik yaratma kaygs da pek kalmamaktadr. Resim sanatnda

uzamn (mekan) temelde yzeysel ve derin olmak zere iki ekilde kullanlageldii sylenebilir.


34/287

30

lk ve ortaa ressamlar erken Rnesans dnemine kadar yzeysel mekan kullanmlardr

(Gngr 2005a).

Riegl, Ge Roma Dnemi Sanat Endstrisi kitabnda, eskilerin sanatnn her zaman sonsuz

uzamn yanstlmasndan ok (ocuk resimlerinde olduu gibi) tek tek objelerin yanstlmas

temeline dayandn syler. Ona gre Msr sanat, bu tutumu en u noktada sergiler; nk bu

sanatta grme duyusuna son derece alt dzeyde bir rol verilir. Nesneler dokunma duyusuyla

alglandklar biimde betimlenir, zira dokunma duyusu, nesnelerin srekli biimi konusunda,

deien bir bak asndan bamsz olarak bilgi verdii iin, grme duyusundan daha nesneldir.

Msrllarn nc boyutu yanstmaktan kanm olmalarnn nedeni de budur () boyutlu

uzam dorultusunda gelime ilk kez Yunanistanda olmu ve gze plastik biimleniin

alglannda belli bir pay tannmtr. Ancak nesnelerin, uzaktan grndkleri biimleriyle,tmyle grsel yanstlmalarn gelitirebilmek iin ge antik dnemin sanatn beklemek

gerekmitir (Gombrichden aktaran: Gngr 2005a).

Rnesans sanatlar resimde derinliin ve gereki grnn peine dtler. Doann

optik ve bilimsel bir anlayla kavran, tek bir bak asndan insan gznn grdne en

yakn grntnn yakalanmas macerasna dnt. 1350lerden 19 yy. ortalarna kadar bu

anlay hakimiyetini srdrd (Gngr 2005a). Perspektif konusundaki aratrmalar, perspektif

kurallarnn dnyann doru bir ekilde yanstlmas iin yeterli olmadn gstermitir. Her

resim, olayn doas gerei grsel tasarm gcmze ynelik bir ardr ve hibir resim izleyici

ynnden gerekletirilecek bir tamamlama olmakszn anlalamaz. Bununla temelde dile

getirilmek istenen, bir resmin, betimledii zgn nesnenin sadece snrl sayda zelliklerini

yanstabilecei gereidir ( Gombrichden aktaran: Gngr 2005a).

Gnmzde doann bilgisi tek bir bak asna hapsolmayacak kadar genilemitir.

Teknolojik aralar ve deien evre mekan bilincini de deitirdi. Buna ek olarak sanata

yklenen ilevin de byk lde deitii aktr. Yzeysel mekan pozitif kontrole daha ok

izin verir ve alma yzeyinin dzlne daha fazla uyar. Sanatnn soyutlamalarna ve anlama

ynelmesine olanak tanr. Gnmz resim sanatnda yzeysel mekan anlaynn egemen olduu

rahatlkla sylenebilir. () D dnyann gzmzn grdne en yakn bir yansmas olarak


35/287

31

karlanan fotoraf ve sinema grntsnde ise boyutlu bir dnyann iki boyutlu bir dzlemde

sunumu sz konusudur. Fotorafik grntnn tarihi, gereklik izlenimi arttrmann bir yolu

olarak, birok yntem araclyla iki boyutlu yzey zerinde boyutluluk duygusu yaratma

abalaryla doludur. Aslnda bu teknik bir sorun olmann tesinde, anlatm dzleminin yatay m

yoksa dikey mi olaca, nc boyutun kullanlmasyla yaratlacak gereklik izlenimiyle

izleyicinin duygularna hitabeden bir zdeleme mekanizmasna m yoksa bir soyutlamann

karsnda olduunun bilincinde olan izleyicinin aklna m ynelinecei, (sinemada) erevede

baklacak eye kurgu yoluyla ynetmenin mi yoksa derinlemesine sahne dzeniyle seyircinin mi

karar verecei gibi tercihlerle ilgilidir (Gngr 2005a).

2.2. Sinema sanat ve dier sanat dallarnda zaman-mekan

Kuramc Yuriy Lotman, Sanatsal Metnin Yaps isimli yaptnda sinemay anlat aracolarak nitelendirmektedir. Arnold Hauser ise sinemay gnmzn bireysel uygarlnn

balangcndan bu yana kitle iin sanat yapma yolunda ilk adm olarak grr (Uysal 2005).

Mziin gerekte bir zaman sanat, mimarinin zde bir mekan sanat olduunu belirten

Mitry, dans, dramatik sanat gibi gsteri sanatlarnn da zaman ve mekann birleimini gerekli

kldn dile getirir (Zllolu 1981:165). Wollene gre (1989:7-8), sinema sanatlar arasndaki

farklar, benzerlikleri, sanatlarn birbirine dntrlebilme ya da birbirinden aktarma yapabilme

olaslklarn, yani farkl sanatlar arasndaki iliki sorununu en can alc biimde ortaya koyar.

Felsefe ile sk skya bal bir film kuram oluturan Eisenstein (Andrew 2000:49) filmin,

ancak kendisi atraksiyonlar ynna indirgendii zaman bir sanat olarak var olabildiini

dnmektedir (). Kuram, tarih, ekonomi, sanat tarihi, psikoloji, antropoloji ve saysz dier

alanlarda yaplan almalar kapsamakta, sezgi gcnn yannda bu bilim dallar yer almaktadr.

(Andrew 2000:50-55)

ncelikle gz zerinden konuan sanat dallarna bakalm. Heykel, resim, fotoraf, plastik

sanatlar... Bir resim galerisinde, yzlerinde grdkleri resme gre deien anlamlarla yryenleri

hayal edelim. Acaba grdkleri resimler onlara ne anlatmaktadr? Ayn resim farkl izleyicilere

hangi ortak ya da deiik anlamlar iletmektedir? Ressam o resmi yaparken neleri dnm,


36/287

32

neleri bilinalt sreler halinde yaam, bir fail olarak yaad sreleri ne lde resmine

aktarabilmitir? Resme bakanlar hangi dnyann iinden gelmekte, kendilerinde ikin hangi

referanslarla resme bakmaktadrlar? Bu ve benzeri sorular gze hitap eden sanat rnlerinin bize

bir eyler anlattn fakat bu anlatmn belirsiz snrlara sahip olduunu gsterir (Sipahi 2001).

Sinemada Gstergeler ve Anlam isimli almasnn giri ksmnda sinemann henz yeni

bir sanat dal olduunu belirten Peter Wollen (1989:7-8), Bu da estetie ei grlmemi bir

grev yklyor, pek az ey yeni sanatn k kadar nemli, ciddi bir olaydr demektedir.

Wollene gre, sinema yalnzca bir sanat deil, ayn zamanda farkl ifade kodlar kipleri

kullanarak farkl kanallarda, farkl duyum blgelerine yayn yapan teki sanatlar birletiren ve

ieren bir sanattr.

Bir yontucu ve bir mermer paras, bir ressam ve bir ereveye gerilmi tuval yannda

birka tp boya, bir mzisyen ve piyano, bir yazar ve birka izgili katla bir kalem. Ama ister

gie iin yaplsn, isterse gerek bir sanat yapt olsun, bir filmin gereklemesi iin ok miktarda

para, neredeyse btn sanat dallarndan ok sayda sanat ve onlardan daha ok sayda teknik

elemann bir araya getirilmesi gerekmektedir. Ynetmen, bu deiik sanat ve tekniklerin tmn

ylesine harmanlar ve kartrr ki, sonunda film denen (kendine zg) badak bir (sanat) yapt

ortaya kar. (Dmytryk 1990:8).

Sinema ve anlatm kavram arasndaki ilikiler stnde durulduunda, bir anlatm biimi

olarak sinematografik yknn var olabilmesi iin; zaman, mekan ve kiinin (kiilerin) varl

zorunlu olmaktadr. Bu verilerden kaabilen bir film, daha dorusu ykl bir film, hemen

hemen yok gibidir. Kaabilenleri ise ykl film olarak kabul edebilmek mmkn deildir. Her

eyden nce ister sinematografik isterse yazl anlatma dayal olsun, yknn bu temel

unsurlardan birine sahip olamamas dnlemez. Bir baka deyile ve indirgeyici bir bak

asndan, yk bu eleman arasnda kurulan kombinezonlarn rndr (Adanr 1994:135).

F.Vanoyee gre Sinema zaman sanatdr. ncelikle imdiki zamann sanatdr. Her

film, deimez biimde retim balamnn imdiki zamannda saptanmtr, en azndan teknik

zellikleriyle (fotoraf, ses ve k niteliiyle, makyajyla, sesiyle vb) (Gnde, 2003:19).


37/287

33

Mustenberg ise sinematik oluumu, zihinsel bir oluum olarak algladn gstermektedir. Nasl

ki mzik, kulaa resim gze hitap ediyorsa, Ona gre, sinema zihne seslenen bir sanattr (Andrew

2000: 25).

Bir kez sinemadaki her ey imdiki zamanda, filmin izlendii srada olur ve nesnelerle

insanlar somut grnmleriyle perdede belirir. Bu nitelikleriyle sinema, karanlk salonda tm

dikkatini perde zerinde younlatrm olan izleyiciyi kendi iine alan bir gereklie sahiptir.

Ama sinema, gereklik duygusu yaratmak iin aktel gerei deitirir. Film izleme deneyimleri

sonucu izleyicide olumu kod ve alkanlklar kullanlarak, meknlara deiik anlamlar

yklenebilir (www.turkcebilgi.com/Sinema%20sanat) (23.01.2006).

Sinema sanats izleyicisini, izledii filmin mekanna ve zamanna sokmak zorundadr.Zaten ekran (perde) sanatnn en nemli zelliklerinden birisi de, onun byl bir gce sahip

olmas, izleiycisine perdede geen olay ve zaman o anda yaatmasdr. Bu da ancak zaman,

mekan, dekor, kostm, oyunculuk, diyalog, dramatik eylem, ara, gere, vb. ynnden neredeyse

kukuya yer vermeyen bir inandrclk salamakla mmkn olabilir. nk sinema kendine zg

realitesi olan bir yaam biimidir ve zamann zerinde tahakkm kurma sanatdr. (Aslanyrek

1998:50)

Nesnel zaman baz sanatlarda dorudan hissedilir. Bir tiyatro oyunu bale ya da dans

gsterisinin balamas ve bitii arasndaki sre o eserin nesnel zamann ortaya koyar. Ayn ey

film iin de geerlidir. Bir filmin sresi o filmin nesnel (saat) zamann gsterir. znel zaman ise,

grsel ya da psikolojik olarak hissedilen zamandr. Saatin gsterdii zamana aldrmakszn

kltrmze, yaadklarmza dayanarak birey olarak hissettiimiz sredir. Olayn ksa ya da

uzun olduu konusunda yargda bulunmaktr. Nesnel zaman llebilir demitik. Oysa znel

zamann llmesi mmkn deildir. Bu nedenle znel zamann nicelikten ok niteliktir (Kl

2003:76-77).

Grsel sanatlarda uzay ya da mekan kavram, nesneler iindeki ya da arasndaki boluklar

artrd kadar, zellikle iki boyutlu grsel sanatlarda perspektif gibi yntemlerle yaratlan

boyutluluk yanlsamas ile de ilikilendirilir. Leonardo'ya gre gerek sanat iki boyutlu bir


38/287

34

yzeyde boyutlu bir uzay hissi yaratabilmekti. Yaratt his bir yana, sanatn uzaynn kurallar

tamamen sanats tarafndan belirlenmi ve snrl olduunu belirtmek gerekir.

Dramatik bir metin sinema ve tiyatro ile grselletirilebilir. Dramada dmden sonraki

aama, atmann en iddetli halini ald Doruk Noktasdr. Almlayc

(dinleyici/okuyucu/seyirci) asndan heyecansal ieriin en st aamaya vard Doruk Noktas,

ayn zamanda atmalarn ana karakterin lehine veyahut aleyhine sonuland ksmdr. zm

aamasnda ise elikiler ortadan kaybolarak ya da yeniden tanmlanarak, olay rgs

tamamlanr. Tm bu sre boyunca anlatc hi ie karmyormu ve aksiyon kendi kendine

(hemen orada ve tam karmzda) ilerliyormu yanlsamas doar. Anlatcnn grnmezliini

temin eden, yani almlayc (dinleyici/okuyucu/seyirci) olay geliimininimdidelikilikisi iinde

olduu yanlsamasn yaratan dier temel ilkeler de, ksaca Birlik Kanunu (Zamanda,Mekanda ve Aksiyonda Birlik) bal altnda toplanr. Bu da, Aristotelesin drama teorisini

gelitirdii Poetika eserine dayanr. Geri dnr bunlardan yalnzca eylemde birlik kuraln

vurgulam, fakat 17. Yzyl Fransasnn klasik kuramclar buna bal kimi ifadelerden yola

karak dier eleri de (zaman ve mekan) bu birlie tabi klmtr (Aristotelesden aktaran: nal

2003).

Epik iir ok geni bir zaman dilimini ele alabilirken, dramatik anlatm biimi karakterin

(ya da karakterlerin) hayatndaki snrl bir zaman dilimini (karakterin yaamnn krlmaya

urad ve byk bir deiimin eiine geldii an) inceler. Zaten krlma noktalar geni bir

zamana yaylmaz; ksa sre iinde ve iddetle ortaya kar. Dramatik gsterimde, karakterin sahip

olduu elikilerin nasl olutuunu ocukluundan ve genliinden balayarak uzun uzadya

deinmek mmkn deildir. nk o zaman dramatik anlatm zayflar ve epizodik anlatma

doru kayar. Seyirci de, zaman makinesine binmiesine bir kiinin ocukluu ve genlii

zerinde dolamann mmkn olmadn bildii iin, olaylarla imdiki zamanda bizzat kar

karya olduu yanlsamasndan kopar ve bunlar bir anlatcdan dinlediini anlar. Yani

olaylar, gemite olup bitmilik olarak izlemeye balar. Bu sebeple dramatik anlatmn Serim

blmnde bu elikilerin ksaca tantlmasyla yetinilir ve hemen sonrasnda bunlarn atmaya

dnp, youn ve iddetli olaylar silsilesi olarak patlak veriine younlalr (nal 2003).


39/287

35

Olaylarla almlayc (dinleyici/okuyucu/seyirci) arasndaki imdidelik ilikisinin

(yanlsamasnn) dramann balca nitelii olduunu fark eden Fransz klasikileri, Aristotelesin

metninden yola karak zamanda birlik ilkesini tanmlamlar ve aksiyonun birka saat iinde

veyahut bir tam gn amayacak lde dzenlenmesi gerektiini belirtmilerdir. yle ki,

dramatik metinde meydana gelen her ey, en fazlasndan yirmi drt saat iinde olup bitmelidir.

Dier bir deyile eylem, bir gn, bir ay veyahut bir yl sonraya taacak biimde gevetilmemeli,

aksiyonun balangcyla bitii arasndaki sre btnyle seyircinin gz nnde geecek denli

btnlkl olmaldr. Elbette buna bal olarak dier bir kurala, mekanda birlik kuralna

varlmaktadr. Yine klasik kuramclara gre dramatik aksiyon tek bir mekanda gemeli,

btnyle orada olup bitmelidir Hatta bu kural o denli sk tutulur ki, Bu tek yerin bir kent, hatta

