ruju’: kaedah dan aplikasi kajian kes di...
TRANSCRIPT
RUJU’: KAEDAH DAN APLIKASI KAJIAN KES DI MAHKAMAH
SYARIAH SEREMBAN
Nur Majidah Binti Majemi
Zaini Nasohah
PENDAHULUAN
Setiap individu yang berkahwin sudah pasti tersemat dihati mengimpikan satu
kehidupan harmoni dan bahagia. Sebuah keluarga yang bahagian perlu diterap dengan
saling berkasih sayang, agar dapat membina sebuah keluarga bahagian (mawaddah
wa rahmah), maka pasti perlu bersandarkan kepada beberapa prinsip sepertimana
yang disarankan dalam Islam. Kebahagiaan sesebuah keluarga bergantung kepada
persefahaman di dalam menjalinkan perhubungan suami isteri. Kegagalan mereka
untuk berbuat demikian akan melahirkan ketegangan dan konflik dalam rumahtangga.
Namun, tidak dapat dinafikan bahawa krisis, pergolakan di antara suami isteri
mustahil tidak berlaku, bak kata pepatah melayu “Sedangkan lidah lagi tergigit”
apatah pula suami isteri, Keadaan ini hanya boleh diatasi dengan ilmu dan
kebijaksanaan suami di samping sokongan daripada isteri yang pengasih.
Islam telah meletakkan garis panduan,tanggungjawab yang wajib dilaksanakan bagi
seorang suami mahupun isteri. Apabila tanggungjawab dan peranan tersebut
diabaikan oleh mana-mana pihak, maka sudah pasti bahtera yang dibina akan
menghadapi masalah (shiqaq) yang boleh menyebabkan keruntuhan rumahtangga.
Justeru, Islam memberi jalan keluar (shiqaq) dengan cara perceraian. Walaupun Islam
telah menghalalkan perceraian tetapi ia merupakan suatu perbuatan yang dibenci oleh
Allah s.w.t. Berdasarkan hadits Rasulullah s.a.w, menyebut:
أ بحل أ ض احلأ أ ل ل أ ال الط أ ض Maksudnya: “Perkara halal yang dibenci Allah adalah perceraian (thalaq)”
Walau bagaimanapun, perceraian yang berlaku bukanlah bermaksud berakhir terus
selama-lamanya ikatan pernikahan kerana peluang untuk kembali sebagai pasangan
suami isteri masih ada melalui kaedah ruju‟. Kaedah yang dianjurkan oleh Islam
sangat baik untuk umatnya kerana memberi ruang yang luas dalam tempoh masa
iddah pasangan dapat berfikir dan membetulkan kesilapan atau ketelanjuran antara
suami isteri.
Ruju‟ dalam perkahwinan merupakan perkara yang tidak asing lagi dalam sistem
kekeluargaan Islam. Dalam munakahat terdapat tiga istilah yang saling berhubung
kait dan tidak dapat dipisahkan dalam perbincangan ialah nikah, cerai dan ruju‟.1Bagi
mudah difahami istilah ruju‟ ia berlaku selepas perceraian dengan adanya
perkahwinan yang sah. Namun, perceraian bukanlah suatu yang diingini dalam
sebuah perkahwinan yang dibina tetapi ianya sebagai jalan keluar yang terbaik apabila
berlaku shiqaq yang berpanjangan dalam perkahwinan.
1 Raihanah Abdullah dan Zuzaidi Mahmod. 2010. Rujuk: Peruntukan Undang-Undang dan
Pelaksanaanya di Malaysia, JH, Jil 18, Universiti Malaya. Hlm, 26.
97
Walau bagaimanapun, Islam telah membuka ruang kepada suami bagi
mengembalikan ikatan perceraian dengan kaedah ruju‟. Perbahasan ruju‟ telah
dibincangkan oleh fuqaha dari segi hukum syarak tetapi tidak diperhalusi bagaimana
keteranagan diambil dalam memutuskan ruju‟ tersebut oleh hakim. Realiti pada hari
ini kes ruju‟ kian meningakat apabila perceraian banyak berlaku ia bukan sahaja
terjadi dengan cara lafaz tetapi melalui perbuatan. Dalam peruntukan Undang-undang
Keluarga Islam terdapat seksyen berkaitan dengan ruju‟ secara khusus di setiap negeri
di Malaysia. Tetapi hal ini tidak dinyatakan secara jelas bagaimana ruju‟ boleh
berlaku dan boleh diterima perbuatan tersebut sebagai ruju‟ yang sah di mahkamah
syariah. Kajian ini bertujuan untuk membincangkan mengenai ruju‟ dari segi kaedah
dan aplikasi kajian kes di Mahkamah Syariah Senayan Seremban Negeri Sembilan.
LATAR BELAKANG KAJIAN
Islam telah menyediakan satu garis panduan yang jelas berkaitan talaq dan ruju‟.
Sekiranya berlaku perceraian talaq raj‟ie iaitu talaq satu dan dua maka Allah s.w.t
telah memberi ruang kepada suami untuk mengembalikan ikatan perkahwinan melalui
kaedah ruju‟ tanpa perlu kepada akad nikah yang baru.2 Oleh itu, Islam menuntut
supaya sesuatu perceraian mahupun ruju‟ dilakukan dengan cara yang baik
sebagaimana yang dinyatakan di dalam firman Allah s.w.t :
Maksudnya: Dan apabila kamu menceraikan isteri-isteri kamu kemudian
mereka hampir habis tempoh iddahnya maka bolehlah kamu pegang mereka
rujuk Dengan cara yang baik atau lepaskan mereka dengan cara yang baik.
(Surah al-Baqarah: 2: 231)
Dalam al-Quran, al-Sunnah dan ijma‟ telah menyatakan dengan jelas berkaitan
kebenaran ruju‟ bagi suami yang telah menceraikan isterinya dengan talaq raj‟ie,
malahan para ulama juga turut membahaskan ruju‟ dari segi syarak di dalam kitab-
kitab fiqh, karya fiqh klasik bermula pada zaman Rasullulah s.a.w. sehingga kini
dalam bab-bab munakahat. Ringkasnya, ruju‟ bertujuan mengembalikan isteri setelah
diceraikan bukan dengan talaq ba‟in dan ianya dilakukan dalam tempoh iddah.3 Bagi
menentukan sesuatu kesahan ruju‟yang dilakukan, ruju‟ tersebut hendaklah memenuhi
beberapa rukun sepertimana yang digariskan oleh syarak.4 Perkara ruju‟ didapati
banyak dibincangkan dari segi hukum syarak atau teori sahaja, namun aplikasi ruju‟
secara praktikalnya di Mahkamah Syariah dan persoalan berkaitan perlaksanaannya
masih belum terdapat kajian atau penulisan yang khusus.
Melihat kepada perbincangan hukum syarak berkenaan dengan isu ruju‟, seperti ruju‟
dilakukan melalui perbuatan, kerelaan isteri untuk kembali bersama suami, kesaksian
2 . Munsur bin Yunus al-Bahuti (t.t). al-Rawd al-Mawd al-Murbbi’ Sharh Zad al-
Mustaqni. Kaherah: Mu‟assasah al-Risalah. Hlm, 586.
3 Syaikh Zainuddin Bin Abdul Aziz Al-Malbariy. 2009. Fathul Mu;in. Jil I, II, III. Jahabersa,
hlm 524.
4 Raihanah Abdullah dan Zuzaidi Mahmod. 2010., Rujuk: Peruntukan Undang-Undang dan
Pelaksanaanya di Malaysia, JH, Jil 18, Universiti Malaya, hlm 47.
98
dalam ruju‟ merupakan suatu isu yang penting yang memerlukan kepada penjelasan
dan kupasan dari segi pandangan fuqaha. Para fuqaha berbeza pendapat dalam
menentukan kesahan ruju‟ yang dilakukan melalui kaedah perbuatan samada ia boleh
diterima atau tidak. Perselisihan pendapat dikalangan ulama dalam hal ini agak ketara,
tetapi ianya boleh diaplikasikan kepada masyarakat awam mengikut uruf dan
maslahah umum.5
Dalam Enakmen Undang-undang Keluarga Islam (Negeri Sembilan) 2003 terdapat
satu peruntukan yang khusus berkenaan dengan ruju‟ di bawah seksyen 52 iaitu
“Hidup Semula Sebagai Suami Isteri atau Ruju‟”. Di bawah seksyen ini, antara
perkara yang turut disentuh adalah berkaitan prosedur seperti laporan ruju‟, proses
penyiasatan ruju‟, pendaftaran ruju‟ dan berkaitan dengan jawatankuasa pendamai
serta apabila berlaku ruju‟ pasangan suami isteri yang terlibat tidak melaporkan ruju‟
tersebut kepada Jabatan Agama Islam dan jika ruju‟ berlaku tanpa pengetahuan isteri,
suami tidak memaksa isteri kembali bersamanya dan suami boleh meruju‟ isteri
kembali dalam tempoh talaq raj‟ie dan isteri berhak membuat rayuan kepada
mahkamah apabila tidak bersetuju atas alasan yang dibenarkan oleh syarak.6 Melalui
penelitian dibuat seksyen 52 ini lebih menyentuh tentang prosedur bahagian pendaftar
Nikah Cerai dan Ruju‟ (PNCR) di Jabatan Agama Islam dan peruntukkan yang
menyentuh tentang Mahkamah hanya dalam beberapa Subseksyen sahaja. Hal ini
menunjukkkan bahawa terdapat kekaburan dari segi peruntukan undang-undang yang
sedia dalam proses menentukan ruju‟ yang berlaku boleh diterima atau tidak.
Pada tahun 2007 satu Arahan Amalan telah dikeluarkan oleh Jabatan Kehakiman
Islam (JKSM) telah menetapkan segala berhubung dengan pertikaian sah atau tidak
ruju‟ perlu dibuat di mahkamah syariah.7 Maka dengan adanya arahan amalan ini
wujudlah satu prosedur baru berhubung proses pengesahan ruju‟ dimana semua
pengesahan perlu mendapat perintah mahkamah terlebih dahulu sebelum dibawa
kejabatan Agama Islam. Kemudian (JKSM) turut mengeluarkan satu buku panduan
iaitu Proses Nikah dan Ruju‟ sebagai panduan bagi memudahkan masyarakat Islam
untuk berurusan dalam hal ehwal munakahat.8 Walau bagaimanapun, hal ini masih
tidak jelas dan terdapat kekaburan berkenaan prosedur semasa mengenai ruju‟ yang
digunapakai dan aplikasinya dalam memutuskan kes pengesahan ruju‟ kerana tidak
terdapat garis panduan yang khusus atau kaedah sebagai panduan hakim di
Mahkamah Syariah. Hal ini telah menyebabkan wujud situasi di mana kes ruju‟ yang
dikemukakan mempunyai fakta yang sama tetapi keputusan yang diputuskan adalah
berbeza. Justeru, satu kajian yang khusus perlu dilakukan bagi membincangkan,
mengkaji dan melihat bagaimana kaedah dan pendekatan yang digunakan oleh hakim
dalam memutuskan kes ruju‟ terutamnya ruju‟ melalui perbuatan.
5 Raihanah Abdullah dan Zuzaidi Mahmod. 2010., Rujuk: Peruntukan Undang-Undang dan
Pelaksanaanya di Malaysia, JH, Jil 18, Universiti Malaya, hlm 47.
6 Seksyen 52. Enakmen Undang-undang Keluarga Islam (Negeri Sembilan) 2003.
7 Arahan Amalan No. 13.2007.
8 Buku Panduan Proses Nikah Cerai dan Ruju‟. Jabatan Kehakiman Syariah Malaysia. Carta 9,
Hlm. 12.
99
PENYATAAN MASALAH KAJIAN
Berdasarkan penelitian penulis, isu ruju‟ masih belum dikaji oleh mana-mana pihak
kecuali tulisan jurnal, artikel, tulisan-tulisan umum yang dimuatkan di dalam majalah
dan akbar sahaja. Oleh itu, terdapat ruang dan timbul isu yang hendak dibangkitkan
dalam kajian ini ialah pertama berkaitan perbezaan pendapat ulama tentang kaedah,
ruju‟ dengan lafaz dan perbuatan. Isu kedua kekaburan peruntukan undang-undang
dan prosedur semasa mengenai ruju‟. Manakala isu ketiga pula mengenai aplikasi dan
kaedah pendekatan yang digunakan di Mahkamah Syariah Rendah Seremban Negeri
Sembilan.
Perbezaan Pendapat Ulama Tentang Kaedah dan Lafaz Ruju’
Melihat kepada isu dan permasalahan yang berlaku dalam amalan ruju‟ pada masa
kini semakin rumit apabila banyak permohonan kes ruju‟ berlaku melalui perbuatan
sahaja, ianya tidak dilakukan dengan lafaz yang sorih, bahkan berlaku juga keadaan di
mana suami meruju‟ tanpa persetujuan isteri. Walaupun pada hakikatnya ruju‟
menjadi hak mutlak suami, namun permasalahan ruju‟ dari segi kaedahnya turut
menjadi perbahasan dikalangan ulama-ulama mazhab. Maka timbul pelbagai
persoalan sama ada ruju‟ melalui perbuatan dalam tempoh talaq raj‟ie boleh di terima
atau tidak.9 Sebahagian fuqaha turut memperakui bahawa ruju‟ boleh berlaku tanpa
lafaz, sedangkan menurut ijma ulama ruju‟ hendaklah dilakukan dengan lafaz kerana
ianya termasuk dalam rukun ruju‟.
Menurut pandangan mazhab Syafie ruju‟ perlu dinyatakan secara jelas dengan
mengunakan lafaz bagi menjelaskan maksud ruju‟. Manakala menurut pandangan
mazhab Hanafi, mazhab Maliki dan mazhab Hambali pula mereka membenarkan
ruju‟ dilakukan dengan menggunakan kaedah perbuatan tanpa lafaz. Walaupun
golongan ini membolehkan ruju‟ dilakukan dengan perbuatan tetapi terdapat khilaf
dikalangan mereka berkenaan dengan perbuatan bagaimana yang boleh diterima
sebagai ruju‟.10
Justeru, perbahasan dikalangan ulama berkenaan perkara ruju‟ ini perlu di kupas satu
persatu bagi mengetahui dengan jelas bagaimana sebenarnya ruju‟ yang boleh di
terima pakai dalam permohanan pengesahan ruju‟ mengikut hukum syarak dan
pengamalan di mahkamah syariah khususnya di Seremban Negeri Sembilan.
Berdasarkan observasi penulis, didapati pada masa kini kes ruju‟ bukan sahaja berlaku
secara lafaz sorih atau lafaz kinayah, malah terdapat juga di dalam kebanyakan kes
yang dikemukakan untuk pengesahan ruju‟ tersebut adalah ruju‟ yang telah dilakukan
melalui perbuatan. Oleh itu, perkara ini harus diperhalusi dan difahami secara
terperinci kerana ianya melibatkan hukum syarak yang mana akan memberi impak
yang besar dalam insitusi kekeluargaan jika ruju‟ yang di lakukan oleh suami tidak
sah.
9 Taqiy al-Din Abi Bakr bin Muhammad al-Husayni. 2001. Kifayayah al-Akhyar fi Halli
Ghayah al-Ikhtisar. Beirut: Dar al-Kutub al-„Ilmiyyah. Hlm. 339.
10 Qudamah. 1997. Al-Kafi’i. Jid. 4. Gaza. Hajr al-Tiba‟ah wa al-Nashr wa al-Tawzi‟ wa al-
„ilam. Hlm, 515.
100
Kekaburan Peruntukan Undang-undang dan Prosedur Semasa Mengenai Ruju’
Setiap negeri di Malaysia terdapat peruntukan yang khusus berkaitan dengan ruju‟
dalam tempoh iddah talaq raj‟ie di bawah peruntukan “Hidup Semula Sebagai Suami
Isteri atau Ruju‟ di dalam Akta/Enakmen Undang-undang Keluarga Islam.11
Peruntukan ruju‟ yang terdapat di negeri-negeri adalah hampir sama hanya yang
membezakan sesetengah negeri dari segi kedudukan seksyen sahaja.
Umumnya, perkara ruju‟ yang diperuntukan di dalam Enakmen Undang-undang
Keluarga Islam Negeri-negeri tersebut adalah berkaitan tempoh masa yang
dibolehkan bagi suami merujuk kembali isteri yang berada dalam iddah talaq raj‟ie,
prosedur ruju‟ dan penyiasatan ruju‟, pihak yang tidak melaporkan sekedudukan
semula, pendaftaran ruju‟, pelantikan jawatankuasa pendamai dalam kes ruju‟ dan
berkaitan dengan kesalahan tidak melaporkan ruju‟, isteri tidak bersetuju atas alasan
yang dibenarkan oleh hukum syarak boleh membuat permohonan di mahkamah
syarikah jika enggan untuk kembalikan bersama sebagai suami isteri.
Selain itu, peruntukan tersebut juga turut menyatakan peranan dan tanggungjawab
Jabatan Agama Islam dalam mengendalikan hal ehwal yang berkaitan perkahwinan
dan penceraian iaitu di bawah bahagian Pendaftaran Nikah, Cerai dan Ruju‟ (NCR).
Pada awalnya, NCR mempunyai bidangkuasa untuk mengendalikan permohonan
ruju‟ sepenuhnya di mana NCR berperanan dalam membuat siasatan atau membuat
pengesahan berkaitan ruju‟ dan hanya dalam kes tertentu sahaja ianya akan
dipanjangkan ke mahkamah syariah.12
Kemudian pada tahun 2007 Jabatan
Kehakiman Malaysia telah mengeluarkan satu arahan amalan berkaitan dengan ruju‟
iaitu Arahan Amalan No.13 Tahun 2007 pengesahan ruju‟. Maka selepas adanya
arahan amalan tersebut semua kes permohoan pengesahan ruju‟ hendaklah dibuat di
mahkamah syariah bagi memutuskan status kes permohonan ruju‟ tersebut sama ada
sah atau tidak. 13
Selepas itu, barulah perintah yang dikeluarkan oleh mahkamah
syariah di bawa ke Jabatan Agama Islam dibahagian Pendaftar Nikah dan Ruju‟ bagi
tujuan daftar dan rekod.
