hubunganhubungan sesama manusia, khasnya antara etnik berbanding di zaman lalu. dalammasalima tahun...

HubunganSESAMA MANUSIA

PROFESOR DR. JAYUM A. JAWANB.A. (UNG-A), M.A. (Appalachian State), Ph.D. (Hull)

7 Disember 2007

Dewan Seminar AI- Farabi_ Fakulti Ekologi ManusiaUniversiti Putra Malaysia

Penerbit Universiti Putra MalaysiaSerdang • 2007

http://www.penerbit.upm.edu.my


© Penerbit Universiti Putra MalaysiaFirst Print 2007

Hak cipta terpelihara. Mana-mana bahagian penerbitan ini tidak boleh dihasilkansemula, disimpan dalam sistem simpanan kekal, atau dipindahkan dalam sebarangbentuk atau sebarang cara elektronik, mekanik, penggambaran semula, rakaman dansebagainya tanpa terlebih dahulu mendapat izin daripada pihak Penerbit UniversitiPutra Malaysia.

Penerbit UPM adalah anggota Persatuan Penerbit Buku Malaysia (MABOPA)No. Ahli 9802

Perpustakaan Negara Malaysia .. Cataloguing-in-Publication Data

Jayum A. Jawan, 1958-Hubungan sesama manusia / Jayum Jawan.(Inaugural lecture series)ISBN 978-967-5026-30-01. Personnel management. 2. Industrial relations. 3. Speeches,addresses, etc. I. Judul. II. Siri.658.3

Reka bentuk, atur huruf dan cetak o/ehPenerbit Universiti Putra Malaysia43400 UPM SerdangSelangor Darul EhsanTel: 03-8946 8855/8854Faks: 03-8941 6172http://www.penerbit.upm.edu.my


KandunganLatar Belakang

Asas Bermasyarakat

Kontak Pertama

8

10

15162023

Terma KemesraanKontrak SosialPerjanjian MalaysiaDasar Ekonomi Baru: Pengukuh Elemen Kontral Sosial &Perjanjian Malaysia

Rumusan 2730

32

35

39

Kesimpulan

Bacaan Terpilih

Biodata

Senarai Syarahan Inaugural

vIII

LATAH BELAKANGHubungan adalah ikatan asas dalam sebuah masyarakat manusia. la adalah murnidan sempurna apabila dijalinkan oleh dua atau lebih insan yang tidak mempunyaisebarang niat lain, sama ada tersurat atau tersirat, di sebalik keinginan untukberkawan semata-mata. Amat penting juga apabila hubungan yang dibinaitu melibatkan insan dari pengalaman dan latar belakang yang sama, sepertisosioekonomi atau kedudukan dalam masyarakat masing-masing. Sebaliknya,hubungan manusia menjadi kompleks dan mempunyai pelbagai dimensi apabilaada seorang insan yang berada dalam hubungan itu menaruh harapan bahawapenglibatan beliau dalam hubungan tersebut diharap akan mendatangkan suatukeuntungan kepadanya kelak. Hubungan tidak semestinya bermula dengan suatuniat tersirat daripada awalnya. Tetapi, apabila ada di antara insan dalam suatuhubungan itu sanggup mempergunakan kedudukannya dalam hubungan itu,maka sama ada niat tersirat itu adalah matlamat asal untuk berkawan atau iatimbul kemudian tidak ada perbezaannya dari segi kesan sikap tersebut kepadahubungan sesama manusia. la tetap akan mempermainkan hubungan sesamamanusia, termasuk menurunkan martabat hubungan itu kepada suatu yangboleh dijual beli, diniaga atau ditukar ganti apabila sahaja kehendak seoranginsan yang berada dalam hubungan itu memerlukannya.

Dewasa ini, ikatan tulen dan mudah manusia sudah lama retak. Nilai inisudah lama hi lang daripada kebanyakan hubungan antara manusia. Nilai-nilaimurni seperti keikhlasan, kejujuran, kesederhanaan, tolak ansur, akomodasi,ketelusan dan keterbukaan yang mendasari ikatan mudah manusia sudah lamaterhakis daripada banyak perhubungan atau persahabatan yang dibina olehdua atau lebih insan. Ini berlaku bukan sahaja di antara dua insan dari etnikberlainan, tetapi sudah lama juga berlaku dalam kelompok etnik yang sama.

Kehakisan nilai murni dari perhubungan manusia sudan lama berlakudisebabkan perubahan yang kian pesat dan melanda masyarakat dan individu.Oleh kerana nilai dan asas lama sudah berubah, maka keadaan hubungan sesama

Hubungan Sesama Manusia

manusia sekarang tidak lagi relevan dinilai dalam konteks kerangka lama itu.Ini kerana ia telah tercetus daripada asas dan nilai semasa yang amat berbezadaripada nilai dan asas yang terdahulu. Maka, dengan lahirnya nilai dan asasbaru dalam perhubungan manusia, maka bentuk dan tujuan hubungan manusiajuga turut berubah daripada asas yang mudah ke suatu yang kompleks danmempunyai pelbagai dimensi. Ini adalah ironik kerana pada waktu yang sarna,manusia sering mengingati hubungan mudah dan mesra di masa lampau itu,sementara realitinya beliau berada dalam dunia dan alam baru dengan nilai danasas yang baru dan berbeza. Justeru, manusia perlu mencari imbangan baru yangditentukan nilai dan asas semasa supaya keadaan hubungan sesama manusia itudapat dllihat, difahami dan dinilai dalam konteks yang sesuai dengan keadaansemasa.

Dalam keadaan manusia mudah sesat dalam arus perubahan yang pesatmelanda, ramai di antara mereka selalu teringat dan teringin berpatah balikke "pangkal jalan". Di sinilah mereka suka berkhayal mengingati betapa indahdan baiknya keadaan di zaman lampau berbanding zaman-zaman berikutnya,termasuk sekarang. Khayalan ini kadang-kadang membawa mereka untukmenyimpulkan bahawa tiada yang lebih baik di zaman sekarang mengenaihubungan sesama manusia, khasnya antara etnik berbanding di zaman lalu.Dalam masa lima tahun kebelakangan ini, sentimen mereka ini dapat dirumuskanseperti berikut: Pertama, hubungan sesama manusia melintasi batas etniklebih baik di awal tahun-tahun kemerdekaan Malaya (1940-an dan 195D-an)dan penubuhan Persekutuan Malaysia (1960-an). Pada zaman itu masyarakatMelayu, Cina dan India berinteraksi dengan rapat dan mereka dikatakan tidaksegan membina hubungan melintasi garis etnik. Perkara ini amat berbeza dimasa sekarang di mana setiap etnik hidup dalam sempadan masing-masingdan interaksi antara etnik hanya berlaku kerana terpaksa dan atas sebab-sebabstrategik. Pertimbangan lain yang kompleks mempengaruhi keputusan mengenaipembinaan hubungan antara etnik. Kecenderungan hubungan sesama manusia

1112

Jayum A. Jawan

kebelakangan ini berbeza dengan sitat lebih terbuka yang diamalkan padamasa-masa antara 1940-an sehingga 1960-an walaupun banyak rancangandan strategi menggalakkan perpaduan dan integrasi melintasi etnik telah pundisediakan oleh pihak pemerintah. Kenapa? Apakah benar kata dan anal isispengkhayal yang dihuraikan di atas?

