Sidek Saniff : Menelusuri Struktur Genetik dalam Bukan Binatang BuruanMuhammad Jailani Abu TalibAkademi Pengajian Melayu

Abstrak

Puisi memainkan peranan yang penting dalam pembangunan sesebuah masyarakat. Turut tidak terkecuali daripada fenomena tersebut adalah masyarakat Melayu yang mempunyai tradisi puisi yang kaya. Antara puisi-puisi yang turut merupakan kebanggaan masyarakat Melayu adalah sajak yang memantulkan nilai-nilai keintelektualan dan sosio-budaya sesebuah zaman. Namun begitu, apakah peranan penyair-penyair yang kurang prolifik berbanding dengan penyair-penyair lain? Kertas kerja ini akan membincangkan karya-karya puisi Sidek Saniff, seorang penyair dan politikus Melayu Singapura. Dengan menggunakan teori Strukturalisme Genetik, yakni salah satu daripada aliran teori Marxisme, puisi-puisi tersebut akan dikupas dengan pemerhatian terhadap sosio-ekonomi, sentimen khalayak, ideologi masyarakat dan kelas sosial dalam sesebuah masyarakat. Hasil daripada pemerhatian yang dijalankan, pengkaji turut telah menghasilkan sebuah model yang dapat digunakan bagi memahami struktur genetik budaya Melayu Singapura. Di bahagian akhir kertas kerja ini, pengkaji turut telah menghuraikan tiga sumbangan besar Sidek Saniff dalam dunia penyairan lewat puisi-puisi tulisannya yang dimuatkan dalam kumpulan sajak Bukan Binatang Jalang.

1.0 Pengenalan

Puisi memainkan peranan yang penting dalam pembangunan sesebuah masyarakat. Tidak

terkecuali daripada fenomena tersebut adalah puisi Melayu yang sejak berkurun lamanya

mempunyai tempat yang istimewa dalam budaya alam Melayu. Bahkan, Tenas Effendy

(2004:v) berpendapat bahawa orang Melayu mempunyai tradisi syair yang begitu kental

sehinggakan tiada satu pun suku mahupun kaum lain di bumi Nusantara yang mempunyai

tradisi kepenyairan seperti suku kaum orang Melayu.

Tradisi kepenyairan Melayu telah bermula sejak berabad dahulu dengan kehadiran

pantun, nazam, mantera, gurindam, sesomba, peribahasa, karmina dan sebagainya. Namun

begitu, dalam perbincangan tentang puisi moden Melayu, sajak merupakan satu-satunya

1

bentuk puisi moden Melayu. Namun itu, selaras dengan perawakan puisi-puisi sebelumnya,

sajak memantulkan nilai-nilai keintelektualan dan sosio-budaya sesebuah zaman. Menurut

Sahlan Mohd. Saman (2005:117) :

“Sajak telah membentuk suatu genre baharu yang membawa ciri-ciri global, namun perisian dan pemikirannya tetap bertunjang pada tradisi dan lokal Melayu Nusantara.”

Senada dengan gagasan di atas, dapat dirumuskan bahawa pola pemikiran sesebuah

masyarakat dalam sesebuah zaman turut dapat ditelusuri dalam karya-karya kesusasteraan.

Dalam erti kata yang lain, penelitian terhadap puisi sesebuah zaman dapat memberikan

gambaran status pemikiran masyarakat yang menghasilkannya. Hakikatnya, puisi, sebagai

sebuah karya seni yang bersifat intelektual tidak pernah hadir dalam ruang kekosongan tetapi

bertitik tolak daripada desakan naluri sang penyair.

Dalam hal ini, Tuan Haji Sidek Sanif merupakan seorang insan yang menepati ciri-ciri

sajak sebagaimana yang telah ditafsirkan Sahlan Mohd. Saman. Namun begitu, menariknya,

ciri-ciri tersebut sebenarnya lebih jelas terpancar pada diri Haji Sidek Saniff sebagai seseorang

yang berfikiran global namun berjiwa lokal. Dalam erti kata yang lain, beliau mengabadikan

ciri-ciri seorang insan yang bersifat glokal.

Kertas kerja ini akan membincangkan karya-karya puisi tulisan Tuan Haji Sidek Sanif

serta menghuraikan sumbangannya terhadap khazanah kepenyairan Melayu. Selain daripada

itu, kertas kerja ini akan menggunakan pendekatan teori Marxisme, khususnya dengan

menggunakan teori Strukturalisme Genetik untuk menghuraikan falsafah yang tersirat dalam

puisi-puisi tulisan Sidek Saniff.

2

2.0 Latar Belakang Kajian

Sidek Saniff merupakan sebuah nama yang sinonim dengan perkembangan bahasa Melayu di

Singapura. Mentelah lagi, beliau pernah menerima jawatan sebagai Menteri Negara

Pendidikan dan Menteri Negara Kanan Pendidikan. Sebagai seolah ahli politikus, Sidek

Saniff merupakan seseorang yang amat disegani dan dihormati di Singapura. Namun begitu,

sumbangannya terhadap dunia kepenyairan dan kesusasteraan sering diketepikan sama sekali

oleh khalayak sastera mahupun masyarakat am. Malah, dalam sebarang perbincangan tentang

kesusasteraan, khususnya dalam genre puisi, nama beliau jarang sekali diketengahkan sebagai

seorang penyair biarpun beliau pernah menerbitkan sebuah kumpulan puisi sendiri yang

berjudul Bukan Binatang Buruan. Dalam keterbatasan ruang penerbitan di Singapura,

kejayaan Sidek Saniff untuk menghasilkan sebuah kumpulan puisinya sendiri merupakan

suatu kejayaan yang wajar diambil perhatian oleh masyarakat sastera setempat. Apatah lagi,

dalam ruang perbincangan tentang perkembangan sastera dan bahasa, beliau banyak

menyumbang terhadap khazanah keintelektualan dan kreativiti bangsa.

Kajian ini bertitik tolak daripada kesedaran bahawa Sidek Saniff merupakan antara

nama yang sering terpinggir daripada alam kepenyairan. Hal tersebut mungkin disebabkan

kebarangkalian bakat puisinya ditenggelamkan oleh kejayaan-kejayaan beliau dalam pelbagai

bidang lain, khususnya dalam bidang politik. Selain daripada itu, kajian ini turut diusahakan

atas kesedaran bahawa puisi-puisi Sidek Saniff masih belum dikaji secara eksplisit melainkan

kata-kata pandangan dan ulasan yang diberikan ke atasnya oleh beberapa individu. Namun

begitu, kajian-kajian saintifik yang berlandaskan teori-teori tertentu masih belum pernah

dijalankan ke atas puisi-puisi Sidek Saniff.

3

3.0 Tujuan Kajian

Dalam rangka kajian ini, kertas kerja ini bertujuan untuk menghuraikan sumbangan Sidek

Saniff terhadap dunia kesusasteraan, khususnya pada dunia kepenyairan. Selain daripada itu,

kajian ini turut bertujuan untuk merancakkan lagi suasana kajian ilmiah berkenaan dengan

hasil-hasil kesusasteraan dari Singapura.

4.0 Bahan Kajian

Kajian ini akan merujuk kepada bahan-bahan yang diperolehi daripada perpustakaan

Akademi Pengajian Melayu, Universiti Malaya, perpustakaan utama Universiti Malaya, dan

Perpustakaan Negara Singapura. Selain daripada itu, pengkaji turut akan merujuk kepada

internet sebagai salah satu daripada sumber maklumat berkenaan dengan penyair.

Namun begitu, bahan utama kajian tersebut adalah kumpulan puisi Bukan Binatang

Buruan daripada Sidek Saniff. Buku tersebut merupakan terbitan Majlis Bahasa Singapura

pada tahun 2004 dan memuatkan hasil-hasil karya Sidek Saniff dari tahun 1955-2004.

5.0 Batasan Kajian

Setiap kajian pasti mempunyai ruang keterbatasannya yang tersendiri. Tidak terlepas

daripada keterbatasan tersebut adalah kertas kerja ini yang membataskan skop kajiannya

kepada karya-karya yang termuat dalam Bukan Binatang Buruan.

Selain daripada itu, pengkaji turut akan menggunakan pendekatan teori Marxisme

dalam usaha menghuraikan sumbangan kepenyairan Sidek Saniff terhadap dunia puisi

Melayu. Namun demikian, teori Marxisme sebenarnya dapat dipecahkan kepada lima model

kecil yang mencakupi model pencerminan, model penerbitan, model pengetahuan negatif,

4

model genetik dan model bahasa. Dalam ruang perbincangan kertas kerja ini, skop kajian

Bukan Binatang Buruan akan dibataskan dengan pendekatan model genetik sebagaimana

yang telah dikeutarakan oleh Lucien Goldmann, seorang sarjana kesusasteraan yang

berketurunan Franco-Romanian. Sesuai dengan prinsip teori tersebut, kajian ini hanya akan

meneliti hubungan estetik puisi-puisi nukilan Sidek Saniff dengan mesej yang tersirat

dalamnya.

Biarpun Sidek Saniff mempunyai sumbangan yang besar dalam perihal bahasa dan

sastera sebagai seorang aktivis, sumbangannya dalam dunia bahasa dan kesusasteraan yang

tidak melibatkan puisi-puisi beliau secara langsung turut tidak akan diambil kira dalam

rangka perbincangan kertas kerja ini. Perihal tersebut antara lainnya adalah selaras dengan

prinsip teori yang digunakan bagi mendekati karya-karya Sidek Saniff. Atas dasar itu,

penglibatannya sebagai seorang ahli politikus yang telah memperjuangkan perihal-perihal

kesusasteraan, bahasa dan pelajaran tidak akan diambil kira melainkan sebagai rujukan

langsung terhadap puisi-puisi tulisannya.

6.0 Kaedah kajian

Kajian ini telah dilaksanakan dengan menggunakan kaedah kepustakaan dan kaedah analisis

tertumpu, yakni dengan meneliti puisi-puisi dalam Bukan Binatang Buruan. Analisis

tertumpu dilakukan dengan memberikan perhatian kepada mesej dan estetika puisi-puisi

Sidek Saniff. Selain itu, kajian ini turut akan dilakukan dengan menemubual beberapa

individu yang mempunyai hubungan akrab dengan penyair lewat penglibatan-penglibatan

professional. Antara individu-individu yang akan ditemu bual adalah Mohamed Pitchay Gani

bin Mohamed Abdul Aziz - Presiden Angkatan Sasterawan 50 dan Drs. Haji Masran Sabran –

Naib Yang Dipertua Alumni Maktab Perguruan Sultan Idris (Singapura).

5

7.0 Konsep-konsep penting

Dalam bidang kajian kesusasteraan Melayu, terdapat pelbagai konsep yang digunakan oleh

para sarjana luar negeri mahupun dalam untuk mengkaji hasil sesuatu karya kesusasteraan.

Turut tidak terkecuali daripada hakikat tersebut adalah kajian berkenaan dengan puisi Bukan

Binatang Buruan ini. Konsep-konsep yang dijelaskan di bawah penting bagi pembaca untuk

memahami inti kertas kerja ini dengan lebih berkesan :

7.1 Puisi

Puisi merupakan sebuah hasil seni kesusasteraan yang dalam rangkaian kata yang terbatas,

mampu untuk membekamkan perasaan, keintelektualan dan pandangan penyair terhadap

segala fenomena yang menyelubungi dirinya. Dari sudut etimologi, istilah ‘puisi’ berasal

daripada perkataan ‘poiesis’ yang bererti penciptaan. Dalam bahasa Inggeris pula, perkataan

puisi dapat dipadankan dengan istilah poetry yang mempunyai hubungan erat dengan istilah

poet dan poem. Istilah poet sebenarnya berasal daripada bahasa Yunani yang merujuk kepada

proses penciptaan. Dalam bahasa asalnya, poet merujuk kepada insan yang mencipta lewat

imaginasinya sendiri, orang yang hampir-hampir menyerupai tuhan atau dewa atau yang amat

meminati subjek ketuhanan atau kedewaan. Poet adalah orang yang mempunyai daya

penglihatan dan pengamatan yang tajam, berperawakan suci serta turut disegani sebagai ahli

falsafah, guru, dan intelektual yang berani untuk menegakkan kebenaran yang terlepas

daripada pandangan mata kasar. Namun begitu, tafsiran puisi turut dapat diperhatikan seperti

berikut :

Samuel Taylor Coleridge

Samuel Taylor Coleridge mengemukakan puisi itu adalah kata-kata yang terbaik

dalam susunan terbaik. Penyair memilih kata-kata yang setepatnya dan disusun secara

6

sebaik-baiknya, misalnya seimbang, simetris, antara satu unsur dengan unsur lain

sangat erat berhubungannya, dan sebagainya. - (dalam Pradopo, 1993:6)

Carlyle

Carlyle mengatakan bahawa puisi merupakan pemikiran yang bersifat muzikal.

Penyair menciptakan puisi itu memikirkan bunyi-bunyi yang merdu seperti muzik

dalam puisinya, kata-kata disusun begitu rupa hingga yang menonjol adalah rangkaian

bunyinya yang merdu seperti muzik, iaitu dengan mempergunakan orkestra bunyi. -

(dalam Pradopo, 1993:6)

Wordsworth

Wordsworth mempunyai gagasan bahawa puisi adalah pernyataan perasaan yang

imaginatif, iaitu perasaan yang direkakan atau diangankan. Adapun Auden

mengemukakan bahawa puisi itu lebih merupakan pernyataan perasaan yang

bercampur-baur. - (dalam Pradopo, 1993:6)

Dunton

Dunton berpendapat bahawa puisi sebenarnya merupakan pemikiran manusia secara

konkrit dan artistik dalam bahasa emosional serta berirama. Dengan kiasan serta citra

yang disusun secara artistik (selaras, simetrik, pemilihan kata-kata yang tepat, dan

sebagainya). Bahasanya juga penuh perasaan di samping berirama seperti muzik

(pergantian bunyi kata-katanya berturu-turut secara teratur). - (dalam Pradopo,

1993:6)

Shelley

Shelley mengemukakan bahawa puisi adalah rekaman detik-detik yang paling indah

7

dalam hidup. Misalnya saja peristiwa-peristiwa yang sangat mengesankan dan

menimbulkan keharuan yang kuat seperti kebahagiaan, kegembiraan yang memuncak,

percintaan, bahkan kesedihan kerana kematian orang yang sangat dicintai. Semuanya

merupakan detik-detik yang paling indah untuk direkam. - (dalam Pradopo, 1993:6)

Hadijah Rahmat

Hadijah Rahmat berpendapat bahawa puisi merupakan luahan, penglahiran atau

ekspresi perasaan, fikiran, pengalaman dan imaginasi penulisnya yang disalurkan

dalm bentuka dan ciri-ciri seni yang tersendiri. Menurutnya lagi, ciri-ciri atau sifat

inilah yang membezakannya dengan karangan atau ciptaan sastera yang lain yang

berbentuk prosa seperti cerpen, novel, esei, drama dan lain-lain lagi. – (Hadijah

Rahmat, 1995:107)

Michael Oakeshott

Bagi Michael Oakeshott, puisi merupakan sebuah impian dalam impian besar

kehidupan, sekuntum bunga liar di tengah-tengah tanaman jagung. (Michael

Oakeshott, 1959:62-63)

David Diaches

David Diaches menggagaskan bahawa puisi merupakan hasil rakaman segala

pengalaman penyair yang telah dibentangkan buat tatapan semua. Menurutnya lagi,

seorang penyair mengumpulkan ciri-ciri pengalaman yang mungkin terpisah dan tidak

berkaitan dan menjadikannya kepaduan yang bererti. – (Hadijah Rahmat, 1995:107)

Zainal Abidin Ahmad (Za’ba)

Zainal Abidin Ahmad ataupun Za’ba berpendapat bahawa puisi merupakan karangan

berangkap yang khas dipakai untuk melafazkan fikiran yang cantik dengan bahasa

8

yang indah, dan melukiskan kemanisan dan kecantikan bahasa. Maka dengan

gambaran yang cantik ini perkara yang dikatakan itu bertambah menarik kepada hati

orang mendengarnya. – (dalam Hadijah Rahmat, 1995:107)

Berdasarkan tafsiran-tafsiran di atas, dapatlah pengkaji membuat kesimpulan bahawa

puisi merupakan sebuah wadah pengluahan batin, emosi dan perasaan penyair yang

diabadikan dalam rangkaian kata yang puitis sifatnya serta berupaya untuk memberikan

kesan pada jiwa yang membaca.

7.2 Teori Strukturalisme Genetik

Teori Strukturalisme Genetik merupakan salah satu daripada teori sosiologi sastera, serta

merupakan rangkaian daripada teori Marxisme. Teori tersebut telah dikemukakan oleh

Lucien Goldmann (1913-1970). Namun begitu, dalam kalangan penganut teori Marxisme,

Lucien Goldmann dianggap sebagai golongan neo-Marxis.

Menurut Mana Sikana (2007:270), “Goldmann berpendapat bahawa karya sastera

yang bernilai itu merupakan struktur yang bermakna dan mempunyai kohenrensi di

dalamnya. Struktur yang bermakna itu mewakili pandangan dunia penulis sebagai wakil

golongan masyarakatnya. Dengan demikian, karya sastera dapat difahami asal terjadinya,

genetiknya.”

Teori tersebut antaranya berpendapat bahawa teks sastera yang ingin dibicarakan itu

terlebih dahulu haruslah memmpunyai mutu seni yang tinggi. Dalam erti kata yang lain,

karya tersebut haruslah terjamin mutunya dan berkualiti. Perihal tersebut sebenarnya

disebabkan teori strukturalisme yang menuntut teks tersebut dilihat dari dalaman serta

penilaiannya dibuat daripada konteks estetiknya.

9

Namun begitu, secara prinsip, kaedah kritikan menurut teori strukturalistik genetik

bersifat historis. Dalam erti kata yang lain, makna dapat ditelusuri daripada sejarah makna

karya tersebut.Selain daripada itu, teori tersebut turut melibatkan pandangan dunia sesebuah

teks dengan pandangan kelas social. Menurut teori tersebut, kesedaran social yang yang

terjelma daripada kelas social itu merupakan sesuatu yang penting dan abadi. Lewat

kesedaran social yang hadir dalam teks kesusasteraan, sikap serta pandangan penulis dapat

diteliti.

Dalam rangka teori sosiologi sastera Strukturalisme Genetik, teori tersebut turut dapat

diaplikasikan untuk membincangkan situasi pengarang yang dipengaruhi oleh empat perkara

utama, yakni status kelas, ideologi masyarakat, situasi ekonomi dan keadaan khalayak. Teori

tersebut meneliti hubungan sastera dengan masyarakatnya dengan gagasan bahawa sastera

lazimnya bersifat mimesis serta merupakan cerminan masyarakat. Dalam hal ini, Goldmann

sebenarnya berpendapat bahawa “sesebuah karya sastera itu mempunyai hubungan yang

sangat akrab dengan konteks masa dan zaman dengan system pemikiran dan pandangan

hidup masyarakat.” (dalam Mana Sikana, 2007:269)

Asasnya, teori Strukturalisme Genetik sebenarnya merupakan gemblengan dua

konsep dasar, yakni strukturalisme dan genetik. Teori Strukturalisme Genetik dapat

difahamkan sebagai teori strukturalisme kerana dalam mendekati sesebuah karya

kesusasteraan, teori tersebut menumpukan perhatiannya terhadap struktur-struktur mental

yang penting dan menonjol dalam karya tersebut. Struktur-struktur tersebut sekali gus

membentuk karya akhir yang diterima pembaca. Goldmann turut menegaskan bahawa

struktur-struktur tersebut harus difahami dengan penghayatan dan penelitian terhadap punca

10

dan asal usulnya dalam proses sejarah. Dengan ini, karya kesusasteraan dapat dilihat sebagai

sebuah bahan yang sempurna sifatnya dengan struktur-strukturnya yang tersendiri ataupun

sebagai sebuah komponen dalam cebisan sejarah social. Secara khususnya, Goldmann

meneliti world view penulis dengan meneliti aspirasi, idea, perasaan dan pengalaman yang

diluahkan sesebuah kelas social pada sesebuah peringkat dalam sejarah.

8.0 Analisa data

8.1 Bukan Binatang Buruan

Bukan Binatang Buruan merupakan kumpulan puisi Haji Sidek Saniff yang diterbitkan pada

tahun 2004 oleh Majlis Bahasa Melayu Singapura. Buku tersebut mengumpulkan empat

puluh puisi yang telah dihasilkan Sidek Saniff sejak penglibatannya dalam dunia kepenyairan

sejak 1955. Judul koleksi tersebut turut dipetik daripada nama sekuntum puisi yang turut

termuat dalam buku tersebut.

8.1.1 Sidek Saniff Sidek Saniff ataupun ESBIES telah dilahirkan pada 18 April 1938 di Singapura. Anak

kelahiran Singapura tersebut merupakan lulusan Maktab Perguruan Sultan Idris (MPSI),

Perak (Malaya) serta telah memperolehi ijazah Sarjana Muda Kesusasteraan (kepujian)

daripada University of London. Dari tahun 1953-1980, beliau aktif sebagai seorang guru serta

telah melahirkan beberapa anak didik yang memainkan peranan yang besar dalam

pembangunan masyarakat Melayu.

Namun begitu, pada tahun 1976, Sidek Saniff mula menceburi bidang politik sebagai

anggota parlimen kawasan undi Kolam Ayer. Kejayaannya dalam bidang politik akhirnya

menyaksikan pelantikannya sebagai Menteri Negara Pendidikan sehingga ke jawatan Menteri

11

Negara Pendidikan dan Menteri Negara Kanan Persekitaran Singapura hingga persaraannya

pada 2001. Selain daripada itu, beliaru turut merupakan pengerusi Majlis Bahasa Melayu

Singapura dari tahun 1986 hingga 2002.

8.3 Struktur Genetik Budaya Masyarakat Melayu Singapura

Seperti yang telah digagaskan di atas, Bukan Binantang Buruan sebenarnya dapat dilihat

sebagai cerminan sesebuah masyarakat, khususnya tentang masyarakat Melayu Singapura.

Sesuai dengan landasan teori Strukturalisme Genetik yang membincangkan sejarah sesuatu

perkara yang banyak memberikan kesan terhadap karya yang dihasilkan. Sesuai dengan

rangka perbincangan konsep marxisme yang dianuti Goldmann, masyarakat dipengaruhi

empat perkara utama yang sekali gus merangka falsafah dasar teori tersebut. Teori tersebut

amat prihatin terhadap empat perkara utama, yakni tentang kelas sosial, ideologi masyarakat,

situasi ekonomi dan keadaan khalayak. Senada dengan gagasan tersebut, di bawah

merupakan penjelasan ringkas akan keempat-empat konsep tersebut dalam budaya

kemasyarakatan Melayu Singapura.

Kelas Sosial

Sejarah sesebuah masyarakat merupakan hasil daripada konflik dalaman antara kelas-kelas

social, khususnya antara masyarakat bourgeoisie dan proletariat, dan nadi penggerak

pembangunan, yakni teknologi serta sebarang institusi yang mempunyai pengaruh. Selain

daripada itu, masyarakat proletariat sebenarnya turut dapat dipecahkan kepada dua kumpulan

yang lebih kecil, yakni kumpulan proletariat (biasa) dan kumpulan lumpenproletariat.

Menurutnya, masa hadapan sesebuah masyarakat sebenarnya amat bergantung pada

perkembangan yang dihasilkan daripada konflik sosial tersebut. Penggolongan sosial dapat

dikelompokkan seperti berikut :

12

Bourgeoisie – Merujuk kepada golongan yang memiliki kuasa

pembangunan dan berkemampuan untuk membeli tenaga kuasa yang

dimiliki golongan proletariat. Golongan bourgeoisie sebenarnya turut

dapat dipecahkan kepada dua golongan utama, yakni kaum bourgeoisis

dan petit bourgeoisie. Petit bourgeoisie merujuk kepada kelas bourgeoisie

yang mempunyai kuasa pembangunan yang sama seperti kaum

bourgeoisie biasa namun tetap mempunyai pekerjaan sendiri. Dalam hal

ini, kaum tersebut merujuk kepada perusaha-perusaha bisnes secara kecil-

kecilan dan sebagainya.

Proletariat – Merujuk kepada individu-individu yang mendagangkan

tenaga kuasa mereka yang dalam rangka pembangunan kapitalis, tidak

memiliki sebarang keuntungan mahupun hasil yang diusahakan oleh

kudrat mereka sendiri. Dalam konteks masyarakat Melayu Singapura,

golongan tersebut sebenarnya dapat merujuk kepada golongan kelas

bawahan, yakni golongan perkerja-pekerja kilang dan sebagainya. Selain

daripada itu, proletariat turut dapat dipecahkan kepada sebuah golongan

lagi, iaitu golongan lumpenproletariat. Golongan tersebut merujuk kepada

golongan yang paling rendah kelasnya dalam masyarakat sosial, yakni

golongan penjenayah, peminta sedekah, kutu rayau dan sebagainya.

Golongan tersebut lazimnya tidak mempunyai sebarang taruhan dalam

ekonomi pembangunan.

Ideologi Masyarakat

13

Dari sudut etimologi, ideologi berasal daripada bahasa rumawi serta merupakan gabungan

dua perkataan dasar, yakni ideo dan logos.

“Ideologi merupakan sebuah proses yang dihasilkan golongan pemikir dalam keadaan sadar. Biarpun proses dan hasil itu mungkin benar, keadaan sadar itu adalah palsu. Motif utama yang mendorongnya kabur bagi dirinya sendiri. Sekiranya jelas, maka proses tersebut bukanlah sebuah proses ideological. Daripada itu, beliau membayangkan serta didorong pengaruh-pengaruh yang penuh kepalsuan” – Engels (1968)

Ideologi sesebuah masyarakat lazimnya sudah ditetapkan lebih awal lagi oleh

golongan-golongan tertentu yang berpengaruh besar dalam perihal pentadbiran sesebuah

masyarakat ataupun negara, yakni golongan pemikir ataupun politikus. Perkara tersebut tidak

berbeza dengan ideologi masyarakat yang telah ditetapkan oleh pemerintah di Singapura

lewat segala dasar dan undang-undang yang diamalkan. Selain daripada itu, penyataan Engels

sekali gus mengisyaratkan bahawa ideologi yang lazimnya ditetapkan terlebih dahulu itu tidak

semestinya membawa kepada kebaikan. Dalam erti kata yang lain, proses tersebut turut

kadang kala dapat memberikan pengaruh negatif terhadap masyarakat.

Namun begitu, bagi memahami ideologi masyarakat Singapura, maka terpaksalah

dibicarakan tentang ideologi yang dibawa pemerintah Singapura yang secara keseluruhannya

dikuasai oleh politikus dan pemikir dari Parti Tindakan Rakyat (PAP). Dalam hal ini, Lily

Zubaidah Rahim berpendapat (2001:43) :

“The PAP’s ideological orientation appears to have increasingly gravitated from an ostensible commitment to democratic socialist principles in the late 1950s and 1960s towards a more ideological conservative worldview as its political hegemony became more entrenched from the 1970s.”

Ideologi pemerintah Singapura sering disesuaikan dengan keadaan khalayak rakyat

marhaen dan isu-isu penting yang berlegar dalam persekitaran dunia kontemporari. Namun

14

begitu, dasar pemerintah tidak pernah berganjak daripada system demokrasi yang dianutnya.

Walau bagaimanapun, para pengkritik sering berpendapat bahawa Singapura sebenarnya

menganuti dasar demokrasi social, sebuah perkara yang tidak disetujui oleh PAP. Biarpun

begitu, terdapat beberapa polisi dalam rangka pentadbiran negara yang mempunyai unsur-

unsur sosialisme. Sebagai contoh, perumahan di Singapura kebanyakannya merupakan milik

negara. Selain itu, syarikat-syarikat milik pemerintah turut menguasai ekonomi negara.

Undang-undang Singapura merupakan warisan daripada penjajahan pihak Inggeris.

Atas dasar itu, undang-undang Singapura banyak terpengaruh dengan system undang-undang

Inggeris dan British-India. Namun begitu, PAP tidak menerima nilai-nilai yang ditetapkan

dalam system demokrasi liberal Inggeris yang disanggah pihak PAP sebagai kebaratan. PAP

turut berpendapat bahawa system demokrasi tidak seharusnya sama buat semua negara.

Sebaliknya, dalam rangka demokrasi yang dianuti Singapura, negara tersebut turut

membudayakan prinsip meritokrasi yang berpegang bahawa kejayaan sebenarnya dapat

dikecapi melalui keupayaan diri sendiri tanpa sebarang pengaruh dari harta ataupun

kedudukan individu ataupun masyarakat tersebut di mata khalayak. Atas dasar meritokrasi,

bantuan khusus buat masyarakat Melayu ditolak pemerintah atas kepercayaan bahawa

bantuan tersebut akan menjejas mentaliti Melayu Singapura yang sering meminta-minta di

samping membeza-bezakan kaum etnik yang terdapat di Singapura.1 Malahan, Lee Kuan Yew

(dalam Lily Zubaidah Rahim, 2001:53) menegaskan :

“Masalah ini merupakan masalah psikologi...Sekiranya mereka (Melayu) cuba dengan lebih tekun dan tabah, maka jurang pendidikan antara mereka dan kaum Cina dan India akan dirapatkan…Kemajuan dan kejayaan amat bergantung kepada keupayaan dan kerajinan.”2

1 Sifat ‘bantuan sebagai hak’ bertentangan dengan prinsip meritokrasi yang meletakkan semua individu atau masyarakat itu sama serta harus berupaya untuk berdiri sendiri.2 Disiarkan dalam akhbar The Straits Time pada 7 Julai 1987.

15

Situasi Ekonomi

Sejak zaman penjajahan lagi, masyarakat Melayu Singapura sering berada di pinggiran

masyarakat dalam segala perihal yang melibatkan sosio-ekonomi, pelajaran, dan politik

negara.3 Hal yang sama malahan dapat diteliti pada akhir tahun 1990-an, yakni setelah hampir

30 tahun Singapura berpisah daripada Malaysia dan mempunyai kuasa penuh terhadap

pentadbiran negara sendiri. Imej tersebut sekali gus menyumbang terhadap konsep Melayu

Singapura yang bukan sahaja merupakan berbudaya dan berbahasa Melayu di samping

beragama Islam namun turut merupakan golongan yang terpinggir dari sudur sosio-ekonomi,

pelajaran dan penglibatannya dalam politik. Keterpinggaran masyarakat Melayu dari sudut

ekonomi dapat diperhatikan seperti berikut :

Keseluruhan Cina Melayu India

1980 1990 1980 1990 1980 1990 1980 1990

Bawah

1,000

57.6 16.0 56.9 15.7 67.7 17.0 61.6 16.7

1,000-

1,499

16.7 13.6 17.1 12.8 17.5 18.7 15.3 14.4

1,500-

1,999

9.6 13.5 9.9 12.7 8.5 18.3 8.8 14.2

2,000-

2,999

8.6 20.1 9.1 19.6 4.8 23.4 8.1 21.6

3,000-

3,999

3.5 13.0 3.6 13.3 0.9 11.6 3.0 13.0

4,000-

4,999

1.7 8.2 1.6 8.6 0.3 5.6 1.3 7.4

>5,000 2.3 15.6 1.8 17.3 0.3 5.4 1.9 12.7

3 Nasionalis Indonesia, Tan Malaka memerhatikan bahawa apabila Raffles pertama kali tiba di Singapura, masyarakat Melayu menguasai pelbagai bidang seperti perindustrian, pelayaran, penangkapan ikan dan dagang. Namun begitu, beliau seterusnya memerhatikan bahawa keadaan sosio-ekonomik masyarakat Melayu menjadi semakin teruk dalam pelayarannya yang dibuat pada awal abad ke-20. (dlm. Jarvis, 1991:95-102)

16

Jumlah 100 100 100 100 100 100 100 100

Purata

($)

1,228 3,076 1,213 3,213 896 2,246 1,133 2,859

Sumber : Jesudason, 1989:17

Jadual 1 – Pendapatan bulanan rumahtangga pada tahun 1980 dan 1990 (%)

Banci di atas merakamkan keterpinggiran masyarakat Melayu, khususnya di

Singapura. Keterbelakangan masyarakat Melayu dari kaum etnik yang lain dalam perihal

ekonomi jelas terpancar dalam rajah di atas yang membandingkan status ekonomi setiap

kaum etnik pada dalam jurang 10 tahun, yakni antara 1980 dan 1990. Biarpun terdapat sedikit

kemajuan dalam status ekonomi pada tahun 1990, masyarakat Melayu secara amnya masih

terkebelakang sekiranya dibandingkan dengan kaum etnik yang lain pada tahun yang sama.

Namun begitu, peningkatan status ekonomi masyarakat Melayu Singapura sebenarnya

disebabkan oleh penubuhan Yayasan Mendaki4 pada Mei, 1982.

Keadaan khalayak

Secara amnya, masyarakat Melayu di Singapura sering merasakan seolah-olah diri mereka

ditindas di atas bumi sendiri. Nescaya, penindasan itulah yang sering diluahkan oleh beberapa

aktivis Melayu Singapura. Malahan, dalam Konvensyen Kebangsaan Angkatan Karyawan

Singapura pada Oktober 1990, konvensyen tersebut antara lainnya menganjurkan agar

undang-undang anti-discrimination diimplementasikan di samping membentuk sebuah badan

yang dapat memantau permasalahan tersebut di Singapura. Namun begitu, sehingga hari ini,

pemerintah masih berpendapat bahawa penindasan, khususnya tentang penindasan kaum

Melayu merupakan sebuah masalah yang harus ditangani dengan lebih efektif.

Atas dasar tersebut, selaras dengan teori Marxisme yang menjadi inti kepada teori

Strukturalisme Genetik, rakyat marhaen semakin terpisah dengan golongan atasan sekali gus

4 Yayasan Mendaki merupakan antara inisiatif pemerintah untuk berhadapan dengan masalah keterpinggiran masyarakat Melayu dari sudut ekonomi negara.

17

membahagi-bahagikan pentadbiran negara tersebut kepada dua kelas sosial tersebut.

Pembahagian masyarakat Melayu kepada dua golongan tersebut malah turut memberikan

kesan yang lebih mendalam terhadap psikologi orang Melayu. Teori bahawa orang Melayu

sememangnya merupakan golongan yang malas dan tercicir atas dasar sikap tersebut turut

dianuti kaum elita Melayu. Berbekalkan pelajaran yang tinggi di samping mempunyai harta

material yang banyak, dasar meritokrasi yang dianuti PAP sekali gus mengangkat diri mereka

sebagai contoh yang baik bagi masyarakat Melayu. Namun begitu, keadaan sosio-ekonomik

mereka yang jauh berbeza daripada masyarakat Melayu marhaen sekali gus mengasingkan

diri mereka dari golongan bawahan. Akhirnya, golongan elita tersebut tidak merasakan

kepentingan untuk membantu khalayak masyarakat am atas kepercayaan bahawa setiap

individu harus belajar untuk berdiri di atas kaki sendiri. Hal tersebut malah dapat

diperhatikan dalam kenyataan seorang ahli diplomat Melayu (2001:59) :

“Orang Melayu gagal mempelajari nilai dan kepentingan bersaing dan akhirnya gagal untuk menaiki tangga pelajaran kerana mereka jatuh ke arah kesenangan budaya mereka sendiri dan menggolongkan mereka sebagai sebahagian daripada masyarakat pelembut yang berpandangan bahawa standard tinggi ataupun matlamat yang terlalu payah untuk dicapai tidak setimpal dengan tenaga yang harus dikorbankan.”

8.3.1 Rumusan

Berdasarkan keempat-empat perkara di atas, pengkaji telah menemui empat perkara genting

yang terhasil daripada pertembungan keempat-empat perkara di atas, antara lainnya, pengkaji

telah menemukan bahawa struktur genetik budaya kemasyarakatan Melayu Singapura sekali

gus membuahkan empat perkara yang melandasi sentimen dan worldview masyarakat

Melayu. Perkara tersebut dapat diperhatikan seperti berikut :

18

Rajah 1 : Model WXYZ Struktur Genetik Melayu Singapura

W – Situasi EkonomiX – Sentimen KhalayakY – Ideologi Masyarakat

Z – Kelas Sosial

1 – W x X x Z = WXZ (Konsep Revolusi)2 – W x X x Y = WXY (Konsep Kapitalisme)

3 – W x Z x Y = WZY(Konsep Dialektik dan Materialistik)4 – X x Y x Z = XYZ (Defisit Budaya)

Selaras dengan teori Strukturalisme Genetik yang digagaskan Goldmann, struktur

genetik Melayu Singapura sebenarnya terbentuk oleh empat perkara, iaitu konsep dialektik

dan materialistik sejarah, konsep kapitalisme, konsep revolusi, dan konsep defisit budaya.

