Bi keda herdu qedîsan Polis û Petrusî, Felebûnê rêka xwe 

bo  nav  empiratorîya  Romanî  peydakir,  ew  (qedîs)ên 

rêkxistina  civakên  Kirîstîyanî  yê,  yên  destpêkî  bo  wan 

vedigerît, ewan hîmayên lahota Kirîstîyanî danayne û hîmên 

peristgeha  Katulîkî  ya  cîhanî  rêkxistîne,  di  çerxê  êkê  yê 

zaynî  da  tîreyên  Kirîstîyanî  ji  herêk  deverên  Felestîn  û 

bajêrên  rojhelatê mîna  entakîya  û eskenderîye  û Qertacê 

pêk dihat, zêdebarî Roma, heta li bidumahîka çerxê êkê yê 

zaynî, êdî di her herêmek ji herêmên Romanî yên ser kinarê 

derîya naverast da revendek Kirîstîyanî hebû.@

 

Peristgeh Û Sazîya Empiratorîya Romanî Ya Pîroz@

Binemayên  Felebûnê,  li  destpêka  çêbûna  xwe, 

metirsîyeka mezin li ser desthelata empiratorîya Romanî ya 

bitperistî  peydakir,  bi  taybetî,  ko  li  wî  demî  Feletî  bi 

şoreşeka  civakî‐  abûrî,  li  dijî  stemkarîya  ne  wekheva 

çînayetî, ya li wî çaxî di nav empiratorîya Romanî da hebû, 

dihate  hijmartin.  desthelatên  Romanî  hêrşên  çewsandinê 

yên berdewam li dijî Feleyan dikirin, li ser dema empirator 

Kilodyosî (41‐54), Feleyên naskirî ji bajêrê Roma derxistin, li 

serdema  empirator  Nîronî  (37‐68)  Feleyan  gelek  corên 

çewsandinê dîtin.@

Belê  di  ser  ewê  hemû  çewsandinê  ra,  Felebûn  ya 

berdewam  bû,  rêka  xwe  ji  bo  belavbûnê,  dinav  cwînên 

gelêrî yên li nav empiratorîya Romanî vedikir, heta li çerxê 

sê yê Kirîstîyanî bûye hêzeka metirsîdar li ser empiratorîya 

Romanî,  ji  ber  mişebûna  peykevên  wê,  ew  bû  eger,  ko 

empiratorê  Romanî  Deqldîyanos  (284‐305)  paldayî  bi 

dijwarî wan bi çewsînît, nemaze hijmara zora Feleyan dinav 

rêzên leşkerî da, gef li ser nemana tagîrîya ewan serbazan ji 

bo  empiratorî  û  empiratorîye  dikir.  heta  ewî  li  sala  (303) 

birek  fermanan  derkirin;  têda  ferman  da  peristgehên 

Feleyan biherêfin û nehêlin ew nivêjan biken, pertûkên wan 

bisojin  û  Keşîşên wan  zîndan  biken, wan  (Feleyan)  ji  nav 

rêzên leşkerî û karên hukmetê der biken, her wesa gelek ji 

Feleyan  di  serdema  Deqldîyanosî  da  hatin  kuştin,  lewra 

serdema  dumahîkê  ji  desthelatdarîya  Deqldîyanosî  bi 

(serdema şehîdan) bi nav diken.@

Dema  Qustentînî  (306‐337)  textê  empiratorîy  li  Roma 

wergirtî, bi xaleka giringa dîroka Feletîyê dihête hijmartin, 

heko  evî  empiratorî  ragehandina  xwe  ya  navdar  binavê 

(mîlano) derkirî, giringîya vê ragehandinê ji bo Kirîstsîyanan, 

bo wêrê vedigerît, ko danpêdan hatekirin, olê Feletîyê bûye 

êk  ji olên destûrday û hevbere digel olên dî yên putperistî 

di nav empiratorîya Romanî da, heta wî delîve bi Feleyan da 

ayredên  xweyên  olî  biken,  bi mercekî  sîstemî  têk  neden, 

her wesa peristgehên Kirîstîyanî mafê xudanî yê wergirt, di 

ser hindê ra Feletî li wî serdemî nebû olê fermî yê dewleta 

Romanî,  belê  digel  olên  dî  hate  hemberkirin,  Qustentînî 

hevsozîyeka  mezin  digel  Kirîstîyanan  hebû,  heta 

Kirîstîyanan nasnavê  (Qustentînê pîroz =alqedîs qustentîn) 

li wî kirbûn.@

Di  ser wê  çendê  ra Qustentînî  bi  goreyî  şîyanê  hewlda 

helwîstekî  navincî  li  navbera  Fele  û  putperistan wergirît, 

belê  piştî  mirna  Qustentînî  li  sala  337  her  sê  kurên  wî 

(Qustentînê  du  yê  û  Qustentînîosî  û  Qustanzî)  hevdijî 

sîyaseta  babê  xwe  reftarkirin,  ko ewan  heweka  hovane  li 

ser  putperistan  kirin  û  milk  û  malên  peristgehên  wan 

standin û nehêlan qurbanan ji bo xudayê xwe biden û heta 

dumahîkê bi ewê gehiştî, dergehên peristgehên wan bigirin.@

Belê  wesa  çêbû,  li  ser  destê  hindek  desthelatdarên 

Romanî, mîna  empirator  Jolîyanî  (361‐363),  yê  navdar  bi 

varêbûy, çunko ew ji Feletîyê vegerîya bû, dubare putperistî 

vejîteve, Jolyanî peristgehên putperistan vekirineve û pitir ji 

dêrê  çavdan  bi wankir,  zêdebarî wê,  ewî  Fele  dûrkirin  û 

hêdî...  hêdî  ji  karên  leşkerî  û  rêvebirinê  derkirin,  da 

putperistan  li  cihê  wan  danît.  belê  ev  hişîyarbûne  gelek 

dirêj  nebû,  nemaze  çaxê  empirator  Erkadîosî  (395‐408) 

desthelat wergirtî,  ferman  da  peristgehên  putperistan  ne 

hema bigirît, belê ew herifandin û ber û keristên wan ji bo 

avahîyên giştî bikarhînan.@

Her  wesa  empirator  Gistinîyan  (527‐565)  li  dijî 

putperistan rawestîyabû û birîyar da, zanko ya Ethîna (kelha 

putperistan)  li  sala  529  girt  û  yê  karê  wanebêjîyê  biket 

heramkir,  ji  ber  ewan  pesnd  nekirin  bawerîye  bi  Feletîyê 

bînin,  milkên  wan  jê  standin.  heko  kaûdanên  jîyanê  li 

feylesofên  putperist  tengbûyn,  neçar  bûn  berev  welatê 

Farisan çûn, Kîsra Enûşêrwanî bixêrhatina wankir, belê ew 

giravî  berev welatê  xwe  vegerîyan  piştî  Gstinîyanî  soz  bi 

Enûşêrwanî  dayî  bihêlît  ew  bi  azadî  peristina  bawerî  yên 

xwe biken; ew jî piştî peymana aştî yê li sala 532z bû, belê 

ew çakî  ji bo Gstinîyanî vedigerît, ko bi êk carî putperist  li 

herêmên Asîya biçûk nehiştin û şîya ewên mayî bi diravî û 

cilikan razî biket, olê Kirîstîyanî pesnd biken.@

 