Kedua, penyanjung zaman lampau juga menarik perhatian bahawaterdapatnya pertembungan nilai antara etnik di era 1940-an sehingga 1960-andi mana pelbagai etnik dapat berkongsi sebahagian nilai-nilai, meskipun adapengkritik yang mungkin mahu mengatakan bahawa nilai-nilai ini bukanlahsuatu yang asas dan mendalam. Justeru itu, sebagaimana diketahui umum,ia juga tidak kekal dalam menegakkan hubungan antara etnik. Apakah yangdimaksudkan? Mengambil contoh dari pencinta zaman lampau, mereka seringmenunjuk atau menggunakan industri hiburan tempatan zaman 1940-an hingga1950-an seperti lagu dan filem Melayu zaman seniman P.Ramlee dan Salomayang menarik peminat melintasi batas etnik. Ramai peminat P.Ramlee, Salomadan beberapa artis terkenal Melayu masa itu juga datang daripada masyarakatbukan Melayu seperti Gina dan India, termasuk bumiputera dari Sabah danSarawak. Begitu juga industri hiburan India, khasnya dari utara yang menjaditumpuan peminat daripada pelbagai etnik pada zaman berkenaan. Nama pelakondan bintang zaman itu seperti Raj Kapoor, Shashi Kapoor dan Rajesh Khannaserta tilem seperti Bobby mengikat peminat tanpa mengira garis etnik.

Perkara di atas itu amat berbeza dengan keadaan di masa sekarang di manaberhubung dunia hiburan, etnisiti tetap menjadi garis penentu berkaitan siapapeminat siapa. Minat setiap komuniti terhadap industri hiburan boleh jadidipengaruhi oleh latar belakang etnik. Kebanyakan peminat industri hiburantempatan yang dimonopoli Melayu datang daripada masyarakat berkenaanterutamanya. Sementara itu, masyarakat Gina pula tertumpu kepada industrihiburan mereka sendiri, sekalipun itu bermakna meminati industri hiburanyang berpusat di Taiwan dan Hong Kong. Kaum India pula lebih tertarik kepada

3111

Hubungan Sesarna Manusia

industri hiburan dari India, khasnya dari industri hiburan India Selatan. Justeru,haluan sudah mula berpecah dalam hal yang paling mudah dan asas dalampembentukan pandang dunia masyarakat majmuk.

Ketiga, keadaan zaman 1940-an sehingga 1950-an mungkin juga dipengaruhi. penjajahan. Sekaligus ia juga merupakan zaman serba kekurangan, khasnyadari segi pilihan dalam banyak aspek. Dari segi industri hiburan, di dunia disebelah sini, Studio Jalan Ampas pernah memainkan peranan terpenting dalammenyatukan pandangan dan selera masyarakat majmuk Malaysia. Akan tetapi,di era berikutnya, pelbagai pengaruh dan industri hiburan baru turut munculuntuk memberikan pesaingan dan pilihan. Oleh kerana persekitaran turutmengalami perubahan, maka setiap etnik mempunyai tarikan yang menawarkanmereka pilihan. Maka dengan itu bermulalah pandangan bahawa kelainan ituunik dan kelainan itu wajar dikejar supaya identiti masing-masing terserlahatau tertegak. Ini bukan suatu pegangan yang berkekalan kerana identiti massajuga tidak lama kemudiannya ditolak kerana ia dianggap mengaburkan sifat danasal usul seseorang itu dalam gambaran yang lebih besar. Misal kata, siapakahOrang Penan (gam bar kecil) dalam kerangka rakyat Sarawak (gam bar besar)atau rakyat Malaysia (gam bar lebih besar)? Apa beza Orang Penan itu denganOrang Cina yang juga rakyat Bangsa Malaysia? Dengan Orang Cina dari TanahBesar? Dengan India Malaysia atau India dari Tanah Besar India? DenganMelayu Malaysia atau Melayu Indonesia? Dalam keadaan sebegini, apakahtidak mungkin Orang Penan lebih rela dikenali sebagai Orang Penan Malaysiakerana dalam kontek ini sekurang-kurangnya mereka wujud dan mempunyaisebuah identiti dan dikenali (gambar kecil).

Keempat, apakah tidak mungkin hubungan etnik yang dikatakan kurang baikdi zaman sekarang tidak berpunca dari keruntuhan sistem hubungan manusiadi zaman yang lampau lagi. Zaman 1940-an sehingga 1960-an merupakansatu detik sebelum merdeka (Malaya). Tetapi selepas itu, kemerdekaan (1957)banyak membuka peluang dan pilihan. Bukankah ini yang merupakan punca

1114

Jayum A. Jawan

pelbagai arah yang boleh diambil atau dipilih setiap individu dan etnik dalammengorek sejarah dan meninggalkan kesan masing-masing? Selepas merdeka,usaha sepatutnya ditumpukan untuk membina satu negara bangsa. Akan tetapi,banyak tenaga telah diberikan untuk membina satu negara tetapi pada masayang sarna pelbagai tenaga juga dibenarkan untuk bersaing menegakkan banyakbangsa (i.e: kepentingan kebangsaan [satu bangsa] berlawanan dengan identitijenis kebangsaan [banyak bangsa] dalam negara yang sarna). Sejarah 1960-an sehingga kini dipenuhi dengan proses tuntut-menuntut, persaingan etnik,dan tolak ansur serta akomodasi dalam membina negara bangsa Malaysia.Dan kebanyakan proses tuntut-menuntut, tawar-menawar dan bertolak ansurserta berakomodasi adalah di antara Melayu dan Cina, dan kadang kala sahajamelibatkan kelompok yang kecillagi seperti Kadazandusun dan Dayak dari Sabahdan Sarawak. Kepelbagaian inilah yang mewarnai hubungan sesama manusiaatau etnik dengan pelbagai bentuk hubungan pada masa-masa tertentu, iaitu adakala ia menunjukkan seakan perpaduan dan integrasi itu amat tinggi. Adakalajuga hubungan itu menunjukkan persaingan hebat mendominasi hubunganbaik sesama manusia atau antara etnik, sementara konflik pun pernah tercetusapabila tahap minima akomodasi tidak dapat dicapai.

Keadaan hubungan sesama manusia atau antara etnik memang berbeza dizaman-zaman 1940-an sehingga 1960-an berbanding di tahun-tahun sejak1970-an yang banyak mengandungi peristiwa buruk dan mencabar prosesmembina negara bangsa seperti rusuhan 1969, Operasi Lalang pada 1987 danrusuhan Kampung Medan pada 2001. Ketiga-tiga insiden utama dan malang inimempunyai kaitan dengan etnik, iaitu sarna ada ia berpunca sebagai masalahetnik atau dalam proses ia berlaku unsur etnik menyusul masuk ke dalampertimbangan pihakyang bergaduh.lni belum mengambil kira beberapa insidenkecil yang tidak dilaporkan dari masa ke masa yang melibatkan pergaduhanmerentasi etnik di pelbagai kawasan dalam negara, termasuk misalnyapenghantaran SMS (sistem pesanan ringkas) yang menyebarkan berita bahawa

5111


terdapat pergaduhan etnik di Pasir Gudang, Johor pada petengahan kedua2007.

