1.0 PENGENALAN MORFOLOGI

Morfologi mengkaji struktur gramatikal perkataan, iaitu kemungkinan adanya

perubahan kata, golongan kata dan makna kata akibat perubahan bentuk kata.

Dengan kata lain, morfologi mengkaji selok-belok bentuk kata dan fungsi gramatikal

atau makna yang di akibatkan oleh perubahan bentuk kata itu. Sebagai contoh,

dalam bahasa Melayu perkataan ‘sakit’ dapat menerbitkan pelbagai perkataan lain

seperti ‘pesakit’, ‘kesakitan’, ‘penyakit’, ‘disakiti’, ‘sakit-sakit’, dan ‘menyakitkan’.

Setiap perkataan tersebut mempunyai makna yang berbeza akibat penggabungan

morfem. Perbezaan itu juga wujud apabila terdapat perubahan pada bentuk kata

akar atau kata dasar. Contoh ini menunjukkan bahawa bidang yang dikaji dalam

morfologi ialah morfem dan kata.

1.1 DEFINISI MORFOLOGI

Morfologi ialah bidang ilmu bahasa yang mengkaji struktur, bentuk dan

golongan kata. Struktur kata bermaksud susunan bunyi ujaran atau lambang yang

menjadi unit tatabahasa yang bermakna. Bentuk kata pula ialah rupa unit tatabahasa

sama ada bentuk tunggal atau hasil daripada proses pengimbuhan, pemajmukan

dan penggandaan. Penggolongan kata pula ialah proses menjeniskan perkataan

berdasarkan keserupaan bentuk dan latar fungsi dengan anggota lain dalam

golongan yang sama.

Menurut Kamarudin Hj.Husin dan rakan –rakannya dalam buku Pengajian

Melayu 1, Ilmu Bahasa dan Kecekapan Berbahasa,1997 : 83, morfologi ialah

disiplin ilmu bahasa yang mengkaji struktur, bentuk dan penggolongan kata.Bentuk

kata ini merujuk bentuk bunyi atau ujaran sesuatu kata itu.

Manakala Abdullah Hassan juga menyatakan definisi morfologi dalam buku

Linguistik Am,2007 : 117 , morfologi ialah bidang linguistik yang mengkaji

bagaimana perkataan dibina.Kajian ini dilakukan terhadap unsur-unsur yang

membentuk perkataan, proses-proses membentuk perkataan dan bentuk – bentuk

perkataan ialah morfem dan kata.

Nik Safiah Karim dan rakan – rakannya dalam buku Tatabahasa Dewan

Edisi Baharu , 2004 :43 berpendapat morfologi ialah bidang ilmu bahasa yang

mengkaji struktur , bentuk dan penggolongan kata.Dengan struktur kata

dimaksudkan susunan bentuk bunyi ujaran atau lambang yang turut menjadi unit

bahasa yang bermakna.

Sehubungan itu, Siti Hajar Hj.Husin Abdul Aziz, dalam bukunya Tatabahasa

Bahasa Melayu ( Perkataan ), 1996 : 17 telah menyatakan teori morfologi iaitu

morfologi satu cabang daripada ilmu linguistik yang mengkaji soal – soal yang

berkaitan dengan kemungkinan adanya perubahan kata, golongan kata, dan makna

kata akibat daripada perubahan bentuk kata.Morfologi mengkaji selok –belok bentuk

kata dan fungsi gramatik atau semantik perubahan kata itu.Beliau juga telah

merumuskan bahawa morfologi adalah bidang mengkaji bagaimana morfem –

morfem itu bergabung untuk membentuk ayat.

Menurut Raminah Hj.Sabran dan Rahim Syam dalam buku Kajian Bahasa

Untuk Pelatih Maktab Perguruan ,1985 :152, bidang morfologi merupakan bidang

dalam kajian bahasa yang mengkaji tentang perkataan dan cara–cara

pembentukkannya.

O`Grady & Guzman juga menyatakan pendapat pada tahun 2000 :121 dalam

buku yang disediakan oleh Radiah Yusoff dan rakan – rakannya,2004:36 iaitu

morfologi adalah merujuk kepada kajian tentang pembentukan kata dan struktur

kata.

Manakala ahli bahasa juga iaitu Leonard Bloomfield dalam bukunya

Language yang telah diterjemahkan oleh Alias Mahpol, Kamaruzaman

Mahayiddin dan Noor Ein Mohd.Noor,menyatakan bahawa “Morfologi adalah

konstruksi yang mengandungi bentuk – bentuk terikat antara konsituen –

konsituennya.”“Morfologi meliputi konstruksi kata – kata dan bahagian kata”.

Justeru itu, morfologi bahasa Melayu ialah bidang yang mengkaji struktur,

bentuk dan golongan kata dalam bahasa Melayu.

1.2 UNSUR BAHASA MELAYU

Secara umumnya, setiap struktur terbina daripada unsur-unsur yang lebih

kecil. Konsep ini samalah seperti konsep morfologi. Ada dua unsur bahasa yang

terlibat dalam membina perkataan dalam bahasa Melayu, iaitu morfem dan kata.

1.2.1 MORFEM

Morfem ialah unit bahasa yang terkecil mempunyai makna atau fungsi

tatabahasa. Sebagai penutur asli bahasa Melayu, kita dapat mengenali unsur-unsur

bahasa seperti ber-, ter-, ke-, me-, -nya, -kah, -lah, -pun, -an. Kita mengetahui

bahawa unsur-unsur ini tidak boleh dikecilkan lagi. Kita juga mengetahui bahawa

unsur-unsur ini tidak mempunyai makna. Sebaliknya setiap unsur ini mempunyai

fungsi tatabahasa apabila digunakan, seperti dalam perkataan bertanya, menafikan,

menekankan, dan sebagainya. Ternyatalah bahawa unsur-unsur ber-,me-, dan men-,

masing-masing mempunyai fungsi tatabahasa. Sesuatu perkataan itu mungkin terdiri

daripada satu, dua, tiga, atau lebih morfem. Misalnya, perkataan jatuh merupakan

satu morfem, tetapi perkataan ‘terjatuh’ dan ‘menjatuhkan’ terdiri daripada dua dan

tiga morfem, iaitu ‘ter-jatuh’ dan ‘men-jatuh-kan’. Kesimpulannya perkataan boleh

terdiri daripada beberapa morfem.

