RADIOTERAPI

PENJAGAAN SELEPAS RAWATAN

Mazanah Muhamad

Othman Omar

Radioterapi: Penjagaan Selepas Rawatan Versi online 2014 © Pusat Sumber & Pendidikan Kanser (CaRE) Hak Cipta Terpelihara. Tidak dibenarkan mengeluar ulang mana-mana bahagian artikel, ilustrasi dan isi kandungan buku ini dalam apa juga bentuk dan dengan cara apa jua sama ada secara elektronik, fotokopi, mekanik, rakaman atau cara lain sebelum mendapat izin bertulis da-ripada Cornell University-Universiti Putra Malaysia, d/a Naib Canselor, Universiti Putra Malaysia, 43400 Serdang, Selangor Darul Ehsan, Malaysia. Perpustakaan Negara Malaysia Data Pengkatalogan-dalam-Penerbitan Mazanah Muhamad Radioterapi : penjagaan selepas rawatan / Mazanah Muhamad, Othman Omar. ISBN 978-983-44361-0-0 1. Radiotherapy. 2. Cancer-Radiotherapy. I. Othman Omar. III. Judul. 615.842

Penerbitan ini ialah usaha sama Cancer Education

and Research (CaEd) Laboratory, Institut Pengajian

Sains Sosial (IPSAS), UPM; Cornell University; dan

Persatuan Penterjemah Malaysia di bawah

Cancer Education and Research (CaEd) Project.

Penulis

Mazanah Muhamad

Othman Omar

Penyemak

Dr. Ahmad Kamal Mohamed

Pakar Runding Onkologi Klinikal dan Pakar

Radioterapi, Pusat Rawatan Subang Jaya

Pembantu Penyelidik

Norsidawati Abdul Gani

Siti Rohani Mohamed

Khateejah Mohd Yadzid

Editor

Ramlah Muhamad

III

Buku kecil ini adalah adaptasi dan terjemahan dari

penerbitan American Cancer Society. Ia menjelaskan

tentang radioterapi dan bagaimana untuk menangani

kesan-kesan sampingan selepas rawatan radioterapi

diberikan. Ia juga mengandungi panduan tentang

bagaimana memberi penjagaan susulan selepas

rawatan. Kami juga menyediakan beberapa

pertanyaan lazim yang boleh anda tanyakan kepada

doktor dan jururawat anda.

Maklumat Tambahan daripada Siri Penerbitan ini:

Kemoterapi: Penjagaan Selepas Rawatan

Lumpektomi: Penjagaan Selepas Rawatan

Mastektomi: Penjagaan Selepas Rawatan

IV

Di bawah Dana:

Bahan Pendidikan Kanser Peringkat Mudah

V

KANDUNGAN

Apakah radioterapi? 1

Bagaimana radioterapi diberikan? Radioterapi luaran 2 Radioterapi dalaman 3 Kesan semasa rawatan terapi implan 4 Kesan selepas implan sementara dikeluarkan 4

Kesan sampingan 5 Bagaimana untuk menjaga diri semasa 6 menjalani terapi? Kesan sampingan lazim 7 Menangani kelesuan 7 Menangani masalah kulit 9 Menangani masalah selera makan 10

PENGENALAN

BAHAGIAN 1

BAHAGIAN 2

VII

Kesan sampingan lain Masalah rambut gugur 11 Menangani masalah darah 11 Kesan radioterapi pada kepala & leher 12 Menangani masalah mulut 12 Kesan radioterapi pada perut 13 dan abdomen Kesan radioterapi pada payudara 14 & dada Menangani loya 15 Menangani cirit-birit 15 Kesan radioterapi pada pelvis 16 Kesan radioterapi pada kesuburan 17 wanita dan hubungan seks Adakah kesan sampingan radioterapi 17 akan menghadkan aktiviti saya?

Penjagaan susulan Penjagaan selepas radioterapi 18 Soalan untuk ditanya pada doktor & jururawat 19

Sumber 20

BAHAGIAN 3

BAHAGIAN 4

VIII

Radioterapi atau terapi

x-ray adalah rawatan

lazim untuk kanser. Ia

digunakan selepas

lumpektomi

untuk memusnahkan

sel kanser.

● Ramai pesakit pulih dari kanser selepas

menerima rawatan radioterapi semata-mata atau

digabungkan dengan pembedahan, kemoterapi

atau imunoterapi.

● Radioterapi menggunakan alat khas untuk

menyalurkan sinaran yang banyak kepada tumor

berkanser lalu membunuh atau merosakkannya

supaya ia tidak dapat tumbuh, membiak atau

merebak.

APAKAH RADIOTERAPI?

P E N G E N A L A N

1

● Rawatan sinaran luaran tidaklah menyakitkan

dan hanya seperti menjalani x-ray biasa.