Kerenggangan hubungan etnik bukan perkara baru di negara ini. Namun, iaadalah suatu yang tiada seorang pun mahu mengakuinya kerana seorang yangmengakuinya akan dilabelkan sebagai "suara pembinasa" (prophet of doom).Kebanyakan pandangan mengatakan bahawa kebijaksanaan dalam hal ini ialahuntuk berdiam diri dan berharap ia akan berlalu dan selesai dengan sendiri.Kononnya, inilah kaedah paling baik untuk jaga hati orang ini, etnik itu dansebagainya. Tetapi sejarah menunjukkan bahawa suatu yang terpendam, akhirnyajuga akan tercetus dan bahannya turut membakar seperti tragedi rusuhan kaum(etnik) 1969. Masalah serius hubungan etnik benar-benarwujud apabila pelbagaikonteks telah memperlihatkan kerenggangan hubungan sesama manusia. Diinstitusi pengajian tinggi, iaitu sebuah tempat penting untuk memupuk kelahiransatu negara bangsa, polarisasi berasaskan etnik telah dilaporkan berlaku secaraberleluasa sejak awal 1990-an. Ini berlaku bukan sekadar suatu etnik tidak mahuberkongsi asrama dengan etnik lain, tetapi pemisahan hubungan berasaskanetnik turut berlaku di semua tempat, iaitu di kantin, bilik kuliah, persatuan danriadah. Sekumpulan mahasiswa dari satu etnik akan sentiasa memilih untukberkelompok di kalangan etnik mereka sendiri, iaitu baik semasa membuattugasan ilmiah untuk suatu kursus mahu pun duduk di kantin semasa minumdan makan, termasuk dalam aktiviti-aktiviti kokurikulum.

Setelah lebih lima puluh tahun selepas Malaya merdeka pada 1957 dan lebihkurang 45 tahun sesudah Persekutuan Malaysia ditubuhkan, hubungan sesamamanusia di negara ini masih berada di paras sederhana sahaja, iaitu secukupsahaja untuk menampung keamanan antara etnik bagi membolehkan prosespolitik dan pertumbuhan ekonomi berjalan lancar. Justeru, beberapa persoalantimbul. Apa lagi yang perlu dalam usaha memupuk hubungan sesama manusiayang lebih baik? Apakah yang tidak dibuat yang sepatutnya dilakukan? Apakahatau dimanakah masalah masih berada? Apakah benar kata-kata sesetengah

1116

Jayum A. Jawan

pihak bahawa manusia kelahiran 1940-an dan 1950-an mampu membinahubungan sesama manusia melintasi etnik dengan lebih baik berbandingketurunan mereka yang dilahirkan di zaman kemudiannya? Mampukah merekamengekalkan tahap hubungan berkenaan sekiranya mereka yang berada dizaman keturunan mereka? Zaman silih berganti. Persekitaran juga turut berubah.Manusia pula terikat kepada zamannya. Mana nak sama seorang yang dilahirkanpada era 1940-an dengan seorang yang dilahirkan pada era ke 1990-an? Padaera 1940-an, misalnya Malaya! Malaysia berada di zaman susah; negara ditakluk;ekonomi runtuh dan mata wang tiada nilai. Pada era 1990-an pula, negara majudan sejak 1970-an, ekonomi negara berkembang sekitar 4% setahun; rakyat yanglahir pada era 1990-an tidak kenai susah melainkan kemewahan, keselamatandan keamanan. Justeru, janganlah nak merayu supaya mereka faham dan dapatmenghargai keperluan berkerjasama yang ditunjukkan para pemimpin pelbagaietnik di masa lampau atau perjuangan dan pengorbanan pemimpin di zamanyang sama. Mereka tidak akan dapat berbuat demikian kerana mereka lahir dizaman yang berbeza maka mereka tidak mempunyai asas dan latar belakanguntuk menghargai perkara-perkara terse but.

Hubungan intim yang didasari nilai murni adalah lumrah hubungan sesamamanusia bagi masyarakat tradisional khasnya, termasuk kemudiannya olehmasyarakat luar bandar. Tempoh berkaitan penggunaan konsep "tradisional"atau "Iuar bandar" perlu dijelaskan. Di sini, tradisional digunakan bagi merujukkepada alam atau zaman sebelum kedatangan penjajahan, sementara dikotomibandar-Iuar ban dar adalah zaman selepas kedatangan penjajahan. Bagiwilayah di Malaya! Malaysia, ini boleh mewakili abad yang berbeza keranasejarah penjajahan adalah berbeza antara negeri Melayu dan Negeri Selat diSemenanjung, Sabah dan Sarawak. Dtkotorm in; penting dalam kajian ilmuanseketika sahaja. Mula; kurun ke-20, perbezaan bandar-Iuar bandar menjadikabur bagi kebanyakan negara yang sudah membangun, termasuk Malaysia.Ini adalah kerana sempadan yang menjadi pemisahnya suatu ketika sudah tidakrelevan menjelang abad ke-20.

7111


ASAS BERMASYARAKATBagi masyarakat tradisional seperti komuniti rumah panjang di Sarawakmisalnya, hubungan sesama manusia adalah intim di antara semua pendudukrumah panjang berkenaan. Ini adalah kerana lazimnya masyarakat atau komunitirumah panjang terdiri daripada sanak saudara. Setiap keluarga (bilik) danpara ahlinya mempunyai pertalian persaudaraan, sarna ada pertalian darahatau melalui perkahwinan. Justeru, perpaduan amat tinggi sekali di kalanganmasyarakat rumah panjang. Perpaduan ini wujud dalam pelbagai bentukhubungan dalam kehidupan berumah panjang.

Beberapa perkara dapat dikaitkan dengan perpaduan yang sedia wujud dirumah panjang. Pertama, pandang dunia mereka adalah sarna kerana ia didasarinilai bersamaatau nilai dikongsi. Kedua, nilai dikongsi diperkukuhkan lagi olehsifat kesamarataan yang ada pada masyarakat rumah panjang yang lazimnyaegalitarian. Semua boleh diibaratkan "dilahirkan sarna" (born equal). Tiadaseorang atau suatu bilik dalam rumah panjang itu lebih ketara berada berbandingyang lain. Ketiga, kewujudan sifat egalitarian ini bukan bermakna tiada suatubentuk susun atur (order) atau hiraki dalam masyarakat rumah panjangsebagaimana mung kin telah disalahertikan oleh pengkaji luar. Mereka telahmengatakan bahawa masyarakat rumah panjang atau Dayak adalah egalitarian.Oleh yang demikian, mereka menyimpulkan bahawa semua ahli masyarakatrumah panjang adalah sarna rata dan dalam komuniti itu tidak wujud sebarangsusun lapis. Rumusan ini yang dibuat oleh pengkaji luar adalah mungkinkesilapan besar pernah berlaku dalam kajian tempatan oleh sarjana luar keranawalaupun egalitarian secara umumnya, namun ada beberapa perkara pentingyang menunjukkan bahawa terdapat juga hiraki atau susun atur dalam masyarakatrumah panjang/ Dayak di Sarawak. Kedudukan penting dalam rumah panjangseperti jawatan Tuai Rumah (headman), Tuai Bilik (family/household head), TuaiBurung (bird elder/ auger), Manang (medicine man), Tuai Kayau (war leader),atau Manok Sabong (warrior) menunjukkan bahawa terdapat kedudukan dan

1118

Jayum A. Jawan

pembahagian kerja yang mempunys] peranan dan tanggungjawab yang berbezadan juga penghormatan yang turut berlainan kerana setiap satu tugas itu.