8.4.0 Model WXYZ Struktur Genetik Melayu

Sejajar dengan teori Marxisme yang dipegang aliran Strukturalisme Genetik, model WXYZ

Struktur Genetik Melayu Singapura mendedahkan empat perkara utama yang sekali gus turut

memainkan peranan besar dalam kehidupan masyarakat Melayu Singapura. Penjelasan akan

konsep tersebut dapat diteliti sebagai berikut :

19

Teori Revolusi

Dalam masyarakat kapitalis, golongan marhaen seolah-olah menjadi terasing daripada

masyarakat sejagat atas kesadaran bahawa golongan tersebut tidak mempunyai sebarang

pengaruh yang besar. Bagi mengatasi masalah tersebut, golongan marhaen terpaksa bersatu

untuk merampas kuasa politico-ekonomi daripada kaum bourgeoisie.

Kritikan terhadap Kapitalisme

Dalam masyarakat kapitalis, golongan minoriti dalam ekonomi (kaum bourgeoisie)

menguasai dan memperalatkan golongan bawahan (proletariat) yang merupakan majority

sesebuah masyarakat. Terikat pada keadaan yang tidak dapat mereka sendiri kuasai, golongan

marhaen menghasilkan output yang berlebihan untuk menghasilkan keuntungan yang lebih

dari yang diperlukan. Dengan cara ini, golongan kapitalis memperolehi kuasa dan harta. Hal

tersebut amat jelas diperhatikan dalam masyarakat Melayu di Singapura yang dalam keadaan

terbatas terpaksa menjawat jawatan rendah dalam sistem pentadbiran mahupun ekonomi

negara.

Konsep Materialistik dan Dialektik Sejarah

Sejarah sesebuah masyarakat merupakan hasil daripada konflik dalaman antara kelas-kelas

social, khususnya antara masyarakat bourgeoisie dan proletariat, dan nadi penggerak

pembangunan, yakni teknologi dan sebarang institusi yang mempunyai pengaruh.

Menurutnya, masa hadapan sesebuah masyarakat sebenarnya amat bergantung pada

perkembangan yang dihasilkan daripada konflik sosial tersebut.

Konsep Defisit Budaya

Situasi ekonomi Melayu Singapura yang suram berbanding dengan kaum etnik yang lain

banyak mempengaruhi nilai perasaan dan psikologi masyarakat Melayu di Singapura.

20

Digandingkan pula dengan ideologi pemerintah yang menetapkan sistem meritokrasi dan

sentimen khalayak, masyarakat Melayu Singapura akhirnya terpaksa menerima hakikat

bahawa keadaan tidak mungkin berubah dengan serta merta. Apatah lagi kerana suara dan

pandangan masyarakat Melayu Singapura sering diketepikan oleh pemerintah.

8.4.1 Rumusan

Lewat model WXYZ Struktur Genetik Melayu Singapura, pengkaji telah menemukan empat

perkara yang dipengaruhi perihal ekonomi, sentimen khalayak, ideologi masyarakat dan

kelas sosial dalam sesebuah masyarakat. Dalam model itu juga malahan, pembaca dapat

menelusuri konsep strukturalisme-genetik dengan lebih berkesan.

8.5.0 Bukan Binatang Buruan Sebagai Cerminan Sosial Masyarakat

Kesusasteraan ataupun literature sebagaimana memainkan peranan yang besar dalam

mencerminkan kemunduran mahupun kemajuan sesebuah masyarakat. Kenyataan tersebut

walau bagaimanapun sering terpinggir dalam pengajian sosiologi dan hanya diberikan

pengiktirafan yang sewajarnya di antara tahun 40-an dan 50-an. Milton C.

Albrecht(1954:425) merumus :

“...sociologists in the United States have paid little attention to literature and art; they, like other social scientists, have focused primarily on the instrumental aspects of social life”

Kepentingan masyarakat sosial bagi karya-karya kesusasteraan dapat diibaratkan

seperti air yang sentiasa memerlukan bekasan untuk menampungnya. Dalam erti kata yang

lain, kepentingan masyarakat sosial dan kesusasteraan tidak harus diperkecilkan. Dalam hal

ini, Nirwana Haliza (2008) berpendapat :

“...kedua-dua disiplin ini, iaitu sosiologi dan sastera adalah ‘identical’ atau serupa, namun begitu ia telah dimanipulasikan oleh otak manusia dengan membezakan dan membahagikannya kepada dua disiplin.”

21

Kesusasteraan dalam erti kata lain merupakan bahan persuratan yang mengandungi

nilai-nilai artistik atau ekpresi sesebuah idea.Sifat kemanusiaan malah menjadi subjek umum

dalam kedua-dua disiplin tersebut kerana manakala disiplin sosiologi mengkaji nilai

kehidupaan yang maujud dalam sesebuah tamadun, sastera mewakili diri manusia tersebut

melalui pendekatan yang abstrak dan tersirat.

Sastera sebagai bahan sosiologi malah merupakan sesuatu yang sentral di dalam

perkembangan dunia kesusasteraan moden Melayu sebagaimana yang telah digagaskan oleh

Mohd. Taib Osman (1998:33):

“Modern Malay literature until the outbreak of the Pacific War did not achieve a high literary because there was no consciousness of literature as a form of creative art. Literature was regarded more as a medium - an alternative medium – for expressing the writers ideas about things close related to his life and his society. Whatever his affiliations be he religiously oriented, or the Malay educated elite, or an English-educated nationalist - he did not treat the novel or short story as a literary form but as a medium to to express his thoughts.”

Sebagai sebuah bangsa yang menganggap sastera sebagai wadah menyampaikan

sesebuah ideologi melalui penghayatan dan pengamatan wacana teks, kesusasteraan lazimnya

sarat dengan elemen-elemen yang mencerminkan pergolakan ataupun keadaan sosial

masyarakat pada zaman penulisan karya tersebut. Hakikatnya, sastera tidak pernah hadir

dalam ruang kekosongan dan sering bergelumang dalam isu-isu yang membelenggu

masyarakatnya. Hal yang sama turut dapat diperhatikan dalam puisi-puisi tulisan Sidek Saniff

yang dimuatkan dalam Bukan Binatang Buruan.

Puisi-puisi Sidek Saniff membentangkan kepada khalayak pembaca masalah-masalah

yang berlegar dalam kehidupan masyarakat Melayu, khususnya bagi masyarakat Melayu

22

Singapura. Sidek Saniff menulis dalam keadaan sadar bahawa masyarakat Melayu harus

dibangunkan. Beliau bersikap optimistik terhadap pembangunan masyarakat Melayu dan

yakin bahawa nasib masyarakat Melayu dapat berubah serta mencapai kegemilangannya.

Namun begitu, beliau turut menyedari bahawa keupayaannya cukup terbatas. Biarpun begitu,

dalam keterbatasan tersebut, beliau melahirkan hasrat memerdekakan orang Melayu daripada

penjajahan jiwa yang terbelenggu. Sebagai contoh, dalam puisi Berlepas (2004:20), beliau

memohon agar bangsanya dilepaskan dari “lingkaran jahanam”. Menurutnya :

“Keretapi mula bergerakBegitu perlahan

Semboyan mengherdik nyaringBising

Mata mencari-cariWajah ibu, ayah, adik-adik

Jiran sekelilingDi celah-celah jeruji pintu

Mata bertemu, terpakuTerpukau masa lampau

Membongkai dawai-dawai sejarahMenyelongkar badai

Surau Radin MasPerigiku dan sebatang kandarKuih-muih bakul dan takar

Jiwa terus memekikAdakah esok

Jejalan masih diselangi duriKaki terpaksiTerseksa diri

TuhankuLepaskan kami

Dari lengkaran jahanam iniDengan golongan kertas di tangan.”

Dari sudut teori Strukturalisme Genetik, jelas bahawa keadaan sosio-ekonomi bangsa

memainkan peranan yang besar dalam proses penciptaan puisi tersebut. Namun begitu, beliau

tetap optimis bahawa golongan atasan ataupun “golongan kertas di tangan” dapat mengubah

situasi Melayu yang sering berjalan atas “jejalan..diselangi duri”. Dalam hal ini, kata ganti

nama “ku” dan “kami” digunakan untuk merujuk kepada bangsa yang berada dalam

“lengkaran jahanam”. Akhirnya, atas kesedaran bahawa keupayaannya tetap terikat pada

23

hakikat alam, beliau berdoa kepada tuhan agar “golongan kertas di tangan” dapat mengubah

dunia. Namun begitu, penulis jelas bersikap proaktif untuk membangunkan bangsa dengan

terlebih dahulu membangun dirinya. Penulis seolah-olah akur dengan dasar meritokrasi yang

memaksa bangsa Melayu untuk berdiri di atas kaki sendiri. Menurut Sidek dalam Masih

Terjajah (2004:28) :

“Merdeka!Merdeka!Merdeka!

Tertumpang sukaSekeping hati ini

Walau deduri melekatMelingkari nubari

Kaki terpasungDipasak bumi

Hanya lidah bisa bergerakPun terasa

Bisanya mengasakMenginsafi diri

Menjelajah bumiMenimba ilmu

Mempersiap jasadUntuk hari mukaNan merdeka.”

Sidek Saniff menyedari bahawa perjalanan ke hari muka dapat dijaminkan dengan

“menimba ilmu” demi “mempersiap jasad / untuk hari muka”. Beliau seolah-olah mula

menyedari bahawa dirinya harus keluar dari “lengkaran jahanam” dengan “menimba ilmu”.

Nescaya, beliau mula akur dengan kemungkinan bahawa proses membangunkan masyarakat

yang “nan merdeka” dapat dilakukan dengan kesedaran terhadap keterbatasan diri serta usaha

untuk memajukan dirinya sendiri. Beliau turut mengajak anak bangsanya untuk bersama-

sama dalam membangunkan nama bangsa, masyarakat dan negara dengan cara yang lebih

proaktif daripada kelaziman yang sering diperhatikan pada diri orang Melayu yang terhimpit

dengan defisit budaya5 bahawa orang Melayu tidak mungkin mencapai apa-apa. Akibat

daripada defisit budaya tersebut, orang Melayu membuang masa mereka memikirkan

5 Rujuk rajah 1. Menurut model tersebut, defisit budaya masyarakat Melayu merupakan hasil daripada penyatuan ideologi masyarakat, sentimen khalayak dan kelas sosial.

24

langkah-langkah mengatasi masalah tersebut dalam perbulan seharian mereka di warong.

Sidek menjelaskan dalam Masa Bodoh (2004:32) :

“Mereka berbual di warong

Ngelamun :Kalau aku kaya berharta

Aku mahu bini lebih daripada duaAuto ku bawa laju

Segala wanita ku buru

Jengkel :Anak-anak pada melaratBangsa tersuntik keparatPunya Negara pada nama

Punya kaum tak menguntum

Jengkel lagi :Punya nama pada nama

Punya bahasa kini perhiasanIngin menampung pusara bonda

Pusara kini kehilangan nisan!

Jelek :‘Ngapa fikir dalam-dalam

Sedang manusia gila‘Kan esok bom jatuh.....peradaban roboh!

Masa bodoh

Mari singsing tanganBuat perhitungan”

Meminjam daripada analogi Sidek sendiri pada puisi Berlepas, Sidek mengajak golongan

yang tidak berpegang kertas di tangan untuk “singsing tangan” untuk “buat perhitungan”.

Beliau turut menyedarkan kepada khalayak pembaca bahawa “pusara kini kehilangan nisan!”.

Beliau menyeru agar golongan marhaen dapat melihat sendiri kebinasaan yang sedang

mereka usahakan dengan kudrat tenaga sendiri sekiranya aktiviti seharian mereka berlegar

dalam pelbagai renungan di warong. Beliau turut mengingatkan kepada khalayak pembaca

bahawa negara Singapura tetap merupakan milik mereka sendiri sebagai anak pertiwi, namun

25

begitu, keadaan tersebut dapat berubah menjadi pusara tanpa nisannya sekiranya masyarakat

am tidak bangkit untuk menyinsing tangan. Beliau turut mengingatkan dalam Ini Tanah Mu

(2004:49) :

“Semalam aku bermimpiDatuk datang lagi

"CucukuIni tanahmu

Warisan dari akuHak mutlak mu.

Cucuku sayangSekelip datuk menghilangRamai menjenguk datang

Kau hampir terlentang

Datuk dukaPunya cucu tak bermaya

Daku lukaJantung teriris tanpa darah

Ini tanah tempat darahku tumpahBergumpal jadi baja

Menghijau segala serojaKini kering dahaga

Kalau kering terus-terusanTanah merekah minta korbanDarah cucuku pula diperlukan

Apa cucuku tertahan?"

Aku terjagaPeluh menitis muka”

Hakikatnya, biarpun apa masyarakat luar mahupun dalam katakan tentang diri orang

Melayu Singapura, Singapura tetap merupakan buminya sendiri maka wajarlah bagi manusia

Melayu Singapura untuk menganggap dirinya sebagai tuan punya “tanah tempat darahku

tumpah”. Beliau turut mengingatkan bahawa orang Melayu tetap bertanggungjawab terhadap

nasib buminya sendiri. Nescaya, sekiranya sifat Melayu yang “tak bermaya” tidak diubah,

mereka telah mencemarkan nama nenek moyang mereka sendiri sebagai pertiwi di bumi

Singapura.

26

Puisi-puisi tulisan Sidek Saniff bersifat jujur dengan menceritakan realiti masyarakat

Melayu di Singapure dengan keadaan seadanya. Sejajar dengan teori Strukturalisme Genetik,

karya-karya beliau sebenarnya amat terpengaruh dengan keempat-empat factor yang

diketengahkan oleh Goldmann. Namun begitu, pembaca harus sentiasa menyedari bahawa

penyair turut merupakan antara politikus yang paling disegani di tanahair Singapura.

Lantaran itu, perspektif yang diberikannya secara logiknya merupakan perspektif kaum elita

Melayu terhadap kaum marhaen. Hal tersebut turut disentuh Shaharudin Maaruf (dalam Sidek

Saniff, 2004:8) :

“..sajak-sajak beliau dapatlah kita terima sebagai bahan-bahan yang merakam pengalaman dan pemikiran elit Melayu Singapura.”

Ironinya walau bagaimanapun, Sidek Saniff seolah-olah tidak pernah menganggap

dirinya sebagai salah seorang daripada kaum elit Melayu. Puisi-puisinya menggambarkan

keadaan realiti masyarakat Melayu Singapura tanpa bersikap propoganda. Sidek Saniff jujur

dengan seni kepenyairannya serta memilih untuk mengusik jiwa pembaca dengan pilihan-

pilihan kata yang sederhana sifatnya. Dengan cara itu, beliau tidak mengasingkan diri beliau

daripada golongan masyarakat Melayu yang lain. Puisi-puisinya merupakan manifestasi

kebatinan masyarakat Melayu Singapura yang dilengkapkan dengan penghuraian yang logik

dan sensitif. Tatkala membaca karya-karya puisi Sidek, beliau mecadangkan jalan keluar

daripada “lengkaran jahanam” ini.

Jelas bahawa beliau turut bersimpati dengan nasib orang Melayu di Singapura yang

terhimpit dengan keadaan. Namun begitu, dalam keadaan yang serba tidak mengizinkan,

beliau berpendapat bahawa masyarakat Melayu masih mempunyai maruah untuk dijaga.

27

Bahkan, semangat kentalnya terhadap nilai kemelayuan jelas terpancar pada sajak Wahai

Mimpi6 (2004:96-98) :

“...Wahai mimpiKau perlu menyorot kembali

Rentetan sejarah ‘nek moyangMenghakis habis penjajahan

Datang dan petualangYang putih pesihDan sawo matangBukan dengan kau

Tapi dengan :Pancakan azamLipatan usahaTitipan doa

Kerahan korbanTingkatan keinsafanPercikan perjuangan

Darah dan nanah berbaur

...

Kerana :Kami adalah pewarisKeris Tuah dan Jebat

Tekad Bahaman dan Mat KilauTajaman pena Tun Seri Lanang

Kajai dan Za’ba.Kami bukan papan Long

Atau dol RahmanBerperhitungan dengan kau

Muluk sekaliLantas ngigauDi siang hari

Wahai mimpiJauhi kami”

Beliau berpendapat bahawa terdapat segenap daripada anggota masyarakat Melayu Singapura

yang masih terperangkap dengan mimpi lama dan tidak berupaya untuk berpijak pada bumi

nyata. Beliau bersikap realistik dengan keadaan semasa dan mengajak masyarakat Melayu

untuk mencontohi semangat Tuah dan Jebat, berazam kental seperti Bahaman dan Mat Kilau

6 Sajak Wahai Mimpi merupakan sajak Sidek Saniff yang terpanjang dalam Bukan Binatang Buruan. Atas keterbatasan ruang walau bagaimanapun, pengkaji hanya memasukkan sebahagian daripada sajak tersebut. Sajak penuh dapat dirujuk pada lampiran.

28

serta berfikiran jauh seperti Tun Seri Lanang, Kajai dan Za’ba. Menariknya, beliau

menggunakan sejarah Melayu sendiri untuk membuktikan kepada orang Melayu bahawa

nasib orang Melayu dapat diperbaiki dan diubah melalui berkat “pancakan azam / lipatan

usaha / titipan doa / kerahan korban”.

Sajak-sajak Sidek Saniff merupakan cerminan realiti sosial masyarakat Melayu di

Singapura. Lewat rangkaian kata yang puitis sifatnya, Sidek Saniff mengejutkan masyarakat

Melayu Singapura daripada buaian mimpi yang melenakan dan mengajak anggotanya untuk

bangkit mara ke hadapan bersama-samanya. Beliau bersifat optimistik dan percaya bahawa

nasib masyarakat Melayu dapat diubah dengan semangat dan usaha diri sendiri.

8.6.0 Sidek Saniff sebagai seorang politikus yang berjiwa marhaen

Menurut teori Strukturalisme Genetik, kelas sosial mengambil tempat yang penting dalam

pengolahan struktur sesebuah karya. Hal tersebut turut dapat diperhatikan dalam karya-karya

puisi Sidek Saniff. Dari segi kelas sosial, Sidek Saniff dapat disifatkan sebagai dari golongan

Bourgeoisie atas penglibatannya dalam bidang politik serta kejayaannya dari sudut material

sekali gus menjadikannya salah seorang daripada kaum elit Melayu.

Dari sudut Marxisme, kaum Bourgeoisie sebenarnya merujuk kepada golongan yang

memilik kuasa pembangunan serta berkemampuan untuk membeli tenaga kuasa yang dimiliki

golongan Proletariat. Hal tersebut sejajar dengan kemampuan yang terdapat pada Sidek

Saniff. Namun begitu, satu hal yang menarik tentang perawakan dirinya yang dapat diteliti

dalam puisi-puisi tulisan beliau ialah Sidek Saniff tidak pernah menganggap dirinya sebagai

dari kolongan Bourgeoisie. Perihal tersebut dapat dilihat dari kelazimannya menggunakan

kata ganti nama seperti kita, aku, dan kami. Beliau ikhlas dalam penulisannya dan

29

menyifatkan puisi-puisinya sebagai sebuah harta untuk diwariskan kepada anak-anak bangsa.

Sebagai contoh, dalam puisi Karyamu Karyaku, beliau menjelaskan (2004:66-76) :

“KARYAmudan karyaku

bukan untukmudan tidak pula untukku

TapiUntuk KITA

Untuk anak-anakBermata cerahPenuh ghairahDan harapan

Dari tiupan semangatIngin memahat

Masa depanYang gemilang

Kau dan akuPerlu menuntun merekaKe mercu kejayaan...”

Nescaya, segala usaha yang dilakukannya turut mencerminkan perawakan yang

dipantulkan dalam puisi-puisinya. Dengan jiwa yang penuh keikhlasan dan kemurnian, beliau

yakin bahawa segala pengorbanannya adalah buat anak-anak kita (bangsa Melayu). Malahan,

Mohamed Pitchay Gani Bin Mohamed Abdul Aziz7 dalam sebuah wawancara8 berkenaan

dengan Sidek Saniff menegaskan :

“Apa yang dilakukannya tidak pernah dibuat sebelumnya. Malah, sewaktu dan setelahnya, tiada satu pemimpin Melayu pun yang berani mengikut jejak langkahnya. Beliau sememangnya merupakan seorang aktivis Melayu yang luhur sifatnya.”

Sidek Saniff sering mendahulukan anggota masyarakatnya yang lain sebelum dirinya.

Kenyataan tersebut malah dapat ditelusuri dalam penggunaan kata pada puisi-puisinya. Puisi-

7 Responden merupakan Presiden Angkatan Sasterawan 50 serta merupakan mantan setiausaha kehormat Majlis Bahasa Melayu Singapura (MBMS). Di samping itu, beliau turut merupakan seorang pensyarah Pendidikan Melayu di Institut Pendidikan Nasional, Universiti Teknologi Nanyang.8 Wawancara dijalankan pada September 25, 2009 di Institut Pendidikan Nasional, Universiti Teknologi Nanyang.

30

puisinya sarat dengan rujukan kepada anggota masyarakat luar, yakni dengan penggunaan

kata seperti “anak”, “kawan”, “rakan”, “orang tua”, “jiran” dan sebagainya. Beliau tidak

pernah memikirkan tentang dirinya dan sering berjiwa masyarakat. Masyarakat proletariat

langsung tidak pernah diketepikan Sidek Saniff. Malahan, beliau mengajak masyarakat

proletariat untuk memajukan diri mereka sendiri agar mereka dapat menyamatarafkan diri

mereka dengan golongan bourgeoisie. Misalnya, dalam Kaki Berdiri Sendiri (2004:44) :

“Ini kakiTuhan jadikan

Untuk berdikariSepanjang zaman

Ini tanganDua kerat

Urat melekatMengangkat segala berat

Menghancur karatMeluat.

TapiKalau tiap kali

Terdengar suaraMinta-mintaTiap gerakanMinta kasihanOrang bosan

Kawan

Kan,Ini otak

Berselerak uratBegitu erat

Untuk tindakSeluruh hayat

KanIni tanganIni kaki

Tuhan kasiUntuk hitunganBerdiri sendiri

Bersama melorek pelangi.”

31

Sifat kemanusiaannya terhadap segala masalah dan isu yang melanda dunia menjadi

tunggak dalam puisi-puisinya yang kadangkala bernada optimis namun tetap terikat pada

hakikat nyata. Hakikat bahawa dasar meritokrasi sebenarnya turut menjejas peluang anak

Melayu di tanahnya sendiri. Namun begitu, beliau tetap dengan pendiriannya bahawa anak

Melayu dapat tetap berjaya pada hari muka. Semangat tekad dan perjuangannya terkeramat

dalam Sumpah (2004:110) :

“Pagi ini aku bangkit lagiDisuruh sumpah mati

Untuk pertiwi.

Aku mengertiAnak bumi ini

Tak perlu sumpah beribu kali

Hidup matiku di siniSemadi senadi pertiwi

Tak perlu di sangsi

Keringat ku tumpahBesama merah darahBerbaur tanah bonda

Setapak penjajahan mengonari ibuKu tak kenal tembusan peluru”

Jelaslah bahawa biarpun beliau dapat digolongkan sebagai anggota golongan

bourgeoisie, beliau sebenarnya berjiwa proletariat dan tidak pernah bersikap individualistik.

Malahan, beliau mengabdikan dirinya buat pembangunan masyarakat, khususnya dalam

pembangunan masyarakat Melayu di Singapura. Beliau tidak pernah menyalahkan dasar

meritokrasi mahupun demokrasi sebagai penghambat pembangunan masyarakat Melayu.

Sidek percaya bahawa orang Melayu mampu untuk berdiri teguh dengan bangsa-bangsa lain

asalkan mereka berkemahuan serta bekerja keras.

Penglibatan Sidek Saniff dalam bidang politik merupakan bukti yang paling kukuh

bahawa beliau ingin melihat perubahan pada diri orang Melayu Singapura. Hasilnya, berkat

32

kepercayaan dan tekadnya, beliau telah membawa masyarakat Melayu ke sebuah tahap yang

memberangsangkan melalui usahanya sebagai pengasas Yayasan Mendaki9. Kepercayaannya

bahawa ilmu dapat membawa masyarakat Melayu ke tahap yang lebih tinggi malah turut

dapat diperhatikan dalam usahanya untuk mendesak pihak pemerintah untuk meluluskan

pelajar-pelajar Singapura untuk melanjutkan pengajian mereka di Malaysia, khususnya di

Universiti Malaya. Nescaya, kehadiran ramai pelajar Singapura di Akademi Pengajian

Melayu, Universiti Malaya merupakan bukti jitu dalam kepercayaannya. Contoh di atas

kesemuanya membuktikan bahawa Sidek Saniff merupakan seorang politikus yang

berwawasan jauh namun berjiwa dekat.

8.7.0 Sumbangan Sidek Saniff dalam dunia kepenyairan

Puisi-puisi Sidek Saniff dapat dianggap sebagai sebuah pembaharuan dalam pengertiannya

yang tersendiri. Lazimnya, bagi penganut falsafah “seni untuk masyarakat”, soal estetik tidak

sepenting mesej yang terdapat dalam puisi tersebut. Namun begitu, hal sedemikian tidak dapat

diperhatikan dalam puisi-puisi Sidek Saniff yang diatur dalam bentuk yang puitis. Dalam

keterbatasan kata yang sekali gus menjadi paksi kepada genre puisi, Sidek Saniff

membentangkan realiti dunia Melayu Singapura dalam renungan, tafsiran dan kritikan

puitisnya. Berdasarkan penelitian pengkaji, pengkaji telah menemui perkara berikut dalam

puisi-puisi Sidek Saniff yang sekali gus membentuk kekuatannya.

Penggunaan Simbolisme dalam Realiti

Sidek Saniff cenderung untuk menggunakan simbol-simbol yang nyata serta hadir dalam

sosio-budaya masyarakat Melayu sendiri. Beliau mengungkapkan segala perasaan, falsafah

dan harapannya dalam simbol-simbol yang mudah ditafsir dan difahamkan oleh pembaca,

khususnya pembaca khalayak Melayu Singapura. Dengan penggunaan kata seperti “Keris

9 Rujuk perkara 8.3 dalam kertas kerja ini.

33

Jebat dan Tuah”, “Surau Radin Mas”, “Panggung Alhambra” dan “Satay Club”, beliau

mendekatkan diri dengan jiwa pembaca yang dapat memahami isi hati dan naluri beliau

sebagai seseorang yang berjiwa masyarakat. Nadanya yang bersahaja dan tidak dipaksa-paksa

dalam proses penciptaan puisi itu menghasilkan sebuah puisi yang dekat dengan diri pembaca.

Emosi Kemanusiaan

Selain daripada perkara di atas, Sidek Saniff turut mempamerkan ciri-ciri kemanusiaan dalam

puisi-puisi ciptaannya. Dari sudut teori Strukturalisme Genetik yang menekankan

pembahagian kelas sosial dalam masyarakat dan teks kesusasteraan, Sidek Saniff mengaburi

jurang pembahagian antara golongan bourgeoisie dan golongan proletariat. Beliau bersimpati

dengan nasib yang menimpa golongan Melayu di Singapura. Lantaran itu, puisi-puisinya

menghuraikan beberapa usulan yang dapat diambil sebagai iktibar oleh masyarakat Melayu

setempat. Jelas bahawa Sidek bukanlah dari golongan bourgeoisie yang langsung

mengetepikan masyarakat Melayu setempat. Sidek menunjukkan kepada khalayak pembaca

bahawa beliau turut merupakan seorang insan biasa yang berjiwa marhaen.

Manifestasi ideologi masyarakat

Selaras dengan gagasan pemerintah yang membudayakan amalan meritokrasi, puisi-puisi

Sidek Saniff jelas menyokong gagasan tersebut. Biarpun begitu, seperti yang telah dijelaskan

pada peringkat awal kertas kerja ini, puisi-puisi beliau menghuraikan langkah-langkah yang

dapat diambil untuk memajukan keadaan. Jelas baginya, dasar meritokrasi tidak semestinya

menjadi penghambat pembangunan masyarakat Melayu. Beliau optimis bahawa masyarakat

Melayu turut dapat bergerak maju dengan penghayatan ideologi pemerintah.

34

9.0 Rumusan

Kertas kerja ini telah mendapati bahawa Sidek Saniff merupakan seorang penyair-politikus

yang berjiwa masyarakat. Lewat kata-kata yang terangkai dalam puisi-puisinya, Sidek Saniff

menunjukkan kepada semua, mahupun dalam sadar ataupun bawah sadar, bahawa beliau turut

bersimpati dengan nasib masyarakat Melayu di Singapura. Namun begitu, beliau turut percaya

bahawa masyarakat Melayu harus menyahut cabaran yang dilontarkan kepada bangsanya

untuk bangkit semula dari “lengkaran jahanam” ini. Baginya, kunci kejayaan bangsa Melayu

sebenarnya terletak pada diri sendiri.

Selain daripada itu, kertas kerja ini turut telah menghuraikan tiga sumbangan utama

puisi-puisi Sidek Saniff dalam dunia kepenyairan Singapura. Beliau telah membuktikan

bahawa puisi tidak semestinya merupakan wadah bagi mengungkapkan perasaan-perasaan

negatif tanpa sebarang penyelesaian sebagaimana yang menjadi kelaziman dalam persada

puisi Singapura. Sidek Saniff sekali gus telah mengaburkan jurang antara kaum elit dan

bawahan dalam masyarakat Singapura.

35

Bibliografi

Abdul Halim Ali. 2007. Di Sekitar Puisi Melayu Moden. Perak : Penerbit Universiti Pen-didikan Sultan Idris.

Aliman Hassan. 2007. Sanggan Budaya. Singapura : Angkatan Sasterawan 50.

Bedlingtons, S. 1975. The Singapore Malay Community : The Politics of State Integration. Michigan : University Microfilms.

Engels. 1968. Marx and Engels Correspondences. (Donna Torr, Penterjemah). London : International Publishers.

Farid Mat Zain. 2007. Islam di Tanah Melayu abad ke – 19. Shah Alam : Karisma Publications.

Hadijah Rahmat. 1997. Puisi dan Ciri-ciri Tersendirinya. Dlm. Anuar Othman. (Peny). Prisma Seni. (ms. 107-116). Singapura : Perkumpulan Seni.

Hairidin Harun. 2001. Kosmologi Melayu dalam Era Teknologi Maklumat. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

Harun Mat Piah. 1997. Jiwa Raja dan Jiwa Rakyat dalam Puisi-Puisi Brunei Darussalam (Penumpuan Pada Syair-syair Muda Omar Ali Saifuddien dan Sajak-sajak Yahya M.S). Dlm. Othman Puteh. (Peny). Teks Cerminan Nilai Budaya Bangsa. (ms. 321-344). Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

Hashim Bin Haji Musa. 2001. Merekonstruksi Tamadun Melayu Islam, Ke Arah Pembinaan Sebuah Tamadun Dunia Alaf Ketiga. Malaysia : Akademi Pengajian Melayu, Universiti Malaya.

Henry Bayman. (2000). The Station of No Station. California : North Atlantic Books.

Herman J. Waluyo. 2005. Apresiasi Puisi : Untuk Pelajar dan Mahasiswa. Jakarta : Penerbit PT Gramedia Pustaka Utama.

H.M. Jamil, MA. 2007. Cakrawala Tasawuf, Sejarah Pemikiran dan Kontekstualitas. Indonesia :Gaung Persada Press Jakarta.

Jarvis, Helen. 1991. Tan Malaka : From Jail to Jail. Athens : Ohio University Press.

Jesudason James. 1989. Ethnicity and The Economy : The State, Chinese Business and Multinationals in Malaysia. Singapore : Oxford University Press.

Leif Edvinsson and Michael S. Malone. (1997). Intellectual Capital: Realizing Your Company's True Value by Finding Its Hidden Brainpower. New York : Harper.

Lily Zubaidah Rahim. 2001. The Singapore Dilemma : The Political and Educational Marginality of The Malay Community. Selangor : Oxford Press.

36

Mana Sikana. 2007. Teori Sastera Kontemporari Edisi Kedua. Singapura : Pustaka Karya.

Masuri SN. 2006. Dalam Merenung Dalam. Singapura : Angkatan Sasterawan 50.

Md. Sidin Ahmad Ishak & Mohd Saleeh Rahamad. 2008. Strategi Bahasa : Panduan Nahu dan Retorik Untuk Penulisan. Kuala Lumpur : Penerbit Universiti Malaya.

Michael Oakeshott. 1959. The Voice of Poetry in the Conversation of Mankind. London : Bowes and Bowes.

Mohamed Pitchay Gani Bin Mohamed Abdul Gani. 2003. Penulis Manifestasi Warisan Jati Diri dan Jagat. Dlm. Mohamed Pitchay Gani Bin Mohamed Abdul Aziz. (Ed.), Sastera Melayu Warisan Jati Diri dan Jagat. Prosiding Pertemuan Sasterawan Nusantara XII pada 13-14 September 2003 di 03 di Hotel Meritus Mandarin, Singapura (m.s. 58-83). Singapura : Angkatan Sasterawan 50.

Muhammad Ariff Ahmad. 2007. Nilam – Nilai Adat Melayu. Singapura : Majlis Pusat.

__________. 1993. Bicara Tentang Adat dan Tradisi. Singapura : Pustaka Nasional Pte. Ltd.

Muhammad Jailani Bin Abu Talib. 2009. Budaya Melayu dalam Era Sarwajagat dlm majalah Dewan Budaya. Februari 2009 terbitan Dewan Bahasa dan Pustaka, Malaysia.

Nirwana Haliza. 2008. Novel Melayu Singapura Cerminan Sejarah Bangsa. Dlm. Mohamed Pitchay Gani Bin Mohamed Abdul Aziz. (Ed.). Aktivis, Jurnal Akademik Jilid VIII, 2008. (ms. 72-74). Singapura : Persatuan Budaya Melayu Program Latihan Khas (Bahasa Ibunda), Institut Pendidikan Nasional.

Noorhaqmal Mohamed Noor. 2009. Representasi Puisi dalam Pelbagai Media dari Sudut Genetik. Dlm. Mohamed Pitchay Gani Bin Mohamed Abdul Aziz. (Ed). Aktivis, Jurnal Akademik Jilid IX, 2009. (ms. 71-72). Singapura : Persatuan Budaya Melayu Program Latihan Khas (Bahasa Ibunda), Institut Pendidikan Nasional.

Noresah Baharom et. Al. 2007. Kamus Dewan Edisi Keempat. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.

Pradopo, Djoko, Rachmat. 1993. Pengkajian Puisi. Analisis Strata Norma dan Analisis Struk-tural dan Semiotik. Yogyakarta: Gajah Mada University Press.

Rasiah Halil. 1997. Unsur Pemikiran dalam Puisi. Dlm. Anuar Othman. (Peny). Prisma Seni. (ms. 117-128). Singapura : Perkumpulan Seni.

Sahlan Mohd. Saman. 2005. Persuratan Melayu: Tradisional ke Moden . Bangi : Universiti Kebangsaan Malaysia Press.

Sapardi Djoko Damono. 1999. Sihir Rendra : Permainan Makna. Jakarta : Penerbit Pustaka Firdaus.

Sidek Saniff. 2004. Bukan Binatang Buruan. Singapura : Majlis Bahasa.

37

Tenas Effendy. 2008. Tunjuk Ajar Melayu. Yogyakarta : Balai Kajian dan Pengembangan Budaya Melayu.

Zainal Kling. 2003. Kesusasteraan Sebagai Jati Diri Melayu dan Jagat Manusia. Dlm. Mohamed Pitchay Gani Bin Mohamed Abdul Aziz. (Ed.), Sastera Melayu Warisan Jati Diri dan Jagat. Prosiding Pertemuan Sasterawan Nusantara XII pada 13-14 September 2003 di 03 di Hotel Meritus Mandarin, Singapura (m.s. 20-32). Singapura : Angkatan Sasterawan 50.

38