SENI MUZIK DALAM INSTITUSI RAJA MELAYU:

KAJIAN JENIS, PERKEMBANGAN DAN PERALATAN MUZIK DALAM

KONTEKS TRADISI ISTANA

Oleh: Azhar Bin Abdul Latiff

1. Pengenalan

Institusi Raja Melayu melalui tradisi istana telah melahirkan pelbagai genre seni

persembahan yang menjadi warisan dan kebanggaan bangsa Melayu pada masa kini. Seni

persembahan yang lahir daripada tradisi istana ini kaya dengan pelbagai elemen persembahan

seperti seni muzik, teater , tarian, dan peralatan persembahan yang memiliki nilai estetika

yang unik dan amat tinggi nilainya. Antara seni muzik yang lahir daripada tradisi istana ialah

Nobat, muzik Makyung, dan Muzik Gamelan. Ciri-ciri unik kesenian ini dan nilai estetikanya

boleh dilihat melalui jenis, perkembangan, dan peralatan yang digunakan.

Esei ini berfokus kepada perbincangan mengenai jenis, perkembangan dan peralatan

muzik di dalam institusi Raja Melayu. Perkembangan – dahulu – dapat dilihat melalui catatan

mengenai tradisi istana Raja-raja Melayu. Jenis muzik istana dalam konteks budaya dan

masyarakat di Malaysia. Selain itu, peralatan yang digunakan untuk menghasilkan alat muzik

di istana – sebagai artifak budaya dalam institusi Raja Melayu yang mendukung seni muzik

di istana . Antara muzik tradisional yang akan dilihat ialah seni muzik yang berasal daripada

tradisi istana Raja Melayu iaitu nobat, muzik makyung, muzik Gamelan, dan lain-lain seni

persembahan.

2. Latar Belakang Seni Muzik dan Institusi Raja-raja Melayu

Institusi Raja Melayu yang ada pada masa kini di Malaysia adalah hasil peninggalan warisan

kegemilangan Empayar Kesultanan Melayu Melaka yang diasaskan pada kurun ke -15 yang

berpusat di negeri Melaka. Daripada kewujudan empayar berkenaan, lahirlah institusi Raja

Melayu di sembilan buah negeri di Malaysia iaitu Selangor, Kedah, Perak, Perlis,

Terengganu, Kelantan, Pahang, Johor, dan Negeri Sembilan. Kesemua institusi-institusi ini

menerima pengaruh sistem beraja dan tradisi istana yang diwarisi daripada Empayar

Kesultanan Melayu Melaka.

Institusi Raja Melayu telah melahirkan pelbagai jenis seni persembahan yang wujud

hasil daripada tradisi istana seperti muzik Nobat, Joget Gamelan, Tarian Asyik, persembahan

Makyung dan sebagainya. Seni muzik yang wujud hasil daripada tradisi istana ini bukan

sahaja berfungsi memberi hiburan kepada masyarakat istana, malah turut menjadi alat

kerajaan dan menjadi simbol kepada sistem sosial dan politik institusi beraja melalui

aplikasinya di dalam upacara adat serta adat istiadat diraja. Fungsi simbolik perajaan institusi

Raja Melayu berkait rapat dengan konsep ‘daulat’,

Di dalam institusi Raja Melayu, konsep ‘daulat’ sangat penting dalam konteks

sosiopolitik berkerajaan dan melambangkan kedaulatan seorang raja yang memerintah. Ia

harus dilihat dari segi tradisi penerusan institusi berkerajaan Melayu pra-Melaka dan pra-

Islam dalam periode Sriwijaya. Seorang tokoh yang memerintah dan digelar raja akan

dikaitkan kepadanya unsur kudus, luhur dan suci, dan mungkin juga seperti kedudukan raia-

raja Jawa dahulu kala, unsur yang luar biasa menjadi sesuatu yang penting dalam

kepercayaan rakyat atau orang kebanyakan dalam tradisi politik berkerajaan. Oleh yang

demikian wujudlah konsep dewa-raja. Konsep dewa-raja ialah kepercayaan dan salasilah

raja-raja yang diwujudkan secara ciptaan tadi (secara lisan ataupun tradisi tulisan) dikaitkan

dengan dewa-dewa dari kayangan; penjelmaan daripada Shiva, Vishnu atau Brahma,

lelembut, mambang atau makhluk-makhluk halus yang tidak dapat dipandang mata dari sudut

asal usul dan tradisi keturunan nenek moyang mereka. Ini sebenarnya warisan dari tradisi

Hindu-Melayu. (Mohamad Yusof, 1987)

Semenjak zaman Kesultanan Melayu Melaka, daulat di dalam institusi Raja Melayu

dibina dan dihubungkan dengan konsep dan peranan simbol dalam tradisi perajaan. Simbol

ini wujud untuk memberikan beberapa taraf dan hak istimewa kepada raja yang memerintah

berbanding dengan taraf dan hak rakyat. Antara simbol tersebut ialah i) peralatan budaya, ii)

bahasa, iii) undang-undang, iv) warna, dan v) protokol dan adat istiadat. Peralatan budaya

merupakan alat-alat yang boleh dilihat, dan diadakan untuk menjadi ‘penyokong’ kepada

karisma raja yang sedang memerintah. Dengan adanya alat-alat ini di samping kehadiran raja

bagi semua upacara rasmi ialah untuk menunjukkan ia mempunyai nilai dan unsur kebesaran

secara simbolik. Oleh itu alat-alat ini dinamakan sebagai alat kebesaran raja.