Justeru, tiada masalah utama berkaitan pelaksanaan dan penerimaan autorititradisional, kuasa dan pengaruh dalam masyarakat tradisional seperti dalamkomuniti rumah panjang. Autoriti tradisional, kuasa dan pengaruh dipegangoleh pelbagai jawatan atau pusat seperti Tuai Rumah, Tuai Bilik dan Tuai Burung.Kepatuhan adalah sukarela kerana sekiranya seseorang ahli yang dijatuhkanhukuman tidak mahu patuh, maka pemegang-pemegang autoriti tradisional,kuasa dan pengaruh dalam masyarakat berkenaan tidak mempunyai sokonganuntuk menguatkuasakannya. Namun, penguatkuasaan hukuman tradisionaltidak perlu kepada paksaan di zaman tradisional. Para ahll yang dijatuhkanhukuman akan dengan sukarela patuh kerana hukuman yang dijatuhkan itubertepatan dengan adat yang mengandungi nilai-nilai dikongsi. Bak kata pepatahMelayu: biar mati anak, jangan mati adat Tiada seorang pada bila-bila masaboleh terkecuali daripada pengaruh adat atau peraturan masyarakat, seperti katapepatah Dayak Iban pula: beja/ai be/a/au ke adat, tinduk berpanggar ke adat.Dalam kontek ini, "beja/ai" bukan bermakna "berjalan" seperti makna literalnya,tetapi "berjaga", "siang" atau "hidup". Justeru, semasa hidup, ada adat yangmemandu hidup seseorang. Bahkan semasa mati (diibaratkan tidur [tinduk] punada adat (atau peraturan) yang mengawal penyemadian seseorang itu. Begitupentingnya adat dan peraturan dalam kehidupan masyarakat tradisional sepertidi rumah panjang/Dayak.

Semestinya dalam masyarakat egalitarian atau saksama, setiap kedudukan inidiisi oleh seorang yang paling layak yang diangkat melalui proses penyaringanterbuka. Para abli sudah pasti tidak akan menerima sesiapa untuk mengetuaimereka tanpa seorang itu terlebih dahulu membuktikan bahawa beliau adalahpaling layak untuk tujuan tersebut.lnilah sifat kompetitif di kalangan masyarakatrumah Dayak yang sudah lama diakui wujud oleh pengkaji luar. Sifat ini jugadikatakan sudah menjadi sebahagian daripada komponen utama budaya

9111


masyarakat berkenaan. Kebaikannya sudah pasti bahawa pemimpin akandipilih secara terbuka dan dari kalangan yang dapat membuktikan kebolehandan seterusnya mengekalkan kelebihan ini untuk terus memegang tampukkepimpinan dalam masyarakat. Walau bagaimanapun, budaya ini semacamtidak konsisten dan bercanggah dengan sifat budaya saksama atau egalitariankerana menjadi tanda tanya ialah bagaimana pula seorang yang lebih baiksifat kepimpinannya boleh muncul di kalangan mereka yang mempunyai latarbelakang dan pengalaman yang lebih kurang sarna sahaja.

KONTAK PERTAMAPerkelompokan manusia mengikut garis ras atau etnik adalah fenomena alamsemula jadi. la bukan suatu sikap dan kecenderungan yang dapat dikikis denganbegitu mudah demi apa jua kepentingan dan matlamat yang mungkin lebihbesar iaitu negara bangsa. Biarpun tingkah laku manusia itu lama sudah diakuisebagai suatu yang dapat diajar atau dipupuk, ibarat kain putih yang dicorakkanwarna warninya oleh seorang pelukis; dan pada masa yang sarna, ia jugaturut diperakui sebagai suatu yang boleh diubah mengikut selera pelukisnya.Namun, hakikat dan hukum alam tetap mengatakan bahawa kaum Dayak lebihsenang tinggal dalam persekitaran kaum Dayaksahaja. Di sinilah mereka bolehmengamalkan segala cara hidup dan amalan budaya tanpa sebarang larangandan sekatan dari nilai dan budaya yang berlainan. Sentimen, kecenderungandan keadaan ini pasti dikongsi oleh Melayu, Gina, India dan Kadazandusun,termasuk sekali oleh bangsa Anglosaxon dan Hitam. Jika kecenderungannyaadalah sebaliknya, maka bagaimana mungkin timbul penempatan berasaskanetnik di Malaysia seperti Kampung Baru (Kuala Lumpur) yang diduduki majoritiMelayu, perkampungan India di Brickfields dan Sentul, dan perkampunganGina di Jinjang, Semenanjung; Kampung Melayu Petrajaya, dan petempatanGina di Kuching Selatan, Kuching, dan perkampungan Melayu di KampungNyabor, Sibu, Sarawak; atau yang berasaskan ras seperti perkelompokan hitam

11110

Jayum A. Jawan

di pedalaman bandar (inner city) kota New York, konsentrasi komuniti Guba diMiami, Florida; ikatan Gina di bandar-bandar Gina seperti di beberapa negeri diGal ifornia, New York dan bandar utama UK seperti di Manchester dan London;dan perkampungan India di Leeds-Bradford, UK.

Rumah panjang tetap diduduki Dayak (sarna ada Iban, Bidayuh atau OrangUlu). Ini adalah keadaannya berkurun-kurun sebelum Sarawak terbuka kepadapengaruh luar yang bermula dengan kedatangan Brooke yang diundang untukmemerintah negeri berkenaan pada awaI1840-an. Setiap penduduk bumiputeraseperti Melayu, Dayak, Iban, Bidayuh, Orang Ulu dan Melanau menetap dikawasan dan sempadan masing-masing. Pertemuan antara etnik berlaku diluar wilayah masing-masing dan ia berlaku bagi tujuan yang mendatangkanfaedah kepada kedua-dua pihak. Sejarah silam Sarawak melaporkan bahawaDayak Skrang dan Melayu bersatu di Laut Gina Selatan, iaitu tempat kedua-duakelompok itu bekerjasama melakukan rompakan. Tiada masalah dalam hubunganmereka kerana tiada persaingan; hanya kerjasama. Dayak Iban Skrang lebihgemar mendapatkan kepala musuh yang dikalahkan sementara harta benda danbarang kemas lain dikebas oleh Melayu. Dengan pedagang Gina, hubungan jugasementara dan tertumpu kepada urusan jual beli. Tongkang besar akan mudi kehulu sungai yang diduduki Dayak untuk mencari pelanggan di rumah-rumahpanjang yang berada di sepanjang sungai itu. Hubungan awal dengan pedagangGina, termasuk juga dengan pedagang Melayu tidak begitu mesra kerana unsurtipu menipu antara satu sarna lain. Konflik adalah minima selagi etnik berlainannilai, cara hidup dan budaya tidak kerap bertembung dalam ruang fizikal yangsarna, sarna ada untuk urusan jual beli atau apabila terserempak secara tidaksengaja dalam kehidupan.

Mengekalkan pemisahan antara etnik yang sedia kala adalah selaras dengandasar Brooke yang memerintah selama 100 tahun mulai 1841. Tiga Rajah yangsilih berganti memerintah menyatakan bahawa itu adalah dasar terbaik supayakeadaan semula jadi Sarawak yang mereka jumpai ketika itu terpelihara dan

11 III


pelbagai etniknya tidak terganggu kerana kehad iran pemerintahan Rajah berkulitputih itu. Ini boleh disamakan dengan dasar umum empayar British yangtidak mahu campur tangan dalam urusan tempatan. Justeru Dayak (Bidayuh)dan Melayu yang merupakan kelompok pertama dijumpai Brooke di Sarawak(kawasan sebesar Kuching ketika itu) dibiarkan menjalankan urusan yang sediamereka lakukan sebelum itu. Apabila keperluan membukaaktiviti ekonomi untukmengumpul dana bagi membangunkan Sarawak, barulah Brooke memilih untukmenggunakan pedagang dan pekerja Gina bagi tujuan itu. Brooke menggalakkankedatangan pendatang Gina dari Tanah Besar secara beramai-ramai mulai awal1900 an.

Kedatangan pendatang Gina ini telah menimbulkan dimensi baru dalamhubungan manusia, khasnya hubungan mereka dengan penduduk bumiputeraseperti Dayak (Iban, Bidayuh dan Orang Ulu) dan Melayu. Pertama, kedatanganimigran Gina menimbulkan persaingan untuk ruang fizikal, khasya tanah untukpelbagai kegiatan ekonomi yang dirancang oleh kerajaan Brooke. Sejarah awaltelah melaporkan bahawa konflik mensifatkan hubungan antara Dayak Iban danpendatang Gina di sekitar kawasan Rejang bawah. Pergaduhan disebabkanpendatang baru telah mengambil alih tanah yang ditinggalkan oleh Dayak keranasistem pertanian cara pindah randah atau "potong, bakar dan pindah". Kedua,Kerajaan Brooke memang menggalakkan pemisahan kerana pada pandanganRajah ia adalah terbaik untuk mengekalkan cara dan gaya hidup serta amalantradisi unik masyarakat pelbagai etnik di negeri berkenaan. Apa yang cubamereka buat ialah menentukan ruang fizikal setiap etnik terus terpelihara. Ketiga,terdapat juga sebilangan kecil pendatang ini yang keluar dan menceroboh masukke kawasan orang lain, iaitu kawasan bumiputera dan mendirikan kediamanmereka di situ. Pada ketika ini barulah nampak kesediaan dan kesanggupanpendatang Gina merendahkan diri demi mendapat tempat dan boleh hidup diruang fizikal Dayak. Dayak yang terkenal dengan budaya dan sikap peramahlagi terbuka mudah terpedaya dan menerima mereka sehingga sanggup untuk

11112

Jayum A. Jawan

memberi dan berkongsi ruang fizikal supaya pendatang itu boleh memulakankehidupan baru di situ. Tapi sikap rendah diri dan kesediaan menyesuaikan diriitu tidak berpanjangan kerana ia hanya wujud hanya pada generasi pendatangitu sahaja iaitu pada peringkat ibu bapa pendatang. Anak-anak pendatang sudahlupakan perkara ini, ibarat: "kacang lupakan kulitnya". Mereka tidak mengambilkisah tentang pengorbanan Dayakyang membantu ibu bapa mereka hidup dalamalam Dayak. Hartanah dan bantuan yang memberikan mereka kehidupan barudan kejayaan di tempat asing masih dipegang oleh ibu bapa mereka sehinggake hari ini dan masih membantu anak-anak mereka dalam urus niaga. Tetapi,perasaan berterima kasih kepada Dayak yang membantu suatu ketika dahulusudah tidak diingati lagi. Betapa cepatnya mereka, seperti pernah dikatakan olehseorang bekas Perdana Menteri Malaysia, " ...mudah lupa".

Pertembungan terhad sesama manusia atau antara etnik di Sarawak berlakusepanjang pemerintahan Brooke (1841-1941) dan ia mula terbuka sedikitpada zaman Ko/ani. Walaupun Brooke cuba mengekalkan pelbagai dunia etnikyang wujud bersebelahan melalui dasar "tidak campur tangan" dan "pecahdan perintah" namun mereka terpaksa juga membuka sedikit ruang untukpertembungan bumiputera dengan pendatang kerana keperluan pelbagaidasar kerajaan dan pentadbiran mereka. Pada awal pemerintahannya dandemi mewujud dan memantapkan kerajaan, Rajah James terpaksa menaklukikawasan-kawasan berhampiran demi mendapatkan pengiktirafan di sampingkeamanan bagi kerajaan mereka. Akibat itu juga, pelbagai kelompok dan etnikyang menduduki kawasan-kawasan berlainan itu dibawa untuk berinteraksidalam ruang fizikal yang diwujudkan oleh Brooke. Dalam kerajaan Brooke,setiap masyarakat bumiputera dan juga pendatang Cina diberi perwakilan.Walaupun ahli masyarakat pelbagai etnik masih kekal dalam ruang fizikalmasing-masing, namun wakil mereka seperti pembesar-pembesar Melayu,penghulu atau temenggong bagi masyarakat bumiptera Dayak dan kapitan bagimasyarakat pendatang Cina kerap bertemu untuk memberi nasihat kepada Rajah

13 III

Hubungan Sesarna Manusia

yang memerintah mengenai hal ehwal masyarakat masing-masing. Sehinggaitu tiada sebab untuk bersikap kompromi, kerjasama dan bantu membantudengan bumiputera kerana mereka datang untuk sementara dengan niat mencarikekayaan semata-mata. Selepas mendapat kekayaan, mereka akan balik ke negaraasal. Justeru, tembok yang ditegakkan dasar dan amalan Brooke menepatihasrat mereka dan mereka senang menegakkan institusi sosial mereka secaraberasingan daripada pentadbiran Brooke dan bumiputera. Dalam konteks itu,pendidikan yang diasaskan bertujuan menyediakan mereka untuk kembali suatuhari nanti. Oleh itu, bukan sahaja kandungan pengajaran didasarkan kurikulumdi negara China, tetapi guru-guru juga hendaklah didatangkan dari sana bagimengekalkan keaslian sistem pendidikan.

Pengasingan diri yang ditegakkalloleh masyarakat pendatang sepertigambaran ringkas di atas bukanlah suatu yang unik kepada pendatang Cina diSarawak sahaja tetapi ia turut menggambarkan keseluruhan sikap pendatangtermasuk Cina di perantauan Asia Tenggara. Bagi pendatang Cina, pegangandan amalan ini hanya mula berubah apabila dasar kerakyatan China diubahselepas Perang Dunia Kedua. Selepas Perang Dunia Kedua, China tidak lagiakan menggangap seorang Cina di luar negara China sebagai rakyatnya secaraautomatik. Kerana ini, maka Cina di Sarawak, seperti juga di lain-lain tempat,mula melihat negara tempat mereka berada ketika itu sebagai negara sendiri.Perkara ini memaksa pertembungan antara penduduk bumiputera negaraberkenaan dengan pendatang Cina kerana pendatang itu perlu mendapatkanruang fizikal di tempat berkenaan.

Kebanyakan kisah negara yang mempunyai banyak pendatang pada zamansebelum merdeka dipenuhi dengan sejarah perjuangan antara pendudukbumiputera dengan pendatang kerana pendatang memaksa diri merekamemasuki ruang fizikal di tempat berkenaan.lni sudah pasti akan mencetuskantentangan daripada penduduk bumiputera atau tempatan. Di Sarawak dan Sabah,persaingan antara penduduk bumiputera dan pendatang Cina tidak sehebat

11114

Jayum A. Jawan

apa yang berlaku di Negeri-negeri Tanah Melayu dan Negeri-negeri Selat.Sejarah melaporkan bahawa penduduk Sarawak tidak bersedia untuk merdekaselepas tamat pendudukan Jepun pada 1946, termasuk sehingga ke penubuhanMalaysia pada awaI1960-an. Hanya usaha dan kempen bersungguh-sungguhpelbagai pihak berjaya menimbulkan sambutan positif di Sabah dan Sarawak.Ini berbeza berbanding di Negeri-negeri Tanah Melayu dan Negeri-negeri Selat,di mana desakan untuk mencapai kemerdekaan bagi negeri-negeri berkenaanmemaksa semua pihak supaya bersedia untuk berunding dan bekerjasama iaitudi antara Melayu sebagai penduduk bumiputera, pendatang Cina, pendatangIndia dan penjajah Inggeris. Di Semenanjung, perjuangan dan perundinganuntuk mencapai kemerdekaan telah mempengaruhi corak hubungan manusia,khasnya antara pelbagai etnik. la telah menghasilkan apa yang popular digelar"kontrak sosial" antara pelbagai etnik dan pihak penjajah tentang banyak perkaramengenai politik dan pemerintahan di Persekutuan Tanah Melayu yang terdiridaripada Negeri-negeri Melayu dan Negeri-negeri Selat.

TERMA KEMESRAAN

Hubungan sesama manusia di Negeri-negeri Tanah Melayu, Negeri-negeriSelat, Sabah dan Sarawak adalah kompleks. Ini bertentangan dengan hakikatbahawa hubungan manusia sebenarnya adalah mudah kerana lazimnya iadibina berasaskan suka sarna suka. Tetapi hubungan sesama manusia dalamPersekutuan Malaya dan kemudiannya Persekutuan Malaysia adalah amatkompleks kerana ia didasari oleh pelbagai terma dan peraturan yang ditaksirkanberubah-ubah dari semasa ke semasa. Perubahan penaksiran ini berlaku keranaia bergantung kepada siapa yang berkuasa untuk mentaksirkannya pada waktu-waktu tertentu. Berhubung Persekutuan Malaysia pada masa kini, pelbagai termahubungan mesra telah ditetapkan. Selain boleh wujud kerana prinsip "suka sarnasuka", hubungan sesama manusia hendakalah diwujudkan mengikut dua garispanduan utama, iaitu "Kontrak Sosial" (1948) yang dihasilkan untuk menyatukan

15111

Hubungan Sesanna Manusia

pelbagai etnik di bawah Persekutuan Malaya dan "Perjanjian Malaysia" (1963)yang menggabungkan empat wilayah: Malaya, Singapura, Sabah dan Sarawak.Selain dua terma utama itu, Dasar Ekonomi Baru (DEB) (1971) turut memainkanperanan amat penting dalam mewarnai rupa dan bentuk hubungan sesamamanusia yang sudah ditentukan corak dan bentuknya oleh "Kontrak Sosial"dan diubah suai atau dihalusi pula oleh "Perjanjian Malaysia".

Kontrak Sosial

Kontrak sosial adalah pakatan politik yang dicapai antara Melayu dan bukanMelayu (iaitu bekas pendatang Cina dan India) di bekas Negeri-negeri Melayudan Negeri-negeri Selat di Semenanjung sahaja. la tiada kaitan secara langsungdengan penduduk bumiputera dan pendatang Cina di Sabah dan Sarawak.Sejarah melaporkan bahawa kepentingan kontrak sosial ini ialah ia menyediakankerangka untuk kerjasama antara pelbagai etnik di Persekutuan Malaya yangbakal mendapat kemerdekaan pada 1957. Pakatan ini menyentuh beberapaperkara pokok tentang masyarakat, politik dan pentadbiran Persekutuan TanahMelayu. Pertama, kontrak sosial menentukan Persekutuan Tanah Melayu 1948yang merdeka pada 1957 adalah sebuah negara majoriti Melayu. Sesetengahsarjana menggunakan konsep "ketuanan" Melayu bagi menggambarkan keadaanini sekalipun dengan berhati-hati kerana ada pihak bukan sahaja mengambilhati ke atas penggunaan konsep itu tetapi membangkang penggunaannya sarnasekali. Tetapi dari segi praktik dan amalannya, kedua-dua konsep ini tiada beza;bahkan ia membawa maksud yang sarna, iaitu ia merujuk kepada kekuasaan yangberada di tangan satu pihak sahaja, dan dalam konteks ini, orang Melayu.

Bagaimanakah dua konsep di atas itu tidak berbeza? Pertama, janganpandang kepada konsep muafakatyang diamalkan oleh Barisan Nasional semata-mata.lni adalah kerana amalan boleh memberi gambaran yang agak longgar danjauh sekali mencerminkan keadaan sebenar mengenai asas berpolitik. Kedua,penilaian mesti didasarkan kepada data dan asas sebenar politik. Dalam konteks

11116

Jayum A. Jawan

ini, kuasa di peringkat persekutuan ditentukan oleh kedudukan kerusi DewanRakyat selepas setiap pilihan raya umum. Di Malaysia, pada pilihanraya umum2004, terdapat sejumlah 219 kerusi di Dewan Rakyat. Sehubungan itu, kuasaberkait rapat dengan siapa atau kumpulan mana yang menguasai majoriti kerusiDewan Rakyat di Parlimen. Siapa atau masyarakat manakah yang menguasaimajoriti kerusi tersebut? Setakat pilihan raya 2004, terdapat 219 kerusi DewanRakyat di parlimen. Dari jumlah itu, lebih kurang 76% (167) dari kerusi ituadalah kerusi Dewan Rakyat dari negeri di Semenanjung. Sebanyak lebih kurang24% (52) kerusi Dewan Rakyat itu adalah dari Sabah (24) dan Sarawak (28).Dari sejumlah kerusi Dewan Rakyat semenanjung (Le. 167), lebih kurang 70%(117) adalah kerusi majoriti Melayu yang mana pengundi Melayu merupakanmajoriti tidak kurang 51% daripada pengundi berdaftar di kawasan-kawasanberkenaan; bakinya yang lebih kurang 30% (50) adalah kerusi majoriti Cina.Setakat pilihanraya 2004, data Suruhanjaya Pilihan RayaMalaysia menunjukkanbahawa masyarakat India tidak mempunyai satu pun kerusi Dewan Rakyat diparlimen yang mengandungi pengundi majoriti daripada masyarakatnya.

Kedua, hakikat ingin mengekalkan kedudukan majoriti (atau ketuanan)Melayu yang terancam kerana rancangan Kesatuan Malaya mempunyai kaitanrapat dengan kelahiran "Hak Istimewa Orang Melayu" yang turut menjadisalah satu terma dalam kontrak sosial dan termaktub dalam PerlembagaanPersekutuan. Peruntukan ini memastikan bahawa kedudukan Melayu(Semenanjung) adalah terjamin. Sementara kedudukan Melayu terjamin,kerakyatan bagi pendatang Cina turut diperincikan dengan jelas. Dleh keranaprinsip terbuka jus soli yang memperuntukan semua yang dilahirkan diTanah Melayu layak mendapat kewarganegareannya, maka peruntukan barudalam Perjanjian Persekutuan Tanah Melayu 1948 ialah: (1) seseorang bolehdipertimbangkan kewarganegaraan setelah beberapa tahun bermastautin di sini,tertakluk kepada tingkah laku yang baik; (2) boleh berbahasa Melayu; dan (3)sedia mengangkat sumpah setia kepada raja dan negara. Ini adalah pertukaran

17111

Hubungan Sesanna Manusia

etnik yang penting antara Melayu dan bukan Melayu. Bukan Melayu, Cinakhasnya dan juga India, menerima Malaya sebagai negara majoriti Melayudan sebagai balasan, hak mendapat kewarganegaraan yang dilonggarkan bagimemberi peluang kepada sebilangan besar bekas pendatang dan keturunanmereka mendapat kewarganegaraan Persekutuan Tanah Melayu atau Malaya.

Ketiga, kontrak sosial mengembalikan kedudukan dan kedaulatan Raja-rajaMelayu dalam sistem kerajaan beraja. Pada hakikatnya, Raja-raja Melayu sudahlama hilang kuasa sebenar dalam pemerintahan. Ini berlaku sejak penjajahanlagi. Kepentingan pemulihan kedudukan Raja-raja Melayu sangat penting keranaia menjadi pusat kesetiaan Melayu dan tempat naungan mereka. Amnya, bagiGina dan India, institusi ini tidak penting. Keempat, agama Islam menjadi agamaPersekutuan. Sehubungan peruntukan ini juga dan sebagai timbangannya,agama-agama lain terus dibenarkan untuk dianuti tanpa sebarang sekatan.Bahkan turut termaktub dalam Perlembagaan ialah peruntukan bahawa setiapagama dibenar untuk menguruskan hal ehwal berkaitan agama masing-masing.Persetujuan etnik (Melayu, Gina dan India) mengenai peruntukan ini adalah jugapenting kerana "majoriti Melayu" (ketuanan Melayu). Walaupun demikian, iatidak memberikan gambaran bahawa Malaya pada ketika itu atau kemudiannyaadalah sebuah negara Islam.

Kelima, bahasa Melayu adalah bahasa kebangsaan. Seperti peruntukanagama, bahasa-bahasa lain tidak dihalang penggunaan dan pengajarannya.Peruntukan ini juga penting kerana ia turut menambahkan lagi sifat negaramajoriti Melayu kepada senarai yang sudah dibincangkan sebelum ini iaitukedudukan Raja-raja Melayu, kewarganegaraan, hak istimewa orang Melayudan agama.

Hubungan sesama manusia, iaitu antara etnik seperti Melayu, Gina danIndia, termasuk juga dengan Orang Asll, adalah berpandukan pakatan ini. Padabeberapa abad pertama sejak kontrak itu dimeterai, persetujuan-persetujuan yangdicapai dalam kontrak berkenaan amat dihormati dan menjadi garis panduan

11118

Jayum A. Jawan

dalam membina hubungan sesama manusia atau antara etnik. Tetapi senti menini tidak sepenuhnya dikongsi oleh generasi mendatang. Dengan setiap generasibaru, seman gat kerjasama, tolak ansur dan berkompromi yang dilahirkan olehkontrak sosial semakin pudar. Mereka tidak dapat menghayati semua ini danmula mempersoalkan pelbagai peruntukan melalui perjuangan yang hanyaberasaskan kepentingan etnik atau komuniti masing-masing. Perkara seumpamaini terus memisahkan masyarakat dan mendesak setiap masyarakat untuk terusmenuju matiamat masing-masing.

Sebelum 1970-an, tuntutan dalam kontrak sosial tidak mengundang kritikandan tentangan secara terbuka. Ini kerana ia tidak dilaksanakan secara teraturdan bersungguh tetapi secara sambillewa, bebas dan terbuka. Justeru, pesaingyang sudah mempunyai kelebihan menyukai pesaingan bebas dan terbuka inikerana pemainan sentiasa memihak kepada mereka. Pada masa yang sama,pemain baru pasti akan terkandas selalu kerana mereka tiada pengalamandan daya saing untuk membolehkan mereka bertanding secara adil denganpemain veteran berpengalaman. Kebebasan dan persaingan tanpa kawalan inimenghampakan harapan kemerdekaan rakyat Malaysia. Ini adalah kerana dengankemerdekaan, rakyat Malaysia mengharapkan bahawa kedudukan mereka akanberubah ke arah yang lebih baik. Walaupun sudah merdeka, perkara ini tidakberlaku kerana kelompok yang lebih maju sebelum ini terus maju ke hadapandan yang kurang maju terus ketinggalan.

Rusuhan 13 Mei 1969 menggambarkan apa yang boleh berlaku sekiranyamasalah pembangunan, terutama jurang antara etnik tidak ditangani dengan baik.la adalah satu kejadian untuk mengingatkan penduduk pelbagai etnik Malayabahawa walaupun imbangan kuasa didakwa telah berubah ke arah memihakkepada Cina selepas pilihan raya 1969, Melayu masih "mengawal" keadaankerana asas berpolitik yang menunjukkan Malaya ialah negeri majoriti Melayutetap tidak berubah.

19 II.


Perjanjian MalaysiaHimpunan terma baru yang mendasari hubungan sesama manusia di alamPersekutuan Malaysia terkandung dalam pakatan politik yang digelar "PerjanjianMalaysia". Selepas 1963, terma-terma inilah yang mendasari hubungan sesamamanusia atau antara etnik khasnya, termasuk hubungan antara wilayah sarna adapusat-negeri atau negeri-negeri. Dengan itu, maka "kontrak sosial" hanya tinggalsebagai sebuah dokumen sejarah. Ini bukan bermakna, elemen-elemennyatidak reievan dan penting lagi dalam negara baru. Sebenarnya, semua elemenkontrak sosial dahulu masih penting dan ia perlu "difahami semula" denganpelbagai aplikasinya dalam alam dan negara baru. Dahulunya, ia mengikatMelayu, Cina dan India, termasuk Orang Asli yang tinggal di PersekutuanMalaya sahaja. Selepas Malaysia, bilangan kelompok etnik yang turut terikatbertambah banyak lagi dan ia menjanjikan kerumitan kepada proses berpolitikdan membina negara bangsa. Namun apa sekalipun, ikatan yang berdasarkanterma dalam kontrak sosial itu hanya sebahagian daripada apa yang terkandungdalam Perjajian Malaysia.

Apakah "Perjanjian Malaysia" sebenarnya? Perjanjian Malaysia adalah satukomitmen politik untuk bekerjasama dalam Persekutuan Malaysia yang asalnyaterdiri daripada empat wilayah: Malaya, Sabah, Sarawak dan Singapura. la jugalebih daripada sekadar senarai persetujuan yang persetujui dan kemudiannyadimaktubkan dalam Perlembagaan Persekutuan. Perjanjian Malaysia adalahlebih daripada itu. Sebagai satu komitmen komprehensif, ia boleh dikatakanterdiri daripada: (1) persetujuan-persetujuan yang dicapai secara bertulis olehpara pemimpin, dan perkara-perkara yang dipersetujui dimaktubkan dalamPerlembagaan Persekutuan seperti yang dapat dilihat dan dibaca di bahagian-bahagian tertentu dalam Perlembagaan berkenaan, contoh: perkara dalamperlindungan tambahan bagi Sabah dan Sarawak; dan kuasa imigresen yangdiberikan kepada Sabah dan Sarawak; (2) persetujuan untuk tidak bersetujumengenai perkara-perkara yang tidak dapat diputuskan dengan konsensus

11120

Jayum A. Jawan

iaitu permintaan supaya peruntukan perlembagaan seperti "Islam adalahagama Persekutuan" tidak dipakai di Sabah dan Sarawak; dan permintaan untukmengekalkan bahasa Inggeris sebagai bahasa rasmi bersama bahasa Malaysia;dan (3) janji mulut, bahawa Sabah dan Sarawak akan membangun dalamMalaysia dan penduduknya yang berbilang etnik, khasnya bukan Melayu danbukan Islam (Dayak Sarawak dan Kadazandusun Sabah khasnya), tidak perlurisau kerana kerajaan majoriti Melayu Semenanjung akan memberi layananyang saksama dan adil kepada semua penduduk bumiputera.

Seperti kontrak sosial, Perjanjian Malaysia adalah suatu yang telah difikirkandengan mendalam oleh pelbagai pihak yang terlibat. Banyak masa dan tenagatelah ditumpukan untuk membincangkan keraguan dan kebimbangan sesetengahpihak tentang kedudukan dan nasib mereka dalam negara baru. Ini berkaitandengan beberapa perbezaan asas yang memisahkan penduduk Malaya, Sabahdan Sarawak, termasuk Singapura. Walau bagaimanapun, persetujuan yangtelah dicapai tentang cara mengendalikan Malaysia menunjukkan kewibawaandan kebijaksanaan para pemimpin dalam mencari kata sepakat supaya Malaysiamenjadi realiti. Pelbagai terma yang dipersetujui berjaya menenangkan keraguandan kebimbangan awal tentang Malaysia. Walau bagaimanapun pelaksanaanterma itu tidaklah dibuat sehebat usaha semasa mencari kata sepakat untukmenghasilkan terma-terma kemesraan itu. Sebaik sahaja Malaysia ditubuhkan,keutuhan persetujuan dan integriti persekutuan tercabar. Masalah timbul dariSingapura dan ia berakhir dengan penyingkiran negeri itu daripada Malaysiapada 1965. Masalah yang serupa terus mencabar ketahanan perjanjiankerana kerajaan negeri Sabah dan Sarawak juga menghadapi masalah dengankepimpinan persekutuan atau pusat. Penyingkiran Singapura tidak meredakankeadaan kerana Sabah dan Sarawak melihat pemisahan itu sebagai alternatifsekiranya masalah tidak dapat diselesaikan secara bersama. Bertentangandengan tradisi untuk berbincang bagi mencari kata sepakat, kerajaan pusattelah menggunakan kuasa darurat untuk menyelesaikan masalahnya dengan

2111


Sarawak pada 1965. Pemecatan Ketua Menteri Sarawak pertama, Stephen KalongNingkan, seorang Dayak Iban, tidak menyampaikan mesej yang baik mengenaihubungan sesama etnik dan kerjasama antara etnik daripada kerajaan pusatkepada masyarakat Dayak walaupun Ketua Menteri kedua yang menggantikanKalong Ningkan itu adalah juga seorang Dayak Iban, iaitu Penghulu Tawi Sli.

Keraguan dan kebimbangan lahir semula. Apakah kebimbangan dankeraguan terdahulu itu benar? Apakah perjanjian itu hanya "kata-kata man is"bagi memikat sahaja? Sesudah seorang itu termakan umpan, maka setia kepadajanji tidak penting. la adalah ibarat "nasi sudah menjadi bubur". Kes KalongNingkan bukan persaingan politik peribadi antara Kalong Ningkan dan TunkuAbdul Rahman, Perdana Menteri Malaysia pertama.la berkait dengan, pertama;isu hubungan kerajaan (negeri dan pusat) dan kedua, hubungan sesamamanusia pelbagai etnik. Sehubungan itu, kes Kalong Ningkan mempunyaikesinambungannya yang agak kuat di Sabah di mana kepimpinan negeri seringmuncul berasaskan perjuangan hak negeri yang terkandung dalam tuntutan DuaPuluh Perkara. Sekurang-kurangnya sebuah parti muncul dan merampas kuasapada pertengahan 1980-an kerana memperjuangkan hak dan autonomi negeri.Kedua, kes Kalong Ningkan berkait dengan persaingan dan polarisasi politiktempatan di antara Dayak-Melayu sebagai kelompok bumiputera. Persaingan iniadalah dalam konteks janji perkongsian kuasa antara Dayak dan Melayu, tetapijanji lisan ini menjadi kompleks apabila orang ketiga, iaitu minoriti Melanaumasuk campur dalam formula itu. Bagaimanakah kepimpinan politik Melanaucampur tangan dalam konteks perkongsian kuasa antara Dayak dan Melayu diSarawak?

11122

Jayum A. Jawan

Dasar Ekonomi BaruPengukuh Elemen Kontrak Sosial & Perjanjian MalaysiaDasar Ekonomi Baru (DEB) yang dilancarkan pada 1971 bukanlah suatu ideabaru. la berkaitan rapat dengan satu daripada matlamat kontrak sosial1948.Ini ialah "Hak Istimewa Melayu" atau "Hak Istimewa Melayu serta BumiputeraSabah dan Sarawak" selepas 1963 kerana penubuhan Persekutuan Malaysia.Dalam konteks itu, DEB boleh dilihat sebagai suatu perancangan teratur danrapi bagi mencapai sasaran meletakkan Melayu serta bumiputera Sabah danSarawak di tempat yang selaras dengan kedudukan mereka sebagai bumiputeranegara. Dalam hal ini, "hak istimewa" ini telah menetapkan kedudukan danperanan Melayu serta bumiputera Sabah dan Sarawak dalam segala aspekkehidupan bermasyarakat di Malaysia sarna ada dalam bidang sosial, ekonomidan politik. Sehubungan itu, DEBmerupakan jentera ekonomi bagi mengagihkanhasil pertumbuhan ekonomi negara kepada semua etnik. Untuk tujuan itu, iamenetapkan prinsip agihan berasaskan kedudukan dan nisbah setiap etnik dalamtaburan penduduk negara.

DEB dilancarkan ekoran rusuhan kaum (etnik) 1969. Tragedi ini pentingkerana ia menyedarkan bahawa walaupun Malaysia adalah sebuah negara bebasdan berdaulat, namun ekonominya masih dikawal oleh kepentingan asing.Gambaran kasar data pemilikan saham yang disenaraikan di Bursa Saham KualaLumpur pada 1969 menunjukkan sebanyak lebih kurang 70% daripada sahamitu dimiliki oleh orang asing atau kepentingan asing; hanya sekitar 26% sahajadimiliki oleh rakyat Malaysia iaitu Melayu dan kepentingan Melayu, lebih kurang2%; India, lebih kurang 1%; dan Cina, lebih kurang 23%. Justeru, DEB bertujuanmengubah keadaan ini iaitu merapatkan jurang pemilikan saham antara orangMelayu dan bukan Melayu termasuk bumiputera di Sabah dan Serawak. DEBjuga diperkenalkan untuk memastikan bahawa kawalan terhadap ekonomi nantiberalih ke tangan rakyat Malaysia. Di samping itu, ia juga bertujuan menentukanbahawa pemilikan saham ini diagihkan sarna rata berasaskan satu kaedah yang

23111


mengambil kira nisbah suatu kelompok dalam taburan penduduk negara.Pada awal1970-an, Melayu dan bumiputera terdiri daripada lebih kurang

. 60% daripada penduduk negara, sementara Gina adalah lebih kurang 30%dan India lebih kurang 10%. Mengikut eara DEB, maka pembahagian yangadil dan saksama adalah 60:30:10. Namun formula ini belum praktikal untukdipakai pada waktu itu kerana tahap pembangunan atau kemajuan berasaskanetnik adalah amat berbeza. Jurang antara etnik ini bukan sahaja wujud dalamkonteks pemilikan saham seperti yang ditunjukkan oleh data di atas tetapi iajuga menggambarkan keadaan dalam pelbagai sektor seperti pekerjaan di manabilangan profesional seperti doktor, akauntan, peguam dan jurutera Melayu danbumiputera adalah amat keeil berbanding Gina khasnya. Justeru, buat sementarawaktu supaya masyarakat Melayudan bumlputeracapat "mengejar" etnik yangsudah maju, perhatian "istimewa" mesti diberikan kepada mereka. Kaedah agihanini mengingatkan kepada sebuah eerita rakyat dari Sarawak yang berjudul JeluNubai (i.e. TheAnimal Goes [Tuba] Fisihing). Ini adalah cerita mengenai aktivitimemaneing beramai-ramai atau dikenali komunal. Pada penghujung aktiviti,maka hasil dikumpulkan untuk diagihkan. Hasil perbincangan antara merekayang terlibat, maka ditetapkan bahawa cara pembahagian yang baik adalah yangdidasarkan kepada keperluan dan bukannya berdasarkan timbangan unit yangsarna rata bagi semua. Misalnya, sudah tentu seekor gajah memerlukan bahagianyang besar berbanding seekor rusa dan juga pelanduk. Begitulah seterusnyakeperluan setiap binatang lain yang turut terlibat dalam memaneing beramai-ramai, pembahagian yang adil kepada mereka adalah mengikut keperluanmasing-masing. