penentangan pemimpin tempatan di sabah d

7/23/2019 Penentangan Pemimpin Tempatan Di Sabah d

http://slidepdf.com/reader/full/penentangan-pemimpin-tempatan-di-sabah-d 1/44

Sejarah Sabah & Sarawak (1841-1963)

1.0 Pentadbiran Awal Syarikat Berpiagam Borneo Utara (SBBU) di

Sabah.

Dalam usaha mentadbir Sabah SBBU

membahagikan negeri Sabah kepada dua

bahagian, iaitu bahagian Residensi Barat dan

bahagian Residensi Timur yang ditadbir oleh

Residen British yang dilantik oleh pihak British

sendiri.1 Kawasan di sebelah Pantai Barat Sabah

ditadbir oleh illiam Prettyman! yang men"adikan

kawasan Tempasuk sebagai pusat pentadbirannya

dan #.$. $ei%ester merupakan Residen Papar.&

'anakala disebelah Pantai Timur Sabah pula

illiam Pryer tiba di Teluk Sandakan pada bulan

(ebuari 1)*)+ dan dilantik sebagai Residen

Pantai Timur sebagai wakil pemerintah yang berpusat di Sandakan. Tu"uan asalnya

adalah membangunkan Sandakan dan ber%ita%ita menyaingi pemerintahan Brooke

di Sarawak. Pada awal pemerintahan SBBU di Sabah hanya mengandungi -abenor

iaitu illiam #ood Trea%her dan dibantu oleh Residen illiam B. Pryer dan "uga . #.

/0erett. Pentadbiran awal SBBU hanya dianggotai oleh empat orang pegawai

atasan.2

1 Ruslan 3ainuddin. !445. Sejarah Malaysia. Selangor6 Penerbitan (a"ar bakti Sdn. Bhd. hlm. 1)5.

! rkib 7egeri Sabah. !44*. Datu paduka Mat Salleh Pahlawan Sabah (1894-1900). Kota Kinabalu6

rkib 7egeriSabah. hlm. ).

& p. !it." Ruslan 3ainuddin. !445. hlm. ).

+ 'ohamad 8sa 9thman. !44!. Sejarah Malaysia (1800-19#$). Kuala $umpur6 Utusan Publi%ation :DistributorsSdn. Bhd. hlm. !1.

D. S. Ran"it Singh. !44&. %he Makin& ' Sabah 18#-1941* %he dyna+i!s ' ,ndi&en'us S'!iety (th

d.)" Kuala$umpur6 Uni0ersiti 'alaya, hlm. 154.

2 p. !it." Ruslan 3ainuddin. !445. hlm. 14.

1 Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne

!tara di Sabah (SBB!) dan Pemerintahan Brke di Sarawak"

Sabah dibahagikan kepada

Residensi semasa pemerintahan

SBBU




pabila SBBU ber"aya mendapatkan persetu"uan bagi Polisi Pembentukan

Piagam Borneo Utara daripada pihak Kera"aan British di $ondon, SBBU mulai

membangunkan Sabah. Per%ubaan awal pemerintahan di Sabah menampakkan

hasil apabila Pryer mulai dianggap sebagai pemimpin yang popular dikalangan

penduduk tempatan kerana ber"aya meluaskan kegiatan perdagangan di Sandakan

sehingga ke kawasan pedalaman dan ber"aya menarik pedagang luar khususnya

pedagang ;ina untuk berdagang di Sandakan. Berikutan itu SBBU mulai

memperkenalkan beberapa tambahan dalam sistem pentadbiran yang sedia ada di

Sabah seperti memperkenalkan sistem %ukai yang baharu iaitu ;ukai Beras dan

membenarkan perdagangan diperluaskan ke kawasan pedalaman bagi

meningkatkan hasil dan perolehan sumber.* Disebabkan SBBU baru saha"a

mendapatkan persetu"uan kera"aan British untuk membangunkan Sabah maka

Trea%her tidak mahu sebarang penentangan berlaku oleh masyarakat tempatan.

$ebihlebih lagi masalah utama yang dihadapi oleh SBBU adalah kekurangan dana

kewangan dan ketiadaan "entera keselamatan yang mampu melindungi

kepentingannya di Sabah. 'asalah utama ialah SBBU masih tertakluk kepada

Per"an"ian dengan Kesultanan 'elayu Brunei dan "uga Kesultanan Sulu serta

kegiatan Pelanunan yang sering berlaku di perairan $aut Sulu berhampiran

Sandakan dan $aut ;hina Selatan di kawasan Teluk 'arudu.

9leh sebab itu, SBBU melakukan perubahan di Sabah se%ara perlahanlahan.

Selepas pelantikan Residen Pantai Timur Barat Sabah, illiam Prettyman di

Tempasuk dan #. $. $ei%ester di Papar SBBU mula membahagikan wilayah Pantai

Barat Sabah kepada beberapa buah unit yang digelar Residensi yang ditadbir dan

diselia oleh Pembantu Residen yang bertindak sebagai Pegawai Daerah dan dibantu

oleh Pembantu Pegawai Daerah.) alau bagaimanapun kekurangan kakitangan

memaksa SBBU bertindak melantik masyarakat tempatan untuk membantu SBBU.

'isalnya SBBU masih mengekalkan pengaruh pemimpin tempatan yang telah

* ,bid. hlm. 154.

) p. !it." D.S. Ran"it Singh. !44&. hlm. 1.

! Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne





disatukan dibawah tiga bahagian yang utama seperti 9rang Tua <;hie= #eadman>,

Ketua nak 7egeri, dan 'ahkamah nak 7egeri.5

Setelah masyarakat tempatan mulai memberikan ker"asama kepada SBBU,

SBBU dengan segera mula menentang pemimpin tempatan apabila merasakan

kepentingannya di Sabah akan tergugat sekiranya wu"ud pemimpinpemimpin di

Sabah yang mempunyai pengaruh yang besar dalam kalangan rakyat tempatan.

?ika berlaku penentangan SBBU berkemungkinan tidak dapat menghalangnya

kerana kekurangan "entera keselamatan.14 'enentang mereka se%ara membuta tuli

bermakna SBBU menentang pengaruh Kesultanan Brunei dan "uga kesultanan Sulu

kerana pembesarpembesar ini dilantik sebagai wakil Sultan. Perubahan pertama

yang dilakukan adalah melantik pembesar yang mampu memberikan ker"asama

kepada mereka yang memulakan penentangan pemimpin tempatan di Sabah.

".0Se#arah $idup %atu Paduka &at Salleh Pe#uang 'empatan &enentang

Pengaruh dan kekuasaan Syarikat Berpiagam Borneo Utara (SBBU)

1* +100.

Datu Paduka 'at Salleh adalah gelaran yang diberikan oleh penduduk tempatan

terhadapnya. 7ama sebenar beliau adalah Datu 'ohammed Salleh Bin Datu Balu. 11

Beliau merupakan "urai keturunan daripada etnik DusunSuluk di sebelah bapanya

yang berasal dari kampung $ingkabau, Sugut dan ibunya bernama li=ah @ $aila

berketurunan Ba"auDusun 8nanam. 'at Salleh berasal dari kampung Pangalaban,

Paitan.1! Bapa 'at Salleh dikenali sebagai Datu Buttuh atau Datu Balu1& merupakan

5 ,bid.

14 ,bid. hlm. 1*.

11 p. !it." rkib 7egeri Sabah. !44*. hlm. ).

1! R.'. ?asni. !41!. Se+an&at perjuan&an Datu Paduka Mat Salleh dan Saha+ /au+ Dusun

Menentan&Penjajah . Kota Kinabalu6 8ris Publishing : Distributors. hlm. 12.

1& ,bid.

& Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne





seorang wakil pemerintah Sulu di kawasan Sungai Sugut. 1+ 'at Salleh dilahirkan dan

pernah menetap di 8nanam sebelum kemudiannya berpindah ke kampung di tebing

Sungai Sugut.1 Beliau dikenali sebagai peniaga yang terkenal di Pantai Timur

Sabah12 dan mempunyai beberapa rumah di ?ambongan, Sulu, 8nanam, Sungai

Sugut dan Tambunan.1*

Sepan"ang hidupnya beliau telah

mendirikan rumahtangga dan mengahwini tiga

orang wanita yang berasal daripada tiga etnik

dan kawasan yang berbeAa.1) 8steri pertama

beliau adalah Dayang Bandang yang merupakan

anak saudara kepada Sultan Sulu, Sultan ?amalul Kiram. Setelah itu, beliau turut

berkahwin dengan seorang wanita yang dianggap $agenda dikalangan penduduk

'arudu iaitu Dayang ;ahaya atau isyah diper%ayai berketurunan Brunei yang

pernah berkahwin dengan Syari= Rum, anak kepada Syari= 9sman pemerintah di

Teluk 'arudu. Syari= Rum bertindak menggantikan bapanya dalam mepertahankan

kubu pertahanan di Teluk 'arudu daripada serangan British pada 15 9gos 1)+.

Perkahwinan terakhir beliau adalah bersama dengan Sitimah seorang gadis Dusun

Tambunan setelah beliau dipindahkan ke kawasan berkenaan sebagai wakil

pemerintah British yang telah dipersetu"ui dalam per"an"ian 'enggatal.15 Beliau

mempunyai tiga orang saudara kandung yang dikenali sebagai li, Barudin @ Badin,

1+ p. !it." D.S. Ran"it Singh. !44&. hlm. 154.

1 p. !it." 'ohamad 8sa 9thman. !44!. hlm. !2*.

12 #a"i Buyong dil. 15)1. Siri Sejarah usantara* Sejarah Sabah. /uala u+pur* kementerian

Pela"aran 'alaysia6Dewan Bahasa dan Pustaka. hlm. 1.

1* p. !it." D.S. Ran"it Singh. !44&. hlm. 154.

1) p. !it." rkib 7egeri Sabah. !44*. hlm. ).

15 ,bid.

+ Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne


,akaran &at Salleh. Sumber Arkib

Sabah




dan Bolong. Barudin dan li dikatakan telah terkorban semasa mempertahankan

kubu 'at Salleh di Ranau.!4

#asil daripada perkahwinan tersebut Datu Paduka 'at Salleh dikurniakan

beberapa %ahaya mata antaranya terdiri daripada anak lelaki dan perempuan.

alau begitu, wariswaris keturunan beliau masih tidak dapat dikenalpasti

keturunannya melalui ka"ian saintik Se"arah kerana bimbang memiliki kepentingan

peribadi seperti kegiatan mengaku waris beliau. Tetapi dikatakan kini "urai

keturunan 'at Salleh telah sampai ke generasi yang kelima dan berada di selatan

(ilipina serta "uga di negeri Sabah.!1 Terdapat pendapat yang mengatakan bahawa

'at Salleh mempunyai anak melalui perkahwinananya. Perkahwinan 'at Salleh

dengan Dayang Bandang memiliki anak yang dinamakan #alipan dan Pahlawan. !!

Perkahwinan dengan isyah dikurniakan tiga orang anak, dua lelaki dikenali sebagai

hmad dan Kapayan dan anak perempuan dikenali sebagai nang. Perkahwinan

beliau dengan isteri ketiga dikurniakan dua orang anak lelaki yang dikenali sebagai

Palalun dan TagaCas. Perkataan TagaCas adalah bersempena dengan nama Suku

kaum Dusun TagaCas di Tambunan.!&

!4 p. !it." R.'. ?asni. !41!. hlm. 1.

!1 ,bid.

!! R.'. ?asni. 15)1. Pe+ber'ntakan Pahlawan Mat Salleh, Kota Kinabalu6 Persatuan Kebudayaan

Sabah. hlm. 1.

!& ,bid. hlm. 12.

Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne




Dayang Bandang

#alipan pahlawan

Dayang ;ahaya @.ishah

.hmad Kapayan

.nang

Sitimah

Palalun TagaEas


-steri+-steri &at Salleh bersama Anak+anaknya

".1 Pentadbiran SBBU dan Reaksi Awal Penentangan &at Salleh 1*+

1.






Penentangan awal gerakan antipen"a"ah di Sabah dapat dilihat menerusi

penentangan yang dilakukan oleh pembesarpembesar seperti pemberontakan

Syarikat 9sman di Teluk 'arudu <1)&41)+4an>,!+ pemberontakan Datu Baginda

Putih di Sandakan <1)*5> dan pemberontakan di -ua -omantong yang dipimpin

oleh Pangeran Samah <1))+>. 'anakala dalam kalangan orang 'urut penentangan

awal dilihat di daerah $imbawang, kawasan PadasKlias <1)))> yang diketuai oleh

DatoC Setia Bukti.!

Pada awal tahun 1)5+, illiam ;lark ;owie

dilantik men"adi Pengerusi $embaga Pengarah baru

bersama dengan -abenor ;reagh telah menghadapi keka%auan di Sabah, iaitu

perang menentang seorang pembesar di Sabah iaitu 'at Salleh. Pihak SBBU mulai

mengetahui perihal mengenai 'at Salleh melalui seorang kerani di Pulau

?ambongan iaitu #a"i 9tang!2 yang melaporkan kepada SBBU mengatakan bahawa

'at Salleh mengutip %ukai daripada orangorang yang belayar di sepan"ang Sungai

Sugut.!* Perasaan ketidakpuasan hati kaum Dayak timbul apabila mendakwa dua

orang pengikut 'at Salleh telah membunuh dua orang peniaga kaum Dayak

semasa belayar di kawasan sungai berkenaan untuk berdagang.!)

Pada 1 September 1)5+, Datu Paduka 'at

Salleh telah men"adi buruan dan digelar sebagai ut

aw Man oleh SBBU atas alasan pihaknya

bertanggung"awab diatas kematian peniaga

berbangsa Dayak di sungai Sugut walaupun tidak

diketahui siapakah yang bertanggung"awab terhadap

peristiwa tersebut. SBBU mengambil kesempatan

dengan menuduhnya berpakat dengan senga"a mengenakannya untuk

!+ D.S. Ran"it Singh. 15)1. %he De2el'p+ent ' ati2e 3d+inistrati'n in Sabah 18-194# Dalam6

5'++e+'rati2e6ist'ry ' Sabah 1881-1981. Peny. nwar Sulli0an : ;e%ilia $eong. Kuala $umpur6

Sabah State -o0ernment. ;enetary Publitions ;ommitee, hlm. 552.

! p. !it." 'ohamad 8sa 9thman. !44!. hlm. !+.

* Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne


/illiam B. Pryer Residen

Sandakan

Sumber Arkib !egeri




menumpaskannya!5 kemudiannya menghantar Kapten Barnet dan Barraut yang

merupakan Penolong Pegawai Daerah %uba menangkapnya tetapi gagal. 7amun

'at Salleh ber"an"i untuk mengikuti segala peraturan yang ditetapkan oleh SBBU.&4

Pada & ?anuari 1)5 'at Salleh dituduh bersubahat dengan penduduk

tempatan di Sandakan dan mengamuk semasa ketiadaan -abenor di Sandakan dan

waran tangkap dikeluarkan keatasnya melalui tuduhan mengetuai dan

membangkitkan rusuhan. Sekali lagi Pengikut 'at Salleh iaitu ?emani dan Serati

telah mengeruhkan lagi hubungan dengan SBBU apabila melakukan keka%auan dan

membunuh pedagang ;ina dan lari ke kampung 'at Salleh di $ingkabu <Sungai

Sugut>.&1 Disini dapat dilihat sebenarnya SBBU tidak mempunyai bukti yang %ukup

untuk men"atuhkan 'at Salleh dan usaha mereka men"atuhkan beliau melalui

pengikutpengikut 'at Salleh yang melakukan "enayah atas arahan beliau untuk

mendakwa beliau.

'at Salleh masih bertolak ansur terhadap tindakan SBBU tersebut dan telah

berangkat ke Sandakan pada 1* 9gos 1)5 untuk bertemu dengan -abenor $. P.

Beau=ort dan Residen Pantai Timur illiam B. Pryer bagi menyuarakan pandangan

penduduk yang tidak berpuas hati terhadap pentadbiran SBBU.&! Ketibaan beliau

bersama &44 pengikutnya&& yang lengkap bersen"ata tidak diterima baik oleh .

;ook memandangkan Beau=ort tidak ada di Sandakan kerana ke Teluk Dar0el dan

!2 Siti idah $okin. !445. Perke+ban&an S'si'ek'n'+i dan Pentadbiran Masyarakat Peribu+i Sabah

(1881-19#$).Kota kinabalu6 Penerbitan Uni0ersiti 'alaysia Sabah. hlm. 524.

!* p. !it." #a"i Buyong dil. 15)1. hlm. 1.

!) p. !it." 'ohamad 8sa 9thman. !44!. hlm. !2* p. !it." #a"i Buyong dil. 15)1. hlm. 1. p. !it."

Ruslan3ainuddin. !445. hlm. 154. p. !it." rkib 7egeri Sabah. !44*. hlm. 11. dan p. !it." R. '. ?asni.

!41!. hlm. !.

!5 p. !it." R.'. ?asni. !41!. hlm. !+.

&4 p. !it." D.S. Ran"it Singh. !44&. hlm. 151.

&1 p. !it." R.'. ?asni. !41!. hlm. !*.

) Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne





menganggapnya sebagai pen"enayah yang menggugat pemerintahan SBBU di

Sabah.&+

Sebenarnya 'at Salleh lebih senang berunding dan bertemu dengan -abenor

Pryer namun beliau telah bersara. 'at Salleh mengatakan bahawa pengenalan

9rdinan Kampung pada tahun 1)51 telah membuatkan banyak pembesar tempatan

kehilangan pengaruh dan kuasa.& Selain itu, tu"uan kedatangan beliau bukanlah

untuk membin%angkan mengenai tuduhan terhadap pengikutnya yang membunuh

peniaga kaum Dayak tetapi mengadu mengenai sikap buruk wakil SBBU #a"i

Sallehuddin.&2 Kedatangan tersebut tidak menghasilkan persepakatan

memandangkan ;ook enggan menemuinya walaupun setelah dua hari menunggu di

Buli SimSim, Sandakan dan mengarahnya untuk menulis surat aduan rasmi

berkenaan laporannya.&* Sebenarnya ;ook menyangka 'at Salleh datang Ke

Sandakan untuk menyerah diri atas perbuatan pengikutnya membunuh dua orang

Pedagang Dayak.

Keputusan tersebut membuatkan 'at Salleh berang terhadap layanan yang

diberikan oleh SBBU serta mengganggap bahawa amalan menulis surat rasmi

bukanlah amalan yang diamalkan olehnya dan "uga masyarakat tempatan. $ebih

lebih lagi keadaan ini ditambah pula dengan sikap SBBU yang sentiasa men%ari

kesilapan dan kelemahannya yang menyebabkan beliau berang terhadap

&! p. !it." rkib 7egeri Sabah. !44*. hlm. 11. $ihat "uga K.-. Tregonning. <!44*>. Malaysian 6erita&e*

7nder5hartered 5'+pany ule* 'rth 'rne' 1881-194#. Kuala $umpur6 Publishing Di0ision Sdn. Bhd.

hlm. !4.

&& p. !it." R. '. ?asni. !41!. hlm. !2.

&+ p. !it." D.S. Ran"it Singh. !44&. hlm. 151.

& p. !it." rkib 7egeri Sabah. !44*. hlm. 1!.

&2 p. !it." 'ohamad 8sa 9thman. !44!. hlm. !2*.

&* p. !it." #a"i Buyong dil. 15)1. hlm. 12.






pemerintahan SBBU dengan %ara tidak mengakui ketuanan SBBU di Sabah. Dalam

per"alanan meninggalkan Sandakan dengan !2 buah perahu, pengikutnya telah

merompak kedai ;ina di 7unuyan $aut dan $ingkabau dan memaksa dua orang

polis menyerahkan sen"ata dan peluru kepada mereka. Keadaan ini menun"ukkan

bahawa SBBU sememangnya sudah lama berniat menghapuskan pengaruhnya.

Penentangan SBBU terhadap 'at Salleh adalah "uga disebabkan oleh

keterlibatannya dalam mengutip %ukai dan hasil di Sungai Sugut. Bapa 'at Salleh

merupakan sebahagian daripada DatuDatu yang diarahkan oleh Sultan Sulu untuk

mengutip ;ukai di kawasan berkenaan namun setelah per"an"ian Fan 9berbe%k dan

l=red Dent dengan Sultan Sulu telah menyerahkan kawasan di sebelah Utara

Borneo dibawah kawalan langsung SBBU se%ara automatiknya hak mengutip %ukai

telah tertakluk kepada British namun masih diteruskan oleh 'at Salleh.&) SBBU

sememangnya berang dengan 'at Salleh kerana tidak mengiktira= 9rdinan

Kampung <Fillage 9rdinan> yang dikuatkuasakan terhadap kuasa pembesar. $ebih

lebih lagi 'at Salleh telah menentang pemberian Sabah kepada SBBU kerana

menidakkan pemimpin tempatan.&5 Sumber daripada ritish 'rth 'rne' 6erald

B7B# terbitan 12 7o0ember 1)5) menyatakan dengan "elas mengenai perkara ini6

GMat Salleh was collecting “taxes” on his own account and had a lar&e

'll'win& bad !hara!ter" a letter was sent t' hi+ reerrin& the rep'rt and ask i it

was true with a &entle re+inder ' his pr'+ises ' &''d !'ndu!t. 6e was sin!ereplied that he was !'+in& t' +eet 6.. the :'2ern'r" and has arested and will

brin& d'wn ' the pe'ple wanted; als' that he has collected poll tax but did not

on purposes for the government and will brin& it hi+...40

pabila -abenor $.P. Beau=ort kembali ke Sandakan pada !4 9gos 1)5,

beliau berang dengan tindakan 'at Salleh dan mengarahkan Barraut menangkap

beliau di ?ambongan atas tuduhan pertama melindungi pengikutnya yang

membunuh kaum Dayak, kedua sekali lagi dua pengikutnya membunuh orang ;ina

&) ,bid" hlm. 1*1).

&5 p. !it." Siti idah $okin. !445. hlm. 24.

+4 British 7orth Borneo #erald B7B# terbitan 12 7o0ember 1)5) <rkib 7egeri Sabah, !44*>.






di Sandakan dan tuduhan melakukan pemberontakan di Sandakan.+1 Per%ubaan

Barraut menangkapnya pada !5 9gos 1)5 telah gagal. 7amun kediaman serta

kebanyakkan harta benda milik 'at Salleh telah dimusnahkan dan dibakar.

Ketika inilah bermulanya penentangan 'at Salleh terhadap SBBU. Beliau

menyerang balas dengan membakar kedai di Kampung Tatabuan memaksa SBBU

menawarkan gan"aran H 44 kepada sesiapa yang ber"aya menangkap beliau.

Barraut telah datang ke ?ambongan untuk bertemu dengan 'at Salleh dan

menggesanya agar bertemu dengan -abenor di Sandakan se%ara bersendirian.

alau bagaimanapun 'at Salleh menolaknya kerana bimbang ditipu oleh SBBU. +!

kibatnya 'at salleh men"adi buruan dan nekad tidak memper%ayai pihak SBBU

lagi. Beliau merasakan SBBU berniat men"atuhkan kepimpinannya di sungai Sugut.

"." &at Salleh &eluaskan Pengaruhnya epada Penduduk 'empatan dan

Siri Penentangan 'erhadap SBBU (1+1).

Pertelingkahan antara 'at Salleh dan SBBU berpan"angan sehingga ke tahun 1)52

apabila menyaksikan dalam tempoh tersebut banyak usaha SBBU untuk

menumpaskannya. Selepas pertempuran pertama dalam tempoh sebulan 'at

Salleh telah ber"aya mengumpulkan pengikutnya daripada pelbagai kaum. pabila

berada di $ingkabau, 'at Salleh telah ber"aya mendapat sokongan kaum

KadaAandusun dan membina sebuah kubu yang kukuh disana.+& Dalam tahun 15)

SBBU telah menghantar se"umlah pasukan untuk menyerang kubu 'at Salleh

namun gagal menangkapnya walaupun kubu yang dibina musnah dan beberapa

kaum kadaAandusun telah ditangkap. Posisi 'at Salleh sebagai ketua di Sugut

diganti oleh SBBU, bagaimanapun beliau mendapat sokongan daripada penduduk

$imbawan yang menabalnya sebagai ketua mereka dan enggan membayar %ukai.++

+1 p. !it." D.S. Ran"it Singh. !44&. hlm. 15!. $ihat "uga p. !it." K. -. Tregonning. !44*. hlm. !.

+! p. !it." rkib 7egeri Sabah. !44*. hlm. 1&. $ihat "uga p. !it." D.S. Ran"it Singh. !44&. hlm. 15!.

+& p. !it." D.S. Ran"it Singh. !44&. hlm. 15.






".2 Reaksi SBBU 'erhadap Penentangan &at Salleh.

Pada tahun 15)2, SBBU telah meran%ang untuk menumpaskannya di $imbawan

melalui tiga arah yang berbeAa iaitu melalui Kudat, Sugut dan Paitan. + SBBU mulai

menggelarnya sebagai IPelanggar UndangUndangC+2 dan dengan bantuan Tentera

$aut British serangan besarbesaran diketuai oleh Pegawai Daerah Dar0el Bay .R.

Dunlop dari arah Paitan, dua pasukan lain melalui Kudat dan Tongod <Sugut>.

Pasukan dari kudat mempunyai misi yang agak besar iaitu menghalang

penggabungan Pahlawan Sigunting dan pengikut 'at Salleh daripada menguasai

kawasan Teluk 'arudu. Serangan tersebut diketuai oleh RaJes (lint <saudara

Stam=ord RaJes> dengan membawa pasukan polis Dayak sebagai pembantu.

7amun 'at Salleh menyerangnya terlebih dahulu dan dalam tahun tersebut (lint

hanya ber"aya memusnahkan kubu 'at Salleh di $imbawan dan di Padang <Sugut>.+*

khirnya SBBU akur dan menghentikan serangan pada ! September 1)52.

alaupun kubukubu 'at salleh musnah tetapi 'at Salleh tidak ber"aya ditangkap.

Beliau hampir tertangkap pada !+ September 1)52 di Penindakan sebelum lari ke

#ulu sungai Bengkoka.

Selepas kubunya ditawan di $imbawang 'at Salleh bergerak ke Ranau pada

14 (ebuari 1)5* dan membina Kubu serta mengumpul pengikutnya <Dusun dan

Ba"au8nanam> di kawasan berkenaan. SBBU bertindak mengekorinya dan

menyerang kubu 'at salleh di Ranau yang menyaksikan bapa 'at Salleh terbunuh

di Ranau. Sebagai tindak balas 'at Salleh berpangkalan di 8nanam dan menyerang

Pulau -aya pada 5 ?ulai 1)5* dengan memusnahkan semua kawasan pentadbiran

SBBUB dan mendapatkan sumber sen"ata.+) Dianggarkan SBBU mengalami kerugian

sebanyak H!4,444.44 atas hasil padi, *4 buah rumah musnah dan H14,444 adalah

++ ,bid.

+ ,bid.

+2 p. !it." #a"i Buyong dil. 15)1. hlm. 1*.

+* p. !it." rkib 7egeri Sabah. !44*. hlm. 1. $ihat "uga p. !it." D.S. Ran"it Singh. !44&. hlm. 152.

1! Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne





kerugian yang lainlain.+5 -. #ewett tiba dengan 4 orang Polis dan Kapal Perang

Ranee di Pulau -aya pada 1! ?ulai dan melihat pengikutpengikut 'at salleh

memusnahkan Pulau -aya, 'at Salleh pula berselindung disebalik hutan di Pulau

-aya. kibat marah dengan tindakan 'at Salleh kampung halamannya di 8nanam

diserang oleh #ewett pada 1 dan 12 ?ulai dan dimusnahkan serta semua penduduk

yang menyokongnya ditangkap dan dibuang daerah.4

SBBU kemudiannya tidak mampu untuk menangkap 'at Salleh yang

berterusan menyerang kawasan pentadbiran SBBU misalnya di mbong <Kota

Belud> dan memusnahkan pe"abat daerah di mbong. #ewett segera ke mbon dan

memusnahkan kubu 'at Salleh yang masih belum siap dibina. Sekali lagi 'at Salleh

berundur ke Ranau dan SBBU terpaksa menyiapkan serangan dalam masa yang

singkat dengan pasukan pertama terdiri daripada #ewett, 9rmsby, P. ise dan

?ones serta &! polis 8ban dan Dusun. Pasukan kedua diketuai Residen Sandakan

Barraut dan heatle dan bantuan Polis seramai &!4 orang mulai menyerang Kubu

'at salleh di Ranau.1

Pertempuran sekali lagi di Ranau dimulakan pada 1& Disember 1)5*! SBBU

bertindak menutup bekalan air ke kawasan berkenaan. Pertempuran di Ranau

menyebabkan ?ones dan 1& orang terbunuh dalam pertempuran tersebut tetapi

serangan diteruskan pada ) ?anuari dan 'at Salleh terpaksa berundur ke Tambunan.

7amun SBBU menganggap usaha menangkapnya hanya siasia saha"a dan mula

menghentikan serangan dan mahu menangkapnya melalui per"an"ian. Disini dapat

diperhatikan bagaimana penentangan 'at Salleh telah banyak memberi kesan

kepada pentadbiran SBBU.

+) p. !it." rkib 7egeri Sabah. !44*. hlm. 1). $ihat "uga p. !it." D.S. Ran"it Singh. !44&. hlm. 152.

p. !it." #a"i Buyong dil. 15)1. hlm. 1).

+5 p. !it." Siti idah $okin. !445. hlm. 24.

4 p. !it." rkib 7egeri Sabah. !44*. hlm. 1).

1 ,bid. hlm. !4.

! p. !it." D.S. Ran"it Singh. !44&. hlm. 15).

1& Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne





".*Rundingan &at Salleh dengan SBBU dan Per#an#ian &enggatal "2 April

1.

Setelah usaha menangkap 'at Salleh gagal ;owie bertindak mengambil

pendekatan lain dengan menutus surat kepada isteri 'at Salleh Dayang Bandang

dan "uga kepada Sultan Sulu untuk memu"uknya menyerah kalah dan patuh kepada

SBBU.& tindakan ;owie tidak dipersetu"ui oleh pegawai yang lain seperti #ewett

yang bertindak meletak "awatannya.+ Sultan Sulu mengutus surat kepada Dayang

Bandang pada 1* ?anuari 1)5) untuk menuntut 'at Salleh beker"asama dengan

;owie. khirnya pertemuan dilangsungkan di Palatan <'enggatal>.

".*.1 Syarat+Syarat Rundingan Pertama di

antara &at Salleh dan SBBU

a> Pengikut 'at Salleh yang ditangkap

dibebaskan.

b> 'at Salleh menyerahkan sebanyak lima

sen"ata.

%> SBBU tidak menempatkan wakilnya di 8nanam.

d> Pengikut 'at salleh yang ditangkap dibebaskan dan dibenarkan menetap

di 8nanam.

Rundingan pertama tidak membuahkan hasil yang diharapkan 'at Salleh

ingin pengikutnya yang dipen"arakan dibebaskan, kemudiannya beliau dan

pengikutnya dibenarkan tinggal di 8nanam dengan aman dan ber"an"i akan

meletakkan lima sen"ata dengan syarat SBBUB tidak menempatkan wakilnya di

8nanam. ;owie tidak setu"u dengan tuntutan kedua dan hanya bersetu"u mengenai

& ,bid.

+ p. !it." #a"i Buyong dil. 15)1. hlm. !1.

,bid. hlm. !!.

1+ Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne


/illiam 3. 3owie men#adiorang tengah dalam

rundingan antara &atSalleh dan SBBU

Sumber Arkib !egeriSabah




tuntutan pertama tetapi tidak akan membebaskan pengikut 'at Salleh yang

membunuh peniaga Dayak. 'at Salleh bertegas dengan pendiriannya menyaksikan

tiada kata putus pada rundingan pertama.2 Rundingan kali kedua menyaksikan

SBBU yang diwakili oleh ;owie bertindak mendesak 'at Salleh membuat keputusan

dengan segera.

".*." Syarat+Syarat Rundingan edua antara SBBU dan 'untutan &at

Salleh

a> 'at salleh dan pengikutnya akan diampunkan ke%uali mereka yang masih

berada dalam tahanan pen"ara atau mereka yang melarikan diri daripada

pen"ara.b> 'at Salleh dibenarkan untuk tinggal menetap di Tambunan atau kawasan lain

di pedalaman ke%uali di lembangan Sungai Sugut dan Sungai $abuk.%> Setiap akti0iti dan kegiatannya mestilah dilaporkan kepada SBBUB.* d> 'at Salleh diminta membantu SBBU menumpaskan kegiatan "enayah.e> 'eminta pendudukpenduduk di pedalaman patuh kepada SBBU.=> 'at Salleh perlu mendapatkan kebenaran daripada Pegawai Daerah sebelum

mendarat di kawasan Pantai.)

g> 'at Salleh "uga ditawarkan "awatan dan ga"i sebanyak H&4.44 sebulan dan

ang Tunggakan sebanyak H!44.44 Setahun.5

Per"an"ian tersebut tidak memuaskan hati keduadua belah pihak misalnya

pegawai SBBU yang lain menganggap tindakan berkenaan akan mengukuhkan

pengaruh 'at Salleh, keduanya 'at Salleh terikat dengan perhubungan dengan

SBBU yang tidak disenanginya kerana menyebabkan beliau kehilangan kuasa di

8nanam. Per"an"ian tersebut ditandatangani di rumah Pangeran Kahar. Dalam

per"an"ian tersebut 9KK Serail dilantik sebagai ketua di 8nanam dan hanya

Shahbandar dan 'alim saha"a pengikut 'at Salleh yang dibebaskan.

2 p. !it." rkib 7egeri Sabah. !44*. hlm. !+.

* p. !it." D.S. Ran"it Singh. !44&. hlm. 152. $ihat "uga p. !it." rkib 7egeri Sabah. !44*. hlm. !+.

dan p. !it."#a"i Buyong dil. 15)1. hlm. !&!+.

) p. !it." rkib 7egeri Sabah. !44*. hlm. !*.

5 p. !it." Siti idah $okin. !445. hlm. 2!.






".Pertempuran di 'ambunan (1+100).

Setibanya 'at Salleh di Tambunan, beliau telah mendirikan sebuah kubu yang besar

dan yang paling kuat berbanding

kubunya yang lain. Beliau telah berusaha

menyelesaikan persengketaan dan

ketegangan kaum di antara kaum Dusun

di Tambunan antara suku Dusun TagaCas

dan Dusun $iwan. 'asalah mun%ul

apabila puak kaum Dusun

$iwanSensurun menegaskan mereka

merupakan penduduk yang mulamula

sekali membuka petempatan di

Tambunan dan merasakan penyertaan Kaum Dusun TagaCas sebagai pengikut 'at

Salleh menggugat kedudukan mereka.24 Dusun $iwan tidak menyukai pentadbiran

'at Salleh yang dianggap menidakkan kepimpinan dan ketua peribumi asal mereka

lebihlebih lagi sikap dan budaya masyarakat Dusun $iwan yang tidak menyukai

golongan luar.

'asalah men"adi keruh apabila mun%ul golongan tali barut dalam

pimpinannya di Tambunan iaitu Kalib Ban"am dan bdul Rahman serta kenyataan

kaum Dusun $iwan mendakwa Dusun TagaCas men%ulik anak perempuan kaum

berkenaan dan menyerang, merompak serta membunuh kaum tersebut. Bagi

meredahkan ketegangan, 'at Salleh bertindak mengahwini Sitimah gadis Dusun

dari puak $iwan namun masih tidak berpuas hati terhadapnya.21 Keadaan ini diambil

kesempatan oleh SBBU untuk %ampur tangan dengan membina sebuah balai

Telegra= di Tambunan dan ber"an"i akan menghalau pengikut 'at Salleh yang

terlibat dalam pertikaian dengan syarat 'at Salleh merobohkan kubunya ketika

24 p. !it." rkib 7egeri Sabah. !44*. hlm. !).

21 ,bid. hlm. !5.



ubu &at Salleh di g. 'ibabar'ambunan. Sumber %.S. Ran#it Singh




keduadua suku berkenaan bertempur semasa 'at Salleh menemui -abenor

Tambunan.2!

2! p. !it." #a"iBuyong dil. 15)1. hlm. !2.

1* Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne





1) Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne





Disebabkan pengikut asal 'at

Salleh merupakan etnik Ba"au kaum

Dusun di Tambunan sangat memben%i

mereka kerana mereka merupakan orang

luar yang datang ke kawasan mereka.

(raser <Pegawai daerah keningau>

dihantar oleh SBBUB untuk

menyelesaikan masalah tersebut. pabila

'at Salleh mendapat tahu mengenai

pembinaan balai di Tambunan dan

pondok Telegra= di Sapong <1)5> dan

keningau <1)52>2& beliau marah dengan SBBUB kerana perkara tersebut tidak

termasuk dalam Per"an"ian 'enggatal dan SBBU tidak wa"ar men%ampuri urusan di

kawasannya. SBBU pula mendakwa telah menghantar surat mengenai perkara

tersebut.2+ 'at Salleh "uga berang apabila Kaum Dusun $iwan mengatakan beliau

akan menyerang Keningau menyebabkan SBBU yang mulai menganggapnya

pen"enayah dengan menawarkan saguhati kepada sesiapa saha"a yang ber"aya

menangkap 'at Salleh. sebenarnya 'at Salleh berang dengan pengikutnya yang

mahu men"atuhkan pengaruhnya akibat pengaruh SBBU. -an"aran lumayan yang

ditawarkan oleh SBBU sebenarnya tidak disenangi 'at Salleh kerana

berkemungkinan lebih ramai pengikutnya yang akan menentangnya.

Pada 2 Disember 1)55 'at Salleh mula menyerang kaumkaum Dusun yang

menentangnya di Tambunan di Kampung Sunsuron sehingga ke lembah Sungai

Papar dan bertindak menemui bu Bakar di $awas bagi mendapatkan bantuan

sen"ata. 11 Disember 1)55 'at Satur pengikut 'at Salleh menyerang dan

memusnahkan perkampungan Dusun di Tambunan yang membuat sengketa.

Kemudiannya pada 1 Disember 1)55 seramai 144 orang etnik Ba"au menyerang

Berek SBBU di 'engkabong.2 Pada masa yang sama Kapten #arrington ditugaskan

2& p. !it." D.S. Ran"it Singh, !44&. hlm. 15).

2+ ,bid.

2 p. !it." rkib 7egeri Sabah. !44*. hlm. &1.



Pasukan konstabulari SBBU yangmen#adi tentera SBBU menentangpenentangan &at Salleh. Sumber




untuk membawa pasukan Polis dari Sandakan untuk menyerangnya dan tiba di

Tambunan pada &1 Disember 1)55 turut serta dalam pasukan tersebut (.. (raser,

.R. Dunlop, (.-. tkinson dan ;onygman <doktor>.22 'at Salleh "uga enggan

mengadakan rundingan dengan Residen $abuan, R.'. $ittle.

Pasukan tersebut tiba pada &1 Disember 1)55 dan membina pangkalan di

Kampung Timbau dan telah bertempur sebanyak dua kali. 1 ?anuari 1544 #arrington

menyerang Stesen Pertahanan 'at Salleh iaitu 6'rne<s est dan ber"aya

membunuh empat pengikutnya.2* keesokannya #arrington mula menyerang

kampung Piasau dan menggunakan meriam buat kali pertamanya mengakibatkan

24 pengikut 'at Salleh terbunuh. Pada 1 ?anuari 1544, #arrington menyerang

Kampung Toboh dan pengikut 'at Salleh menyerah diri menyebabkan 'at Salleh

berpindah ke Kampung Tibabar sebagai kubu utamanya. Sehingga 15 ?anuari 1544

Pasukan Densey, Dunlop dan (raser telah tiba dengan bantuan bagi membantu

#arrington dan membedil Kampung Toboh dan "uga Kelansatan tanpa hentihenti

sehingga !1 ?anuari 1544.2)

Kubu utama 'at Salleh musnah dan serangan diteruskan dengan ketibaan

bantuan dari $abuan dan #arrington mengarahkan sumber air sungai yang melalui

kawasan berkenaan dira%un. Serangan pada !2 ?anuari 1544 ber"aya memusnahkan

menara kawalan dan pemerhati di kubu 'at Salleh. Serangan berterusan dari arah

Kampung Sunsuron melemahkan pengikut 'at Salleh dan Kamunta serta 'at Satur

bertindak keluar dari kubu berkenaan. Pada 1 (ebuari 1544 serangan terakhir

dilakukan dan ber"aya menawan kubu tersebut hasil maklumat daripada seorang

wanita Ba"au yang keluar dari kampung berkenaan kerana kehabisan makanan dan

menyatakan 'at Salleh telah terbunuh pada hari sebelumnya. pabila #arrington

tiba di kubu berkenaan semua pengikut 'at Salleh telah lari meninggalkan kubu

22 p. !it." #a"iBuyong dil. <15)1>. hlm. !2!).

2* p. !it." rkib 7egeri Sabah. <!44*>. hlm. &&. $ihat "uga 8an Bla%k. <15)&>. 3 :a+blin& Style '

:'2ern+ent*%he stablish+ent ' the 5hartered 5'+pany<s ule in Sabah" 188-191. Kuala $umpur6

9L=ord Uni0ersity Press. hlm. 122.

2) p. !it." #a"iBuyong dil. 15)1. hlm. !*. $ihat "uga D.S. Ran"it Singh. !44&. p. !it." hlm. !41.

!4 Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne





berkenaan. walau bagaimanapun isteri 'at Salleh Dayang Bandang dan anaknya

terselamat25 dan dihantar pulang ke Sulu.*4

?ika diperhatikan per"uangan 'at Salleh di Tambunan sebenarnya telah mulai

rapuh kerana kematiannya menyebabkan pengikutnya mulai berputus asa. Keadaan

kekurangan sen"ata, sumber makanan dan sen"ata perang menyebabkan Kubu 'at

Salleh telah musnah diserang SBBU. Keadaan ini "uga disebabkan oleh ramai

pemimpin kanan 'at Salleh telah melarikan diri darpiada kubu pertahanan selepas

kematian 'at Salleh. (raser, 9rang 'urut, kaum Dusun TagaCas yang pernah

menemui 'at Salleh kemudiannya diarahkan untuk proses penge%aman mayat 'at

Salleh.*1 'ayat beliau dikebumikan ditempat berkenaan.*! #arrison bertindak

mendirikan sebuah tugu memorial di kampung Tibabar, Tambunan yang ditulis6

%his Pla=ue +arks the site ' Mat Salleh<s >'rt" whi!h was !aptured by 'rth 'rne'

3r+ed 5'nstabulary 'n the 1st >ebruary" 1900. Durin& %his en&a&e+ent Mat

Salleh" wh' 'r # years had led a rebelli'n" +et his death...$

25 p. !it." D.S. Ran"it Singh. !44&. hlm. 15).

*4 p. !it." rkib 7egeri Sabah. !44*. hlm. &+.

*1 ,bid.

*! p. !it." #a"iBuyong dil. 15)1. hlm. !).

*& p. !it." D.S. Ran"it Singh. !44&. hlm. !4!.






'ugu &emorial &at Salleh di 'ambunan.

Sumber %.S. Ran#it Singh ("002).

Berita kematian 'at Salleh telah disahkan oleh ;liMord yang menggantikan

Beau=ort dan disiarkan dalam British 'rth 'rne' 6erald pada 12 'a% 1544. alau

bagaimanapun per"uangan menentang SBBUB diteruskan oleh pengikut 'at Salleh

seperti 'at Satur yang menyerang Kudat pada !) pril 1544 dan beliau terkorban

bersama 'at Daud. Kemudiannya Kamunta mengetuai serangan ke Tempasuk dan

'enggatal namun ber"aya ditumpaskan pada bulan 'ei dan Kamunta diberkas serta

dibunuh di Kudat pada 154!.

".esan Penentangan &at Salleh

?ika melihat se"auh mana ke"ayaan dan keberkesanan penentangan 'at Salleh

terhadap pentadbiran SBBU boleh disi=atkan tidak ber"aya dan gagal untuk

mengembalikan martabat dan pengaruh kepimpinan tempatan kepada masyarakat

tempatan. #al ini kerana SBBU telah ber"aya memperkenalkan beberapa peraturanyang digunakan terhadap penduduk tempatan. Perang selama hampir enam tahun

telah menyebabkan pengikut 'at Salleh keletihan disamping kekurangan bekalan

sumber sen"ata. #al ini dibuktikan melalui serangan ke atas Pulau -aya telah

memberi man=aat kepada 'at Salleh atas rampasan sen"ata.

Selain itu, sen"ata yang digunakan oleh SBBU adalah lebih moden dan

berkuasa berbanding dengan sen"ata yang digunakan oleh 'at Salleh. Sen"ata

seperti 'eriam, Senapang dan Pistol lebih berkuasa berbanding dengan peralatan

seperti Parang, $embing dan keris. Dari segi sen"ata sudah nampak perbeAaan yang

ketara antara keduadua pihak 'at Salleh dan "uga pihak SBBU. Sen"ata yang

digunakan oleh SBBU mempunyai kuasa tempur "arak sederhana dan "auh

berbanding sen"ata pertempuran "arak dekat yang digunakan oleh pengikut 'at

!! Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne





Salleh. British "uga membantu SBBU dengan menggunakan Kapal perang yang

besar sepert #'S Ranee untuk menentang 'at Salleh.

'at Salleh "uga tidak mempunyai sumber tentera dan pengikut yang %ukup

terlatih dalam perang. #al ini kerana, pasukan Konstabulari SBBU merupakan

sebuah re"imen yang berpangkalan di 8ndia yang telah dilatih untuk memastikan

kepentingan British di 8ndia ter"amin. Ratarata ahli ini dipilih daripada kalangan

9rang9rang Sikh yang memiliki bentuk tubuh badan yang lebih besar berbanding

dengan penduduk tempatan. -. #ewett telah merekrut mereka bagi men"aga

kepentingan SBBU di Sabah semasa penentanagan 'at Salleh.*+

Penentangan 'at Salleh "uga disi=atkan sebagai penentangan se%ara

kepentingan peribadi beliau sendiri.* #al ini misalnya dapat dilihat melalui sikap

berang 'at Salleh yang menganggap SBBU sering kali menyalahkan beliau. Beliau

"uga tidak mempunyai pengaruh yang begitu besar dalam masyarakat Sabah ketika

itu, hal ini dapat diperhatikan melalui penentangan yang dilakukannya hanya

tertumpu di kawasan Pantai Barat Sabah saha"a dan tidak menyeluruh ke kawasan

Pedalaman dan "uga Kawasan Pantai Timur Sabah. Disinilah sebenarnya kelemahan

kepimpinan 'at Salleh yang menyebabkan kebangkitannya gagal di=ahami oleh

masyarakat tempatan menyebabkan hanya etnik Ba"au dan orang Sulu Saha"a yang

benarbenar dipengaruhinya berbanding dengan penduduk kaum Dusun.

'isalnya di Tambunan penentangannya dikisarkan sebagai tindak balas

terhadap tindakan SBBU yang mengganggu pentadbirannya. Penentangan 'at

salleh "uga gagal disebabkan oleh peranan golongan tali barut yang tidak

menyenangi pemerintahannya. Disini dapat disimpulkan bahawa dalam tempoh

penentangan 'at Salleh telah wu"ud pertikaian dalaman antara para pengikutnya

sehinggakan wu"ud golongan yang belot kepadanya.

*+ Sar"it S. -ill. !44*. Se"arah Penglibatan 9rang Sikh Dalam Pasukan ;onstabulari Bersen"ata Borneo

Utara. 1))!15+5 dan Kesan Terhadap 8dentiti. ?urnal ?ebat ($4). +5*4. hlm. +.

* 8an Bla%k. 15)1. %he undu+ ebelli'n ' 191 Millenarianis+ and S'!ial Pr'test. Seminar Se"arahdan'asyarakat Sabah. Kota Kinabalu6 Nayasan Sabah : Persatuan Se"arah 'alaysia. hlm. +.

!& Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne





2.0 Penentangan Pahlawan Antanom di

Rundum 11.

;atatan Sumber SBBU membuktikan selepas

penentangan 'at Salleh terhadap pentadbiran

SBBU wu"ud penentangan yang dilakukan oleh

kaum 'urut di Rundum yang terletak di kawasan

Pedalaman Sabah dan berhampiran dengan

negeri Sarawak. Dalam rekod yang di%atatkan

SBBU semsaa pentadbirannnya ntanom

merupakan dalang dalam pemberontakan

Rundum yang menentang SBBU pada awal tahun

151. Tradisi Barat laAimnya menyebut nama seseorang berdasarkan kepada nama

keluarganya atau nama ayah sebagai nama peribadi. ntanom sebenarnya

bukanlah orang yang memimpin gerakan penentangan tersebut tetapi anaknya

yang bernama 9ntoros.*2

ntanom merupakan keturunan suku 'urut Tagol yang

memiliki kedudukan yang lebih tinggi menigkut adat

kaum 'urut. Beliau dilahirkan di kawasan 'asinpunon,

Sungai Salarom pada tahun 1)) dan dibesarkan dalamkeadaan kampung halamannya dilanda oleh

persengketaan antara kaum dan an%aman amalan

memburu kepala atau dengan istilahnya amalan

IPengayauC kaum Dayak dari kawasan perbatasan.

Disebabkan beliau membesar dalam keadaan

yang tidak aman beliau dibesarkan dengan

dia"ar bagaimana menggunakan sen"ata dan

kehidupan rimba. Beliau dididik untuk men"adi seorang pahlawan atau IKalawonCyang bertanggung"awab men"aga dirinya dan "uga keluarganya.

*2 ;allistus (ernandeA. !441. %he e&end ' Sue 6arris* 3 5riti=ue ' the undu+ ebelli'n and 3

5'unter3r&u+ent 'n the ebelli'n. 7ational Uni0ersity o= Singapore6 Ka"ian 'alaysia ?ilid O8O, 7o. <!>.

hlm. *!.

!+ Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne


4ntoros Anak Antanom.

awasan %aerah Rundum yangterletak dibawah daerah

keningau. Sumber -an Bla5k (11).




Beliau menganggap dirinya su%i atau 7abi.** ntanom bukan saha"a dikagumi

dengan kehebatannya mengetuai pemberontakan menentang SBBU, tetapi

bagaimana beliau bertindak dalam menyatupadukan kaum 'urut yang pada ketika

itu dilanda persengketaan antara sukusuku. Kerana pada ketika itu sukusuku kaum

'urut bertelagah antara mereka.*) Keadaan ini membolehkan beliau diangkat

sebagai ketua Kaum 'urut menentang pentadbiran SBBU.

2.16aktor Penentangan Antanom

Se"ak tahun 1545, gerakan penentangan terhadap SBBU telah dimulakan oleh kaum

'urut tetapi terhenti seketika apabila dua pemimpinnya terbunuh iaitu $inggam dan

'elayak. -erakan penentangan tersebut terhenti buat sementara waktu.

Kemarahan kaum 'urut seterusnya berlaku apabila SBBU bertindak membina "alan

yang merentangi kawasan hutan di kawasan Rundum dan memaksa orangorang

'urut untuk membina "alan raya di kawasan pedalaman.*5 Tindakan tersebut tidak

disenangi oleh kaum 'urut yang menganggap perbuatan tersebut akan

mengganggu roh nenek moyang mereka. Tindakan SBBU yang "uga membenarkan

kegiatan memungut hasil hutan diluaskan ke kawasan hutan menyebabkan kaum

** p." !it. #a"i Buyong dil. 15)1. hlm. &&. p." !it. $ihat "uga Ruslan 3ainuddin .!445.

*) p." !it. 8an Bla%k. 15)1. hlm. 1!.

*5 p." !it. Ruslan 3ainuddin. 15)1. hlm. 15!.

! Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne





'urut merasa tergugat kerana sebelumnya hanya mereka saha"a yang berhak

memungut hasil hutan.)4

SBBU "uga bertindak memperkenalkan peraturan baru seperti penda=taran #ak 'ilik

Tanah yang bertu"uan untuk menyekat kegiatan pertanian pindah dan mengawal

kegiatan membuat Tapai yang men"adi sebahagian daripada %ara hidup tradisi

kaum 'urut. Setelah pengenalan peraturan tersebut SBBU kemmudiannya

mengenakan bayaran %ukai terhadap sebarang kegiatan menyukat tanah untuk

menentukan sempadan dan mengenakan %ukai setiap hasil pokok kelapa yang

menghasilkan 7ila untuk membuat Tuak dan Tapai.)1 Keadaan ini menyukarkan

kaum 'urut menanam Padi. Upah yang diberikan untuk beker"a membina "alan

hanyalah Rokok Tembakau saha"a. SBBU kemudiannya mengenakan ;ukai Kepala

sebanyak 1 Dolar setiap indi0idu, ;ukai Padi dan ;ukai Tapai.

Sebarang pemindahan kawasan pertanian akan dikenakan ;ukai sebanyak 4 sen

bagi setiap seekar tanah. ;ukai sebatang pokok Kelapa untuk menghasilkan Tuak

akan dikenakan %ukai sebanyak ! sen. Selain itu ;ukai akan dikenakan ke atas

setiap tangkapan hasil ikan yang besar dan kepada sesiapa yang memelihara n"ing

sebanyak 1 Dolar seekor.)! Pengenalan %ukai%ukai yang berbeAa dan banyak

membuatkan kaum 'urut tertekan. Selain itu, SBBU "uga bertindak menAalimi

keluarga kaum 'urut. 'isalnya sepasang suami isteri dikehendaki tinggal

berasingan di sebelah menyebelah tebing sungai. ?ika pasangan tersebut

mempunyai dua orang anak, salah seorangnya akan di"adikan Buruh paksa. Setiap

satu daripada pengenalan peraturan ini telah menyebabkan kaum 'urut berada

dalam kesusahan kerana amalan tersebut bukanlah amalan mereka. Keadaan

bertambah buruk men"elang tahun 1514 apabila SBBU menghantar 'aAwell #all

sebagai Pegawai Daerah dan membuka stesen di Rundum untuk menghapuskan

amalan memburu kepala.

)4 p." !it. 8an Bla%k. 15)1. ,bid.

)1 p." !it. Ruslan 3ainuddin. 15)1. ibid.

)! p." !it. 8an Bla%k. 15)1. hlm. 1!.






2."ronologi Penentangan Antanom dan Reaksi SBBU.

pabila #all mentadbir kawasan berkenaan, seorang Pegawai 8nggeris SBBU -.-.

ooley ber"aya menangkap ketua orang 'urut yang bernama $ingam. kibatnya

orangorang 'urut tidak dapat meneruskan kegiatan memburu kepala.)& SBBU "uga

telah menetapkan akan memindahkan Pe"abat Daerah di Rundum ke kawasan yang

bernama Pensiangan. Semasa proses pemindahan dilakukan SBBU telah diserang

oleh orangorang yang menentang

SBBU. Dalang dalam peristiwa

berkenaan diper%ayai dilakukan oleh

orangorang 'urut yang lengkap

bersen"ata. Serangan tersebut

menyebabkan rumahrumah kera"aan

di Pensiangan dibakar.

ntanom bertindak mengumpulkan

masyarakat 'urut untuk menentang SBBU dan pada tahun 151, beliau ber"aya

mengumpulkan seramai 544 orang 'urut bagi menyerang Pensiangan dan Pe"abat

Pegawai Daerah Rundum, 7.B. Baboneau dan ;.#. Pearson.)+ ntanom menyi=atkan

serangan tersbut sebagai Perang gama. Dalam serangan tersebut, pasukan

Kera"aan yang hampir tewas mendapat bantuan daripada 5 anggota Polis

Tambahan dan &44 pengikut di bawah pimpinan Bunbury, Pearson dan Babuteau.)

Serangan ke atas Rundum membawa kemenangan kepada ntanom. Keadaan ini

menaikkan semangat Kaum 'urut untuk terus menentang SBBU. Pertempuran

sterusnya berlaku di Sungai Selangit dan ntanom telah membina kubunya seakan

akan kubu 'at Salleh yang mempunyai tu"uh buah rumah bawah tanah.

Pada pril 151 ntanom bersamasama 544 pengikutnya telah diserang oleh

pasukan keselamatan SBBU yang menghantar pasukan seramai +44 orang tentera

yang berlaku selama enam minggu. Serangan tersebut menyebabkan pihak SBBU

)& p." !it. #a"i Buyong dil. 15)1. hlm. &!.

)+ p." !it. ;allistus (ernandeA. !441. hlm. *!.

) p." !it. Ruslan 3ainduddin. !445. hlm. &41.

!* Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne


Peta kedudukan Rundum dan kawasanpenentangan Antanom. Sumber -an Bla5k

(11).




kehilangan banyak tenteranya dan di pihak ntanom pula seramai &44+44 orang

telah terbunuh. Pada 12 pril 151, pihak ntanom ber"an"i akan menyerah kalah

apabila dikepung dan bekalan makan ke Kubu berkenaan dihalang. Pada 1* pril

151 ntanom bersamasama orang kanannya Kalur dan nsakul telah ditangkap

dan dihukum bunuh.)2 Selepas berita kematian ntanom telah diketahui oleh kaum

'urut, mereka bertindak melarikan diri dari Kubu berkenaan. Seramai lebih kurang

&44 pengikut ntanom ber"aya melarikan diri dari kubu berkenaan melalui "alan

bawah tanah. 7amun, serangan tersebut tidak berhenti setakat itu kerana pada

penghun"ung pril 151, kaum 'urut ber"aya membunuh lapan Pengawal telegra=

SBBU di Keningau yang diketuai oleh 'esopo sehinggalah pada September 151

penentangan kaum 'urut ber"aya dipatahkan spenuhnya.)*

2.2esan Penentangan Antanom

Penentangan ntanom menentang pentadbiran SBBU di kawasan Pensiangan dan

Rundum telah ber"aya menyatupadukan masyarakat kaum 'urut dibawah satu unit

pasukan yang sangat kukuh. #al ini terbukti apabila beliau ber"aya mengumpulkan

seramai 544 orang pengikut untuk menentang SBBU. Kewibawaan beliau sebagai

pemimpin telah menyebabkan beliau ber"aya menarik ramai pengikut bersamanya

sehinggakan memaksa SBBU menghantar seramai +44 orang tentera bagi

menentang pasukannya. 7amun per"uangan beliau "uga dianggap gagal untuk

membebaskan kaum 'urut daripada %engkaman SBBU disebabkan kematian

banyak pengikutnya dan akibat kelemahan strategi penentangannya sehingga

beliau ber"aya dikepung di kubunya dan dibiarkan kelaparan tanpa sumber

makanan dan minuman.

)2 p." !it. ;allistus (ernandeA. !441. hlm. *!.

)* p." !it. 8an Bla%k. 15)1. hlm. !4.

!) Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne





*.0 Se#arah Awal Pentadbiran eluarga Brooke di Sarawak.

Kedatangan ?ames Brooke ke Sarawak bermula -abenor Singapura telah meminta

bantuan beliau sebagai wakil untuk mengu%apkan u%apan terima kasih dan

menghantar sumbangan hadiah kepada Pangeran 'uda #ashim atas pertolongan

beliau menolong KelasiKelasi kapal yang milik British yang karam di Sungai

Sarawak berhampiran daerah Ku%hing. Pada ketika itu, ?ames Brooke dalam

persiapan untuk belayar ke Pulau Borneo.)) ?ames Brooke tiba di kuala Sungai

Sarawak, Santubong. 'elalui Santubong ?ames Brooke kemudiannya mudik ke

Sungai Sarawak sehinggalah tiba di Ku%hing pada 1 9gos 1)&5 dan melabuhkan

kapalnya di hadapan rumah Pangeran 'uda #ashim. Pertemuan antara beliau dan

"uga Pangeran 'uda #ashim dikatakan telah membina ikatan persahabatan antara

keduanya.)5

?ames Brooke kemudiannya belayar meninggalkan Sarawak belayar menu"u ke

Sulawesi dan beberapa daerah lain. Pada 1) 9gos 1)+4 beliau kembali semula ke

Sarawak dan mendapati Sarawak berada dalam keadaan huruhara melalui sikap

Pangeran 'ahkota yang dikatakan menindas penduduk ;ina, Bidayuh, dan 'elayu.

Keadaan ini menyebabkan bebrapa pemberontakan dilakukan oleh datudatu

'elayu tempatan termasuklah Pangeran Usop. Keadaan tidak terkawal

menyebabkan Pangeran 'uda #ashim meminta bantuan ?ames Brooke bagimenamatkan keka%auan dan di"an"ikan kedudukan di Sarawak. ?ames Brooke

kemudiannya ber"aya menamatkan keka%auan dan menuntut haknya. alau

bagaimanapun Sultan Brunei tidak bersetu"u dengan tindakan tersebut.

kibatnya Pangeran 'uda #ashim terpaksa menangguhkan pelantikan ?ames

Brooke sebagai Pemerintah Sarawak. ?ames Brooke berang dan mengugut akan

membedil Bandar Seri Begawan. 'elalui ugutan dan tekanan akhirnya Sultan Brunei

terpaksa menyerahkan Sarawak kepada ?ames Brooke pada !+ September 1)+1

dan dilantik se%ara rasmi sebagai -abenor Sarawak.54 Pada &1 ?ulai 1)+!, Sultan

9mar li Sai=uddin 88 yang memerintah Brunei pada ketika itu telah melantik ?ames

)) p." !it. #a"i Buyong dil. 15)1. hlm. 1&.

)5 ,bid. hlm. 1+.






Brooke sebagai Ra"ah Putih Sarawak yang pertama apabila ?ames Brooke bersetu"u

membayar wang se"umlah 1444 dolar Sepanyol setiap tahun kepada Sultan Brunei.

Pada peringkat awal pentadbiran, ?ames Brooke hanya menguasai kawasan

sekitar Ku%hing saha"a. 7amun kemudiannya ber"aya meluaskan tanah "a"ahan

sehingga ke Kota Samarahan pada tahun 1)+2. Kemudiannya berkembang sehingga

meliputi wilayah Sadong, $ingga, Skrang, Saribas, dan Sri man pada tahun 1)&

dan diperluaskan sehingga ke Bintulu dari Ra"ang. alau bagaimanapun, se"ak

peringkat awal penguasannya ?ames Brooke mempunyai masalah iaitu

kedudukannya tidak akan kukuh sekiranya pembesarpembesar 'elayu dapat

menguasai dan mempengaruhi orangorang Dayak di Saribas dan Skrang. Beliau

berpendapat bahawa sekiranya dominasi Pembesar 'elayu ke atas sukusuku

bumiputera tidak dibendung, maka penentangan yang kuat mungkin akan berlaku. 51

.0 Se#arah $idup Shari7 &asahor

Pe#uang Sarawak

7ama sebenar Shari= 'asahor adalah Sayyid

'ashur Bin 'uhammad lShahab. Beliau

berasal dari Kampung 8gan di muara sungai

Ra"ang. Beliau merupakan pembesar Sarikei

di kawasan Sungai Ra"ang yang dilantik oleh

Sultan bdul 'uCmein dari Brunei. Pada ketika itu, Shari= 'asahor merupakan

pembesar yang sangat berpengaruh dalam kalangan orangorang 'elanau di

Sungai Ra"ang dan orangorang 8ban di Sungai Skrang.5!

54 'ohamad 3amro 'uda : 3ulita 'ohamad Kasim. !44&. /e+asukan dan Pe+akaian 7ndan&

-7ndan& ,n&&erisdi Sabah dan Sarawak* kesannya terhadap 7ndan&-7ndan& ,sla+ dan 3dat. Prosiding

7adwah Ulama 7usantara 88 Sumbangan Ulama dan Tokoh gama Borneo6 Ulama Penggerak

Pembangunan 'asyarakat. Bangi6 (akulti Penga"ian 8slam Uni0ersiti Kebangsaan 'alaysia. hlm.4+.

51 an Kamal 'u"ani : 7oraniAah Nusu=. !414. 8slam dan 'issionari di Sarawak6 Kesan Terhadap

PendidikanPada 3aman ;rown ;olony. 1)+115+1. ?urnal S'si'hu+anika. $(). hlm. !!!.

5! http6%ikguraAak.blogspot.%om!4144+notase"ting!rentapsmdml.html

&4 Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne


Pahlawan Shari7 &asahor PembesarSarikei. Sumber /an amal &u#ani

8 !orani9ah :usu7 ("010).

http://cikgurazak.blogspot.com/2010/04/nota-sej-ting-2-rentap-sm-dml.html





.1 6aktor Penentangan Shari7

&asahor

Penentangan Shari= 'asahor terhadap

Pentadbiran British khususnya terhadap pentadbiran ?ames Brooke berikutan

tindakan ?ames Brooke yang mengambil alih ilayah Sungai Ra"ang daripada Sultan

Brunei. Beliau menge%am tindakan ?ames Brooke yang mengambil alih kawasan

berkenaan kerana beliau merasakan mempunyai hak ke atas kawasan berkenaan

seperti yang dianugerahkan oleh Sultan Brunei kepada pembesarpembesar lain di

kawasan berkenaan.

Perkara ini telah menyebabkan Shari= 'asahor berang apabila kawasan

Sarikei diletakkan dibawah pentadbiran

?ames Brooke. $ebihlebih lagi British telah

membina kubu di Kanowit dan melantik

#enry Steele sebagai wakil British.5& pabila Brooke mengambil alih pentadbiran di

kawasan berkenaan beliau memperkenalkan sistem pentadbiran baru dan

memperkenalkan beberapa pembaharuan khususnya pengenalan sistem pungutan

;ukai terhadap penduduk tempatan menyebabkan Shari= 'asahor kurang selesa

dengan peraturan berkenaan menyebabkan beliau bangkit menentang

pemerintahan dan pentadbiran Brooke di Sarikei.

Penentangan Shari= 'asahor dapat dilihat apabila ?ames Brooke bertindak

menyokong Pangeran 'atusin dalam peristiwa perbalahan antara Pangeran 'atusin

dengan Pangeran rshad. Ketika itu Shari= 'asahor berpihak kepada Pangeran

5& Sulaiman #". 'ohamad #asbie. 15)5. Perjuan&an 3nti 5essi'n Sarawak. Shah lam6 P-8 ;ipta Sdn.

Bhd.hlm. 5).



Shari7 &asahor Bersama PengikutnyaSumber /an amal &u#ani 8

!orani9ah :usu7 ("010).




rshad. Sokongan Brooke yang dilihat lebih banyak berpihak kepada Pangeran

'atusin mengeruhkan lagi ketegangan sedia ada antara ?ames Brooke dengan

Shari= 'asahor.5+ pabila Shari= 'asahor menyatakan rasa tidak puas hati beliau

kepada ?ames Brooke beliau mendapat bantuan dan sokongan daripada kaum

'elayu dan 8ban yang menentang ?ames Brooke.

." Siri Penentangan terhadap Brooke

Pada tahun 1), Shari= 'asahor bersamasama pengikutnya seramai 14 buah

perahu menu"u ke 'ukah, Sarawak dengan tu"uan untuk mengembara. Dalam

pengembaraan tersebut Shari= 'asahor dan pengikutnya bertindak menyerang

daerah 'ukah untuk mengusir pengaruh Pangeran 'atusin yang bertindak

menyokong ?ames Brooke dalam misinya menawan satu demi satu daerah di

Sarawak termasuk daerah yang diperintahnya.5 Sebenarnya tu"uan Shari= 'asahor

hanya mahu mengekalkan kekuasaan di kawasan miliknya dan perbalahan antara

Pangeran 'atusin dan Pangeran rshad di"adikan alasan untuk menentang

pengaruh ?ames Brooke. Selain itu beliau berang apabila Brooke menuduhnya

sebagai dalang dalam pertelingkaha antara Pengeran 'atusin dan Pengeran

rshad.

Tindakan ini menyebabkan Brooke mulai memberi reaksi tentangan terhadap

Shari= 'asahor apabila beliau menyerang Pangeran 'atusin yang menyokong

pentadbiran Brooke.52 Tindakan ?ames Brooke menggalakkan Shari= 'asahor

bertekad ber"uang berhabishabisan mengusir keluarga Brooke dari bumi Sarawak.

Usaha beliau dibantu oleh seorang pembesar Ku%hing, iaitu Datu Patinggi 8mam

bdul -ha=ur yang men"alinkan pakatan dengan beliau. Datu Patinggi 8mam bdul

-ha=ur sebenarnya telah mempunyai dendam terhadap Brooke yang merampas

5+ http6tokohdalamkenangan.blogspot.%om!4114*tokohnegarashari=masahor.html

5 p.!it., Sulaiman #". 'ohamad #asbie. 15)5. hlm. 11.

52 'ohamed Salleh $amry. !442. Perjuan&an /e+erdekaan %'k'h %e+patan. Bangi. Selangor6

Uni0ersitikebangsaan 'alaysia. hlm. +&.

&! Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne


http://tokohdalamkenangan.blogspot.com/2011/07/tokoh-negara-sharif-masahor.html





wilayah pentadbirannya dan menindas

Pembesar 'elayu yang dilantik Sultan

Brunei.5* Pakatan antara Shari= 'asahor dan

Datu Patinggi 8mam bdul -ha=ur telah

meran%ang strategi bagi men"ayakan hasrat

untuk membebaskan bumi Sarawak

daripada pen"a"ahan Keluarga Brooke.

'elalui Perbin%angan antara beliau dan Datu

Patinggi 8mam bdul -ha=ur mereka telah

berpakat untuk men"adikan kubu pertahahan

Brooke di Kanowit yang dikendalikan oleh #enry Steel sebagai sasaran utama

serangan.

Pada tahun 1)5, Shari= 'asahor bersama pahlawanpahlawan lain dengan

diketuai oleh pahlawan 'elanau, Sawing dan Salakai telah menyerang kubu ?ames

Brooke dan telah menyebabkan dua pegawai bangsa asing iaitu Steel dan ;harles

(oL terbunuh.5) Serangan dan pembunuhan dua Pegawai ?ames Brooke tersebut

menyebabkan beliau berasa tersentak kerana pemimpin tempatan sudah berani

menentang beliau. Peristiwa pembunuhan

tersebut segera tersebar di kalangan

komuniti ke%il penduduk British di Sarawak. Keadaan ini menyebabkan beberapa

penduduk /ropah mulai meninggalkan Sarawak kerana bimbang men"adi sasaran

amukan penduduk tempatan ketika itu. Disini dapat dilihat kesan awal penentangan

Syari= 'asahor apabila tindakan beliau menentang pentadbiran Brooke memberi

tanggapan yang buruk terhadap komuniti ke%il orang /ropah di Sarawak.

Kebangkitan penduduk tempatan menentang ?ames Brooke menyebabkan

pentadbirannya men"adi tergugat lalu bertindak memburu mereka yang terlibat

dalam serang tersebut dengan segera. Sebenarnya ?ames Brooke bimbang "ika

5* Ulrike (reitag : .-. ;laren%eSmith. 155*. 6adhra+i %raders" S!h'lars and States+en in the

,ndian !ean10s-19#0 @'l. 6 Brill %ademi% Pub. hlm. 5!.

5) ?ohn #. alker. !44!. P'wer and Pr'wess* %he ri&in ' r''ke /in&ship in Sarawak.

KemerdekaanUni0ersity o= #awaii Press. hlm. 14+.

&& Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne


edudukan %aerah Sarikei dandaerah u5hing. Sumber Atlas

kebangsaan &alaysia




keadaan tersebut tidak dikekang akan menyebabkan kebangkitan pembesar

tempatan yang lain dan rakyat tempatan khususnya orang 'elayu. Kesannya,

seramai sepuluh Pahlawan telah ber"aya ditawan dan di"atuhkan hukuman bunuh

bagi meredahkan kebimbangan penduduk British di Sarawak. 7amun ?ames Brooke

gagal mengambil tindakan terhadap Shari= 'asahor kerana tidak mempunyai bukti

yang %ukup untuk mendakwa beliau sebagai dalang utama dalam serangan

tersebut.55

Kemudiannya pada tahun 1)24 Shari= 'asahor dan Datu Patinggi 8mam bdul

-ha=ur telah menyerang Ku%hing sebagai sasaran mereka dengan bantuan

Temenggung #ashim dari Sadong.144 Pangeran Temenggung #ashim memimpin

pasukannya menggunakan "alan darat dari Pontianak, Kalimantan menu"u ke

Ku%hing manakala pasukan Shari= 'asahor akan bergerak melalui Sarikei dan

menyerang Ku%hing melalui "alan $aut.141 alau bagaimanapun ran%angan tersebut

gagal kerana ber"aya dihidu oleh Brooke menyebabkan Beliau meminta bantuan

Belanda untuk menahan Datu Patinggi 8mam bdul -ha=ur.14!

Datu Patinggi 8mam bdul -ha=ur kemudiannya ditangkap dan dibuang

negeri dua kali pertama di 'ekah dan keduanya di Singapura.14& Penahanan

sekutunya itu tidak melemahkan semangat dan per"uangan Shari= 'asahor dan

masih meneruskan ran%angan menentang Brooke bersamasama pengikutnya yang

55 $ee Sin $ian : leeya tiQah mmar. !44). Sejarah dan /ita. Shah lam6 Penerbit Pelangi

Publishing -roupSdn. Bhd. hlm. 1+. ?uga 3ulkiple bdul -hani : ?uanda ?aya. !44&. Peranan %'k'h

3&a+a dala+ Men&'r&anisasikan Dakwah di Sarawak Sebelu+ Merdeka. Prosiding 7adwah Ulama

7usantara 88 Sumbangan Ulama dan Tokoh gama Borneo6 Ulama Penggerak Pembangunan

'asyarakat. Bangi6 (akulti Penga"ian 8slam Uni0ersiti Kebangsaan 'alaysia. hlm. 2&+.

144 p. !it." ?ohn. #. alker. !44!. hlm. 14+.

141 7adira Nusop : AiAah bu ;hik. <!44!>. Shari Masah'r Aira Sarawak. Uni0ersiti 'alaya6Pelangi Publishing -roup Sdn. Bhd. hlm. 1*&.

14! ,bid. hlm. 1*.

14& Raslie Saharan. 15)). Peranan 7la+a dala+ Sejarah dan /ehidupan Masyarakat Sarawak" Bangi6

(akultiPenga"ian 8slam. hlm. !4.

&+ Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne





setia. Pada (ebuari 1)24 selepas Datu Patinggi 8mam bdul -ha=ur ditawan Shari=

'asahor menyerang Ku%hing. 7amun tindakan tersebut sudah di"angka oleh ?ames

Brooke dan telah melakukan persediaan menghadapi serangan ke atas Ku%hing

yang membawa kepada pertempuran sengit di sungai Sadong. Penentangan

tersebut berakhir dengan kekalahan Shari= 'asahor menyebabkan beliau akur

dengan kekuatan angkatan perang ?ames Brooke. 'elalui pertempuran di Sadong

diketahui bahawa ?ames Brooke sememangnya telah bersedia terhadap sebarang

pemberontakan dan penentangan penduduk tempatan terhadap pentadbirannya.

Pertempuran tersebut menyebabkan kapal dan perahu milik pasukan Shari=

'asahor ditenggelamkan oleh Pasukan ?ames Brooke dan seramai 2+ pengikutnya

terbunuh memaksa beliau kemudiannya berundur ke 'ukah dan mendapatkan

bantuan perlindungan daripada iparnya iaitu Pangeran 7ipa.14+ ?ames Brooke

mengarahkan pasukan tenteranya memburu beliau dan ber"aya mengesan

kedudukan Shari= 'asahor di 'ukah. Pasukan perang tersebut kemudiannya

diarahkan untuk menyerang 'ukah bagi menangkap Shari= 'asahor namun gagal

kerana kekuatan kubu pertahanan Pangeran 7ipa yang sukar untuk dimusnahkan.14

#al ini berkemungkinan disebabkan Shari= 'asahor merasakan dirinya akan di"e"aki

oleh pasukan ?ames Brooke beliau kemudiannya meminta Pangeran 7ipa

mengukuhkan kubu pertahanannya untuk menghadapi serangan pasukan tentera

?ames Brooke.

Pada tahun 1521, Brooke bertindak belayar ke Brunei dengan kapal ainb'w

menemui Sultan Brunei dan meminta Sultan Brunei menyerahkan kawasan 'ukah

kepadanya kerana 'ukah pada ketika itu masih berada dibawah pengaruh langsung

Kesultanan 'elayu Brunei dengan tu"uan untuk memudahkan usaha menangkap

Shari= 'asahor.142 Tindakan Sultan Brunei memberikan 'ukah untuk diperintah

14+ 3aleha Suleiman. !442. Perjuan&an %'k'h-%'k'h %e+patan. Selangor Darul /hsan6 UtusanPubli%ation :Distributors Sdn. Bdn. #lm. +!.

14 ,bid. hlm. +).

142 'ohd. Ridhuan Tee bdullah. !414. asib Melayu di u+i Melayu. Selangor6 Utusan Publi%ation

:Distributors Sdn. Bhd. #lm. 5&.

& Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne





Brooke telah menyebabkan Shari= 'asahor men"adi buruan di 'ukah. ?ames Brooke

terus men"e"akinya sehingga beliau akhirnya ditangkap dan seterusnya dihukum

buang negeri di Singapura.14*

.2 esan Penentangan Shari7 &asahor

alaupun per"uangan Shari= 'asahor ber"aya dipatahkan ?ames Brooke tetapi

gerakan menentangnya tidak pernah berakhir. #al ini disebabkan oleh kedudukan

Singapura yang agak berhampiran dengan bandar Ku%hing dan negeri Sarawak

memudahkan beliau men"alankan penentangan melalui Singapura. 7amun pada

tahuan 1)54 Shari= 'asahor telah meninggal dunia di Singapura14) yang merupakan

sebuah kawasan asing baginya "auh ditempat asalnya. ?ika dinilai apakah

kesinambungan dan "ustikasi penentangan Shari= 'asahor terhadap pentadbiran

?ames Brooke terdapat beberapa perkara dan aspek yang "elas dilihat menyebabkan

usaha penentangannya gagal. 'isalnya "ika dinilai berdasarkan aspek penggunaan

sen"ata.

?ames Brooke bersama angkatannya menggunakan peralatan perang yang

%anggih dan moden seperti Senapang dan 'eriam. 'anakala pasukan perang Shari=

'asahor banyak menggunakan sen"ata tradisi yang diwarisi dari Kesultanan 'elayu

Brunei. PerbeAaan ini "elas membeAakan pihak manakah yang lebih kuat. Buktinya

?ames Brooke sendiri mempunyai sebuah kapal $ayar besar dan beliau turut

mendapat bantuan daripada Kera"aan British dan pemerintahan Belanda di

Kalimantan, 8ndonesia.

14* ,bid. hlm. 55.

14) Ramlah dam. 1555. Su+ban&an+u Dikenan&. kuala $umpur6 Perpustakaan 7egara 'alaysia.

hlm. 11.






spek yang kedua adalah berdasarkan strategi peperangan yang tidak

berkesan. #al ini misalnya dilihat melalui usaha Shari= 'asahor menyerang bandar

Ku%hing melalui "alan laut. Kedudukan Sarikei yang agak "auh memberi masa

kepada ?ames Brooke membina dan memperbaiki kubu yang lebih baik bagi

menghadapi serangan Shari= 'asahor. Shari= 'asahor menggunakan Perahu

berbanding ?ames Brooke yang memiliki Kapal $ayar ainb'w dan 6MS Did' yang

lebih baik berbanding perahu tradisional yang digunakan oleh Pasukan Shari=

'asahor.

spek yang ketiga adalah berdasarkan kepada kurangnya sokongan

daripada kalangan orang melayu itu sendiri. 'isalnya beberapa rahsia peran%angan

serangan dan strategi penentangan telah dibo%orkan oleh sesetengah pemimpin

'elayu itu sendiri kepada ?ames Brooke. 'alahan sebahagian daripada tentera

?ames Brooke yang menghadapi penentangan itu sendiri terdiri daripada kalangan

orang 'elayu yang men"adi tali barut dalam kaum 'elayu yang menyebabkan

perpe%ahan orang 'elayu Sarawak itu sendiri.145

Kegagalan penentangan Shari= 'asahor dan Datu Patinggi 8mam bdul

-ha=ur merupakan ke"ayaan kepada ?ames Brooke kerana beliau bukan sekadar

ber"aya meme%ahkan kesatuan di kalangan masyarakat 'elayu dan 8ban saha"a,

bahkan kesatuan di kalangan orang 'elayu itu sendiri ber"aya diputuskan. Ke"ayaan

menewaskan Shari= 'asahor dan Datu Patinggi 8mam #a"i bdul -ha=ur telah

memberi peluang kepada ?ames Brooke untuk menguasai perdagangan Sagu di

kawasan Re"ang dan Sarikei pada masa itu. Bagi ?ames Brooke, kekuatan

masyarakat tempatan dapat dilumpuhkan apabila kekuatan politik dan ekonomi

mereka ber"aya dimusnahkan.

.0,atar Belakang Pahlawan Rentap.

Pahlawan Rentap berasal dari etnik 8ban Sarawak. Beliau dikenali sebagai $ibau

dilahirkan di Kawasan sungai Kapus yang terletak di bahagian Barat Borneo sekitar

145 p.!it." an Kamal 'u"ani : 7oraniAah Nusu=. !414. hlm. !!&.

&* Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne





tahun 1)44an. Selepas kelahiran beliau ibu bapa beliau telah berpindah menetap

di Ulu Sekrang. 7ama sebenar beliau adalah $ibau yang bermaksud Shaker ' %he

A'rld IPenggon%ang DuniaC. yah beliau dikenali sebagai 7ingkan dan 8bunya pula

dikenali sebagai 8mbong dan merupakan anak sulung kepada keluarga berkenaan. 114

Beliau merupakan seorang yang sangat berpengaruh di Sungai Skrang bermula

digelar sebagai pemberontak oleh pemerintahan Brooke kini diaggap sebagai

pahlawan kerana beliau merupakan satusatunya pahlawan lagenda 8ban yang

berusaha membebaskan tanah airnya daripada %engkaman pen"a"ah. Penentangan

beliau adalah disebabkan rasa tidak puas hati terhadap pemerintahan Brooke dan

Kolonial British yang mentadbir Sarawak pada ketika itu.

Rentap memiliki keistimewaan berbanding dengan pahlawan 8ban yang lain

kerana beliau dikenali dengan sikap keberaniannya, kebi"aksanaan dalam menyusun

strategi, ketabahan, ke%ekalan, keteguhan pendirian yang sering kali

menyebelahinya dalam pertempuran yang melibatkan beliau. Beliau mulamula

dikenali dalam kalangan masyarakat 8ban pada ketika itu apabila beliau

menun"ukkan kewibawaan beliau semasa menyertai perang yang diketuai oleh

9rang Kaya Peman%ha Dana Bayang dalam usaha menyerang beberapa daerah di

Pesisiran Pantai kalimantan Barat seperti di Singkawang, 'entrado, Sambas dan

Pontianak.

Penentangan beliau terhadap re"im ?ames Brooke berlaku sebanyak tu"uh kali

bermula dengan pertempuran di kerangan Peris pada tahun 1)++, kemudiannya

diikuti oleh pertempuran Beting 'aru pada tahun 1)+5. Penentangan seterusnya

berlaku empat tahun kemudiannya apabila beliau bertindak menentang re"im

Brooke sebanyak dua kali iaitu di $intang Batang, berhampiran 7anga Skrang dan di

Sungai $ang. Pertempuran seterusnya berlaku sebanyak tiga kali dalam tahun

tahun 1)*, 1)) dan pada tahun 1)21.111

114 p." !it. Ruslan 3ainuddin .!445. hlm. 15.

111 p." !it. #a"i Buyong dil. 15*+. hlm. 25.

&) Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne





.16aktor dan siri Penentangan Rentap.

Penentangan Rentap terhadap pentadbiran Brooke bermula apabila Brooke

menganggap beliau sebagai Ketua $anun dan bertindak menentang penduduk

tempatan yang tinggal di sepan"ang Sungai Skrang yang dianggap sebagai

kumpulan $anun. Brooke mengatakan mereka sebagai golongan yang

mengamalkan kegiatan merompak di darat dan melanun di laut. Kenyataan Brooke

tersebut tidak disenangi oleh Rentap yang merasakan Brooke mulai menggugat

pengaruhnya yang menyebabkan beliau memulakan penentangannya kepada

Brooke. Brooke sebenarnya berniat untuk merampas tanah di kawasan berkenaan

bagi meluaskan pengaruhnya dan memaksa kaum Peribumi Sarawak membayar

;ukai.11!

Bagi mengukuhkan kedudukan Brooke bertindak membina kubu pertahanan

di kawasan yang dikuasainya iaitu di Kuala Sungai Skrang <1)4>, kanowit <1)1>,

$ingga <1)!>, Sarikei <1)2>, (ort $ili, Bentong <1))>, Sibu <1)1&>, $ubuk ntu

<1)2)> dan Bintulu <1)2)>. Sebenarnya Brooke bimbang berlaku penentangan

terhadap komuniti masyarakat /ropah khususnya kerana pada ketika itu Brooke

berusaha menarik pelabur luar untuk datang ke Sarawak. Tetapi pembinaan kubu

kubu berkenaan mmenyekat kekebasan orang 8ban kerana mengganggu adat resam

mereka yang tinggal berpindahrandah. kibatnya masyarakat 8ban bertindak

menentang pentadbiran Brooke.11&

Penentangan Rentap "uga disebabkan berlaku %ampurtangan ?ames Brooke dalam

hal ehwal orang Dayak. Dalam hal ini, Brooke telah memperkenalkan beberapa

perubahan dalam pentadbiran yang dilakukan dan memberi kesan kepada amalan

tradisi kaum 8ban. 'isalnya Brooke beranggapan bahawa amalan pelanunan dan

kegiatan pemburuan kepala manusia dalam kalangan masyarakat peribumi

merupakan amalan tidak bertamadun dan tidak berperikemanusiaan lalu bertindak

menghapuskannya.11+ 7amun Rentap bertegas bahawa amalan tersebut merupakan

amalan tradisi nenek moyang mereka dan mesti dikekalkan. Sebenarnya ?ames

11! 'aAlan bdullah. 15*). Sejarah Malaysia %i+ur . Kuala $umpur6 Utusan Publi%ation : Distributors

Sdn. Bhd.hlm. 4.