Peralatan kerajaan juga termasuklah alat muzik tradisional yang dibunyikan untuk

acara-acara dan adat rasmi yang berkaitan dengan istana dan yang berhubungan dengan adat

istiadat kerajaan. Peralatan ini digunakan sebagai ‘alat kerajaan’. Alat bunyi-bunyian ini ialah

seperti gendang, gong, serunai, nafiri, negara dan madeli. Alat-alat inilah yang membentuk

kumpulan nobat. Raja sahaja yang berhak untuk memiliki dan menggunakan alat-alat tersebut

untuk upacara yang bercorak peribadi dan yang berhubungan dengan istiadat istana dan

kerajaan.

Kepentingan alat muzik dalam istana Melayu lama memang tidak asing. Semenjak

zaman Kesultanan Melayu Melaka lagi, satu set gendang nobat dimainkan sepanjang acara

pertabalan. Malah beberapa jenis alat muzik – misalnya, dalam nobat yang meliputi gendang,

nafiri, nagara, gong, serunai medali – telah menjadi sebahagian daripada perkakas raja atau

alat kerajaan. Alat muzik nobat ini jugalah yang menyambut surat atau tetamu agung negara

yang sama taraf. Misalnya, kerajaan Melayu Melaka akan menjemput wakil kerajaan Haru,

Pasai dan Perlak dengan alat muzik tersebut. Selain itu, paluan peralatan muzik seperti tabuh,

gong, dan canang juga digunakan sebagai cara perhubungan untuk memberitahu atau

menyampaikan berita secara langsung dari istana kepada rakyat jelata.

Muzik umum yang membawa erti, ‘lagu, irama, bunyi-bunyian, pancaragam, tanji (Zainal

Abidin, peny. 1980:1194) memang tidak terlepas juga dalam budaya Melayu Nusantara.

Berdasarkan aspek persembahan kesenian tradisional Melayu, perkataan muzik tidak pernah

tercatat dalam sebarang sumber tradisi, terutama dari sudut sastera lisan. Pemahaman paling

asas dapat dikutip dalam teks Sastera Tradisi Melayu seperti Sejarah Melayu, Hikayat Hang

Tuah, Misa Melayu, Hikayat Merong Mahawangsa, Hikayat Acheh, Tuhfat Ul-Nafis, dan

Salasilah Melayu Bugis yang mencatat sejarah dan kisah raja-raja Melayu. Dapat difahami

beberapa alat yang dibunyikan ialah gendang, nagara (dipalu), nafiri (ditiup). Gabungan alat

yang dibunyikan menimbulkan irama yang dapat dikategorikan sebagai bunyi-bunyian sesuai

dengan makna muzik yang kita fahami kini (Siti Zainon: 2000). Selain itu, teks-teks tradisi

juga turut menyebut tentang pelbagai permainan dan peralatan yang diperbuat daripada

berbagai bahan, dari alam semula jadi, batang padi, buluh, kayu hinggalah alat dari logam,

dimainkan atau dibunyikan dengan cara pukulan, titir, tiupan dan gesekan seperti yang

ditunjukkan dalam Jadual 1. Peralatan muzik Melayu juga tidak dapat dipisahkan daripada

upacara adat dan adat istiadat. Malah alat muzik Melayu boleh di kategori mengikut cara alat

itu dimainkan iaitu 1) alat paluan, 2) alat tiupan, dan 3) alat gesekan.

Jadual 1: Jenis alat bunyi-bunyian Melayu berdasarkan sumber teks

Judul Teks Lagu/Irama Alat

paluan/canang/titir

Alat Tiupan Alat Gesekan

1.Sejarah

Melayu

“bunyi-bunyian

Melayu”

Gendang, nagara,

gong, kopak,

ceracap, calempong,

dandi

Nafiri, serunai,

mendeli

Rebab

2. Hikayat Hang

Tuah

“gendang

arakan/ nobat”

Gendang, nagara,

gong

Nafiri

3. Misa Melayu Gendang

Perang

“Gendang, gong

4. Hikayat

Merong

Mahawangsa

Gendang, gong,

nahara, kopok,

dandi

Nafiri, serunai,

muri, seruling,

serdam, bangsi

Hebab, kecapi

5. Hikayat

Acheh

“genderang

perang,

kesukaan,

keberangkatan,

nobat”

Gendang besar,

nekara, geduk,

tambuh, lengkara,

tifa, dap

6. Tufat Ul-

Nafis

“main-main

Joget Jambi”

Gendang, gong, alat

gamelan

7. Salasilah

Melayu Bugis

“gendang

perang Malayu”

“gendang

kanjar” Bugis

Tawak-tawak,

tambur

trompet

Seni muzik istana memainkan peranan yang penting dalam upacara adat dan adat istiadat

di istana raja-raja Melayu. Secara umum adat sering dihubungkan dengan hukum hidup.

Sebagai sistem sosial segala perlakuan dan tingkah laku manusia memang tidak dapat

dipisahkan daripada kelompok masyarakatnya. Ia merangkumi nilai, norma dan sistem

kepercayaan yang telah diwarisi sejak lampau. Sesuai dengan perkembangan sejarah dan

budaya, aneka peralatan budaya yang dicipta, diubah suai berdasarkan keperluan sehingga

berkembang digunakan dalam upacara adat istiadat raja-raja Melayu seperti:

1. Adat istiadat pertabalan, kemangkatan

2. Adat istiadat perkahwinan

3. Adat istiadat menerima tamu/surat dan memberi anugerah.

Teks-teks tradisi Melayu juga ada mencatat cara persembahan muzik dan penggunaan alat

di dalam upacara adat dan adat istiadat Melayu. Cara permainan muzik di institusi Raja

Melayu turut dipengaruhi oleh struktur organisasi dan sosial. Kedudukan dan martabat sama

ada individu mahupun negara mempengaruhi cara muzik itu dipersembahkan. Seperti yang

dicatat di dalam Sejarah Melayu, sekiranya adat istiadat itu melibatkan raja, maka sambutan

akan diiringi dengan alat kerajaan seperti gendang, serunai, nafiri dan nagara. Peralatan yang

sama akan digunakan untuk mengiringi negeri-negeri yang sedarjat dengan Melaka seperti

Pasai dan Haru. Upacara-upacara lain yang dicatat teks-teks berkaitan adalah seperti

ditunjukkan pada Jadual 2. Melalui catatan tersebut dapat dipastikan bahawa seni muzik

telah diaplikasikan di dalam institusi Raja Melayu sejak dari dahulu lagi.

Jadual 2: Istiadat Kerajaan Melayu Melaka, Melayu-Acheh, Melayu Johor-Riau: Selangor,

Perak, Kedah, Pahang, Terengganu

Adat Istiadat Bunyian Acara/Peristiwa Cara Persembahan/Alat

“Mengadap nobat”

(Melaka)

Bulan Syawal/Ramadan 1) Hulubalang di kiri kanan

gendang, jika Raja Muda

mengadap nobat dipersilakan

oleh bentara. Diikuti tiupan

nafiri tiga kali (A. Samad

Ahmad, SM:75)

2) Orang besar-besar dari kiri

gendang, rang kecil dari kanan

gendang.

“genderang nobat

tabal” (Acheh)

Sultan Acheh menabal

diri setelah mengalahkan

Johor

Syah Alam duduk di tahta kerajaan/

...maka genderang nobat pun dititir

(Teuku Iskandar: HA:179)

Perarakan diraja

(Melaka)

1) Hari raya

kecil/besar

menjelang arakan

ke masjid

2) Perkahwinan

Sultan Mansur

dengan Raden

Mas Ayu

Sultan di usung ke dalam / diarak

Penghulu Bendahara, rakyat di balai

berdiri ‘gendang dimula’ dipalu tujuh

ragam, setiap ragam disambut nafiri.

Setelah tujuh ragam beraraklah sultan

ke masjid (ibid: 74)

Raja Melaka naik gajah

kenaikan/payung iram 40 warna

terkembang/cogan alamat diiringi alat

bunyian gendang, serunai, nafiri,

madali, merangu, sekati, kopok,

ceracap 40 bagai ragam (Kassim,

HHT:139)

(Aceh) 3) Sultan Acheh

berarak

Pelbagai bunyian dengan mengucap

selawat seperti guruh/iringan gong,

genderang, dap (Tenku Iskandar

HA:106)

(Melayu Johor-Riau) 4) Mengarak

mempelai

Mempelai raja berusungan, diiringi

penganjur perempuan/orang berebana

berdikir (A.Samad 1985:59-60)

(Negeri Perak) 5) Perkahwinan Paluan gong, gendang, serunai,nafiri,

bangsi, biola/biduan memukul rebana

(Raja Chulan, MM:40)/...rebab

Genderang arakan

(Melaka)

Menyambut

surat/bingkisan

1) Menyambut bingkisan ke

perahu diarak dengan gajah,

jika raja besar diarak dengan

nobat, nafiri, nagara (Ibid:91)

2) Surat dari Pasai dan Haru

disambut dengan gendang,

serunai, nafiri dan nagara

(SM:71)