Hevrikîya Serwerîya Olî Dinavbera Roma Û Qustentînê Da@

Pêşveçûna  rûdanên  ramîyarî,  li  pişka  rojhelata 

empiratorîya Romanî ya cudabû ji pişka rojava, ew bû egera 

dîyarbûna pileyên olî dinavbera peristgeha rojhelat û rojava 

da,  li  rojhelat  peristgeha  Qustentînê  û  peristgehên  dî, 

karûbarên  xwe  radestî  empiratorên  Pîzentî  kirin,  ewana 

maytêkirina  xwe  dikarûbarên  peristgehê  û  hevrikî  yên 

bawerdarîye da pitir lêkirin, heta empiratorê Qustentînî yê 

bi  rengekî  qeyserîyeka  Papayî,  anko  civandina  desthelata 

ramîyarî û olî bihevra kirî, tîtalên Romanî yên kevin, ewên 

empiratorî  dikene  serokê  bilindê olî  û  çavdêrê  karûbarên 

peykevên  olî,  di  serdema  Kirîstîyanî  da  her  mabû, 

empiratorên Pîzentî serwerîya olî  li ser peristgeha rojhelat 

hebûn û xwe bi parêzvanên wê dihejmartin û êk sîstem  li 

wêrê di paristin. her wesa peristgehê piştbestineka mezin li 

ser dewletê dikir, da hîmên xwe mikum biket.@

Belê  li  rojavayê  Ewropa,  kaûdan  bi  rengekî  cuda  ji 

rojhelata  Pîzentî  pêşveçû,  çunko  empiratorîya  rojava  piştî 

parvekirina cîhana Romanî lawaz bibû, ne dişîya mîna ewa li 

rojhelat  peydabûy,  desthelata  xwe  li  ser  peristgehê  û 

dewletê  pêkve  bi  sepînît,  bilez  kaûdan  hatin  guhartin  û 

pestgeha rojava desthelata xwe di kesatîya Keşîşê Roma da 

dît, ewê  kursîya berev Papayê hatîye guhartin, desthelata 

bilind li ser piranîya welatên cîhana rojava hebû.@

Kevtina textê empiratorîye li Roma bidestê berberîyan, li 

sala 476, Papayê rojavayê Ewropa kire serwerê êkane, her 

wesa di heman çaxî da ew ji desthelata empiratorê Pîzentî li 

Qustentînî  yê  dûr  bû,  ew  bû  egera  nemana  desthelata 

empiratoran  li rojava û Papayan  li Roma cihê empiratoran 

girtin, nemaze hêrşên  (Lîmbardîyan) berberîyan û herftina 

civakê  Romanî,  bûne  egera  bihêzbûna  sazîya  Papayî  li 

Roma. piştî evê sazî yê şîyana xweragirî û ramîyarî ya xwe di 

bihavê gotubêjên li gel berberîyan dîyarkirî, zêdebarî şîyana 

wan  li  ser  birêvebirina  bajêran,  bû  egera  çespandina 

desthelata Papayî û xurtîya wê pitir lêkir.@

Her  wesa  peristgeha  Roma  behaneyên  xwe  hebûn,  ko 

daxwaza kursîya Papayê li cîhana Kirîstîyanî biket, ji ber ko 

her ji destpêka çerxên navîn hizirek belav li nav peristgehên 

Ewropa  rojava  hebû,  bi  ankoya  mezine  Keşîşê  Roma  bi 

cêgirê  qedîs  Petrusî  dihête  hijmartin,  (Petrus)  jî  bi  dîtina 

rêberên  olî,  bi  cêgirê  Îsayê  Mesîh  li  ser  erdî  dihête 

hijmartin, eve ji alîyekî ve. ji alîyê dî ve, peristgeha Romanî 

hewlda  desthelata  xwe  ya  olî  bilind  biken  û  bi  ser  astê 

desthelata  ramîyarî  ya empiratorî bêxin, ew  jî, heko Papa 

Gîlasosê êkê  (492‐496)  şîayî  (nêrîna du  şûrî) yê bînît, ewa 

heta  çerxê  yazdê  pesndikirineka  berfire  dinav  Ewropa  da 

wergirtî,  bi  gotina  wî:  du  hêz  hukmdarîya  cîhanê  parve 

diken,  ew  jî  desthelata  Papayan  û  empiratorî  ye.  lê  belê 

berpirsîyarîya  ya  êkê  ji  ya duyê mezintire,  ji ber  ko  li  ser 

Papayane  muhasbeya  şahan  biken,  her  wesa  çunko 

empirator kurê peristgehê ye û erkê wî ye  fêr bibît, neko 

rênimayan li ser pirsên olî bidet.@

Peristgeha  Roma,  ne  tinê  hizira  serkêşîya  fakterê  olî 

ragirt,  lê  belê  peristgehê  ji  alîyê  abûrî  ve  rehên  xwe  kûr 

dahêlabûn,  ji ber ko wê gelek destkeftên giring ji hukmeta 

empiratorî  bidestve  înabûn.  ji  hemûyan  giringtir  bexşîn  û 

lêborîna bacê bûn, zêdebarî wê (peristgehê) kertên berfire 

yên  erdî  hebûn,  dahatên mezin  jêra  dihatin  û we  li  ewê 

kirin, pêdivî bi harîkarîya desthelatdarên Elmanî nebn. evê 

wekir,  samanê  Papayî  berfire  bibît  û  hîmê  abûrî  yê 

desthelata Papayî û xweserîya wî ya ramîyarî û olî û abûrî 

mikum bibît, her wesa wan dahatan şîyanek wesa bi wî dan 

hindek  deman  leşkeran  berhev  biket,  da  berevanîyê  ji 

desthelat û sermîyanên wan biket. 

Zêdebarî wê çendê,  ji ber  li dwîv êkhatina birek  ji kesatî 

yên  bihêz  bo  ser  kursîka  Papayî,  pişkdarî  di  blndikirina 

sazîya Papayê da kirîye û desthelata wê ya ramîyarî û olî li 

rojavayê Ewropa çespandîye.  li serdema Papa Girîgorê êkî 

yan yê mezin (590‐604), Papayî yê ruxsarek cîhanî yê bihêz 

wergirt  û  li  hemû  çerxên  navîn  ya  dîyar  bû.  Girîgorî  bi 

bilîmetîya  xwe  di  gotubêjîn  digel  Lîmbardîyan  da,  binavê 

milletê Romanî şîya aramî yê ji bo Roma peyda biket û karî 

ew cengên bi dirêjîya sîh salan dinavbera wan da bidumahîk 

bînît.  Girîgorî  bizavkir,  desthelata  Papayî  ya  sivîl  li  hemû 

parçên  mayî  yên  Îtalîya  belav  biket.  zêdebarî  ewa  kirî 

desthelata  Papayî  birastî  berev  Efrîkîya  û  Espanîya  û 

Engltera  jî  bir  û  karkir  kîşa  (mezhebê)  Katulîkî  li nav Qotî 

yên  rojava  belav  ket,  bi wê  çendê  Espanîya  jî  îna  dinav 

himbêza  peristgeha  rojava  da  û  her  wesa  pişkdarî  di 

belavkirina Feletî yê li Engltera da kir.@

Di  ser  hindê  ra,  ko  peristgeha  rojhelat  ji  hev  parçe  bû, 

cudahî  yên  bawerîy  dinavbera peristgeha Qustentînî  yê û 

peristgehên dî yên piştevanî li helwîstên Papayî yê li Roma 

dikirin  da  peydabûn.  di  ewê  hemû  hevrikîya  kîşî  da,  her 

peristgehekê ji wan hewl dida alîgirîya peristgeha Roma ya 

Papayî, bo xwe bidest ve bînît.@

Di  ser  hindî  ra,  li  sala  451  serkêşên  peristgeha  rojhelat 

civîneka olî, ya navdar bi navê  civata Xelqdunîya girêdan, 

dako  misoger  biken,  ko  wekhevîya  pile  û  payedarîye 

dinavbera  kursîya Roma û  kursîya Qustentînî yê da heye, 

belê  nûnerê  Papa  Lîo  yê êkê  (440‐461)  herdem  li  dijî evî 

boçûnî  bû,  bi  hizira,  ew  şûngirên  qedîs  Petrusî  ne,  heta 

hemû  esqefîyên  rojava  li  çerxê  pazdê  danpêdan  bi 

serwerîya  wan  kirin  û  ji  bilî  peristgeha  rojhelat  çi  hevdij 

nebûn,  her  wesa  empirator  Valntaynê  sê  yê  li  sala  455 

fermanek  da;  divêt  hemû  Keşîşên  rojava  milkeçî  Papayî 

bibin.@

 