11& ,bid. hlm. 124.






Brooke mahu menghapuskan amalan pemenggalan kepala untuk menghilangkan

kebimbangan masyarakat /ropah.

Pada 15 9gos 1)++, Rentap pertama kalinya telah menentang Ra"ah Putih di

karangan Peris di Skrang. Serangan tersebut ber"aya menewaskan Brooke. Pada

tahun 1)!, sekali lagi serangan dilakukan ke atas tentera Brooke dan ber"aya

ber"aya menenggelamkan Kapal yang dikemudikan oleh llan $ee iaitu pegawai

atasan Brooke. Rentap menggunakan istilah Igi 8dup gi 7gelabanC bermaksud

Selagi hidup terus menentang untuk meneguhkan semangat pengikutnya.

Kemenangan kali kedua telah menaikkan reputasi dan sokongan terhadap Rentap

dalam kalangan orang 8ban, penduduk Skrang dan Saribas. Buktinya ketuaketua di

kawasan berkenaan turut serta dalam penentangan Rentap.11 Pertempuran

tersebut memaksa ;harles Brooke anak saudara ?ames Brooke yang tiba dari

$ondon dan dilantik sebagai pembantunya berundur ke $ingga.

Pada tahun 1)+, ;harles Brooke menyerang Kubu Rentap yang terletak di

Sungai $ang selepas tewas pada pertempuran yang lepas memaksa Rentap

berundur ke Bukit Sadok di hulu sungai Skrang. alaupun serangan tersebut

ber"aya menawan kubu Rentap di Sungai $ang, Rentap kemudiannya mengukuhkan

kubunya di Bukit Sadok dengan dilengkapi dengan bantuan meriam. Selan"utnya

pada tahun 1)* tentera ;harles Brooke mulai menyerang kubu Rentap di Bukit

Sadok namun menemui kegagalan menawannya. Serangan kedua dilakukan pada

tahun 1)) tetapi masih gagal memusnahkan kubu beliau.

Pada tahun 152&, ?ames Brooke sendiri mengetuai serangan kali ketiga.

Serangan tersebut merupakan serangan yang paling besar dan dilengkapi dengan

Sen"ata pi dan 'eriam yang baru. Serangan selama 1! hari menggunakan bom

telah memusnahkan kubu Rentap memaksa beliau melarikan diri ke /ntabai dan

Kanowit akibat %edera. Selepas mengalami ke%ederaan Rentap tidak meneruskan

lagi penentangannya terhadap pentadbiran Brooke sehinggalah beliau meninggal

11+ p. !it." Ruslan 3ainuddin. !445. hlm. 4.

11 p." !it.#a"i Buyong dil. 15*+. hlm. 24.

+4 Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne





dunia pada tahun 1)*4an.112 Sebenarnya kegagalan penentangan Rentap terhadap

pemerintahan keluarga Brooke adalah akibat daripada sikap sombong beliau itu

sendiri. Setelah memenangi dua pertempuran awal beliau merasakan Brooke tidak

mampu untuk menumpaskannya. $ebihlebih lagi wu"ud golongan yang mula

berpaling tadah daripadanya dan men"adi musuh dalam selimut men"adi =aktor

kekalahan beliau.

;.0esimpulan

Se%ara kesimpulannya, per"uangan pemimpin tempatan di Sabah dan Sarawak

sepan"ang pemerintahan pen"a"ah Syarikat Berpiagam Borneo Utara <SBBU> dan

pemerintahan keluarga Brooke di Sarawak telah membawa pembaharuan dalam

sistem pentadbiran tradisi dan menggugat adat resam dan kebudayaan penduduk

tempatan. pabila SBBU dan Brooke memperkenalkan sistem pentadbiran Barat

se%ara tidak langsung menidakkan kepimpinan pembesar tempatan. #al ini kerana

kebanyakan penentangan diketuai oleh pembesarpembesar tempatan.

Penentangan di Sabah yang diketuai oleh Paduka 'at Salleh dan

kemudiannya penentangan ntanom di Rundum disebabkan pemrintahan SBBU

banyak menggugat pengaruh tempatan misalnya dari segi kebudayaan, adatresam, ekonomi dan pemerintahan telah menyebabkan penduduk tempatan bangkit

menentang kera"aan.

alaupun per"uangan membebaskan tanah air dan mengembalikan martabat

bangsa oleh tokohtokoh pemimpin berkenaan dianggap gagal namun per"uangan

mereka membuka mata pihak pen"a"ah bahawa budaya barat tidak sesuai

diserapkan dalam kehidupan sosial masyarakat tempatan. 'isalnya penentangan

Rentap terhadap tentera Brooke disebabkan oleh Brooke melarang amalan

pemenggalan kepala. Bagi Brooke keadaan itu tidak sesuai dengan kehidupan

bertamadun tetapi tidak bagi pemimpin tempatan seperti Shari= 'asahor dan

Rentap khususnya yang menganggap amalan tersebut adalah men%erminkan

budaya mereka. 'anakala tindakan SBBU yang memperkenalkan %ukai%ukai yang

112 ibid.

+1 Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne





tinggi membebankan penduduk tempatan kerana sebelum pemerintahan SBBU

mereka bebas untuk mendapatkan sumber dan tidak dikenakan %ukai.

.0 Ru#ukan

nwar Sulli0an : ;e%ilia $eong. <15)1>. 5'++e+'rati2e 6ist'ry ' Sabah 1881-

1981. Kuala $umpur6 Sabah State -o0ernment ;entenary Publi%ations ;ommittee.

rkib 7egeri Sabah. <!44*>. Datu Paduka Mat Salleh Pahlawan Sabah (1984-1900).

Kota Kinabalu6 rkib 7egeri Sabah.

British 7orth Borneo #erald <B7B#> terbitan 12 7o0ember 1)5) <rkib 7egeri

Sabah, !44*>.

;allistus (ernandeA. <!441>. %he e&end ' Sue 6arris* 3 5riti=ue ' the undu+ebelli'n and 3 5'unter 3r&u+ent 'n the ebelli'n. 7ational Uni0ersity o=

Singapore6 Ka"ian 'alaysia ?ilid O8O, 7o. <!>.

D.S. Ran"it Singh. <15)1>.%he De2el'p+ent ' ati2e 3d+inistrati'n in Sabah 18-

194# Dalam6 5'++e+'rati2e 6ist'ry ' Sabah 1881-1981. /d. nwar Sulli0an :

;e%ilia $eong. Kuala $umpur6 Sabah State -o0ernment ;entenary Publi%ations

;ommittee.

D.S. Ran"it Singh. <!44&>. %he Makin& ' Sabah 18#-1941* %he Dyna+i!s '

,ndi&en'us S'!iety (th diti'n). Kuala $umpur6 Uni0ersiti 'alaya.

#a"i Buyong dil. <15)1>. Siri Sejarah usantara* Sejarah Sabah. Kuala lumpur6

kementerian Pela"aran 'alaysia6 Dewan Bahasa dan Pustaka.

8an Bla%k. <15)1>. %he undu+ ebelli'n ' 191 Millenarianis+ and S'!ial Pr'test.

Seminar Se"arah dan 'asyarakat Sabah. Kota Kinabalu6 Nayasan Sabah :

Persatuan Se"arah 'alaysia.

8an Bla%k. <15)&>. 3 :a+blin& Style ' :'2ern+ent* %he stablish+ent ' the

5hartered 5'+pany<s ule in Sabah 188-191. Kuala $umpur6 9L=ort Uni0ersity

Press.

+! Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne





?ohn #. alker. <!44!>. P'wer and Pr'wess* %he ri&in ' r''ke /in&ship in

Sarawak. Uni0ersity o= #awaii Press.

k.-. Tregonning. <!44*>. Malayisan 6erita&e* 7nder 5hartered 5'+pany ule* 'rth

'rne' 1881-194#. Kuala $umpur6 Publishing Di0ision o= S.. 'a"eed : ;o.

$ee Sin $ian : leeya tiQah mmar. <!44)>. Sejarah dan /ita. Shah lam6 Penerbit

Pelangi Publishing -roup Sdn. Bhd.

'aAlan bdullah. <15*)>. Sejarah Malaysia %i+ur . Kuala $umpur6 Utusan Publi%ation

: Distributors Sdn. Bhd.

'ohammad 8sa 9thman. <!44!>. Sejarah Malaysia (1800-19#$). Kuala lumpur6

Utusan Publi%ation : Distributors Sdn. Bhd.

'ohamad Ridhuan Tee bdullah. <!414>. asib Melayu di u+i Melayu. Selangor6


'ohamed Salleh $amry. <!442>. Perjuan&an ke+erdekaan %'k'h %e+patan.

Selangor6 Uni0ersiti kebangsaan 'alaysia.

'ohamad 3amro 'uda : 3ulita 'ohamad Kasim. <!44&>. /e+asukan dan

Pe+akaian 7ndan&-7ndan& ,n&&eris di Sabah dan Sarawak* /esannya %erhadap7ndan&-7ndan& ,sla+ dan 3dat. Prosiding 7adwah Ulama 7usantara 88

Sumbangan Ulama dan Tokoh gama Borneo6 Ulama Penggerak Pembangunan

'asyarakat. Bangi6 (akulti Penga"ian 8slam Uni0ersiti Kebangsaan 'alaysia.

7adira Nusop : AiAah bu ;hik. <!44!>. Shari Masah'r Aira Sarawak. Uni0ersiti

'alaya6 Pelangi Publishing -roup Sdn. Bhd.

Ramlah dam. <1555>. Su+ban&an+u Dikenan&. kuala $umpur6 Perpustakaan

7egara 'alaysia.

Raslie Saharan. <15))>. Peranan 7la+a dala+ Sejarah dan /ehidupan Masyarakat

Sarawak. Bangi6 (akulti Penga"ian 8slam.

R.'. ?asni. <15)1>. Pe+ber'ntakan Pahlawan Mat Salleh. Kota Kinabalu6 PersekutuanKebudayaan Sabah.

R.'. ?asni. <!41!>. Se+an&at Perjuan&an Datu Paduka Mat Salleh dan Saha+ /au+

DusunMenentan& Penjajah. Kota Kinabalu6 8ris Publishing : Distributors.

Ruslan 3ainuddin. <!445>. Sejarah Malaysia. Selangor6 Penerbitan (a"ar Bakti Sdn.

Bhd.

Sar"it S. -ill. <!44*>. Se"arah Penglibatan 9rang Sikh Dalam Pasukan ;onstabulari

Bersen"ata Borneo Utara 1))!15+5 dan Kesan Terhadap 8dentiti. ?urnal ?ebat ($4)"

+5*4.

Siti idah $okin. <!445>. Perke+ban&an S'si'ek'n'+i dan Pentadbiran Masyarakat Peribu+i di Sabah (1891-19#$). Kota Kinabalu6 Penerbitan Uni0ersiti 'alaysia.

Sulaiman #". 'ohamad #asbie. <15)5>. Perjuan&an 3nti 5essi'n Sarawak. Shah

lam6 P-8 ;ipta Sdn. Bhd.

Ulrike (reitag : .-. ;laren%e Smith. <155*>. 6adhra+i %raders" S!h'lars and

States+en in the ,ndian !ean 10s-19#0. Fol. *6 Brill %ademi% Pub.

+& Penentangan Pemimpin Tempatan Terhadap Pentadbiran Syarikat Berpiagam Brne





an Kamal 'u"ani : 7oraniAah Nusu=. <!414>. 8slam dan 'issionari di Sarawak6

Kesan Terhadap Pendidikan Pada 3aman ;rown ;olony 1)+115+1. ?urnal

S'si'hu+anika. $().

3aleha Suleiman. <!442>. Perjuan&an %'k'h-%'k'h %e+patan. Selangor Darul /hsan6


3ulkiple bdul -hani : ?uanda ?aya. <!44&>. Peranan %'k'h 3&a+a dala+

Men&'r&anisasikanDakwah di Sarawak Sebelu+ Merdeka. Prosiding 7adwah Ulama

7usantara 88 Sumbangan Ulama dan Tokoh gama Borneo6 Ulama Penggerak

Pembangunan 'asyarakat. Bangi6 (akulti Penga"ian 8slam Uni0ersiti

Kebangsaan 'alaysia.

Ru#ukan -nternet

http6%ikguraAak.blogspot.%om!4144+notase"ting!rentapsmdml.html

http6tokohdalamkenangan.blogspot.%om!4114*tokohnegarashari=

masahor.html







penentangan pemimpin tempatan di sabah d

Documents