Berdasarkan peruntukan Undang-undang Keluraga Islam (Negeri Sembilan) 2003,
seksyen 52 (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) dan (10) hanya terdapat dua subseksyen
yang menyentuh tentang bidang kuasa mahkamah syariah berkaitan ruju‟ iaitu
subseksyen (9) memberi hak kepada suami bagi merujuk kembali isteri dalam tempoh
iddah talaq raj‟ie dan mahkamah boleh memerintahkan isteri kembali kepada suami,
melainkan dalam keadaan tertentu yang bertentangan dengan hukum syarak, dan
subseksyen (10) memberi ruang kepada seorang isteri yang diceraikan untuk membuat
permohanan rayuan atau bantahan kepada mahkamah apabila tidak bersetuju terhadap
ruju‟ yang dibuat oleh suami atas alasan yang dibenarkan oleh syarak, maka dalam
keadaan ini mahkamah boleh melantik jawatankuasa pendamai sepertimana di bawah
11 Lihat Enakmen Johor s.52, Kedah, s.52, Kelantan. 2002. S.52. Melaka, 2002. S.52. Pahang,
2005. S.52. Perak, 2004. S.52. Perlis, 1991, s.51. Pulau Pinang 2004. S.52. Sabah, 2004. S52. Serawak,
2001. 50. Selangor, 2003.S.52.Terangganu, 1985. 48. Wilayah Persekutuan.s.51. Negeri Sembilan,
2003. S.52.
12Raihanah Abdullah, Zulzaidi Muhmod. 2010. Rujuk: Peruntukan Undang-Undang dan
Pelaksanaannya di Malaysia.Jurnal Hukum, Jid.18.Bil 1, Hlm. 38.
13 Arahan Amalan. JKSM No. 13, Tahun 2007.
101
peruntukan seksyen 47 enakmen yang sama.14
Manakala subseksyen lain hanya
berkaitan dengan prosedur dan bidangkuasa (NCR) pendaftaran pengesahan ruju‟.
Secara praktikalnya, aplikasi seksyen-seksyen tersebut masih tidak dilaksanakan
secara menyeluruh di mahkamah syariah di mana sehingga kini belum terdapat kes
ruju‟ yang dibawa ke peringkat jawatankuasa pendamai sebagaimana dalam kes Siti
Hawa lwn Mohamed Redzuan15
mahkamah telah memutuskan permohonan rayuan
terhadapat ruju‟ yang dibuat oleh suami tanpa kerelaannya isteri adalah sah kerana
ruju‟ adalah hak suami. Hakim dalam kes ini berhujah berdasarkan ayat al-Quran, al-
Hadith dan pandangan fuqaha. Berdasarkan kes ini dapat dilihat bahawa kes ruju‟
tanpa persetujuan isteri boleh dibawa ke mahkamah syariah dan mahkamah boleh
membuat keputusan berdasarkan undang-undang dan berpandukan pandangan fuqaha.
Menurut statistik yang dikeluarkan oleh Jabatan Kehakiman Islam Malaysia (JKSM)
menunjukkan bahawa terdapat peningkatan kes permohonan pengesahan ruju‟ di
mahkamah syariah dalam tempoh beberapa tahun kebelakangan ini khususnya di
Mahkamah Syariah di Daerah Senayan Negeri Sembilan. Antara kes permohonan
pengesahan ruju‟ yang paling banyak berlaku ialah ruju‟ dibuat di luar mahkamah
melalui perbuatan berbanding ruju‟ secara lafaz. Maka hal ini perlu diberi perhatian
yang serius bagi menjelaskan garis panduan dalam kes ruju‟. Contohnya kes Masrina
binti Abdul Rahman lwn Mohd Norhamzah Bin Hamid,16
dalam kes ini ruju‟
dilakukan melalui perbuatan tetapi pihak suami menafikan berlakunya ruju‟ melalui
persetubuhan antara pemohon. Maka hakim memutuskan telah berlaku ruju‟ dalam
kes ini. Selain itu, dalam kes Mohd Fadzil Hazimi bin Zainal lwn Noraini binti
Ambuar,17
mahkamah turut memperakui ruju‟ berlaku melalui perbuatan. Manakala
dalam kes-kes permohonan ruju‟ yang lain mahkamah memerintah ruju‟ tidak sah
dibuat secara perbuatan. Dalam sesetengah kes ruju‟ mendapati hakim menerima
pakai keterangan saksi sebagai praktikal bagi mendapat keterangan sejauhmana wujud
kebenaran lafaz ruju‟ bagi mencapai keadilan.
Justeru, berdasarkan kepada kes di atas menunjukkan bahawa wujud
ketidakseragaman hakim dalam memutuskan kes-kes ruju‟ di mahkamah syariah
khususnya ruju‟ berlaku melalui perbuatan. Selain itu, dalam proses pembuktian kes-
kes ruju‟ di mahkamah syariah terdapat juga keadaan tertentu di mana keteranagn
saksi digunapakai untuk tujuan pengesahan kes ruju‟ berkenaan, sedangkan dalam
peruntukan undang-undang tidak terdapat peruntukan berkaitan perkara tersebut.
Maka di sinilah terlihatnya wujud isu kekaburan peruntukan yang sedia ada yang
mana menjadikan pelaksanaan atau penghakiman yang diputuskan dalam sesuatu kes
itu tidak konsisten.
Oleh itu, sewajarnya penelitian dibuat bagi mengadakan suatu kaedah atau garis
panduan yang jelas berkenaan pelaksanaan di mahkamah syariah dalam
mengendalikan kes ruju‟. Berdasarkan tinjawan yang dilakukan masih belum terdapat
perbincangan sarjana yang mengupas berkaitan isu ruju‟, peruntukan undang-undang
14 Seksyen 52. Enakmen Undang-undang Keluarga Islam (Negeri Sembilan) 2003.
15 Siti Hawa lwn Mohamed Redzuan (1990) 7 JH 180.
16 Kes Mal. No. 05005-061-0366-2013.
17 Kes Mal. No. 05005-061-0133-2013.
102
dan pelaksaananan amalan di mahkamah syariah menurut hukum syarak. Hal ini
membuka ruang kepada penulis untuk mengkaji berkaitan dengan permasalahan ini.
Kaedah dan Aplikasi Mahkamah Syariah Seremban Negeri Sembilan.
Islam turut memberi ruang yang luas kepada suami isteri untuk mengembalikan
semula ikatan perkahwinan mereka selepas suami melafazkan talaq kepada isterinya.
Maka dalam tempoh iddah talaq raj‟ie suami boleh mengembalikan hubungan yang
sah melalui cara ruju‟18
. Ini selaras dengan firman Allah s.w.t :
Maksudnya: Dan suami-suami mereka berhak mengambil kembali (ruju‟ akan)
isteri-isteri itu dalam masa iddah mereka jika suami-suami bertujuan hendak
berdamai. (Surah Al-Baqarah: 228)
Ruju‟ dari perspektif hukum syarak dan peruntukan Undang-undang Kekeluarga
Islam di Malaysia memperlihatkan terdapat permasalahan dari sudut aplikasinya.
Berdasarkan Akta/Enakmen Undang-undang Keluarga Islam negeri-negeri tidak
dinyatakan tentang kesaksian dalam masalah ruju‟. Hal ini memberi implikasi kepada
pasangan secara tidak langsung kerana berlaku penafian oleh suami apabila wujud
dakwaan telah berlaku ruju‟ sedangkan tiada saksi. Dari segi syarak ulama berselisih
pandangan tentang penerimaan kesaksian dalam kes ruju‟.19
Sebilangan fuqaha
menyatakan kesaksian merupakan suatu perkara yang dituntut sahaja. Namun, isu
kesaksian tidak berlaku bagi ruju‟ yang dilakukan secara perbuatan sebaliknya
menjadi perbahasan ruju‟ apabila berlaku secara lafaz ia bagi membuktikan isu
penzahiran lafaz ruju tersebut. Manakala menurut pandangan mazhab Syafie
kesaksian merupakan suatu perkara yang wajib dalam ruju‟ bagi mengelakkan
sebarang pertikaian yang berlaku seperti hal perwarisan apabila berlaku salah satu
pihak meninggal dunia.20
Walaupun kesaksian bukan suatu perkara yang wajib dalam
ruju‟ tetapi sekiranya keperluan saksi dimasukkan ke dalam Akta/Enakmen Undang-
undang Keluarga Islam ia dapat memberi kesan yang besar dalam isu permasalahan
yang berbangkit dalam kes ruju‟ terutama dalam masalah perwarisan.
Begitu juga, tidak terdapat kaedah atau cara ruju‟ secara jelas yang dibenarkan oleh
mahkamah syariah. Peruntukan berkenaan ruju‟ melalui lafaz juga dan perbuatan
tidak dinyatakan dalam Akta/Enakmen Undang-undang Keluarga Islam Negeri.
Naman, menurut, pandangan mazhab syafie ruju‟ suami telah melalui lafaz sahaja
diterima jika ruju‟ dilakukan melalui perbuatan maka hendaklah dikenakan hukuman
terhadap suami tersebut.21
18 Al-Jalil al-Hafiz „Imad al-Din Abi al-Fida‟ Isma‟il bin Kasir al-Dimashqi. 2000. Tafsir al-
Quran al-Azim.Jid 2. Kaherah: Mu‟assasah Qurtubah. Hlm, 339.
19 Raihanah Abdullah, Zulzaidi Muhmod. 2010. Rujuk: Peruntukan Undang-Undang dan
Pelaksanaannya di Malaysia. Jurnal Hukum, Jid.18.Bil 1, Hlm. 35.
20 Shafi‟i, Muhammad bin Idris. 2001. Al-Umm. Jil 6. Mansurah: Dar al-Wafa‟. Hlm 623.
21 Ibit. Hlm. 46
103
Seterusnya di Negeri Sembilan berdasarkan tinjauan yang di buat daripada kes yang
telah diputuskan mendapati masalah ruju‟ turut berlaku kerana ruju‟ bukan sahaja
berlaku melalui lafaz yang sorih atau melalui lafaz kinayah sebaliknya banyak kes
permohonan pengesahan ruju‟ berlaku melalui perbuatan. Antara masalah yang
terdapat dalam ruju‟, suami meruju‟ dihadapan saksi tetapi isteri enggan menerima
dan kembali kepada suami. Selain itu, terdapat juga dakwaan isteri bahawa telah
berlaku ruju‟ dengan cara perbuatan namun suami menafikan adanya ruju‟ dengan
cara perbuatan dalam keadaan ini mahkamah turut memutuskan bahawa telah berlaku
ruju‟bagi kes tertentu.
Sebagai contoh dalam kes Mohad Fadzil Hamizi bin Zainal berdasarkan perhakiman
yang diputuskan ruju‟ melalui perbuatan adalah sah. Mankala dalam kes Hussen bin
Abdul Nasir penghakiman memutuskan bahawa ruju‟ hendaklah dibuat melalui lafaz
yang jelas. Berdasarkan penghakiman yang diputuskan mendapati berlaku
ketidakseragaman dalam keputusan kes dan tidak terdapat pandaan atau kaedah yang
khusus digunakan sebagai kayu ukur bagi hakim-hakim baru dan pengamal undang-
undang dalam menjelaskan kaedah pendekatan ruju‟ yang aplikasikan di mahkamah
syariah khususnya di Seremban Negeri Sembilan.
Rentetan itu, secara tidak langsung dapat melihat dari aspek perundangan Islam
mahkamah syariah lebih cenderung mengambil pandangan mazhab syafie kecuali di
negeri perlis tidak terikat dengan mazhab-mazhab tertuntu sahaja.22
Maka dalam kes
pengesahan ruju‟ adakah hakim mahkamah syariah khususnya Seremban Negeri
Sembilan turut menerima pakai mazhab yang muktabar dalam lingkungan Ahli al-
Sunnah wa al-Jama’ah , atau hanya terikat pada satu mazhab sahaja, maka dalam hal
akan memberi kesan dalam keputusan kes pengesahan ruju‟ di mahkamah syariah.
Justeru, penulis berpandangan bahawa satu panduan khusus mengenai kaedah
pelaksanaan perlu diwujudkan secara lebih jelas dalam kes pengesahan ruju‟ dan kes
pengesahan ruju‟ perlu direkodkan lebih banyak dalam jurnal agar ia boleh menjadi
panduan kepada masyarakat memahami kaedah bagaimana mahkamah melihat
keterangan bagi mensabitkan sahnya ruju‟ yang dilakukan. Oleh itu, wujud
kelompangan bagi mengkaji ruju‟ dari segi kaedah pendekatan serta aplikasi yang
digunakan dalam kes permohonan pengesahan ruju‟ di mahkamah syariah.
PERSOALAN KAJIAN
1. Adakah terdapat perbezaan pandangan ulama antara mazhab-mazhab dalam
ruju‟.
2. Bagaimana ruju‟ boleh disabitkan sah atau tidak sah di Mahkamah Syariah.
3. Bagaimana prosedur dan kaedah ruju‟ dalam Enakmen Undang-undang
(Negeri Sembilan) 2003.
4. Bagaimana kaedah dan aplikasi yang digunakan dalam dalam kes-kes ruju‟ di
mahkamah syariah.
22 Inarah Ahmad Farid, Saadah Man. 2012.Keterbukaan Bermazhab Dalam Realiti Di
Malaysia: Keperluan Atau Kecelaruan. Jurnal Hukum, Jid.20.Bil 3.
104
OBJEKTIF KAJIAN
Setiap kajian dan penyelidikan yang dijalankan oleh penyelidik, haruslah meletakkan
matlamat serta objektif kajiannya yang tersendiri. Ia bertujuan untuk menjelaskan
tujuan sebenar penyelidikan dilakukan untuk mengetahui, menjelaskan, menganalisis,
mendedahkan dan memberi pendapat serta pandangan dalam sesuatu kajian tersebut.
Oleh yang demikian, di sini penulis telah menetapkan beberapa objektif dalam
menjalankan kajian ini seperti berikut:
1. Memahami dan menghuraikan dengan lebih jelas pandangan-pandangan
fuqaha‟ tentang ruju‟ menurut syariat Islam.
2. Mengkaji peruntukan Undang-undang Keluarga Islam Negeri Sembilan 2003,
kaedah dan prosedur yang digunapakai di Mahkamah Syariah.
3. Menganalisis kes-kes ruju‟ yang diputuskan di Mahkamah Syariah Negeri
Sembilan dari tahun 2009 hingga 2013.
4. Mengenalpasti masalah-masalah yang berkaitan dengan ruju‟ dan melihat
bagaimana kebanyakan ruju‟ yang dilakukan oleh orang ramai untuk
mengembalikan hubungan suami isteri mengikut hukum syarak.
METODOLOGI KAJIAN
Dalam melaksanakan kajian ilmiah, metodologi merupakan suatu perkara yang
penting untuk menjayakan sesuatu penyelidikan. Ia merupakan langkah-langkah
usaha yang teratur dalam kajian bagi mencari jawapan kepada sebarang persoalan
khusus yang sudah dikenal pasti pada hakikatnya. Maka metodologi penyelidikan
merupakan aktiviti yang berhubung dengan usaha memperolehi dan menganalisis
maklumat untuk mengenal pasti dan menyelesaikan sesuatu masalah.23
Oleh itu, secara keseluruhannya dengan penggunaan metode yang baik dan
bersesuaian, maka secara tidak langsung akan menghasilkan suatu kajian ilmiah yang
bermutu tinggi. Maka metodologi kajian ini hanya akan membincangkan mengenai
reka bentuk kajian, instrument kajian, tatacara pengumpulan data dan tatacara
penganalisisan data.
Reka Bentuk Kajian
Terdapat pelbagai reka bentuk kajian yang sering digunakan oleh penyelidik dalam
menjalankan kajian. Setiap reka bentuk kajian mempunyai ciri-ciri khusus serta
mempunyai kelemahan dan kekuatan yang tersendiri. Hal ini kerana reka bentuk
kajian ialah perancangan untuk menyelenggara kajian. (Muchinsky,P.M, 2003)
Penyelenggaraan kajian yang efektif amat bergantung kepada pemilihan kaedah
pengumpulan data yang bersesuaian dengan permasalahan yang ingin dikaji
(Kerlinger,F.N, 1986) kerana ia mungkin dilihat sebagai satu proses yang linear dan
berurutan daripada pernyataan masalah sehinggalah kesimpulan. Walau
bagaimanapun, menurut Grady, Wallston dalam Maxwell reka bentuk mempunyai
23 Ahmad Mohd Zan Ayob. 1997. Kaedah Penyelidikan Sosioekonomi. Edisi 2. Kuala Lumpur :
Dewan Bahasa Dan Pustaka, Hlm.3.
105
banyak faedahnya dalam kajian kuantitatif namun ianya tidak mencukupi untuk
menggambarkan logik dan proses dalm penyelidikan kualitatif. Walau bagaimanapun,
kajian yang dijalankan ini adalah dengan menggunakan kaedah kajian kualitatif
kerana bentuk kajian ini dilihat dapat menerangkan dengan jelas tentang sesuatu
fenomena adalah merupakan pertimbangan yang penting bukan sahaja daripada
perspektif penyelidik tetapi juga daripada perspektif pembaca seperti yang
dikemukakan oleh Lincoln dan Guba, “ If you want people to understand better that
they otherwise might, provide them information in the form in which they usually
experience it”. Menurut Othman Lebar, reka bentuk dalam kajian kualitatif adalah
bersifat fleksibel dan mengikut andaian serta persoalan kajian. Reka bentuk yang
dipilih ialah kajian dokumen, kajian kes dan kajian temubual. Bagi tujuan ini pengkaji
menggunakan dokumen-dokumen dan kajian literatur untuk memperolehi data.
Berdasarkan permasalahan kajian yang dikemukakan menunjukkan kajian ini adalah
bersifat kualitatif. Pengumpulan data serta analisis yang mendalam amat diperlukan
bagi mengetahui mengenai ruju‟ dan kaedah pendekatan yang digunakan di
mahkamah syariah dalam memutuskan pengesahan ruju‟ sepertimana yang
dibenarkan dalam perundangan dan hukum syarak. Oleh itu, kaedah penyelidikan
yang bersesuaian sebagai mekanisma kajian ini adalah kaedah deskriptif. Pendekatan
kajian ini adalah menerusi kajian kepustakaan dan kajian kes.
Pengumpulan Data dan Maklumat
Secara umumnya, kajian ini adalah kajian kepustakaan. Walau bagaimanapun, penulis
turut melakukan kajian dalam bentuk lapangan dengan menggunakan kaedah temu
bual separa struktur. Bagi menghasilkan kajian ini, penulis menggunakan Metode
berikut bagi mendapatkan dan membuat penilaian terhadap fakta-fakta yang
diperoleh, iaitu:
Metode Dokumentasi
Analisa kandungan digunakan secara keseluruhan bagi mendapatkan data dan
dibahagikan kepada dua sumber iaitu sumber primer dan sekunder. Antara sumber
primer yang digunakan bagi mendapatkan data melalui analisa kandungan adalah
seperti berikut:
a) Al-Quran, al-Hadis, kitab-kitab fiqh seperti Ali Haydar (1991) Durar al-
Hukkum Sharh, Majallat al-Ahkam, Muhammad al-Khatib al-Syarbini, Mugni
al-Muhtaj fi Fiqhi al-Munakahat, Syaikh Abdul Rahman Al- Jazairi, Fiqh
Mazhab, Wahbah al-Zuhaili, Fiqh dan Perundangan Islam. Syiikh Zainuddin
Bin Abdul Aziz Al-Malbariy, Fathul Mu’in. Mawardi & Abu al-Hassan Ali
Ibn Muhammad Ibn Habib al-Basri al-Baghdadi (t.th.) Adab al-Qadi, Bahnasi,
Ahmad Fathi (1962): dirasah fiqhiyyah muaqaranah, Ibn Rushd, Abu al-Walid
Muhammad Ibn Ahmad Ibn Muhammad Ibn Ahmad al-Qurtubi
(1390H/1970), Syawkat Muhammad (1398H/1978), Ihya’ Ulumuddin (al-
Ghazali 1957), Al-Wajiz fi al-dawa wa al-ithbat fi al-shariah al- Islamiyyah,
Muhammad Mustafa al-Zuhaili (1982), dan banyak lagi.
b) Data-data dan statistik mengenai kes yang dikeluarkan oleh Jabatan
Kehakiamn Syariah (JKSM) kes direkodkan yang telah berlaku di Mahkamah
Rendah Syariah Negeri Sembilan.
106
c) Enakmen Undang-undang Keluarga Islam (Negeri Sembilan) 2003 Arahan
Amalan dan buku panduan Proses Nikah Cerai dan Ruju‟.
d) Jurnal-jurnal penyelidikan seperti Jurnal Syariah, Jurnal Kanun, Jurnal
Undang-undang dan Masyarakat, Jurnal Pemikir, Jurnal Ikim, Jurnal Hukum,
Jurnal Fiqh dan banyak lagi.
e) Akhbar dan majalah seperti Utusan Malaysia, Berita Harian, The Star, News
Strait Time dan lain-lain.
f) Laman sesawang seperti Laman web E-Syariah dalam kes Mal, dan google
scholar, www.questia.com, ejournal UKM, dan lain-lain.
Metode Temu bual
Kajian ini turut menggunakan Metode temubual bagi mendapatkan data berbentuk
interaksi secara langsung dengan responden. Tatacara pengumpulan data ini
digunakan agar responden dapat memberikan jawapan secara langsung mengenai isu
ruju‟. Hal ini sekaligus akan dapat mengelakkan jawapan yang berunsurkan andaian
dan tafsiran. Temubual yang ingin dijalankan oleh pengkaji adalah berbentuk
temubual separa berstruktur bagi membolehkan responden menghuraikan apa yang
difikirkan kepada pengkaji.
Temubual ini akan dibuat terhadap seorang hakim di Mahkamah Rendah Syariah dan
dan juga Pendaftar Nikah Cerai dan Ruju‟ di Jabatan Agama Islam Negeri Sembilan
sebagai salah satu cara bagi mengumpul maklumat. Penulis memilih seorang hakim
yang terlibat secara langsung dalam mengendalikan kes ruju‟. Ia bertujuan
mengetahui bagaimana kaedah dan mendekatan yang digunakan dalam memutuskan
kes-kes pemohonan pengesahan ruju‟ di mahkamah syariah. Manakala Pendaftar
Nikah Cerai dan Ruju‟ bagi melihat kaedah dan prosedur yang di digunakan dalam
mengendalikan kes ruju‟ sebelum dan selepas keluar Arahan Amalan 2007.
PENGANALISISAN DATA DAN MAKLUMAT
Dalam menganalisis dan menyusun atur data yang dalam penyelidikan, penulis akan
menggunakan tiga Metode untuk merumuskan data. Bagi data-data yang berbentuk
analisa kandungan penulis menggunakan Metode induktif, deduktif dan komparatif.
Manakala, bagi data-data yang diperoleh melalui temu bual mendalam separa struktur
akan di analisa dengan menggunakan pendekatan secara deskriptif.
Metode Induktif
Metode Induktif ialah suatu proses penganalisisan maklumat secara berterusan bagi
menjelaskan atau menghuraikan sesuatu permasalahan yang dikaji. Maksudnya
pendekatan, induktif melibatkan pencarian dan pengumpulan maklumat-maklumat
yang bersifat khusus dan merumuskannya kepada pernyataan yang umum. Contoh
mengupas perbahasan tentang pandangan fuqaha mengenai ruju‟ dengan cara lafaz
sorih dan lafaz kinayah, perbahasan ruju‟ dengan cara perbuatan yang dibahaskan
mengikut pandangan-pandangan ulama yang boleh menerima ruju‟ dengan cara
perbuatan tertentu. Namun, semua makluamat tersebut akan rumuskan. Maka Metode
ini akan digunakan secara berterusan dalam setiap bab.
107
Metode Deduktif
Metode deduktif pula bermaksud cara menganalisis data dan merumuskan fakta
berdasarkan pola berfikir melalui pencarian dan pengumpulan maklumat-maklumat
yang bersifat umum dan merumuskannya kepada pernyataan khusus. Contohnya
Metode ini digunakan bagi membuktikan bahawa tidak terdapat prosedur yang khusus
dalam mengendalikan kes permohonan pengesahan ruju‟ ini akan member kesulitan
kepada hakim dan juga pengamal undang-undang bagi merujuk dalam mengendalikan
kes pengesahan ruju‟ di mahkamah syariah. Metode ini juga akan digunakan secara
berterusan dalam setiap bab.
Metode Komparatif
Metode ini digunakan bagi membuat kesimpulan dengan melakukan perbandingan
terhadap beberapa fakta yang diperoleh semasa penelitian. Penulis menggunakan
Metode ini bagi membuat perbandingan berkaitan antara kes pengesahan ruju‟ yang
diputuskan melihat bagaimana hakim mengeluarkan hujah-hujah dalam penghakiman
bagi setiap kes khususnya permohanan ruju‟ melalui perbuatan.
Metode Pendekatan deskriptif
Metode ini digunakan bagi menganalisis data-data yang diperoleh menerusi temu bual
mendalam separa struktur. Ia akan di analisa dengan menggunakan perisian NVivo
bagi memasukkan segala data-data yang telah diperoleh melalui temu bual tersebut.
Data temu bual yang dirakam melalui pita suara dan juga nota akan ditaip kembali di
dalam komputer dalam bentuk transkrip untuk melalui proses seterusnya iaitu analisa
data. Ini bagi membolehkan penyelidik memetik ungkapan sebenar informan dan
dijadikan bukti kepada jawapan-jawapan yang dicari oleh soalan kajian dan ia adalah
selari dengan persoalan dan objektif kajian.
LIMITASI KAJIAN
Limitasi kajian ini berdasarkan hukum syarak serta mengupas perbahasan pandangan
fuqaha dalam permasalahan ruju‟. Seterusnya melihat Peruntukan Undang-undang
Keluarga Islam (Negeri Sembilan) 2003 dan arahan amalan serta prosedur yang
digunakan dalam mengendalikan kes permohonan pengesahan ruju‟ di mahkamah
syariah. Penulis juga memfokuskan dari segi kaedah dan aplikasi yang digunakan di
mahkamah syariah dalam memutuskan pengesahan ruju‟ serta tatacara mengendalikan
mengendalikan kes pengesahan ruju‟.
Dari segi lokasi, kajian penulis memilih Mahkamah Rendah Syariah Senayan (Negeri
Sembilan) sebagai tempat kajian penulis. Berdasarkan kes-kes yang direkodkan di
dalam jurnal mendapati di negeri-negeri lain banyak permohonan pengesahan ruju‟
yang berlaku dengan cara perbuatan. Maka kajian ini juga bagi melihat adakah turut
berlaku ruju‟ melalui perbuatan di Negeri Sembilan seperti negeri-negeri lain dan
bagaimana pendekatan dan penghakiman diputuskan dalam kes ruju‟.
Negeri Sembilan secara umumnya masyarakat Islam turut mengamalkan adat pepatih
dimana ia lebih mementingkan hak kaum wanita daripada lelaki. Oleh itu, antara
tujuan penulis memilih Negeri Sembilan Sebagai tempat kajian adalah bagi melihat
samada dalam ruju‟ adakah terdapat elemen adat atau tidak bagi kaedah ruju‟ yang
dilakukan dalam permohonan pengesahan ruju‟ dibuat di mahkamah syariah.
108
Selain itu, dari segi subjek kajian akan menyentuh keseluruhan peruntukan dalam
statut yang diguna pakai di Mahkamah Syariah Rendah Senayan Negeri Seremban
seperti Enakmen Undang-undang Keluarga Islam (Negeri Sembin) 2003 Arahan
Amalan dan Prosedur dan Panduan Proses Nikah Cerai dan Ruju‟ Jabatan Agama
Islam dan Mahkamah Syariah Seremban Negeri Sembilan. Seterusnya kesemua kes-
kes ruju‟ bermula daripada 2009 sehingga tahun 2013 akan dianalisiskan dan
membuat perbandingan antara data-data dalam permohonan kes pengesahan ruju‟ di
Mahkamah Negeri Sembilan.
KAJIAN TERDAHULU
Kajian yang dijalankan oleh pengkaji adalah meliputi tiga aspek utama sebagai topik
perbincangan. Oleh itu, kajian literatur ini hanya akan memfokuskan perbincangan
terhadap tiga aspek utama seperti berikut a) perbahasan mazhab mengenai ruju‟ nikah,
b) perbincangan ruju‟ nikah dari aspek perundangan dan c) aplikasi dan kaedah
semasa yang berlaku dalam kes-kes yang melibatkan ruju‟ nikah.
Terdapat banyak penulisan dalam kitab mahupun kitab turath dan terkini mengenai
ruju‟ dalam bab munakahat iaitu nikah, cerai dan ruju‟. Kebanyakan penulis lebih
menumpukan kepada pensyariatan ruju‟ menurut hukum syarak serta khilaf ulama
dalam ruju‟. Selain rukun ruju‟ terdapat terdapat beberapa perkara tidak disyariatkan
dalam perbuatan ruju‟ namun hal ini turut terdapat perselisihan pendangan ulama.
Perbahasan mazhab
Pebahasan fuqaha dalam keadah penerimaan ruju‟ bukan suatu perkara yang baru
kenara terdapat banyak penulis ulama memperbahasakan pandangan mazhab Imam
Syarie antaranya Shirazi,24
Muhammad al-Khatib al-Syarbaini,25
Syaikh Abdul
Rahman,26
Wahbah al-Zuhaili,27
Muhammad bin al-Shafi‟i,28
menyatakan bahawa
menurut pandangan Imam Syarie ruju‟ perlu diucapkan dengan lafaz sorih mahupun
kinyah. Manakala, ada pula menyatakan haram seorang suami meruju‟ isteri dengan
cara menyetubuhi kecuali dengan melafaskan kata-kata ruju‟ dan ada diantaranya
menyatakan ruju‟ wajib dibuat melalui lafaz. Kemudian Iman Nawawi turut
menyokong pandangan tersebut dan menyatakan bahawa ruju‟ diterima melalui
kaedah lafaz sahaja, perbuatan seperti mengucup isteri, bercumbu-cumbuan, dan
bersetubuh merupakan susatu perbuatan yang tidak jelas untuk menzahirkan
wujudnya ruju‟.
Menurut Ibn Abidin, dalam mazhab Syafie seorang suami yang ingin merujuk
kembali isteri yang berada dalam tempoh iddah perlu melafazkan ruju‟ tersebut tidak
dikira sah dengan perbuatan bagi membezakan hubungan suami isteri sebelum
24 Shirazi, Abu Ishaq bin Ali bin Yusuf al-Fayruzabadi. 1995. Al-Muhadhdhab fi Fiqh al-Imam
al-Shafi’i. jid 3. Beirut: Dar al-Kutub al-Wafa. Hlm, 47.
25 Muhammad al-Khatib al-Syarbaini. 2012.Mughni al-Muhtaj fi Fiqhi al-Munakahad.
Jahabersa. Hlm, 555.
26 Syikh Abdul Rahman al-Jazari. 2011. Fiqh Empat Mazhab. Jahabersa. Hlm, 334.
27 Wahbah al-Zuhaili. 2001. Fiqh & Perundangan Islam. Jid VII. Dewan Bahasa dan Pustaka
Kuala Lumpur: hlm, 590.
28 Muhammad bin al-Shafi‟i. 2001. Al-Umm. Jid.6. Mansurah: Dar al-Wafa. Hlm, 621.
109
bercerai dan selepas bercerai. Walau bagaimanapun, terdapat perbagai perbahasan
ulama yang menghuraikan bekenaan kaedah ruju‟ mengikut pandangan mazhab
Syafie dalam perbagai cara tetapi perbezaan tersebuat dari aspek penjelasan mahupun
kaedah huraian sahaja, tetapi asasnya adalah sama dimana meraka bersepakat
menyatakan bahawa ruju‟ hendaklah dilakukan hanya dengan lafaz sahaja.
Seterusnya mazhab Hanafi, mazhab Maliki, dan mazhab Hanabilah turut berbeza
pandangan menurut Ibn Qudamah,29
ketiga-tiga mazhab ini mereka membenarkan
ruju‟ berlaku melalui perbuatan. Muhd Fauzi Muhamad 30
menyakatan menurut
mazhab Hanafi, ia lebih ringan perbuatan seperi persetubuhan, bercium, bersentuh
atau melihat faraj isteri dengan bernafsu turut diterima sebagai ruju‟. Abu Muhammad
„Abd Allah,31
pula menghuraikan mengikut mazhab Maliki ruju‟ melalui perbuatan
perlu disertakan dengan niat, sekiranya persetubuhan berlaku tanpa niat maka
perbuatan tersebut tidak boleh untuk mensabitkan berlaku ruju. Manakala mazhab
Hanabilah hanya menerima ruju‟ dengan cara persetubuhan tidak dengan cara
perbutan lain.32
Walau bagaimanapun, dalam kitab Hashiyyah Ibn Abidin yang
membincangkan cara dan kaedah menyatakan bahawa ruju‟ di katakan sah walaupun
ruju‟ tersebut berlaku secara perbuatan tanpa ada lafaz ruju‟ secara jelas namun ruju‟
melalui perbuatan hanya dikatakan makruh.33
Maka ini menunjukan bahawa
berdasarkan kepada keempat-empat mazhab ahli al-Sunnah wa al-Jama’ah tersebut
terdapat perbezaan pandangan dalam menentukan kaedah yang boleh diterima sebagai
sah atau tidak ruju‟. Berdasarkan daripada hujahan yang dikemukakan oleh fuqaha
tentang kaedah-kaedah ruju‟yang boleh diterima mereka berhujah berdasrkan kepada
ijtihad kerana tidak terdapat dalil atau nas yang qat’i dalam menentukan kaedah ruju‟.
Justeru itu, wujudnya persoalan adakah sah ruju’ berlaku tanpa lafaz dan boleh
diterima melalui cara perbuatan sahaja dalam ruju’?
Menurut Raihanah Abdullah dalam artikelnya telah menyatakan bahawa ruju‟ belaku
selepas kewujudan perkahwinan yang sah tertakluk kepada syarat-syarat tertentu
berlaku dalam tempoh iddah talaq raji‟e. Namun, terdapat kaedah ruju‟ yang tidak
dibenarkan sisi syarak kerana terdapat tempoh yang tidak relevan setelah berlakunya
perceraian dan lafaz yang dinyatakan seperti secara nyata atau kinayah34
. Hal ini
kerana, terdapat perselisihan pendapat ulama terhadap isu ini seperti pendapat yang
dikemukakan oleh Iman Nawawi menyatakan saksi tidak diperlukan dalam kes ruju‟.
Namun, pendapat ini kemudiannya telah disangkal oleh Imam Syafie beliau
menyatkan saksi diperlukan dalam kes ruju‟. Hal ini menjadikan wujudnya
29 Qudamah. Muwaffaq al-Din Abi Muhammad „Abd Allah bin Ahmad bin Muhammad. 1997.
Al-Kafi. Jid 4. Ciza: Hajr li al-Tiba‟ah wa al-Nashr wa al-Tawzi wa al-„ilan. Hlm, 518.
30 Muhd Fauzi Muhamad. 2003. Pembubaran Keluarga Undang-undang Keluarga Islam
Dalam Empat Mazhab. Jid 2. Selangor: Synergymate Sdn.Bhd. hlm, 152.
31 Abu Muhammad „Abd Allah bin „Abd al-Rahman Abi Zayd al-Qayrawani. 1999. al-Nawadir
wa al-Ziyadit. Jid 5. Beirut: Dar al-Gharb al-Islami. Hlm 383.
32 Mohamad Som bin Sujimon, Abdul Basir bin Mohamad.2006. Fikah Kekeluargaan.
Diterbitkan: Pusat Penyelidikan Universiti Islam Antarabangsa Malaysia. Hlm, 161.
33 Abu Muhammad Abd Allah bin Abd al-Rahman Abi al-Zayd al-Qayrawani. 1999. Al-
Nawadir wa al-Ziyadat. Jid 5. Beirut: Dar al-Gharb al-Islami, Hlm 227.
34Raihanah Abdullah, Zulzaidi Muhmod. 2010. Rujuk: Peruntukan Undang-Undang dan
Pelaksanaannya di Malaysia.Jurnal Hukum. Jid.18.Bil 1.Hlm, 25-52.
110
kelompangan dari aspek keperluan saksi dalam kes ruju‟. Oleh itu, timbul isu pada
masa sekarang bagaimana menentukan ruju’ berlaku dan diterima oleh
mahkamah syariah dalam mensabitkan kaedah ruju’.
Kaedah dan aspek perundangan
Ahmad Ibrahim35
turut menyentuh tentang ruju‟ dalam penulisannya ruju‟ suatu
peratuaran yang telah ditetapkan oleh Allah s.w.t dan perkara yang dinyatakan dalam
peruntukan Enakmen Undang-undang Keluarga Islam (Negeri Sembilan) 2003 perlu
dipatuhi, apabila talaq dijatuhkan satu persatu ini memberi peluang seorang suami
menggunakan haknya untuk merujuk semua isteri yang diceraikan dan berpandangan
jika dalam tempoh iddah suami tidak mengguna haknya untuk meruju‟ kembali isteri
yang diceraikan ia masih berpeluang untuk mengembalikan ikatan perkahwinan
dengan cara akad yang baru berdasarkan syarat tertentu yang ditetapkan oleh syarak.
Manakala menurut Raihanah36
dalam atikelnya mengulas ruju‟ menurut Undang-
undang Keluarga Islam di Malaysia. Ia turut mengulas tentang prosedur ruju‟ yang
digunapakai di Wilayah Persekutuan Kuala Lumpur Pendaftar Nikah, Cerai dan ruju‟
turut bertangggungjawab dalam mengendalikan kes ruju‟ sepertimana yang ditetapkan
sebelum adanya arahan amalan, seterusnya kuasa diberi sepenuhnya kapada
mahkamah syariah maka hakim akan memutuskan ruju berlaku atau tidak ruju‟‟.cara
ini secara tidak langsung dapat melincinkan proses pentadbiran disamping dapat
mengelak daripada berlaku tohmahan berkenaan hukum syarak.
Dalam kes Siti Hawa lwn Mohamed Redzuan,37
ruju‟ berlaku dihadapan dua orang
saksi dan hakim memutuskan ruju‟ tersebut adalah sah. Rayuan dibuat dimana isteri
tidak bersetuju terhadap ruju‟ tersebut. hakim memebuat penghakiman ruju‟ yang
dibuat adalah bukan kerelaan isteri dan mahkamah memutuskan berdasarkan
peruntukan undang terdapat dalam Enakmen Undang-undang Keluarga Islam
(Selangor) 1984 dan hukum syarak. Seterusnya dalam kes Suzana Binti Zainudin lwn
Rosman Bin Salim38
, hakim turut menyatakan menyabitkan sah ruju‟ walaupun isteri
tidak bersetuju. Selain itu, dalam kes Saleh Ali lwn Anisah,39
mahkamah memintak
pihak memohon membawa dua orang saksi untuk membuktikan ruju‟ tersebut telah
berlaku. Justeru itu, timbul kelompangan dalam sesuatu kes yang di putuskan
oleh mahkamah dari segi pempuktian adalah berbeza dalam menentukan sah
ruju’ atau tidak?
Selain itu, dalam kes merujuk dalam kes Mohad Fadzil Hazimi bin Zainal lwn
Noraini binti Ambuar 40
dimana ruju‟ berlaku melalui cara perbuatan. Dalam
penghakiman hakim telah mensabitkan telah berlaku ruju‟. Manakala dalam kes
35 Profesor Tan Sri Datuk Ahmad Ibrahim. 1999. Undang-undang Keluarga Islam. Malayan
Low Jornal Sdn Bhd. Hlm, 106.
36 Raihanah Abdullah, Zulzaidi Muhmod. 2010. Rujuk: Peruntukan Undang-Undang dan
Pelaksanaannya di Malaysia.Jurnal Hukum. Jid.18.Bil 1.Hlm, 25-52.
37 Siti Hawa lwn Mohamed Redzuan [1990] 7 JH 180.
38 Kes Mal Bil. No. 100012-054-212/2002.
39 Saleh Ali lwn Anisah. 1988. VI JH 23.
40 Kes Mal Bil. No. 05005- 061-0958-2013.
111
Hussein bin Abdul Nasir lwn Karmilah 41
ruju‟ turut berlaku dengan cara perbuatan.
Namun, hakim memutuskan ruju‟ melalui perbuatan tidak sah. Persoalannya,
bagaimana mahkamah syariah melihat keterangan dan mengsabitkan kesahan
ruju’ yang berlaku dengan cara perbuatan?
Penjelasan lanjut akan dijelaskan dalam rajah seperti dibawah:
Rajah 1: Menunjukkan kerangka teoritikel mengenai pandangan mazhab
Aplikasi semasa
Penghakiman yang telah diputuskan dalam kes Siti Hawa lwn Mohamed Redzuan42
menyaksikan bahawa ruju‟ adalah dibenarkan dalam perundangan syariah. Namun
aplikasi yang berlaku menunjukkan terdapat pelbagai faktor yang menjadi asas
kepada penentuan sah lafaz ruju‟. Hakim bagi kes ini menyatakan bahawa keizinan
isteri adalah faktor penentu bagi mengesahkan lafaz rujuk. Pendapat kemudiannya
telah di sangkal oleh penghakiman yang telah diputuskan dalm kes Fauziah Binti
Saari.43
Hakim menyatakan tempoh masa atau waktu adalah perkara penting untuk
penghakiman bagi kes ruju‟. Melalui penghakiman dan aplikasi semasa menjelaskan
bahawa wujudnya ketidakseragaman terhadap faktor yang mennetu kaedah ruju‟
41 Kes Mal Bil. No. 05005-061-0958
42 Siti Hawa Mohamed lwn Mohamed Redzuan Hussain, [2004] CLJ .Sya.
43 Kes Mal. No. 14600-061-0156-2010.
PANDANGAN MAZHAB
KERELAAN
ISTERI
LAFAZ UNTUK
MENGESAHKAN
RUJU‟
SAKSI
JUMLAH
SAKSI
KEPERLUAN
SAKSI
MELALUI
PERBUATAN
KEPERLUAN
LAFAZ
112
nikah di mahkamah syariah. Oleh sebab itu, timbulnya persoalan apakah faktor
penting menentukan kaedah ruju’ nikah berdasarkan aplikasi semasa?
KERANGKAKERJA TEORITIKAL
Berdasarkan kajian yang dijalankan ini terdapat tiga isu utama yang akan dikupas oleh
penulis antaranya berkaitan dengan pandangan mazhab sebagai garis panduan dalam
memutuskan sama ada ruju‟ boleh disabitkan atau tidak. Seterusnya berkatan
peruntukan Undang-undang dan kaedah amalan. Oleh iu, berdasarkan kepada
pandanagn ulama dan peruntukan undang-undang ini pengkaji akan membentuk satu
kerangka teoritikal bagi mengguna pakai dan membentuk proses kajian serta dijadikan
rujukan dalam kajian ini.
Pandangan Mazhab
Para fuqaha berselisih pendapat berkaitan dengan lafaz ruju‟ sekiranya ruju‟
dilakukan tanpa lafaz atau secara kinayah dan dari segi pembuktian. Terdapat juga
perbincangan berkaitan ruju‟ melalui perbuatan. Walau bagaimanapun, menurut ijma
ulama yang menerima ruju‟ melalui lafaz kinayah mahupun dari segi perbuatan.
Dalam domain yang pertama iaitu perkara yang dibincangkan berkaiatan keperluan
saksi dalam dan jumalah saksi dalam pembuktian ruju‟. Seterusnya turut menjelaskan
mengenai lafaz ruju‟ secara kinayah dan sorih yang diguna pakai dalam kes ruju‟.
Namun, walaupun ruju‟ menjadi hak suami secara jelas telah ditetapkan oleh hukum,
ulama turut membahaskan adakah menjadi syarat persetujuan isteri dalam ruju‟.
Seterusnya dalam domain kedua pula membincangkan berkaitan dengan peruntukan
Undang-undang dan prosedur pentadbiran yang diguna pakai di Mahkamah Syariah
dan Jabatan Agama Islam Seremban (Negeri Sembilan).
Penjelasan lanjut akan dijelaskan dalam rajah seperti di bawah:
113
K
Rajah 2: Menunjukkan kerangka teoretikel mengenai peruntukan undang-undang dan
kaedah amalan.
Peruntukan Undang-undang dan kaedah amalan
Enakmen Undang-Undang Keluarga Islam (Negeri Sembilan) 2003 diwujudkan
adalah untuk memberi panduan berkaitan prosedur ruju‟ mengenai tindakan
melaporkan ruju‟, pendaftaran ruju‟ dan juga berkaitan perlantikan jawatan kuasa
pendamai kes ruju‟ dan jika terdapat kesalahan ruju‟ yang tidak dilaporkan.
Seterusnya, amalan yang diguna pakai dalam memutuskan wujud ruju‟ atau tidak. Hal
ini, berlaku dari segi kaedah pendekatan dan amalan oleh hakim di mahkamah
berdasarkan peruntukan undang-undang juga hukum syarak.
Domain yang digunakan adalah untuk mengkaji kaedah yang diguna pakai di
mahkamah dan prosedur undang-undang yang diguna pakai di mahkamah syaraiah
sebelum memboleh merekodkan ruju‟ berlaku antara pihak-pihak. Dari segi priktis
yang diguna pakai di Jabatan Agama Islam Seremban kesaksian tidak disyaratkan.
Sekiranya pihak-pihat hendak merujuk kembali, pasangan cukup akan melafazkan di
PERUNTUKAN UNDANG-UNDANG DAN KAEDAH
AMALAN
PROSEDUR
SEKSYEN 52
KAEDAH AMALAN
DI MAHKAMAH
SYARIAH
PROSEDUR NIKAH,
CERAI DAN RUJU‟
BUKU PANDUAN
PROSES NIKAH
CERAI DAN RUJU‟
PROSEDUR DI
JABATAN AGAMA
ISLAM
PENYELIDIKAN
STATUT
LAIN
ENAKMEN UNDANG-
UNDANG KELUARGA
ISLAM
ENAKMEN
KETERANGAN
ENAKMEN TATACARA
MAL
ARAHAN AMALAN
KES-ES RUJU‟
25
114
hadapan PNCR tanpa kehadira saksi. Menurut peruntukan undang-undang seksyen 52
tidak dinyaatakan berkatan dengan keperluan saksi dalam ruju‟. Dalam kontek
Undang-undang Kekeluargaan Islam di Seremban (Negeri Sembilan), pentadbiran dan
prosedur yang di aplikas kini dalam kes ruju‟ pihak perlu mendapat pengesahan
terlebih dahulu daripada mahkamah syariah bagi membolehkan pendaftaran ruju‟ di
rekodkan di Jabatan Agama.
DEFINISI OPERASI KAJIAN
Ruju‟ dalam perkahwinan merupakan suatu perkara yang tidak asing lagi dalam bab
perbincanagn munakahat. Ruju‟ dari segi bahasa ialah kembali. Manakala menurut
istilah mengambil isteri kembali kepangkuan suami dalam tempoh iddah talaq raj‟ie
berdasarkan kepada syarat-syarat tertentu.44
Menurut pandangan golongan Mazhab Hanafi mendefinasikan ruju‟ dari bahasa ialah
sekali ruju‟. Menurut istilah mengekalkan hak suami tanpa perlua ada sebarang
balasan selagimana isteri masih berada dalam iddah talaq raj‟ie.
Seterusnya, terdapat rukun menurut hukum syarak yang perlu di terlebih dahulu oleh
suami sebelum merujuk isteri. Ruju‟ merupakan satu terminologi fiqh yang dapat di
fahaami berdasarkan firman Allah s.w.t:
Maksudnya: “Talak (yang boleh dirujuk kembali itu hanya) dua kali. Sesudah
itu bolehlah ia (rujuk dan) memegang terus (isterinya itu) dengan cara yang
sepatutnya atau melepaskan (menceraikannya) Dengan cara yang baik”.
(Surah al-Baqarah, 2: 229)
Terdapat syarat-syarat tertentu bagi mengesahakan ruju‟ dalam tempoh iddah, walau
bagaimanapun, hal ini terdapat khilaf fuqaha dari segi lafaz, niat ruju‟, kesaksian.
Selain itu terdapat jugak perceraian yang tidak dapat dirujuk semula selain melalui
akad nikah yang baru.
Menurut peruntukan Undang-undang Keluarga Islam (Negeri Sembilan) 2003. Tidak
terdapat secara jelas berkaiatan dengan cara dan kaedah ruju‟ dan berkaitan dengan
saksi dalam hal ruju‟. Ini memberi implikasi secara tidak langsung kepada pasangan
suami isteri yang tidak memahami dari segi hukum dan prosedur. Maka Undang-
undang Keluarga Islam memaikan peranana yang besar terhadap intitusi
kekeluargaan, hal ini akan menimbulkan perkara yang berbangkit kepada kaedah yang
di gunakan di mahkamah syariah dan ketidak fahaman masyarakat dalam hal
berkaitan dengan ruju‟.45
RUMUSAN
Proposal cadangan ini adalah langkah awal dan latihan dalam menyediakan proposal
sebenar untuk penulisan sebenar kelak setelah selesai menamatkan bahagian pertama
44 Azhar Bin Abd Aziz, Barerah binti Alias, Fatimah binti Salleh.2006. Undang-Undang
Keluarga Islam. Ibook Publication Sdn.Bhd. Hlm. 175.
45 Seksyen 52. Enakmen Undang-undang Keluarga Islam (Negeri Sembilan) 2003.
115
iaitu kursus. Walaupun ini sebagai titik permulaan dalam penulisan disertasi nanti
fokus penulisan saya adalah tidak lari dari aspek hukum syarak dan isu-isu Undang-
undang keluarga Islam di Malaysia.
Proposal ini telah dirangka untuk mengkaji dengan mengfokuskan tiga kata kunci
secara keseluruhannya iaitu terdiri daripada isu utamanya ruju‟ menurut syarak dan
perbahasan fuqaha, kedua Undang-Undang keluarga Islam. Dan ketiga aplikasi di
mahkamah syariah serta kaedah amalan ruju‟ yang diamalkan oleh masyarakat. Di
samping itu untuk menyokong data-data yang diperolehi melalui kajian ini analisa
turut dilakukan dan data-data berkaitan ruju‟ akan dikemukan oleh penyelidik.
Walaupun, proposal ini telah dirangka sedemikan akan tetapi penyelidik merasakan
proposal ini masih banyak kekurangan dan penambahbaikan perlu dibuat dan
diperkemaskan lagi pada masa akan datang, dan untuk itu teguran dan keritikan serta
tunjuk ajar yang berterusan daripada para pensyarah sangatlah dikehendaki oleh
pengkaji disamping bantuan-bantuan daripada rakan-rakan dan semua pihak yang
akan terlibat dalam proses menyelidik dan mendapatkan maklumat untuk menyiapkan
sebuah penyelidikan yang lengkap.
BIBLIOGRAFI
Al-Quran Karim
Ahmad Mohd Zan Ayob. 1997. Kaedah Penyelidikan Sosioekonomi. Edisi 2. Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa Dan Pustaka.
Abu Dawud (t.t). An-Nasai, Bab Al-Talaq, Hadis No. 2283, Jil 6. Di Dalam Imam
Taqiyuddin Abi Bakar B. Muhammad Husaini Husni. Kifayatul Akhyar
Hallighayati. Damsyik Assyafie.
Al-Jalil al-Hafiz „Imad al-Din Abi al-Fida‟ Isma‟il bin Kasir al-Dimashqi. 2000.
Tafsir al-Quran al-Azim.Jid 2. Kaherah: Mu‟assasah Qurtubah.
Abdullah Muhammad B. Ismail Al-Bukahri, Al-Jami‟ Al-Sahih Bab Al-Talaq, Hadis
No. 5251. Jil 3, Kaherah Maktabah Al-Salafiyyah.
Abu Muhammad Abd Allah bin Abd al-Rahman Abi al-Zayd al-Qayrawani. 1999. Al-
Nawadir wa al-Ziyadat. Jid 5. Beirut: Dar al-Gharb al-Islami.
Azhar Bin Abd Aziz, Barerah binti Alias, Fatimah binti Salleh. 2006. Undang-
Undang Keluarga Islam. Ibook Publication Sdn.Bhd. Dewan Bahasa Dan
Pustaka, DBP: Kuala Lumpur.
Fraenkel, Jack R. & Wallen, Norman E.:389:1993. How To design and Evaluate
Research in Education. New York: McGraw-Hill.
Inarah Ahmad Farid, Saadan Man. 2012. Keterbukaan Bermazhab Dalam Realiti Di
Malaysia: Keperluan Atau Keceraruan. Jurnal Hukum, Jid.20.Bil 3.
Qudamah. Muwaffaq al-Din Abi Muhammad „Abd Allah bin Ahmad bin Muhammad.
1997. Al-Kafi. Jid 4. Ciza: Hajr li al-Tiba‟ah wa al-Nashr wa al-Tawzi wa al-„ilan
Mohammad Som Bin Sujimon dan Abdul Basir Mohamad. 2007. Fikah
Kekeluargaan. Universiti Islam Antarabangsa Malaysia.
116
Muhd Fauzi Muhamad. 2003. Pembubaran Keluarga Undang-undang Keluarga
Islam Dalam Empat Mazhab. Jid 2. Selangor: Synergymate Sdn.Bhd
Muhammad bin al-Shafi‟i. 2001. Al-Umm. Jid.6. Mansurah: Dar al-Wafa
Muhammad al-Khatib al-Syarbaini. 2012.Mughni al-Muhtaj fi Fiqhi al-Munakahad.
Jahabersa.
Raihanah Abdullah, Zulzaidi Muhmod. 2010. Rujuk: Peruntukan Undang-Undang
dan Pelaksanaannya di Malaysia.Jurnal Hukum, Jid.18.Bil 1.
Shirazi, Abu Ishaq bin Ali bin Yusuf al-Fayruzabadi. 1995. Al-Muhadhdhab fi Fiqh
al-Imam al-Shafi’i. jid 3. Beirut: Dar al-Kutub al-Wafa.
Taqiy al-Din Abi Bakr bin Muhammad al-Husayni.2001. Kifayayah al-Akhyar fi Halli
Ghayah al-Ikhtisar. Beirut: Dar al-Kutub al-„Ilmiyyah.
Wahbah al-Zuhaill terjemahan oleh Ahmad Shahbari Salamoon et al, 2001.Fiqh dan
Perundangan Islam.DBP: Kuala Lumpur.
KES
Siti Hawa Mohamed lwn Mohamed Redzuan Hussain, [2004] CLJ .Sya.
Suzana Binti Zainudin lwn Rosman Bin Salim
Saleh Ali lwn Anisah. 1988. VI JH 23.
Kes Mal Bil.100012-054-054-212/2002
Kes Mal Bil. 14600-061-0156-2010
Kes Mal Bil. No. 05005- 061-0958-2013.
Kes Mal Bil. No. 05005-061-09582002
STATUT
Enakmen Undang-undang Keluarga Islam (Negeri Sembilan) 2003.
Arahan Amalan No. 13 Tahun 2007
Arahan Amalan No.9 Tahun 2001.