Bizava Dêrê@

Li demê hêdî hêdî Feletî li nav empiratorîya Romanî belav 

dibû,  bizavek  olî  peydabû,  li  destpêkê  ya  serbixwe  bû  û 

dinav peristgehê da nebû, belê gelek nema û pişkek serekî ji 

sîstemê  peristgehê  vegirt.  jîyana  zuhdê  û  rebenîya  ji 

Feletîya berahîkê cuda bû, belê ev renge heta çerxê çarê li 

rojhelat bernîyas nebû û li rojava jî li çerxê pêncî navdar bû.@

Dinav civakî da bizava vegirtin û zuhdê, wek karvedaneka 

nêgetîv  li  ser  hevdijîyên  civakî  û  gendelî  û  tepeserkirina 

Felehan  bidestên  desthelatdarên  ramîyarî,  li  çerxê  çarê 

peyda bû. ko hindek ji Felehan dîtin, xwe ji cîhana derdorê 

dabbirin  û  bi  rêka  pakijî  û nivêjan  li qurtalî  yê bigerin, bi 

taybetî  piştî wê  stemkarîya  Fele  li  ser dema Deqldîyanosî 

toşbûynê,  ew  bû  eger  hindek  qurtalbûy  paldayn;  berev 

cihên  dûr  birevin,  da  hewarê  bo  hizir  û  wijdanê  bibin. 