bir ev olarak yorumlanmas, her sahnenin kentin eitli yerlerinde, ya da evin baka baka

kelerinde geirilmesi bile hatal grlr. Oyunun getii yer, kiinin durup baktnda gras iinde kalan alan olmaldr (enerden aktaran: nal 2003). Demek ki sradan bir

gzlemcinin reel zaman ve mekan ile kurduu iliki, dramatik mekann inasnda esas olarak

alnmtr. Elbette gnmzde drama, gelitirdii yeni teknik ve yntemler sayesinde, seyircinin

yanlsamasn bozmakszn ok farkl mekan ve zamanlar da kucaklayabilmektedir. Fakat yine

de trn klasik rnekleri (zellikle Hollywood elencelik filmleri), mmkn olduu kadaryla bu

kurala uygun biimde organize edilirler (nal 2003).

Sinema soyut bir sanattr. () sinemadaki uzam da znde soyuttur, nk iki boyutludur.

Oyuncu izleyiciye srtn dnmtr oysa ite yz gzkmektedir. Fsldar, yz glmser,

odada bulunan herhangi birinden ok daha fazlasn izleyici grr () sinemada zaman

deikendir; belirli bir uzama bal deildir () geriye, yana sramalara izin verir. Burada yeni

bir yaznsal tre ulalr: Sinemada destans geni zaman sine-romana yol amaktadr.

Oyuncunun bedeni, sinemada soyuttur. Bir nokta kadar kktr. te elleri iskambil kdn

kartrmaktadr ve btn perdeye yaylmtr () Ayrntlar, bezem donanmlar soyuttur: Bir

fakirin, yzne kapy kapatnz, duvardan kacaktr () szcyle, szyle her trl

oluturucusuyla Yuriy Tynianov iin sinema soyut bir sanattr (Tynianovdan aktaran: Gnde

2003:102).


40/287

36

Sinemay teki grafik sanatlardan ayran en temel zellik harekettir. Hareket araclyla

zaman iinde bir yk anlatmak, dnmler ve gerilimler yaratmak olanakldr. Nesneler ve

insanlar grntde gerekteki biimleriyle belirdii iin, sinema gereklik izlenimini en gl

biimde veren sanattr. Sesin kullanm bu gereklik izlenimini daha da glendirmitir

(www.turkcebilgi.com/Sinema%20sanat) (23.01.2006).

Sinemay teki grnt sanatlarndan ayran temel zellikse deiik zaman ve mekn

paralarn yanstan grntlerin bir filmde istenen uzunlukta ve srayla art arda

birletirilebilmesidir. Bu e ok deiik anlamlar yaratma ve ykleme olanaklar salad gibi,

filmin meknn her yerinde ve zaman iinde dolamasna da olanak verir

(www.turkcebilgi.com/Sinema%20sanat) (23.01.2006).

Sinemada zaman boyutuyla; yani, gemi zaman, imdiki zaman ve gelecek zaman ayn

anda izlenebilir. Tarkovski, sadece sinemaya zg olan bu zaman olgusuna zaman iinde

zaman adn vermitir. Sinemada zaman reel (astronomik), kurgusal (irreel) ve hayali (mevhum)

zaman olarak e ayrmak artk geleneksel hale gelmitir. Zaman kelimenin dar anlamyla ele

alrsak bu dorudur. Reel zaman filmde geen srenin gerek zamanla uyum halinde olduu

zamandr. rnein bir repliin filmde sylenme sresi, gerek zamanla bire bir uyum halinde

olur. Bir zaman diliminin kurgu yoluyla veya zel ekimlerle gerek zamana gre uzatlmas ya

da ksaltlmasdr. Hayali zaman ise nasl ve ne zaman olduu belirsiz zamandr. Bu zaman

trne daha ok bilim-kurgu filmlerinde rastlanabilir. Ayrca, film kahramanlarndan birinin

dnceleri ya da yapmak istedii tasarlar grselletirildiinde, filmdeki zam

sinemada gorsel zaman ve mekan kurgusu

Documents