Morfem boleh dibahagi kepada dua, iaitu morfem bebas dan morfem terikat.

Morfem bebas Morfem terikat / Imbuhan

Dapat berdiri sendiri, misalnya:

minum, cuti, sekolah, periksa

Bentuk imbuhan, misalnya:

Mem- , Per- , kan- , ber-

Mempunyai maksud sendiri

Tidak mempunyai makna tetapi

mempunyai fungsi tatabahasa atau nahu.

Boleh mengubah makna sesuatu kata

dan seterusnya makna ayat.

1.2.2 KATA

Kata ialah unit bahasa yang terkecil yang mengandungi makna lengkap dan

dapat berdiri sendiri dalam ayat. Sebagai penutur asli bahasa Melayu, kita juga

mengetahui makna unsur-unsur ini. Kita juga boleh merujuki kamus bagi mengetahui

makna tersebut. Inilah yang dikatakan unsur terkecil yang mempunyai makna. Oleh

sebab itu setiap unsur ini juga adalah morfem. Sebagai unsur morfologi, kata juga

adalah unsur bahasa yang digunakan bagi membentukan perkataan lain.

1.3 PROSES PEMBENTUKAN KATA

Proses pembentukan kata menerangkan bagaimana sesuatu kata itu dibina

dan dibentuk sehingga dapat menghasilkan ayat dan ujaran dalam sesuatu bahasa.

Ada perkataan yang berbentuk tunggal, misalnya perkataan satu, baik, sekolah, dan

panjat. Terdapat perkataan yang terbentuk hasil daripada proses pengimbuhan,

misalnya perkataan berkawan, terjunan dan disarankan. Ada juga perkataan yang

terbentuk hasil daripada hasil daripada pemajmukan dan penggandaan, misalnya

buku tulis, gambar rajah, kertas kerja, bahan-bahan, bukit-bukau, dan bantu-

membantu.

Bahasa Melayu merupakan salah satu bahasa di dunia yang bersifat

aglutinatif, iaitu jenis bahasa yang kebanyakan perkataannya terbentuk melalui

proses pengimbuhan, iaitu penggabungan morfem kata dasar dengan morfem

imbuhan. Proses pembentukan yang bersifat derivatif ini dapat menerbitkan banyak

perkataan, iaitu melalui percantuman kata dasar dengan pelbagai imbuhan yang

tedapat dalam bahasa Melayu. Sebagai contoh, perkataan ‘serap’ apabila

mengalami proses pembentukan kata dapat menerbitkan pelbagai perkataan baharu,

iaitu ‘menyerap’, ‘menyerapkan’, ‘menyerapi’, ‘diserap’, ‘penyerap’, ‘penyerapan’,

‘terserap’, ‘serapan’, ‘terserapkan’, ‘daya serap’, dan sebagainya.

Kaedah pembentukan kata seperti yang terdapat dalam bahasa Melayu ini

tidak sama dengan pembentukan perkataan dalam bahasa yang bersifat fleksi

seperti bahasa Arab. Cara membentuk dan mewujudkan perkataan dalam bahasa

tersebut adalah melalui kejadian perubahan fonem atau bunyi kata dasar bahasa itu

sendiri, iaitu berdasarkan golongan kata atau kasusnya.

Secara umumnya, perkataan-perkataan dalam bahasa Melayu wujud melalui

dua sumber, iaitu melalui asal usul bahasa Melayu itu sendiri. Bahasa Melayu

berasal daripada rumpun bahasa Austronesia dan melalui sumber yang diwarisi itu,

sejumlah perkataan yang terdapat dalam bahasa Melayu telah diwujudkan sehingga

hari ini. Kedua, perkataan yang dibentuk kemudian daripada itu melalui proses-

proses tertentu, antaranya seperti yang berikut:

a) Akronim

Pembentukan kata melalui proses akronim adalah dengan cara

memendekkan atau meringkaskan perkataan yang kebanyakannya

terdiri daripada kata nama supaya mudah ditulis dan dilafazkan sebagai

satu kata yang wajar. Proses ini banyak berlaku dalam bahasa Melayu

pada hari ini. Contohnya :

JAIS – Jabatan Agama Islam Selangor

IPBA – Institut Perguruan Bahasa-Bahasa Antarabangsa

IPG – Institut Pendidikan Guru

UPSI – Universiti Pendidikan Sultan Idris

b) Analogi

Pembentukan kata melalui proses ini adalah dengan mengiaskan kata

baharu dengan bentuk kata yang telah sedia ada yang telah digunakan

sejak dahulu. Misalnya, perkataan tatabahasa memang telah sedia ada

dan melalui proses analogi, diciptakan pula bentuk-bentuk seperti

tatatertib, tatacara, dan tatahias. Contoh perkataan lain yang dibentuk

melalui proses ini adalah seperti yang berikut :

Prasangka – prasarana, prasekolah, prauniversiti

Jurunikah – juruwang, juruaudit, juruacara, juruhebah

Lelabah – gegelang, jejari, rerambut.

c) Peleburan fonem

Pembentukan kata melalui proses ini adalah dengan cara

menggabungkan perkataan agar menjadi satu kata dengan meleburkan

atau menggugurkan fonem-fonem tertentu. Misalnya perkataan ‘benda

+ alir’ menjadi ‘bendalir’, terbentuk setelah satu fonem vokal /a/

digugurkan.

d) Peluasan makna

Pembentukan perkataan dengan cara ini adalah dengan mengambil

kata-kata yang telah sedia ada dan kemudiannya diperluaskan

maknanya dalam hal-hal lain. Misalnya, perkataan ‘family’ dalam

bahasa Inggeris bermakna ‘keluarga’, tetapi perkataan ini telah

diperluaskan maknanya menjadi ‘famili’ yang bukan sahaja merujuk

kepada manusia, malahan kepada haiwan juga.