hindek  ji  vekolerên  rojavayî  dîyarda  xelwetinişînî  wesa 

şirove  diken,  ko  ew  (derbirîneke  ji wê  nerazîbûna  ji  ber 

têhelbûna  hizirên  bîyanî  û  mijûlbûna  kesên  oldar  bi 

karûbarên cîhanî ve, bi ser bawerîya Kirîstîyanî da hatî).@

Ya  dîyare,  ko  xelwetinişînî  dîyardeka  giştî  ye,  di  hemû 

olên  kevinar  da  heye,  belê  sebaret  Kirîstîyanî  yê, 

Kirîstîyanên  Misirî  yên  berahîkê  bûn  ev  rengê  jîyana  olî 

jîyayn, navdartirîn kesê wan li Misirê qedîs Entonyos (251‐

356)  bû,  ewê  xelwet  ji  bo  rebenan  çêkirîn  û  ji  bo  her 

rebenekî  xelwetek  taybet avakirî,  belê  li  ser  hemûyan  bû 

pişkdarî  yê  di  peydakirina  pêdivîyên  xwe  yên  xwarnê  û 

cilikan da biken.@

Dîyarda  xelwetinişînî  yê  li  destpêkê  ya  takan  bû,  paşî 

hijmarek ji xelwetinişînên Kirîstîyanî li cihekî civîyan û dêrên 

taybet  damezrandin.  reben  li  bin  çavdêrîya  serokên  xwe 

têda  dijîyan.  ewî  serperistîya  rêkxistina  jîyana wan  li  nav 

dêrê dikir. jîyana rebenî yê ji Misirê destpêkir, berev sorîya 

û Asîya biçûk hat,  ji navdartirîn  reben  (xelwetinişîn)ê Sorî 

Sem'anî Emodî (390‐459) bû, ewê ji bo dema sîh salan li ser 

koçekê jîyayî.@

Ji ber ko bizava dêrî li serdema çerxên navîn, rolek mezin 

di dîroka Ewropa da gêraye û ew di gelek biwarên jîyanê da 

xwîaye:@

Di  biwarê  rewşenbîrî  da,  bi  dirêjîya  çerxên  navîn,  dêr 

navendên  serekî  yên  rewşenbîrî  û  fêrkirinê  man.  di  ser 

hindê  ra,  ko  çerxên  navîn  bi  alozî  û  mijdarîye  dihêne 

binavkirin,  belê  berdewam  dêr  regezê  bitinê  yê  aramîya 

civakê  Ewropî man  û  li  ser  veguhastina  keltûrê  şaristanî 

dinavbera rêviştan da kardikirin. dêran daneyên pertûkan li 

ber dnivîsîn (kopî dikirin) û heta hindekan ji wan başnivîs ji 

derveyî  dêrê  kirê  dikirin,  dako  digel  rebenan  pertûk  û 

destnivîsan  li  ber  libên  resen  binivîsn  û  bi  xemlînin.  dêr 

mîna embarên paristina pertûk û destnivîsên degmen lê hat 

bûn.  aferîna  nivîsandina  dengubasên  çerxên  navbera 

hêrşên  berberên Germenî  û avabûna  zanko yên Ewropî  li 

nîva duyê ji çerxê dwazdê bo dêrnişînan vedigerît@

Di  biwarê  abûrî  da,  dêrnişînan  pişkdarîyeka  çeleng 

dikirîyara berhemê abûrî  (çandinê û pîşesazî û bazirganî û 

xudankirina gîyaneweran) da li Ewropa rojava kirin; li demê 

reben bi nûjenkirina  erdên  nû  rabûyn,  ewên  ew  lê akincî 

bibûn,  piştî  ew  berhevkirîn  çandin,  her  wesa  li  ser 

zuhakirina  goman  (zelkawan)  û  pakijkirina  daristanan 

karkirin.  rebenan  tîtalên Romanîyan  yên  girêdayî  çandinê 

veguhastin  û  dahînanên  nivîserên  Romanî  li  ser  çandinê 

nivîsabûn paristin.@

Belê dibiwarê civakî da, dijîyana civakî da, dêr bi rolek baş 

rabûn,  pişkdarî  dikêmkirina  wan  arîşan  da,  ji  tengasî  û 

hingam û qeyranan, ewên civakî Ewropî di ber dinalî kirin, 

her wesa  bi  karê  belavkirina  harîkarîyan  radibûn,  ji  ewan 

harîkarîyen  xêrxwazan  ji  bo wan  terxan  kirbûn; her wesa 

dêr  bibûn nihanî,  jar û  zîvar û nexweş û birîndar pêşwazî 

dikirin, li deverên hêrşên berberî û Germenan pijkandibûn, 

harîkarî yên nojdarî û xwarin pêşkêşî wan dikirin.@

Belavbûna  jîyana  dêrê,  bo  egera  peydabûna  du  corên 

oldaran, ew jî:@

Cwînê  dêrê  yên  rêkxistî,  ew  olperist  bûn,  ko  milkeçî 

sîstemê  dêrê  yê  dîyarkirî  bûn,  her  wesa  navê  (Eklîrosên 

fermî) jî li wan dihêtekirin. 

Cwînê  dêrnişîn,  ew  jî  kesên  li  dêrê  diman,  ji Metiran  û 

Keşîş û Şemasan bûn,  ew bi cîhanî hatîne binavkirin, çunko 

ew  pitir  ji  rebenan maytêkerên  jîyana  cîhanî  bûn  û  pitir 

têkhelî  civakî  bûn.  her wesa  navê  (Eklîrosên  hevçerx  yan 

serdem) li wan dihêtekirin.@

Di  ser wê  ra,  her  ji  çerxê  çarê,  bizava  dêrî  cihekî  dîyar 

dinav  jîyana olî û cîhanî da girt, belê ji alîyekî dî ve, ew bû 

fakterekî  civakê  Kirîstîyanî,  nemaze  li  nîva  du  yê  ji  çerxê 

çarê, heko civakê cangira li sala 362 guman ji livînên bizava 

dîrî kirî, birastî ew bibû egera pijikandina xêzanê û pitirîya 

dergehên  jîyana  giştî  êflîckirbûn.  li  vî  çaxî,  tirsê  hukmeta 

Romanî vegirt,  ji ber pitirîya wan  takan  firoşgeh û zevîyên 

xwe  dihêlan,  dako  têkhelî  kertê  dêrî  bibin, Estinî yasayek 

derkir  û  têda  heramkir  ewên  erkê  xwe  yê  leşkerî  nekirî 

biçine dinav dêrî yê da.@

 

Belavbûna Bizava Dêrî Li Îtalîya@

Dîyarda rebenî û damezrandina dêran ji bo vê meremê, ji 

Misirê  û  Asîya  biçûk  berev  Ewropa  rojava  çû,  ji  berahîk 

dêrên li Ewropa avabûyn dêra Galîyan bû.@

Heta  çerxê  şeşê  zaynî,  galîya welatê êkanebû,  dinav  da 

sazîyên dêrî yên rêkxistî peyda dibûn, hewl didan li nîva du 

yê  ji  çerxê  çarê,  rebenan  bihnêrin  Îtalîya,  ji  wan  Keşîş 

Etinasîos bû, belê boçûnên wî , ji ber dijwarîya wan ya di ser 

şîyanên  xwe  li  ber  girtina  siroştîya mirovan  ra,  li  rojava 

serketin bidestve nehînan; belê di ser hindê ra li çerxê şeşê 

bo êkemîn car sazî yên dêrî li Îtalîya avabûn, zahdê navdar 

Bendektî pişkdarî di avakirin û pêşvebirina wê da kirîye.@

Ji  ber  ko  qedîs  Bendekt,  bi  xudanê  rolê  serwer  di 

avakirina  sîstemê  dîrî  da  dihête  hijmartin,  lewra  bi  navî 

(Bendektî) hatîye binavkirin, ewa wekirî bizava dêrî li Îtalîya 

li rojava berahîk bît, eve piştî sîstemî Bendektî şûna sîstemê 

dêrî yê berê  li Ewropa berbelav girtî, her wesa bo êkemîn 

car piştevanî û dilovanî ya Papayî bidestve hînan.@

Bendektê  Norsî  (480‐543),  ji  binemalek  navdara 

dewlemend  bû,  ji  bo  fêrbûnê  hinartîne Roma,  belê  ew  ji 

dîyardên gendelî yê bêzar dibît, xwe ji civakî veder diket û 

xelwetinişîn  dibît,  li  şkefteka  çîyayî  li  nêzîkî  Roma  jîyaye. 

nav û dengên vî xelwenişînê zahd gelek belav bûn, hijmarek 

peykevan  û  rahban  li dorên wî  civîyan û paşî birîyar dan, 

dêrekê  ji  bo  ewan  zahdan  û  rêkxistina  jîyana wan  ya  olî 

damezrînin,  li  sala  520  dêra Mont  Kasînoyî  (anko  çîyayê 

Kasîno) ji bo rahban li ser bermayên peristgeha xudavendê 

Romanî Epoloy damezrandin. ew êkemîn dêr bû  li  Îtalîya, 

paşî  bi  şêwazê wê,  gelek  dêr  li  piranîya  deverên  Ewropa 

rojava belav bûn.@

Bendektîyan  lîsteya  jîyana  rebenî  yê  belavkirin,  her 

binavê wî  (Bendekîn)  hate  binavkirin  û  têda  xelwetinişîn 

daxwazkirin, ko jîyana vederî û xelwetinişînî peyrew biken û 

mîna  endamên  civakek  hevkar  û  li  bin  desthelata  tunda 

serokê dêrê bijîn, milkeçî û bi tinêman û destberdana ji her 

tiştê wan hey ji bo dêrê li ser wan sepand, her wesa ferman 

li wan kirin, ji bo berjewenda dêrê kar biken. hêdî hêdî ew 

rêçk  (sîstem  û  hîm)a  Bendektî  li  kinarên  rojavayê  Ewropî 

belav bûn, pişkdarîyeka xurt dibiwarê pêşveçûna mirovî da 

kirin.  Bendektî  sîstemek  ji  bo  evê  dêrê  dana;  ji  sê  koçên 

serekî (neykirina xudî û milkeçî û karkirin)ê pêkhatî bû, wî 

hewl da guncanekê  li navbera peristinê û karî û sepandina 

pakî yên Feletî yê biket.@

Li  dumahîka  çerxê  nehê,  sistî  û  lawazî  di  nav  dêrên 

Bendektî  da  peydabûn,  heko mîr  û  desthelatdar  û  şahên 

Elmanî,  bi  ser  wan  dêran  da  zal  bûyn.  ewan  Elmanîyan 

destpêkir  serokên wan dêr û peristgehan  ji kesên  serdem 

damezrandin,  ko  xizmeta  berjewendîn  wanên  ramîyarî  û 

abûrî  biken.  her  wesa  mîrên  derebeg  dest  pêkirin, 

maytêkirin  di  samanên  wan  peristgeh  û  dêran  da  kirin, 

ewên  diketine  dinav  sinûrên  rêveberîya wan  ya  derebegî 

da, ew çend ji ber hindê çêbû, ko kesên berjewendparêz bi 

plên bilindên olî gehiştin. ewan giringî bi behayên sncî ne 

didan  û  pwîtedan  bi  berjewendên  xwe  yên  kesatî  û 

berjewendên wan mîrên  ew  bi  ewan  pileyan  digehandin 

dikirin.@

 

Qeyrana Peristgehê Di Dawîyên Çerxên Navîn Da@

Di maweyê, nîva çerxê nehê û dumahîka çerxê yazdê da, 

kaûdanên  peristgehê  li  empiratorîya  Romanî  têkçûn.  êdî 

Papayî,  desthelatdarî  li  ser  peristgehên  firehejmarên 

rojavayê Ewropa,  li Ferensa û Îtalîya û Engltera û Espanîya 

nema, her wesa Keşîş bûne kesên alîgirên derebegên ser bi 

şah  û mezine  doqan  ve,  her wesa  hevsergerîya wan,  bû 

egera  hindê,  ew  berev  civandina  samanî  biçin,  da  ji  bo 

zarokên wan bimînît.@

Her  wesa  Papayî  yê,  her  ji  çerxê  nehê  hewl  dida, 

desthelata  xwe  li  ser  şahan  û  kesên  dî  yên  rêveberên 

peristgehan ji alîyê ramîyarî ve bi sepînît, ji bo pêgehiştina 

wê çendê rêveberên peristgehê berev zrî û sextekarîye çûn, 

dako  belgeyên  kevinar dirist  biken  û Papayî piştbestinê  li 

ser biket, eve birêka belgenameya navdar bi navê  (xelatê 

Qustentînî) kirin, ew pêkhatîye ji fermaneka sexteya digotin 

ji  nik  empirator Qustentînî  derketî  ye,  heko  Roma  ya  nû 

(Qustentînî)  avakirî,  fermandaye  û  têda  destberdan  bo 

Papayî  yê  ji  Roma  ya  kevinar  kirîye,  heta  destberdan  ji 

hemû erdê empiratorîya rojavakirîye. peristgehê berdewan 

belgename  bikardihîna  heta  li  nêzîkî  sala  1440  bi  destê 

dîrokvan  Lornzo  Valayî  li  serdema  rênîsîyansa  Îtalî 

sextekarîya wê hatîye aşkirakirî@

Ji  ber  ko  astê  peristgeha  Katulîkî  hêşta  nizim  bû,  ko 

rêgirîye  li Papayên Roma biken,  ji bexşînên bi navê (çekên 

bexşînî)  rawestinînin,  ya  dîyare,  ko  çekên  bexşînê  êk  ji 

alavan bû, yên Papa Orbanî yê du yê  (1088‐1099) han bû 

birî, dako milletên Ewropî han bidet pişkdarîye di cengên 

xaçperistî  da  biken,  ew  cengên  meremên  wan  rojhelata 

Îslamî bûn, nemaze Felestînê, ko li beramber Papa bexşînê 

bi wan bidet, eger hat û Orbanê du yê li destpêkê karî bît; 

bi  daxwaza  pişkdarîye  di  van  cengan  da,  li  nav  civakê 

Klîrmonî  (başûrê  Ferensa)  li  sala  1095  behayê  peristgehê 

bilind  biket  û  li  bin  dirûşmê  bexşînê  leşkerî  li  rojhelata 

Îslamî bicivînît; belê zû peristgehê hewl da xwe û pêgîrîyen 

xwe  di  pişkdarîya  di  cengan  da  vedizît,  ew  birêka 

ragehandina  wê,  ko  ew  dê  bexşînê  bi  wan  cengaweran 

bexşît,  yên  li  şûna  wan  diçine  cengê  û  bi  samanê  xwe 

pişkdarîye, di êk ji hewên xaçperistî yê da diken li şûna ew 

bixwe pişkdar bin. ji ber ko berfirebûna Papayî bi karhînana 

hizira  xaçperistî  li  cengên dijî hevrikên  xwe  li nav Ewropa 

Katulîkî bixwe, dergehê kirrîna bexşînê bi diravî vekir, ew bû 

ya arîşa çekên bexşînê dîyarkirî, ta paşî Martin Loter (1483‐

1546) li dijî wê rabûy.@

Her  wesa  mişebûna  arastên  Elmanî,  yên  dewletên 

Ewropa rojava û bizava şahan ji bo sepandina desthelatên 

xwe  yên  navendî,  dinav  herêmên  xwe  da,  bo  egera 

lihevkevtina digel  desthelata  rewanî  ya peristgehan dinav 

welatên wan da, ew bû egera hevrikî yên dijwar dinavbera 

Papayî  û  empiratorî  da,  nemaze  ko  Papayî  di  serdema 

Girîgorê heftê  (1073‐1085) da, bi  rêka pêgîrbûn bi nêrîna 

(pîrozîya Papayî) li ser desthelata wî ya rewanî dijwar dibû. 

ji encamê wê çendê bû, ko Papayî digel desthelata serdemî 

ya kesê desthelatdarê Engltera (Wêlîyemê alfatih)î bihevçû, 

ewî ew çend pesnd nekir û her wesa empiratorên Ferensa û 

Elmanîya  dij  rawestîyan.  dûrketina  dinavbera  herdu 

desthelatan;  rewanî  û  cîhanî  mezin  bû,  nemaze,  ko 

desthelata  rewanî  bi  astekî  bilind gehişt,  heta  kar  bi  ewê 

çendê gehiştî, Papa Girîgorê heftemîn fermana heramkirinê 

sebaret empirator Hênrî yê çarê derkirî û hevrikî dinavbera 

Girîgorî  û  Hênrî  da  dijwar  bû,  heta  bi  ewî  radeyî  gehiştî, 

Papa Girîgorî  li  dijî hevrikê xwe Hênrî, daxwaza hewarê  ji 

Normandîyan kir û kar bi ewê bidumahîk hat, Normandî bi 

xurtî  çûne  dinav  Roma  da,  bi  sotin  û  wêrankirin  û 

hetkberîya xelkê wê rabûn, ew bo egera dijderketina raya 

giştî  li  beramberî  Papa  Girîgorî,  yê  egera  serekîya  wê 

karesata li wî demî bi ser Îtalîya da hatî bû.@

Her wesa peristgeha Katulîkî, ji ber egera lawazîya sazîyên 

xwe  bêhêz  bû,  ji  ber  ko gelek  ji  rêveberên olî,  bi  firotina 

pileyên  xwe  bi  samanî  rabûn,  ewe  ya  binavê  Sîmonî  yan 

bazirganîya pileyên olî dihête nîyasîn. Sîmonî: ji bo Sîmonê 

cadoger vedigerît; ewê hewldayî qedîs Petrusî  li beramber 

hindek diravî razî biket, ko karê wî li ewî pîroz biket, qedîsî 

bersiva wî da û got:  "tu bi  zîvên  xwe  ra wêranî, çunko  tu 

bizavê  dikey  pîrozîya  xudayî  bi  derheman  bikirî".gelek  ji 

Papayan  hewldan  birêka  dûrxistina  wan  oldarên  pileyên 

xwe bi samanî kirîn, berhingarîya Sîmonî yê biken.@

Zêdebarî wê  çendê,  gelek  demên  dirêj  peristgeh  lawaz 

dibû,  ji  ber  arîşa  hevsergerîya  kesên  oldar,  heko  pitirîya 

Keşîş û oldarên biçûktir hezkirîn hevserîye biken; ji ber ko çi 

yasayek nebû hevsergerîye li karmendên peristgehê qedexe 

biket, nemaze  li çerxê dehemîn, arasteyek hebû, ko berev 

wêrê diçû, ko erkên derebegî berev şûngirîye dibirin, ew bû 

eger kesên oldarên mezin û bi jin, kurên xwe li şûna xwe li 

ser karên oldarîye danin, ew bû wekirî, ew çîneka şûngirî yê 

bin û zîyan bi sîstemê peristgehî gehandin.@

Li  beramberî  wê  çendê,  kîşwerê  Ewropî  bizaveka 

berfireha guhartin û werçerxan dipitirîya alîyan da bixweve 

didît:@

Bo nimûne; dibiwarê abûrî da, li serdema çerxên dwazdê 

û  sêzdê,  li  kîşwerê  Ewropî,  pêşkevtinek  berçav  dibiwarê 

çandinê da peydabû, ew birêka bikarhînana erdê çandinê û 

hişkkirina derîyaçe û gom û birîna daristanan bû, zêdebarî 

wê çendê, pitirbûna berhemê çandinê, bo egera lêgerîyana 

bazarî  ji  bo  xerckirina  berhemê  zêde,  bi wê  çendê,  bajêr 

bilivîn  ketin  û  pişkdarîyeka  baş  di  vejandina  pirojên 

bazirganî û pîşesazî û pêşvebirina wan da kir.@

Di  ser  wê  çendê  ra,  bajêrên  Îtalî  piştî  lawazbûna 

desthelata  Îslamî  li  deverê,  dema  Normandî  li  derîya 

naverast  dîyarbûyn,  bizava  xwe  destpêkirin  ve,  her wesa 

hêrşên Mengolîyan bo deverên Rosîya û rojhelata naverast, 

guhartinên  giring  di  hevsengîya  abûrî  û  rojhelatê  da 

peydakirin, cenewayê ji bo Mengolan navendeka giring bû, 

belê venîzîyayê di peywendîyên xwe yên bazirganî da digel 

rojhelat,  bi  rêka  derîya  sor  piştbestin  li  ser  Memalîkên 

Misirê dikir.@

Lewra,  li  çerxê  sêzdê,  ji  encamê  mişebûna  arasteyên 

cîhanî dinav civakên Ewropî da, peristgeha Romanî dest bi 

hindakirina mezinîya  xwe  ya  cîhanî û  rewanî kir,  ji ber ko 

arastên  abûrî  yên  pêşkeftî  bi  rengek  serekî  di  hevdijî wê 

oyîngêrana peristgehê bûn, berfirehîya daxwazên qazancê 

hevdijîyeka xurt li navbera hezkirinên takan û bawerîya wan 

peydakir,  êdî  rênimayên  peristgehê  nikarî  berbendan  li 

beramber daxwaza qazancên mezinên danît.@

Di biwarê  ramîyarî da, hizira  samanên netewî  li Ewropa 

bilind bû, pwîtepêdana şahên Englîz û Ferensî û yên dî, pitir 

berev berjewendyên netewî çû, pitir ji pwîtepêdana wan bi 

berjewendên cîhana Kirîstîyanî ya Papayî bû. nemaze piştî 

hesta nerazîbûnê ya şahên Ewropî li beramberî maytêkirina 

Papayî  di  planên wanên  navxweyî  û  derve  da  pitir  lêhat, 

zêdebarî  hindê,  heko  hesta  netewî  li  şûna  hesta  olî 

werarkirî,  hêdî hêdî  çû dinav  peristgehên  niştimanperwer 

da,  êdî  rêverên  olî  dinav  şanişînan  da  hestpêkirin,  ko 

berjewendên  dewleta  wan  ji  berjewendên  peristgeha 

Papayî li Roma dgiringtirn.@

lê  belê  dibiwarê  zanistîda,  kîşwerê  Ewropî;  pêşkeftinek 

berçav  bixweve  dît,  nemaze  li  herdu  çerxên  dawî  yê  ji 

çerxên  navîn,  ew  çend  bi  saxletên  rênîsîyansa  Ewropî 

dihête  hijmartin,  seba  pêşveçûna  abûrî  ya  rêjeyî  û 

mişebûna  arastên  Elmanî  û  ewên  ji  encamê  hevrikîya  li 

navbera  desthelata  olî  û  cîhanî  peydabûyn,  her  wesa 

kartêkirinên Pîzentî û  Îslamî bi  rêka Endelus û Seqîlîayê û 

erdê pîroz rolekî giring di evê rênîsîyansê da hebû@

Zêdebarî  berfirebûna  hişîyarîya  rewşenbîrî  li  nik  çîna 

rewşenbîrên Ewropî, bi taybetî piştî peydabûna zankoyan li 

dumahîkên  çerxên  navîn,  ewên  bi  giringtirîn  navendîn 

rewşenbîrî  û  zanîyarî  li  Ewropa  dihêne  hejmartin,  ji 

giringtirîn zanko yên li çerxê duwazde dîyarbûyn; zanko ya 

polonîya li Îtalîya û zanko ya parês li Ferensa bûn, ko zanko 

yên  dî  yên  Ewropî  li  çerxên navîn  ji wan  çêbûyne, heta  li 

dumahîkên wan  çerxan  hejmara wan  bi  kêmasî  bi  heştê 

zanko yan gehiştîye.@

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

@ @

jêder 

@ @

QM@@@Ší—ÉÜa@À@biŠìa@„îŠbmLŠí’bÈ@bnÑÜa@‡jÈ@‡ïÉ

LôíÜaI†LpìiOpNH@@

RM@@@@@@óîŠí aàþÜ@óïÔ‹“Üa@óbïÜa@L‹Èb“Üa@ðznÐ@‡á«

LóïäïjÜaILò‹èbÕÜaQYYXYNH@@

SM@@paŠb›¨a@„îŠbmLçì‹‚aì@Šbºa@êäa@ãbÉÜa@I@çì‹ÕÜa

ôíÜaHLILpìiQYVXHwàLSN@@

TM@@@@@ó»‹mLôíÜa@Ší—ÉÜa@À@biŠìa@„îŠbmLæîi@ñ‹åèZ@@óïÈ

Lð–íÕÜaILò‹èbÕÜaQYVVNH@@

UMLóïjïÝ—Üa@l싨a@óïèbàLâbÔ@ë‡jÈ@âbÔILoîíÙÜaQYYPNH@@

VMLôíÜa@Ší—ÉÜa@À@biŠìa@òŠb›yLkï©a@‡á«ILÖ“à†RPPVNH@@

WM @@War and Peace in Ancient and Medieval History. edited by: Philip de Souza and John France. Cambridge University Press 2008.

XM @@The Oxford Illustrated History of Medieval Europe. Edited

by: George Holmes Oxford University Press 1988

YM@@@@@óïäïjÜa@óîŠí aàýaLça‹áÈ@‡ïÉ@†íá«

b›yìLbémŠILpìiRPPRNH