● Dos sinaran dan bilangan rawatan

bergantung kepada saiz, lokasi kanser,

jenisnya dan kesihatan anda.

● Setiap sesi akan berlangsung selama 25-30 minit

dan dilakukan lima hari

seminggu selama 5-8

minggu.

BAGAIMANA

RADIOTERAPI DIBERIKAN?

1) RADIOTERAPI LUARAN

B A H A G I A N

1

2

2) RADIOTERAPI DALAMAN

● Radioterapi dalaman merupakan salah satu cara

terbaik untuk merawat kanser anda menerusi

jumlah dos sinaran yang lebih tinggi dalam masa

yang singkat.

● Antara kaedah menggunakan sinaran dalaman

ialah:

1) Implan dimasukkan ke dalam rongga tubuh.

2) Implan dimasukkan ke dalam / berhampiran

kanser tapi tidak dalam rongga tubuh.

3) Sinaran menerusi suntikan larutan radioaktif ke

dalam saluran darah atau rongga tubuh.

● Semasa menjalani terapi implan, anda mungkin

tidak berasa sakit atau akan jatuh sakit.

● Walau bagaimanapun, jika implan berada di

tempatnya dengan bantuan suatu alat, anda

mungkin berasa tidak selesa sedikit.

3

● Nyeri atau sensitif selama

beberapa ketika selepas

terapi.

● Perlu tidur lebih lama atau

berehat selama beberapa

hari selepas rawatan bagi

membantu pemulihan

tubuh.

KESAN SEMASA RAWATAN TERAPI

IMPLAN

● Kurang selesa

● Mengantuk

● Lemah atau loya dalam tempoh

sekejap sahaja.

KESAN SELEPAS IMPLAN

SEMENTARA DIKELUARKAN?

4

● Amat penting untuk anda berbincang dengan

doktor tentang kesan sampingan yang anda

alami kerana mereka boleh memberi nasihat

yang betul tentang kebimbangan anda.

● Kesan sampingan yang dialami mungkin

berbeza bergantung kepada dos sinaran

dan bahagian tubuh yang dirawat.

● Radioterapi boleh

meninggalkan kesan

sampingan awal atau lewat

yang mangambil masa

berbulan atau bertahun untuk muncul.

KESAN SAMPINGAN

BAHAG I AN 2

5

Bagaimana untuk menjaga diri

saya semasa menjalani terapi?

● Pastikan berehat secukupnya.

● Makan makanan seimbang dan

berzat.

● Jaga kulit dan kawasan yang

dirawat.

● Lindungi kulit daripada cahaya matahari.

● Elakkan memakai pakaian ketat.

● Jangan gosok, berus atau guna pita pelekat pada

kulit yang dirawat.

● Tidak mengenakan benda panas atau sejuk

(penuam panas atau sejuk).

● Tidak mengggunakan losen sebelum atau selepas

bercukur.

● Pastikan doktor tahu tentang

ubat yang sedang diambil

sebelum rawatan dimulakan.

6

Kesan sampingan lazim:

1) Masalah lesu

2) Masalah kulit

3) Masalah hilang selera makan

1) MENANGANI KELESUAN

● Senaraikan aktiviti mengikut

kepentingan ketika anda

bertenaga.

● Letak barang ditempat yang mudah

dicapai untuk menjimatkan tenaga.

● Wujudkan rutin harian yang tersusun.

7

● Amalkan kaedah mengurangkan tekanan seperti

bernafas panjang, bertafakur, bersolat, berdoa,

melukis atau aktiviti lain yang menggembirakan

anda.

● Membuat catatan dalam buku

harian.

● Imbangi waktu rehat dan waktu aktiviti.

● Berbincanglah dengan doktor tentang cara untuk

mengawal kesakitan, loya dan kemurungan.

● Berbincanglah dengan doktor

tentang latihan jasmani sebelum

anda mula melakukannya. Seboleh-

bolehnya, sedut udara yang segar

dan bersih.

● Makan

makanan yang seimbang

termasuklah protein (daging,

susu, telur dan kekacang) dan

minum lebih kurang dua liter

(lapan hingga sepuluh gelas)

air sehari.

8

● Gunakan sabun yang lembut

dan air suam untuk menjirus.

● Jangan pakai pakaian ketat.

● Jangan gosok, berus atau

garu mana-mana tempat yang sensitif.

● Jangan meletak bahan yang panas/sejuk seperti

penuam/pek ais pada kulit yang mendapat

rawatan kecuali mendapat nasihat doktor.

● Jangan pakai bedak, krim, minyak wangi,

deodoran, minyak untuk badan dan losen di

kawasan yang dirawat.

● Lindungi kulit daripada cahaya

matahari semasa menjalani

rawatan dan setahun selepas

rawatan berakhir.

2) MENANGANI MASALAH KULIT

9

● Banyakkan makanan

berprotein dan berkalori tinggi.

● Makan apabila berasa lapar.

● Makan sedikit-sedikit beberapa kali pada waktu

siang.

● Pelbagaikan diet dan cuba resepi

baru.

● Jika tinggal bersendirian, anda

boleh minta keluarga terdekat

atau orang lain menghantar

makanan kepada anda.

● Jika anda meminum alkohol, sila tanya kepada

doktor sama ada anda perlu menghindarnya.

3) MENANGANI MASALAH SELERA MAKAN

● Jika berasa sakit untuk

mengunyah dan menelan,

doktor mungkin menasihati

untuk mengambil suplemen diet dalam bentuk

serbuk atau cecair.

10

Kesan sampingan lain:

● Radioterapi boleh menyebabkan rambut dan bulu

badan gugur.

● Anda boleh memilih alternatif untuk

memakai topi, tudung atau rambut

palsu.

● Kesan sampingan ini kemungkinan lebih besar

dihadapi jika anda juga menjalani rawatan

kemoterapi.

1) MASALAH RAMBUT GUGUR

2) MENANGANI MASALAH DARAH

● Jarang sekali radioterapi mengakibatkan kiraan

sel-sel darah putih rendah atau aras platlet

rendah.

11

● Elakkan makanan berempah dan yang kasar

seperti sayuran segar dan biskut kraker.

● Jangan makan atau minum minuman atau

makanan yang terlalu panas atau sejuk.

● Jangan makan snek yang manis.

3) MENANGANI MASALAH MULUT

Apakah kesan sampingan

radioterapi yang diberikan pada

kepala dan leher?

● Sesetengah orang yang menerima rawatan

sinaran pada kepala atau leher mengalami tanda

kemerah-merahan di dalam mulut dan sakit mulut,

mulut kering, sukar menelan, berubah rasa atau

loya.

● Kesan sampingan lain yang mungkin dialami

termasuklah hilang rasa, sakit telinga dan

bengkak-bengkak.

12

● Minum minuman yang sejuk selalu

sepanjang hari.

● Jangan merokok, mengunyah tembakau

atau minum alkohol.

● Makan atau kunyah gula-gula atau

gula-gula getah (kurang gula) supaya

mulut anda sentiasa lembab.

● Basahkan makanan dengan kuah dan sos supaya

mudah dimakan.

Apakah kesan sampingan radioter-

api yang diberikan pada perut

dan abdomen?

● Anda mungkin mengalami muntah-muntah, loya

atau cirit-birit.

● Doktor akan memberi ubat untuk melegakan

masalah ini.

● Jangan ambil apa-apa ubat lain semasa menjalani

rawatan melainkan anda merujuk kepada doktor

13

Apakah kesan sampingan

radioterapi yang diberikan pada

payudara dan dada?

● Sukar menelan, batuk dan sesak nafas.

● Sakit atau bengkak payudara akibat pengumpulan

cecair di tempat yang dirawat.

● Warna kulit berubah menjadi merah atau perang

dan kemungkinan hilang 1-2 bulan selepas

menjalani rawatan.

● Kulit akan sedikit gelap, liang roma lebih besar,

kulit pada payudara lebih atau kurang sensitif dan

terasa lebih tebal (sekiranya anda menjalani

radioterapi selepas lumpektomi).

● Payudara mungkin lebih besar kerana

pengumpulan cecair atau lebih kecil kerana

terbentuk tisu berserat.

14

● Jangan makan selama beberapa

jam sebelum rawatan.

● Selepas rawatan, anda perlu

menunggu satu atau dua jam lagi sebelum

makan .

● Jika masalah ini berlarutan, minta

doktor berikan ubat (antiemetic) untuk

mencegah dan mengubati loya.

● Cuba diet cair yang jernih (air, teh cair, jus epal,

sup jernih) sebaik sahaja cirit-birit

mula dialami atau apabila anda

berasa ia akan mula.

4) MENANGANI LOYA

5) MENANGANI CIRIT-BIRIT

15

● Elakkan makanan yang banyak serat atau boleh

menyebabkan angin atau kejang seperti buah-

buahan dan sayuran yang dimakan mentah, kopi,

kacang, kubis, roti gandum tulen dan bijirin,

makanan manis dan berempah.

● Makan sedikit tetapi kerap. ● Elakkan susu dan barangan yang diperbuat

daripada susu jika ia mengganggu perut.

Apakah kesan sampingan

radioterapi yang diberikan pada

pelvis?

● Anda mungkin mengalami kerengsaan pundi

kencing menyebabkan rasa tidak selesa atau

kerap buang air kecil.

16

Kesan terhadap kesuburan wanita

dan hubungan seks

● Anda tidak digalakkan hamil semasa menjalani

radioterapi kerana sinaran boleh membahayakan

janin. Jika anda hamil, beritahu doktor sebelum

rawatan dimulakan.

Adakah kesan sampingan akan

menghadkan aktiviti saya?

● Sesetengah pesakit boleh bekerja atau menikmati

aktiviti santai semasa menerima radioterapi.

● Doktor mungkin menyarankan supaya anda

menghadkan aktiviti yang boleh menyakitkan

kawasan yang dirawat.

17

Penjagaan selepas radioterapi

● Jika anda mengalami masalah kulit selepas

rawatan berakhir, jagalah kulit di kawasan

yang dirawat itu dengan lembut sehingga

tiada lagi tanda-tanda kerengsaan.

● Tidurlah sekerap mungkin dan jangan

tergesa-gesa untuk menjalankan semula

jadual aktiviti.

Kesakitan selepas terapi

● Jangan guna pelapik panas atau penuam hangat

untuk melegakan kesakitan di mana-mana

kawasan yang dirawat dengan sinaran.

● Sebaliknya, berbincanglah dengan doktor anda

dan terangkan kepadanya tempat dan jenis

kesakitan (kejang, sakit-sakit dan lain-lain).

● Cuba lakukan senaman yang

menenangkan untuk mengurangkan

rasa takut dan teruja kerana perasaan

negatif boleh menyumbang kepada

ketidakselesaan yang anda alami.

PENJAGAAN SUSULAN

BAHAGI AN 3

18

1. Bilakah saya boleh menjalankan

semula aktiviti biasa? 2. Berapa kerap temu janji susulan

saya? 3. Apakah ujian yang hendak

dilakukan dan mengapa? 4. Bilakah saya boleh menggunakan

prostesis (payudara palsu) dan menjalani pembedahan pembentukan semula?

5. Adakah saya harus meneruskan

perubahan diet saya? 6. Bilakah saya boleh memulakan

semula aktiviti seks saya atau hamil?

SOALAN UNTUK DITANYA KEPADA DOKTOR & JURURAWAT

19

SUMBER

Pusat Sumber & Pendidikan Kanser (CaRE) Tingkat 7, Blok Makmal A Fakulti Perubatan dan Sains Kesihatan 43400 UPM Serdang Selangor Darul Ehsan Tel/Faks : 03 8947 2787 / 1800 22 2233 Emel : care.upm.edu@gmail.com Laman web : www.care.upm.edu.my www.cancereducation.org.my Pusat Sumber Kanser (CrC) Hospital Putrajaya Presint 7 62250 Putrajaya Tel : +603 8312 4200 sambungan 1105 Laman web : http://www.hpj.gov.my/hpj/index.php/ cancer-resource-centre Pusat Sumber Kanser Payudara Pusat Perubatan Universiti Malaya (PPUM) Lembah Pantai 59100 Kuala Lumpur Tel : +603 7949 2639 Faks : +603 7949 4606 Emel : ummc@ummc.edu.my Laman web : http://www.ummc.edu.my/index.php? frontpage/content/97/405

BAHAGI AN 4

20

21

Pusat Sumber Kanser Payudara Pusat Perubatan Universiti Kebangsaan Malaysia Jalan Yaacob Latif Bandar Tun Razak 56000 Cheras, Kuala Lumpur Tel : +603 9145 7580 Pusat Payudara IIUM Universiti Islam Antarabangsa Jalan Hospital 25150 Kuantan, Pahang Tel : +609 5163 799 Faks : +609 5178 548 Laman web : www.iiu.edu.my/breastcentre/ Pusat Sumber Kanser Payudara Hospital Universiti Sains Malaysia (HUSM) Jalan Raja Perempuan Zainab II 16150 Kubang Kerian, Kelantan Tel : +609 7674056 Emel : ps1husm@gmail.com Majlis Kanser Nasional (MAKNA) Megan Ambassy, 225 Jalan Ampang, KL. Cancer Helpline : 1-800-88-62562 Emel : makna@makna.org.my Pusat Sumber dan Kesihatan Persatuan Kanser Malaysia (NCSM) 66 Jalan Raja Muda Abdul Aziz 50300 Kuala Lumpur Tel : +603 2698 7300 Faks : +603 2698 4300 Emel : contact@cancer.org.my Laman web : www.cancer.org.my

22

Kolej Radiologi Akademi Perubatan 210 Jalan Tun Razak 50400 Kuala Lumpur Tel : +603 4025 2808 Faks : +603 4025 1808 Emel : secretariat@radiologymalaysia.org Laman web : www.radiologymalaysia.org American Cancer Society (ACS) Laman web: www.cancer.org National Cancer Institute (NCI) Laman web: www.cancer.gov Cancer Council Victoria (CCV) Laman web: www.cancervic.org.au Breastcancer.org Laman web: www.breastcancer.org The Cancer Nutrition Center Laman web: www.cancernutrition.com

23