e) Pemberian makna khusus

Dalam proses ini sesuatu perkataan atau istilah itu dibentuk dengan

cara mengambil kata-kata yang telah sedia ada lalu diberi makna

khusus atau menjadi istilah. Misalnya, perkataan ‘surih’ pada asalnya

bermaksud ‘ bekas atau kesan yang dilalui oleh sesuatu seperti jalan

yang dilalui oleh siput di atas daun pisang’. Melalui pemberian makna

khusus, surih juga membawa maksud ‘meniru’ atau melukis peta’.

f) Peminjaman kata

Pembentukan kata melalui proses ini sangat luas digunakan dalam

bahasa Melayu dan bahasa- bahasa yang lain. Bahasa Melayu banyak

meminjam perkataan daripada bahasa Inggeris dan bahasa Arab

sehingga perkataan tersebut menjadi sebati dengan penutur bahasa

Melayu itu sendiri. Proses ini berlaku dalam sesuatu bahasa

disebabkan dalam bahasa tersebut tidak terdapat perkataan atau istilah

sedemikian. Contoh peminjaman kata daripada bahasa lain :

Element – elemen

Magistrate – majistret

Diplomat – diplomat

g) Pernambahan

Pembentukan kata melalui proses ini adalah dengan memberikan

penambahan kepada kata akar satu suku kata dengan perkataan lain

yang terdiri daripada satu suku kata juga. Bentuk kata jenis ini telah

sebati dalam masyarakat penutur bahasa Melayu. Contohnya, kata

akar satu suku kata bu merujuk kapada benda-benda yang berbentuk

bulat kemudian ditambah pula satu suku kata yang lain untuk

menunjukkan benda-benda tertentu yang berbentuk bulat seperti

contoh yang berikut:

Bu + kit = bukit

Bu + lat = bulat

Bu + luh = buluh

h) Penciptaan

Pembentukan kata melalui proses penciptaan bermaksud kata-kata

baharu dicipta atau dihasilkan tanpa disandarkan kepada

perbendaharaan kata yang sedih ada. Dalam proses ini, perkataan

dicipta berdasarkan makna yang ditimbulkan oleh masyarakat atau

yang dikiaskan kepada sesuatu benda. Misalnya, perkataan kiwi

merujuk kepada nama sejenis burung di New Zealand. Daripada makna

tersebut, dicipta pula perkataan mengiwi yang bermaksud ‘perbuatan

menggilap dan mengilatkan kasutmenggunakan bahan khas’.

i) Penggemblengan

Perkataan yang dibentuk melalui proses penggemblengan adalah

dengan cara menggabungkan dua patah perkataan atau lebih, di

samping menggugurkan bahagian yang lain daripada perkataan

tersebut. Misalnya, penggemblengan perkataan kumpulan gitar

rancak menjadi kugiran. Pembentukan kata melalui proses ini masih

dilakukan hingga hari ini, seperti contoh yang berikut :

Bernama – Berita Nasional Malaysia

Proton – Perusahaan Otomobil Nasional

j) Penyempitan makna

Pembentukan kata jenis ini dilakukan dengan cara mengambil kata

yang telah sedia ada dan kemudian disempitkan maknanya untuk

merujuk kepada sesuatu yang telah umum. Misalnya, perkataan tuan

puteri mempunyai makna yang khusus, iaitu ‘panggilan bagi wanita

bangsawan atau wanita berketurunan raja’. Sebaliknya, pada hari ini

terdapat perkataan tuan sahaja yang merujuk kepada orang lelaki yang

patut dihormati. Malahan, jika panggilan ini digunakan dalam urusan

surat-menyurat rasmi, ia boleh merujuk kepada panggilan hormat bagi

lelaki dan perempuan.

k) Penyingkatan

Melalui proses penyingkatan ini, perkataan- perkataan tertentu

dipendekkan apabila ditulis dan sering pula dianggap sebagai satu

perkataan sahaja seperti contoh yang berikut :

Tv – televisyen

Dr. – Doktor

Prof. – Profesor

Perkataan-perkataan dalam bahasa Melayu ada yang berbentuk tunggal,

terbitan, majmuk, dan gandaan. Setiap bentuk tersebut mempunyai cara

pengejaannya yang tersendiri serta membawa makna yang khusus sebagai rujukan.

Sebagai contoh, bentuk perkataan gelung, golong, dan gulung tidak boleh

disalahgunakan dalam struktur ayat kerana perkataan itu sudah jelas memberikan

makna yang berbeza. Perkataan gelung merujuk kepada benda-benda yang

berlingkar, lengkung atau ikal seperti tali, rotan dan rambut. Perkataan golong

bermaksud mengasingkan ke dalam kumpulan tertentu. Gulung pula membawa

maksud benda yang berlembar-lembar atau berutas-utas yang dilipat begitu rupa

hingga berbentuk bulat atau bulat panjang. Dalam struktur ayat, kesemua perkataan

ini tidak boleh ditukar ganti kehadirannya dalam ayat kerana setiap bentuk perkataan

itu berbeza dari segi makna.

Demikian juga bentuk-bentuk kata terbitan, kata majmuk dan kata ganda tidak

boleh ditukar ganti penggunaannya dalam sesuatu struktur ayat. Sebagai contoh,

kata majmuk salah guna tidak boleh bertukar fungsi dengan kata terbitan

penyalahgunaan dalam satu struktur ayat yang sama seperti contoh yang berikut :

Mereka diingatkan agar jangan salah guna bantuan tersebut.

Penjenayah itu ditahan kerana kes penyalahgunaan dadah.

Jika perkataan salah guna dan penyalahgunaan ditukar ganti kedudukannya dalam

ayat-ayat di atas, akan rosaklah makna ayat tersebut. Hal ini kerana kedua-dua

perkataan tersebut membawa makna yang tertentu.

1.4 BENTUK KATA

Mengikut buku Tatabahasa Dewan, terdapat empat bentuk kata dalam bahasa

Melayu, iaitu kata tunggal, kata terbitan, kata majmuk, dan kata ganda.

1.4.1 KATA TUNGGAL

Kata tunggal merupakan perkataan yang tidak menerima sebarang imbuhan

atau tidak mengalami proses pembentukan kata seperti pengimbuhan, pemajmukan

atau penggandaan. Dalam bahasa Melayu, kata tunggal boleh mengandungi hanya

satu suku kata atau mengandungi lebih daripada satu suku kata. Terdapatnya kata

tunggal yang tidak pernah menerima sebarang imbuhan seperti itu, ini, sini, dan sana

tetapi kebanyakan kata tunggal berpotensi menerima imbuhan untuk membentuk

kata terbitan.

KATA TUNGGAL

KATA TUNGGAL DUA SUKU KATA

KATA TUNGGAL SATU SUKU KATA

KATA TUNGGAL TIGA SUKU KATA

KATA TUNGGAL EMPAT SUKU

KATA

KATA TUNGGAL LIMA SUKU KATA

KATA TUNGGAL ENAM SUKU KATA

1.4.1.1 KATA TUNGGAL SATU SUKU KATA

Kata tunggal satu suku kata dalam bahasa Melayu amat terhad bilangannya

dan antaranya merupakan kata pinjaman daripada bahasa asing. Ada juga yang

merupakan kependekan daripada perkataan yang terdiri daripada dua suku kata atau

lebih seperti engkau menjadi kau dan aku menjadi ku. Kata sedemikian sebenarnya

tidak dianggap sebagai kata tunggal satu suku kata. Contoh kata tunggal satu suku

kata adalah seperti berikut :

Suku kata Contoh perkataan

KV Ya Yu Ru

VK Am

KVK Tin Lap Bah

KKVK Draf Krim Stor

KVKK Zink Bank Golf

KKKV Skru

KKKVK Straw skrip

1.4.1.2 KATA TUNGGAL DUA SUKU KATA

Kata tunggal dua suku kata banyak terdapat dalam bahasa Melayu. Antara

pola kata tunggal dua suku kata adalah seperti yang berikut :

Suku kata Contoh perkataan

V + KV Ibu Ini Apa Cik

V + VK Aur Ais Aib Air

V + KVK Ubat Acah Alat Ikan

VK + KV Inti Undi Asli Erti

VK + KVK Anjung Uncang Akrab Undang

KV + V Dua Tua Gua Sua

KV + VK Biar Liat Buat Mual

KV + KV Laga Bapa Saya Lupa

KV + KVK Pulut Surut Larut Cawan

KVK + KV Tangki Pintu Tunggu Bantu

KVK + KVK Tunggal Lantai Santai Jemput

1.4.1.3 KATA TUNGGAL TIGA SUKU KATA

Sebahagian besar daripada perkataan dalam bahasa Melayu yang terdiri

daripada kata tunggal tiga suku kata merupakan kata-kata pinjaman. Kata tunggal

jenis ini kecil bilangannya, tetapi mempunyai pola susunan konsonan dan vokal yang

pelbagai seperti contoh yang berikut :

Suku kata Contoh perkataan

KV + V + KV Buaya Niaga Biasa

KV + V + KVK Ziarah Siasat Kiamat

V + KV + V Urea Idea Usia

KV + KV + V Deria Mulia Setia

KVK + KV + V Rahsia Rumbia Dahlia

KV + KV + VK Haluan Sekian Rasuah

KVK + KV +VK Manfaat Lengkuas Sengkuang

V + KV + KV Azali Udara Agama

V + KV + KVK Ibarat Akibat Amaran

VK + KV + KV Indera Almari Istana

KV + KV + KV Seteru Budaya Delima

KVK + KV + KV Bestari Misteri Bendera

VK + KV + VK Ikhtiar Ilmiah Akliah

V + KV + VK Akaun Elaun Amaun

KV + KV + KVK Riwayat Hikayat Teratak

KVK + KV + KVK Mahkamah Martabat Sembilan

KV + KVK + KV Keranda Belanja Selamba

KV + KVK + KVK Kelompok Gelombang Belimbing

KVK + KVK + KV Sempurna

1.4.1.4 KATA TUNGGAL EMPAT SUKU KATA DAN LEBIH

Kata tunggal yang terdiri daripadaempat suku kata atau lebih juga amat kecil

bilangannya. Sebahagian daripada kata-kata ini adalah daripada kata pinjaman

seperti contoh yang berkut :

Suku kata Contoh perkataan

KV + KV + VK + KV Keluarga Biduanda

KV + KVK + KV + KV Sejahtera Sementara

KVK + KV + KV + KV Bendahara Laksamana

KVK + KV + V + KV Sentiasa

KV + KV +KV + KV Selesema Samudera

KV + KV +KV + KVK Muzakarah Hulubalang

KVK + KV +KV +KVK Sentimeter

KVK + KVK + KV + KV Singgahsana

KV + KV + V + KVK Nasional Mesyuarat

V + KV + KVK + KV + KV Universiti

KVK + KV + KV + KV + KVK Kosmopolitan

KV + KV + KV +KV + KV +KV Maharajalela

1.4.2 KATA TERBITAN

Kata terbitan ialah hasil daripada penggabungan kata dasar dengan imbuhan-

imbuhan awalan, akhiran, apitan dan sisipan. Kata dasar bagi kata terbitan ini pula

boleh terdiri daripada jenis kata tunggal, kata terbitan, kata majmuk dan kata ganda.

1.4.3 KATA MAJMUK

KATA TERBITAN

AKHIRAN SISIPANAWALAN APITAN

Kata yang terbentuk dengan merangkaikan dua kata dasar atau lebih dan

membawa makna tertentu. Kata majmuk bertindak satu unit dan dieja terpisah.

Contoh kata majmuk : air hujan, jalan raya, garis pusat, pita suara, kaki bangku, pilih

kasih.

Kata majmuk juga hampir menyerupai frasa, tetapi sebenarnya kata ini

berbeza daripada frasa kerana tidak dapat disisipkan sebarang unsur antara unit-

unitnya. Sebagai contoh, ‘daya tahan’, ‘ campur aduk’ dan ‘tandatangan’, tidak boleh

disisipkan oleh unsur lain di tengahnya kerana akan membawa pengertian yang lain

pula.

Dalam penulisan, kata majmuk bertindak sebagai satu unit, tetapi dieja

terpisah melainkan bagi bentuk-bentuk yang telah mantap. Dari segi penggunaannya

dalam ayat pula, kata majmuk tidak dapat berfungsi sebagai kata kerja. Jika kata

majmuk digunakan sebagai kata kerja, kata tersebut hendaklah diubah menjadi kata

terbitan, iaitu dengan menggabungkannya dengan imbuhan kata kerja tertentu

seperti contoh yang berikut:

Tolak ansur Bertolak ansur

Titik berat Dititikberatkan

Kuat kuasa menguatkuasakan

1.4.3.1 Bentuk Kata Majmuk

Terdapat tiga bentuk kata majmuk dalam bahasa Melayu dan

penjelasan serta contoh-contohnya adalah seperti yang berikut:

A. Kata majmuk rangkai kata bebas

Alat tulis Jalan raya

Jam tangan Timbalan pengarah

Terima kasih Penolong pengarah

B. Kata majmuk istilah khusus

Keratan rentas Tabung uji

Garis lurus Jangka lukis

Garis pusat Telefon dail terus

C. Kata majmuk simpulan bahasa atau kiasan

Cepat tangan Senyum simpul

Makan hati Duit kopi

Buah hati Batu api

1.4.3.2 Kekecualian Bentuk Kata Majmuk

Terdapat kekecualian bentuk pada sebilangan kata majmuk , iaitu kata

ini dieja sebagai satu perkataan walaupun sebenarnya terdiri daripada dua

kata dasar. Bentuk ini dianggap sudah mantap dan disenaraikan seperti yang

berikut:

Apabila Padahal Pesuruhjaya

Apahal Antarabangsa Olahraga

Apakala Beritahu Sukarela

Bagaimana Bumiputera Tandatangan

Barangkali Dukacita Tanggungjawab

Darihal Jawatankuasa Setiausaha

Daripada Kakitangan Sukacita

Manakala Kerjasama Suruhjaya

Manalagi Matahari warganegara

1.4.3.3 Penggandaan Kata Majmuk

Apabila kata majmuk digandakan, hanya melibatkan unsur pertama

sahaja. Walau bagaimanapun, bagi kata majmuk yang terdiri daripada

simpulan bahasa dan bentuk yang telah mantap, penggandaan melibatkan

seluruh unsurnya seperti contoh yang berikut:

Jam-jam tangan Pesuruhjaya-pesuruhjaya

Jalan-jalan raya Warganegara-warganegara

Timbalan-timbalan Pengarah Buah hati-buah hati

1.3.4 KATA GANDA

Kata yang terhasil melalui proses mengulang kata dasar. Pengulangan kata

dasar boleh melibatkan seluruh kata dasar yang disebut penggandaan penuh, atau

sebahagian kata dasar yang disebut penggandaan separa. Kata dasar juga boleh

digandakan secara berentak. Contoh kata ganda : tiba-tiba, pelajar-pelajar, lelaki,

jejari, lauk- pauk. Semua golongan kata yang terdiri daripada kata nama, kata kerja,

kata adjektif dan kata tugas dapat membentuk kata ganda, tetapi pada umumnya

bentuk kata ganda banyak melibatkan golongan kata nama.

1.3.4.1 Jenis Kata Ganda

Dalam bahasa Melayu, terdapat tiga jenis proses pembentukan kata

ganda dan dijelaskan seperti yang berikut:

Jenis kata ganda

Penggandaan penuh

Penggandaan separa

Penggandaan berentak

Menggandaan keseluruhan kata dasar, sama ada kata dasar itu berimbuhan atau tidak.Contoh:

Cantik-cantik

Penderma-penderma

Jalan-jalan Bangunan-bangunan

Proses menggandakan sebahagian kata dasar sahaja.

Contoh:

Sesiku LelangitJejari kekuda

Jika pada kata terbitan, hanya kata dasar utama sahaja yang digandakan tanpa melibatkan imbuhannya.

Contoh:- tinjau-meninjau

Proses menggandakan kata dasar mengikut rentak bunyi tertentu dalam kata dasar itu.

digandakan dan bunyi-bunyi tertentu diulang atau diubah seperti yang berikut:

1.4.5 KATA NAMA

Kata nama ialah perkataan yang dapat menerbitkan frasa nama. Kata nama menjadi

unsur inti dalam binaan frasa nama, manakala perkataan lain yang hadir dalam

binaan frasa nama itu hanya sebagai penentu atau penerang.

Contoh:

FRASA NAMA

Penentu Kata nama Penerang

Semua Pelajar Kursus perguruan

Sebilangan Guru Sekolah rendah

Dalam frasa di atas, perkataan ‘pelajar’ dan ‘guru’ merupakan unsur inti yang

membina frasa nama itu. Perkataan ‘semua’ dan ‘sebilangan’ pula ialah penentu, dan

‘kursus perguruan’ dan ‘sekolah rendah’ menjadi penerang kepad kata nama

tersebut. Kedudukan frasa nama dalam binaan sintaksis boleh berfungsi sebagai

subjek atau predikat ayat. Dalam bahasa Melayu, terdapat tiga golongan kata nama,

iaitu,kata nama am, kata nama khas, dan kata ganti nama.

KATA NAMAKata Nama Am

Kata Nama Khas

Kata Ganti Khas

1.4.6 KATA KERJA

Kata kerja ialah perkataan yang menjadi unsur inti dalam binaan frasa kerja,

manakala unsur lain yang hadir dalam binaan frasa kerja boleh terdiri daripada objek,

pelengkap, kata bantu dan keterangan. Contoh:

Bil Frasa kata kerja

1. Dia menonton filem seram.

2. Bayi itu tidur dalam buaian.

3. Jambatan itu dibina oleh kontraktor.

Dalam frasa di atas ‘menonton’, ‘tidur’ dan ‘dibina’ ialah unsur intinya, iaitu

unsur yang wajib ada dalam binaan ayat tersebut. Dalam bahasa Melayu, terdapat

dua golongan kata kerja, iaitu kata kerja tak transitif dan kata kerja transitif.

1.4.6.1 Kata Kerja Tak Transitif

Kata kerja tak transitif tidak menggunakan sebarang objek atau penyambut

selepas kata kerja tersebut. Kata kerja ini terbahagi kepada dua, iaitu:

a) Kata kerja tak transitif tanpa pelengkap

Kata kerja jenis ini boleh berdiri sendiri sebagai prediket atau

sebagai unsur inti dalam frasa kerja. Kata kerja ini boleh juga diikuti

oleh unsur keterangan ( frasa yang bergaris ) yang berfungsi untuk

memberikan maklumat tambahan. Contoh:

Guru besar sekolah itu akan

bersara.

Guru besar sekolah itu akan

bersara pada bulan hadapan.

Kanak-kanak itu suka

menangis.

Kanak-kanak itu suka

menangis pada malam hari.

b) Kata kerja tak transitif berpelengkap

Kata kerja jenis ini memerlukan pelengkap yang berupa sama ada

kata nama, kata adjektif atau frasa sendi nama bagi melengkapkan

frasa tersebut. Contoh:

Rumah baharunya berlantaikan jubin

import.

Pelengkap kata nama

Kesihatan bapanya beransur baik. Pelengkap kata adjektif

Mereka akan melawat ke Melaka. Pelengkap frasa sendi

1.4.6.2 Kata Kerja Transitif

Kata kerja transitif ialah kata kerja yang berhubung langsung dengan unsur

objek atau penyambut ( frasa yang bergaris ) dalam predikat frasa kerja.

Kata kerja ini dinamakan kata kerja transitif aktif. Contoh:

Hobinya membaca buku cerita.

Murid-murid membersihkan kawasan sekolah mereka.

Kata kerja transitif pasif pula ialah kata kerja yang terhasil daripada proses

perubahan ayat aktif kepada ayat pasif. Contoh:

Buku cerita dibacanya sebagai hobi.

Kawasan sekolah mereka dibersihkan oleh murid-murid itu.

1.4.7 KATA ADJEKTIF

Kata adjektif ialah perkataan yang menjadi unsur inti dalam binaan frasa

adjektif. Kata adjektif tersebut boleh disertai oleh kata penguat sebagai unsur

keterangan ( frasa yang bergaris) dalam binaan tersebut. Contoh:

Pemikirannya masih mentah lagi.

Jalan raya itu sangat sibuk.

Suara biduanita itu merdu sekali.

1.4.7.1 Jenis Kata Adjektif

Golongan kata adjektif sukar ditentukan secara tetap, tetapi berdasarkan

aspek maknanya, kata ini dapat dibahagikan kepada sembilan jenis, iaitu:

Jenis Kata Adjektif Contoh Perkataan

a) Adjektif sifat

Menerangkan sifat atau keadaan

Lemah, pintar, cergas, kuat,

keras, bijak, nakal, sihat, jahat

b) Adjektif perasaan

Memberikan pengertian atau konsep

perasaan

Malu, geram, marah, rindu,

takut, kasih, sayang

c) Adjektif cara

Memberikan pengertian keadaan kelakuan

atau ragam

Cepat, cermat, laju, lambat,

gopoh, perlahan, pantas, ligat

d) Adjektif ukuran

Memberikan pengertian ukuran

Tinggi, rendah, kecil, pendek,

kurus, nipis, tebal, gemuk

e) Adjektif bentuk

Memberikan pengertian rupa bentuk

Bundar, bujur, lonjong, buncit,

bengkok, lurus, leper, bulat

f) Adjektif waktu

Memberikan pengertian konsep masa

Silam, lampau, sering, dahulu,

lewat, awal, baharu, kerap

g) Adjektif warna Putih, merah, coklat, kuning

Memberikan pengertian warna

h) Adjektif jarak

Memberikan pengertian konsep ruang

antara dua benda atau keadaan

Dekat, jauh, hampir

i) Adjektif pancaindera

Memberikan pengertian konsep sentuh,

dengar, pandang, bau dan rasa.

Lazat, payau kelat ( rasa)

Licin, kesat, halus ( sentuh )

Garau, merdu, serak ( dengar )

Segak, comel,buruk ( pandang )

Tengik,harum,busuk ( bau )

1.4.7.2 Kata Adjektif Perbandingan

Kata adjektif dalam bahasa Melayu dapat digunakan dalam bentuk

perbandingan. Pangkat perbandingan tersebut terbahagi kepada tiga, iaitu:

a) Pangkat biasa

Sebahagian besar kata adjektif digunakan dalam bentuk bandingan biasa

ini seperti contoh yang berikut:

Tempat tinggalnya jauh dari sini.

Lukisan cantik itu dihasilkan oleh pelukis terkenal.

b) Pangkat bandingan

Kata adjektif yang digunakan dalam bentuk bandingan melalui dua cara,

iaitu:

1) Bandingan sama dengan menggunakan awalan ‘se-‘ atau

perkataan ‘sama’. Contoh:

Pakaiannya tidak sebersih pakaian saya.

Masakan ibu sama sedap dengan masakan nenek.

2) Bandingan yang menunjukkan perbezaan dengan

menggunakan perkataan lebih atau kurang. Contoh:

Bunga mawar lebih harum daripada bunga kemboja.

Wajah Nisa hari ini kurang ceria berbanding semalam.

c) Pangkat penghabisan

Kata adjektif yang digunakan bagi menunjukkan pangkat penghabisan

melalui cara-cara yang berikut:

a) Gandaan kata adjektif dengan kata nama

Contoh: sekeras-keras batu, sebaik-baik manusia,

sejernih-jernih air.

b) Perkataan yang dengan kata adjektif berawalan ter-

Contoh : yang terpantas, yang tertinggi, yang

terkemuka, yang terhebat.

c) Perkataan paling dengan kata adjektif

Contoh : paling pahit, paling jauh, paling dalam

d) Kata adjektif dengan perkataan sekali

Contoh: lembut sekali, manis sekali, baik sekali, besar

sekali.

1.4.8 KATA TUGAS

Kata tugas golongan kata yang berbeza daripada kata nama, kata kerja dan

kata adjektif kerana kata ini tidak berfungsi sebagai unsur inti dalam binaan frasa.

Semua perkataan yang bukan kata nama, kata kerja dan kata adjektif digolongkan

sebagai kata tugas, iaitu perkataan yang hadir dalam binaan frasa atau klausa untuk

mendukung sesuatu sintaksis.