“Genderang perang”

(Melayu Siak-Bugis)

1) Perang Acheh

dengan Johor

2) Perang Bugis –

Siak di Johor

Lama

Genderang perang dengan alat

gendang besar, tambur, rebana

(HA:176)

Genderang perang Melayu Siak,

gong, gendang, tawak-

tawak/gendang kanjar Bugis

(SMdB:174)

HA= Hikayat Acheh (De Hikayat Atjeh; HTT = Hikayat Hang Tuah; MM=Misa Melayu;

SMdB (Salasilah Melayu dan Bugis; SM=Sulatus Salatin/Sejarah Melayu

3. Muzik Istana dalam Konteks Budaya dan Masyarakat di Malaysia

Sejak daripada dahulu lagi, Kepulauan Melayu dan wilayah Nusantara meliputi negara

Malaysia, Indonesia, sebahagian negara Thai, Kampuchea dan Filipina telah menerima

pengaruh unsur-unsur muzik dari India, China, Timur Tengah dan Eropah. Pengaruh-

pengaruh ini datang hasil daripada pelbagai proses pertembungan dan penyebaran budaya

melalui penjajahan, penaklukan, perdagangan, dan sebagainya Selain itu, pertembungan dan

perkembangan kebudayaan juga berlaku di antara wilayah serantau melahirkan ciri-ciri asli

tempatan yang unik dan tersendiri. Proses yang berlaku selama beratus-ratus tahun ini telah

membawa kepada kewujudan pelbagai bentuk kebudayaan dan kesenian di rantau ini dan

tidak terkecuali juga seni muzik tempatan (Mohammad Ghouse Nasuruddin). Bentuk muzik

di Malaysia yang terhasil pada masa kini adalah cerminan ciri-ciri asli serta juga pengaruh

luar yang telah menyerap ke dalam masyarakat dan boleh diklasifikasikan kepada jenis-jenis

tertentu bergantung kepada keadaan sosial, ekonomi, politik dan jenis budaya di mana seni

muzik diperkembangkan. (Patricia Martusky & Tan Sooi Beng, 1997:1-4)

Pengistilahan ‘budaya rakyat’ dan ‘budaya istana’ yang juga merujuk kepada ‘tradisi

rakyat’ dan ‘tradisi istana’ telah digunakan oleh ahli antropologi untuk menonjolkan ciri-ciri

sesuatu peradaban termasuklah seni muzik. Kedua-dua tradisi ini saling bergantung dan

sentiasa mempengaruhi di antara satu sama lain. Tradisi kecil diperturunkan secara lisan di

kampung-kampung dan kawasan desa secara bersahaja. Tradisi kecil yang dihubungkaitkan

dengan budaya rakyat didukung oleh masyarakat yang biasanya tinggal di kawasan desa.

Komunikasi secara lisan di antara anggota-anggota dalam masyarakat lebih diutamakan

ataupun sistem bertulis boleh diwujudkan. Oleh sebab itu, kesedaran sejarah kurang jelas asal

usul tradisinya diperturunkan secara lisan sahaja. Perhubungan dan perlakuan anggota-

anggota budaya rakyat dikawal oleh undang-undang yang dipersetujui bersama sesama

mereka. Tambahan pula, masyarakat dalam tradisi kecil mengalami perubahan yang

perlahan-lahan sahaja dalam masa yang panjang. Bekerjasama, berusaha dan bertindak secara

komunal merupakan satu lagi ciri yang khas dalam tradisi kecil dan budaya rakyat.

Berlainan dengan tradisi kecil, tradisi besar merujuk kepada tradisi yang berkembang

melalui penulisan yang diajar secara sedar dan sistematis di sekolah-sekolah, masjid atau

rumah berhala, dan istana. Tradisi besar biasanya terdapat di kalangan masyarakat yang

tinggal di kawasan bandar. Komunikasi secara bertulis dan juga kegunaan teknologi semasa

di antara anggota-anggota dalam masyarakat lebih diutamakan. Oleh itu kesedaran teori dan

sejarah diketahui dengan jelas. Tradisi ini menonjolkan ciri-ciri kehalusan dan profesional

dalam masyarakat bandar atau istana yang mengutamakan kepentingan institusi sosial dan

kerajaan. Masyarakat bandar ini boleh mengalami perubahan secara pantas yang

mementingkan daya cipta individu. Budaya rakyat juga telah lama berhubung dengan budaya

istana yang menjadi pusat-pusat pemikiran dan perkembangan institusi sosial, ekonomi dan

masyarakat sejak beratus-ratus tahun. Dalam konteks budaya rakyat dan budaya istana ini,

seni muzik di Malaysia boleh dibahagiakan kepada beberapa jenis iaitu i) muzik klasik, ii)

muzik rakyat, iii) muzik sinkretik, iv) muzik seni kontemporari, dan v) muzik popular.