1.4.8.1 Jenis Kata Tugas

Kata tugas terdiri daripada tiga jenis utama seperti yang berikut:

a) Kata Penyambung Ayat

Kata penyambung ayat ialah kata hubung yang terbahagi kepada:

Kata hubung gabungan ( kata hubung setara )

- Kata hubung gabungan ialah sejumlah perkataan yang digunakan

untuk menghasilkan ayat majmuk gabungan, iaitu perkataan yang

menghubungkan dua atau lebih klausa yang sama tara seperti lalu,

dan, serta, tetapi , atau dan sambil. Contoh:

Kami akan pulang ke kampung pada hari ini atau

esok.

Kakak memandu kereta sambil mendengar radio.

Kata hubung pancangan ( kata hubung tak setara )

Kata hubung pancangan ialah sejumlah perkataan yang digunakan bagi

menghubungkan klausa yang tidak setara pada klausa utama dalam ayat

majmuk pancangan. Kata hubung ini terbahagi kepada tiga, iaitu:

i. Kata hubung pancangan relatif – terdiri daripada perkataan ‘yang’,

iaitu kata yang berfungsi untuk menghubungkan klausa utama

dengan satu klausa kecil. Contoh:

Kakak memujuk adik yang sedang menangis itu.

Mereka suka menikmati pemandangan yang cantik.

ii. Kata hubung pancangan komplemen – terdiri daripada perkataan

‘bahawa’ dan ‘untuk’, iaitu perkataan yang berfungsi untuk

menghubungkan klausa pelengkap kepada satu klausa utama.

Contoh:

Kami percaya bahawa dia tidak bersalah.

Fairuz datang untuk menziarahi kawan baiknya.

iii. Kata hubung pancangan keterangan – terdiri daripada perkataan

yang menghubungkan klausa utama dengan klausa yang menjadi

keterangan. Contoh: ‘semoga’, ‘ketika’, ‘sekiranya’, ‘sungguhpun’,

‘tatkala’, ‘ agar’, ‘ kalau’, ‘setelah’, ‘ walaupun’, ‘meskipun’, ‘kerana’,

dan ‘supaya’. Contoh :

Saya berdoa semoga para pelajar saya berjaya.

Dia dirawat di hospital kerana kemalangan jalan raya.

b) Kata praklausa

Kata praklausa ilah perkataan yang berada di bahagian hadapan klausa

dan bertugas untuk menimbulkan seruan, pertanyaan atau penerangan

pangkal klausa. Berdasarkan tugas tersebut, kata ini dapat dibahagikan

kepada jenis yang berikut:

i. Kata seru

– perkataan yang digunakan untuk melahirkan berbagai-bagai

perasaan. Kata ini menggunakan penanda seru pada akhir ayat.

Contoh kata seru :

Oh Wah Aduh Nah

Eh Amboi Syabas cis

ii. Kata tanya

– Perkataan yang digunakan untuk menanyakan sesuatu

perkara atau seseorang. Kata tanya ialah sebahagian daripada

predikat ayat dan jika diletakkan pada pangkal ayat, kata ini

hendaklah disertai oleh partikel “-kah”. Contoh kata tanya:

iii. Kata pembenar

– Perkataan yang digunakan untuk membenarkan sesuatu

pertanyaan. Contoh kata pembenar:

Benar Betul Ya

iv. Kata perintah

– perkataan yang digunakan untuk menyampaikan arahan,

larangan, suruhan, atau permintaan. Contoh kata perintah :

Jemput Sila Harap

Jangan Tolong Minta

v. Kata pangkal ayat – perkataan yang digunakan sebagai

penanda kesinambungan ayat dalam wacana dan

kedudukannya adalah pada bahagian hadapan ayat. Kata ini

banyak terdapat dalam teks klasik. Contoh:

Apa Bagaimana Bila

Siapa Mengapa Berapa

Adapun Sebermula Syahadan

Alkisah Maka hatta

c) Kata prafrasa

Kata prafarasa ialah perkataan yang terletak di bahagian hadapan frasa

seperti frasa nama, frasa kerja, dan frasa adjektif. Kata ini dapat di

bahagikan kepada beberapa jenis yang berikut:

a) Kata bantu

– perkataan yang digunakan bagi menimbulkan makna-makna

tambahan dalam frasa kerja. Kata ini terbahagi kepada dua, iaitu:

Kata bantu aspek – bertugas untuk menimbulkan suasana

perbezaan masa, sama ada masa ini, masa akan datang atau

masa lampau. Contoh : pernah, sudah, telah, belum, sedang,

masih dan akan.

Kata bantu ragam – bertugas unuk menyatakan atau

menerangkan ragam perasaan berkaitan perbuatan yang

dilakukan. Contoh: harus, mahu, hendak, mesti, boleh, dan

dapat.

b) Kata penguat

– perkataan yang digunakan bagi menguatkan maksud yang

terkandung dalam kata adjektif. Kata ini terbahagi kepada tiga jenis

dengan berdasarkan kedudukannya, iaitu:

Kata penguat hadapan – kedudukannya adalah di hadapan

kata adjektif. Contoh: paling, terlalu, dan agak.

Kata penguat belakang – kedudukannya adalah di belakang

kata adjektif. Contoh : sekali, benar, dan nian.

Kata penguat bebas – kedudukannya sama ada di hadapan

atau di beakang kata adjektif. Contoh: sungguh, amat dan

sangat.

c) Kata penegas

– di kenali sebagai partikel, iaitu perkataan yang digunakan bagi

memberikan penekanan pada bahagian tertentu dalam ayat. Kata ini

terbahagi kepada dua jenis, iaitu:

Kata yang menegaskan frasa predikat, iaitu apabila frasa

predikat atau bahagian yang ditegaskan itu mengalami

proses pendepanan. Contoh; -kah, -tah, - lah.

Kata yang bersifat bebas, iaitu perkatan yang boleh

digunakan untuk menegaskan kedua-dua bahagian ayat,

sama ada subjek atau predikat. Contoh: hanya, lagi,

memang, juga, pun, dan jua.

d) Kata nafi

– perkataan yang digunakan bgi menafikan atau menidakkan

seseorang atau sesuatu perkara. Contoh: bukan atau tidak.

e) Kata pemeri

– perkataan yang digunakan untuk memerikan sesuatu hal atau

sebagai perangkai antara subjek ayat dengan frasa utama dalam

predikat ayat. Contoh:ialah ( digunkan secara persamaan atau

ekuatif dan hadir di hadapan frasa nama) dan adalah ( digunakan

secara huraian atau kualitatif dan hadir di hadapan frasa adjektif dan

frasa sendi nama).

f) Kata arah

– perkataan yang digunakan bagi menunjukkan hala atau jurusan

sesuatu perkara. Kata ini digunakan sebelum frasa nama dan

lazimnya disertai oleh kata sendi nama. Contoh: atas, bawah, tepi,

tengah, hadapan, belakang, selatan, sisi, dalam, luar, dan antara.

g) Kata bilangan

– perkataan yang digunakan bagi menunjukkan jumlah atau

bilangan sesuatu perkara, orang atau benda. Kata ini terbahagi

kepada lima, iaitu:

Bilangan tentu – contoh:dua, tiga, sepuluh, lima, ratus

Bilangan tak tentu – contoh: beberapa, seluruh, sekalian,

semua

Bilangan himpunan – contoh: bertin-tin, berhari-hari, kedua-

dua

Bilangan pisahan – contoh:masing-masing, tiap-tiap, setiap

Bilangan pecahan – contoh:separuh, setengah, sepertiga,

dua per tiga.

h) Kata sendi nama

– perkataan yang biasanya terdapat pada bahagian hadapan frasa

nama. Setiap kata sendi nama mempunyai tugas serta fungsi yang

tersendiri dan haruslah digunakan dengan betul. Terdapat

sebilangan kata sendi nama yang juga menjadi golongan kata yang

lain seperti antara ( juga sebagai kata arah), sampai ( juga sebagai

kata kerja), dalam ( juga sebagai kata adjektif) dan akan (juga

sebagai kata bantu). Contoh lain ialah : di, ke, pada, kepada,

daripada, dari, untuk,dengan, oleh, tentang, terhadap, demi, sejak,

seperti, bagai, umpama, laksana, hingga dan sampai.

1.4.9 AKRONIM

Akronim merupakan kependekan yang terbentuk daripada gabungan huruf pertama

atau suku kata beberapa perkataan yang boleh diujarkan sebagai satu perkataan.

Akronim tergolongan dalam jenis kata tunggal, iaitu perkataan yang diterbitkan hasil

daripada penggabungan dan penyingkatan beberapa perkataan. Bentuk singkatan ini

dapat terdiri daripada suku kata atau huruf-huruf.

1.4.9.1 Pembentukan Akronim

Proses pembentukan akronim tidak mempunyai prinsip yang jelas. Cara

pembentukannya lebih merupakan proses penggabungan dan pembentukan kata

nama bagi melahirkan bentuk baharu yang lebih ringkas. Lazimnya, pembentukan

akronim digunakan untuk kata nama khas dan proses pembentukan agak longgar.

Oleh itu, proses pembentukan perkataan dengan cara ini bukanlah satu kaedah

pembentukan perkataan baharu atau istilah yang tepat.

1.4.9.2 Jenis Akronim

Dalam buku Tatabahasa Dewan, dinyatakan bahawa akronim dapat dibahagikan

kepada sekurang-kurangnya empat jenis, iaitu dengan berdasarkan cara

percantuman bahagian perkataan bagi membentuk akronim itu.

a) Kata akronim cantuman huruf awal perkataan

– kata akronim yang dibentuk melalui percantuman huruf awal beberapa

perkataan kebanyakannya terdiri daripada nama-nama khas tertentu.

Contohnya:

KPM – kementerian pelajaran malaysia

BPR – badan pencegah rasuah

BTP – bahagian teknologi pendidikan

b) Kata akronim cantuman huruf dan suku kata perkataan sesedap sebutan

– kata akronim jenis ini terhasil daripada cantuman huruf dan suku kata

sejumlah perkataan berdasarkan sebutan yang sedap tanpa urutan tertentu.

Contoh:

Perhilitan – perlindungan hidupan liar dan taman negara

Proton – perusahaan otomobil nasional

c) Kata nama akronim cantuman suku kata awal perkataan.

– kata akronim jenis ini dibentuk melalui percantuman suku kata awal

sejumlah perkataan. Contoh:

Tadika – taman didikan kanak-kanak

Pawagam – panggung wayang gambar

Kugiran – kumpulan gitar rancak

d) Kata nama akronim cantuman bahagian awal perkataan pertama dengan

bahagian lain dalam perkataan yang mengikutinya.

– kata akronim jenis ini dibentuk melalui huruf atau suku kata perkataan

dengan bahagian bukan awal perkataan yang lain. Contoh:

Jentolak – jentera tolak

Debunga – debu bunga

Purata – pukul rata

Halaju – hala laju.

1.4.10 KESIMPULAN

Bab ini telah menghuraikan berbagai-bagai aspek penting berkaitan morfologi

bahasa Melayu. Morfologi merupakan aspek penting dalam tatabahasa dan

tatabahasa pula ialah perkara asas bagi sesuatu bahasa. Morfologi ini memfokuskan

kajian terhadap perkataan dalam bahasa Melayu yang telah menunjukkan

perubahan dan perkembangan yang pesat, terutama dalam bidang kosa kata dan

yang melibatkan perubahan bentuk-bentuk kata. Bab ini turut menerangkan struktur

binaan kata tunggal yang terdiri daripada beberapa susunan suku kata. Suku kata ini

pula dibina daripada gabungan huruf konsonan dan vokal. Selain itu, dijelaskan juga

peraturan penggabungan morfem bagi menghasilkan kata terbitan, peraturan

penulisan kata majmuk, bentuk-bentuk kata ganda dalam bahasa Melayu dan

kaedah bagi menerbitkan kata akronim. Dari segi golongan kata pula, dihuraikan tiga

jenis golongan kata utama bahasa Melayu, iaitu kata nama, kata kerja dan kata

adjektif, manakala perkataan-perkataan yang tidak tergolong dalam tiga kategori ini

dinamakan kata tugas, iaitu perkataan yang mendukung fungsi atau tugas tertentu

dalam binaan ayat.