Muzik klasik di Malaysia biasanya melibatkan muzik yang berkait dengan kawasan

bandar atau istana institusi Raja Melayu. Dalam muzik klasik, asas sejarah dan teori muzik

agak kukuh dan biasanya dipelajari. Sekumpulan lagu-lagu tertentu dikenali sebagai repertior

dalam bentuk (genre) muzik yang tertentu. Pemain-pemain dilatih mengikut cara yang

tersusun, dan proses latihan yang teratur dinaungi oleh golongan istana atau agensi-agensi

kerajaan. Idea terhadap profesionalisme diketahui antara pemain-pemain itu. Tradisi muzik

klasik itu biasanya diketahui oleh sebahagian sahaja daripada komuniti tertentu. Satu

fenomena yang menarik juga ialah muzik rakyat merupakan kategori muzik yang memberi

inspirasi dan kerap kali menjadi dasar kepada muzik klasik itu yang diperkembangkan dalam

keadaan bandar mahupun dalam istana.

Di dalam institusi Raja Melayu, terdapat beberapa bentuk seni muzik yang telah

dikembangkan oleh institusi berkenaan melalui tradisi persembahan istana. Muzik istana juga

dapat dianggap muzik klasik Melayu yang menampilkan ciri-ciri khas alat muzik tempatan

ataupun pertembungan dan adaptasi daripada unsur luar yang telah disesuaikan hingga

menampilkan nada Melayu. Berdasarkan peranan dan penggunaan di dalam tradisi istana,

seni muzik istana boleh dibahagikan kepada dua ciri utama (Siti Zainon, 2007:212) iaitu:

1. Muzik adat istiadat, iaitu nobat dan

2. Muzik hiburan istana, termasuk makyung, dan gamelan

4. Muzik Nobat

Muzik nobat dimainkan di dalam upacara nobat yang menjadi elemen yang penting dalam

adat istiadat pelantikan raja atau sultan sesebuah kerajaan (Siti Zainon, 2007:213). Adat ini

dapat dikesan sejak munculnya kerajaan Melayu di Bukit Seguntang lagi. Bukti tentang

pertama kali muzik nobat dimainkan telah diterangkan melalui teks klasik yang

menggambarkan peristiwa pelantikan Sang Sapurba yang telah dibaca ‘ciri purbakala’ dan

diberi gelaran Sang Sapurba Tribuana Tradisi ini telah dibawa ke Melaka dan seluruh jajahan

takluk Melaka. Tetapi pada masa itu masih belum terbukti kewujudannya alat muzik nobat.

Setelah Sultan Muhammad yang mengatur adat istiadat istana Melaka, baharu nobat mula

diperikan. Ini dibuktikan dengan peristiwa pertabalan Raja Muzaffar, putera Sultan Mahmud

yang dilantik menjadi Raja Perak yang pertama. Baginda juga telah dinobatkan dengan nobat

Melaka walaupun ketika itu Sultan Melaka iaitu Sultan Mahmud Syah sudah berada di Riau.

Manakala Sultan Alauddin putera Sultan Mahmud mangkat di Kampar telah dinobatkan di

Pahang, sebagai waris takhta nobat Melaka, dan Sultan Alauddin anakanda baginda di

Kampar, dinobatkan dahulu di Melaka (nobat Melaka). Pada hari ini terdapat beberapa negeri

yang mewarisi nobat Melaka, iaitu Pahang, Perak, Selangor, Terengganu dan Kedah.

Beberapa peralatan nobat itu sendiri memang mempunyai unsur-unsur Parsi.

Perkataan nobat (naubat) itu sendiri berasal daripada perkataan-perkataan Parsi dan sudah

tersebar ke negara-negara Islam seperti Iraq, Iran Turki, Mesir dan Selatan Sepanyol

(Andalusia). Tradisi nobat inilah dikembangkan ke Bentan dan seterusnya ke Melaka.

Mengikut Mubin Sheppard (1983:18-19), Permaisuri Bentan menabalkan dirinya dengan

naubat yang dibawa oleh Sheikh Ismail yang datang ke Pasai pada tahun 1295. Pada tahun

1414, kerajaan Pasai telah membawa peralatan nobat ke Melaka sempena perkahwinan puteri

baginda dengan Parameswara yang kemudian diislamkan dan diberi nama gelaran Megat

Iskandar Syah. Nobat pertama kali dimainkan sempena kemangkatan baginda dan sekali gus

diadakan pada masa pertabalan Sultan Muhammad Syah – yang menggantikan Megat

Iskandar Syah itu. Pada masa pemerintahan Sultan Mahmud, nobat telah dikembangkan pula

ke Kedah, iaitu setelah peristiwa rombongan istana Kedah dihadiahkan peralatan nobat.

Riau Lingga juga mewarisi nobat daripada kerajaan negeri Melaka. Sehingga

mangkatnya Sultan Mahmud IV di Lingga, nobat berada di bawah jagaan Tengku Hamidah di

Penyengat.Selangor juga mewarisi nobat dari Perak apabila ditabalkan pada tahun 1765.

Terenggnu juga menerima nobat melalui hubungan dengan kerajaan Johor-Riau-Lingga

terutamanya dalam pemerintahan Sultan Zainal Abidin III (1881-1914). Gendang Negara dari

Riau telah dibawa ke Terengganu dan orang Terengganu telah belajar memalu nobat dengan

nada asal Melayu-Lingga- yang memang berasal daripada Melaka dan Johor Lama – tetapi

akhirnya Terengganu mula menghasilkan Negara oleh pandai logam mereka sendiri.

Beberapa kerajaan Melayu lain yang mempunyai set nobat ialah Pattani dan Brunei.

Alat muzik nobat ini telah melangsungkan tradisi yang panjang dan masih wujud sebagai

simbol pertabalan diraja khususnya di Selangor, Kedah dan Perak. Di Kelantan walaupun

mewarisi seni budaya kerajaan Melayu-Pattani tetapi tidak pula mewarisi nobatnya.

Sebaliknya muzik pertabalan disebut Pasukan Gong Gendang Besar Diraja (Sheppard, 1972:

20).

Antara peralatan gendang nobat yang penting ialah Negara (iaitu gendang yang

diperbuat daripada logam) dan nafiri (berasal dari Parsi-India). Manakala gendang dapat

dianggap sebagai ciri asal tempatan. Pentingnya alat nobat istana dibuktikan dengan

penjagaannya yang rapi, dipimpin oleh Orang Kalur dan pemain-pemain pula memang

diwarisi daripada satu generasi ke satu generasi. Beberapa peralatannya pula mendapat nama

yang berbeza berdasarkan wilayah yang mengembangkan muzik tersebut. Misalnya, negara

dikenali dalam nobat Kedah dan Pattani; di Perak alat itu disebut mengkara; manakala nafiri,

trompet daripada gangsa dikenali di Melaka, Selangor dan Perak tetapi disebut aboe (serunai)

di Kedah. Beberapa lagu nobat yang popular di seluruh istana Melayu ialah Raja Berangkat

dan Raja Bertabal.

5. Muzik Makyung

Makyung ialah persembahan istana, dan perkembangannya telah mencapai kemuncak di

istana Pattani pada abad ke -17. Makyung juga wujud di istana Kelantan, dan sehingga

menjelang Perang Dunia Kedua, khususnya semasa kependudukan Jepun pada tahun 1942,

makyung berada di bawah kelolaan Tengku Temenggung – salah seorang kerabat diraja

Kelantan.

Makyung yang pada asalnya popular di kalangan rakyat (tradisi rakyat) telah diangkat

menjadi tradisi istana apabila di bawa masuk ke istana dan mendapat naungan institusi diraja.

Di Kelantan istilah tradisi istana merujuk kepada kumpulan makyung yang dipelihara oleh

Tengku Temenggung. Tengku Temenggung sendiri ialah ahli lagu, muzik dan tarian

makyung. Sebagai karya seni tradisional, tidak ada catatan tentang lagu dan muzik yang telah

dibukukan di istana. Pengetahuan dan pengalaman hanya ulang tutur setiap kali

dipersembahkan sehingga pelakonnya hafal dengan sekali setiap patah lagu atau lirik yang

dinyanyikan.

Persembahan makyung memang tidak dapat dipisahkan daripada seni suara. Seni

suara itu disampaikan melalui dialog dan nyanyian para pelakonnya, terutama pakyung Raja

yang dilakonkan oleh wanita dan dayang-dayang pengiring puteri atau permaisuri.

Alat muzik yang paling dominan ialah rebab yang diperbuat daripada kayu nangka.

Rebab mengeluarkan bunyi irama dengan gesekan tali ke atas tiga tali halus yang memanjang

daripada kepala sehingga ke perut rebab. Pada masa lalu, talinya diperbuat daripada serat

sabut kelapa. Pada masa moden rebab menggunakan tali nilon.Alat muzik lain adalah dua

gendang (ibu dan anak), sebuah gong dibawa dari Jawa atau Sumatera, dan serunai yang

meniru persembahan menora (Malm 1974: 338). Rebab merupakan alat muzik utama sejak

awal persembahannya diadakan dengan diiringi lagu mengadap rebab. Semua penari dan

pelakon makyung menghadap bomoh rebab. Upacara ini diketuai oleh pakyung (raja) atau

pakyung Muda (anak Raja). Irama solo rebab digesek oleh bomoh tersebut dianggap kepala

lagu, iaitu lagu mohon restu agar persembahan yang akan diadakan dapat berjalan dengan

baik . Beberapa buah lagu makyung merujuk kepada cerita yang bakal dipersembahkan.

Antara lagu yang terkenal ialah Kijang Emas dan Sedayung Makyung. Penyampaian lagu-

lagu ini diiringi oleh korus “dan don dang” (Malm, 1974: 339). Beberapa lagu lain ialah lagu

Mengulit Raja Nak Tidur dengan irama campak bunga, pandan wangi, timang-timang Welu,

Buluh Serus, Cagak Manis dan Lagu Mengambor (Sheppard, 1972:39).

6. Muzik Gamelan Terengganu

Muzik gamelan Melayu baru berkembang di Terengganu pada awal abad ke-19. Hubungan

baik antara raja Pahang, Terengganu dengan pusat Kerajaan Melayu Johor-Riau telah

mengembangkan kesenian alat logam gangsa ke Pahang dan Terengganu hingga menjadi

warisan budaya Melayu. Sejarah perkembangan muzik gamelan berlaku serentak dengan

perkembangan seni tari atau joget gamelan itu sendiri. Keistimewaan alat muzik gamelan

ialah penggunaan alat gangsa yang dipukul=ketuk (percussion) yang terdiri daripada gong,

saron penerus, saron demung, bonang, kenong, gong, gambang kayu dan gendang. Muzik

gamelan Terengganu tidak diiringi rebab seperti gamelan Jawa. Malah, walaupun alat muzik

intu dibawa dari Jawa ke Jambi dan Riau, sebelum tiba ke Pahang dan Terengganu gamelan

telah dicipta semula atau diselaraskan berdasarkan nada Melayu.

7. Lain-lain Muzik Istana

Tradisi seni persembahan selain daripada muzik Nobat, muzik Makyung, dan muzik Gamelan

turut berlangsung dalam aneka persembahan kesenian khususnya yang membawa citra

kebesaran raja. Antaranya ialah Wayang Kulit Melayu yang membawa cerita Mahabrata dan

Panji Jawa, Tarian Asyik, dan Tarian Terinai yang menceritakan tentang puteri-puteri di

taman istana/kayangan. Kesenian-kesenian ini diiringi dengan alunan muzik tersendiri dan

menjadi warisan kesenian istana yang memenuhi ruang persembahan seni budaya Melayu

lebih 500 tahun lalu.

Tarian asyik dan muziknya dipersembahkan untuk hiburan istana Kelantan dan

dipercayai berasal dari istana Patani pada kurun ke 17. Dipersembahkan bagi sempena

menyambut hari keputeraan Sultan, majlis perkahwinan diraja, dan lain-lain perayaan

diserikan dengan persembahan tarian Asyik. Penari dan pemuzik tarian Asyik mendapat

naungan dan dilatih oleh pihak istana. Pada asalnya dipersembahkan oleh sekumpulan penari

perempuan dan seorang penari solo lelaki, diiringi lagu Asyik yang dinyanyikan oleh

penyanyi perempuan sambil duduk di rebana besar . Tradisi ini kehilangan sokongan istana

pada suku ketiga abad ke 20. Tarian Asyik pada masa kini tidak lagi ditampilkan dalam

bentuk yang asal dan telah menjadi tradisi rakyat.

Orkestra tradisional asyik terdiri daripada hanya tiga alat muzik, dua daripadanya

tidak digunakan untuk tujuan lain. Satu daripadanya ialah sebuah gendang silinder kecil satu

muka yang dipanggil Gedombak Asyik: diletakkan secara menegak dan bahagian berkulit

(kulit kambing) dititir/dipalu menggunakan jari kedu-dua belah tangan. Sebelas buah

gendang jenis ini digunakan. Alat muzik kedua ialah xylophone kayu yang dinamakan

Gembang, kemungkinan berasal daripada Cambodia walaupun namanya berasal daripada

Indonesia. Alat muzik ketiga ialah alat muzik bergesek iaitu Rebab, alat yang memainkan

peranan yang penting di dalam Makyung. Kesemua alat muzik ini kecuali Rebab dimainkan

oleh wanita yang juga menyanyikan Pantun dengan gaya persembahan Makyung. Satu-

satunya pemuzik lelaki ialah pemain Rebab dan kebiasaannya orang yang pertengahan

umurnya.

Tarian dan muzik Terinai merupakan genre kesenian istana di Perlis, Kedah dan

Kelantan. Kesenian ini dipersembahkan di majlis perkahwinan diraja dan persembahannya

diadaptasi daripada cerita kehidupan di istana. Tarian ini ditarikan menggunakan lilin dan

melibatkan penari-penari wanita. Terdapat juga beberapa variasi tarian Terinai termasuk

Terinai Mengadap dan Layang Emas yang dipersembahkan oleh wanita, dan Ketam Bawa

Anak dan Dewa Raja yang dipersembahkan oleh lelaki. Semua pergerakan tarian mempunyai

hubungan dengan alam semula jadi dan imaginasi alam. Layang Emas pergerakan diambil

daripada pergerakan burung layang-layang. Di Perlis dan Kedah, ensambel yang mengiringi

persembahan ini terdiri daripada serunai, sepasang gendang keling dan dua tetawak. Di

Kelantan pula, tarian terinai dipersembahkan di majlis perkahwinan dan cenderung

menampilkan aksi akrobatik. Ensembel muziknya terdiri daripada serunai, gendang, tetawak,

canang (6 biji) dan kesi.

Wayang kulit Melayu dipersembahkan di istana Kelantan dan menggunakan cerita

Panji Jawa sebagai cerita asas. Kesenian in merupakan contoh seni persembahan tradisional

Malaysia yang wujud di bawah naungan istana pada tahun 1920-an apabila dalangnya telah

dihantar ke Jawa oleh pihak istana untuk mempelajari Wayang Kulit di tanah Jawa.

Bagaimanapun, kesenian ini telah disesuaikan dengan pengaruh tempatan. Terdapat sebelas

lagu di dalam repertoire muziknya, iaitu Katokan, Kelayong, Asyik, Jubang, Kemucap,

Kijang Mas, Gandang-gandang, Dandang Semawa, Sasang, Bujuk Ina, dan Kadok Manis.

Ensambel muzik wayang kulit Melayu terdiri daripada sebuah rebab bertali dua,

sepasang gendang ibu dan anak, sebiji mong, canang atau kelenang (6 biji), kesi dan sepasang

gong. Rebab pada asasnya merupakan alat melodi tetapi tidak berperanan seperti dalam

makyung. Ia hanya menyediakan iringan ritma dengan mengulangi frasa utama berkali-kali

dan pada ketika yang lain ia bertidak sebagai alat drone. Gendang pula menyediakan rentak

paluan bertingkah, kesi dan mong mengetuk rentak dan kelenang membentuk ritma tersendiri

dengan mengubah nada utama sesuatu lagu sementara sepasang gong berperanan sebagai

penanda masa.

Penutup

Seni muzik istana memainkan peranan yang penting di dalam institusi Raja Melayu sejak

dari dahulu sehinggalah pada masa kini sebagai 1) mengiringi upacara dan adat istiadat

diraja, dan 2) hiburan istana. Dalam konteks budaya dan masyarakat Malaysia, seni muzik

istana merupakan muzik klasik yang wujud melalui tradisi istana Raja-raja Melayu. Tradisi

ini mendapat naungan institusi Raja Melayu dan dikembangkan di istana. Terdapat juga

muzik rakyat (tradisi rakyat) yang diangkat menjadi muzik istana (tradisi istana) oleh institusi

Raja Melayu seperti muzik Makyung, dan muzik Wayang Kulit

Alat muzik yang digunakan untuk mengiringi muzik istana bukan sahaja menjadi

artifak budaya yang menghasilkan bunyi semata-mata, malah berperanan sebagai alat

kerajaan yang membawa simbol ‘daulat’ melalui tradisi nobat. Sehingga kini institusi Raja

Melayu seperti di Kedah, Perak, Terengganu, dan Selangor masih mengiktiraf peralatan nobat

sebagai alat kebesaran diraja.

Pelestarian seni muzik istana dan peralatannya sangat penting bagi memastikan

keutuhan institusi Raja-raja Melayu khususnya di Malaysia. Tradisi ini perlu dipastikan tidak

pupus dan dikembangkan dalam konteks dunia masa kini supaya tidak dilupakan oleh

masyarakat. Antara langkah yang boleh dilakukan ialah usaha pemeliharaan melalui

dokumentasi digital dan kajian teknikal terhadap seni muzik istana dan peralatan yang

digunakan. Usaha sebegini diharap dapat direalisasikan oleh pihak yang berkaitan demi

memastikan tradisi yang penting ini dapat dipertahankan.

Rujukan

Matusky, Patricia & Tan Sooi Beng. 1997. Muzik Malaysia: Tradisi Klasik, Rakyat dan

Sinkretik. The Asian Centre, Pulau Pinang.

Muhammad Yusof Hashim.1989. Kesultanan Melayu Melaka. Kajian Beberapa Aspek

tentang Melaka pada Abad ke-15 dan Abad ke-16 dalam Sejarah Malaysia. Dewan Bahasa

dan Pustaka, Kementerian Pendidikan Malaysia, Kuala Lumpur.

Siti Zainon. 2000. Peranan dan Penggunaan Alat Muzik Tradisional Dalam Adat Istiadat

Melayu. Dalam Alat Muzik Tradisional: Daya dan Bunyi. Perbadanan Kemajuan Kraftangan

Malaysia. Kuala Lumpur.

Siti Zainon. 2007. Seni Suara dan Muzik dalam Asas Kebudayaan dan Kesenian Melayu.

Penyunting Anwar Din. Penerbit Universiti Kebangsaan Malaysia Bangi.

Sheppard, Mubin. 1972. Taman Indera (A Royal Pleasure Ground): Malay Decorative Arts

And Pastimes. Oxford University Press.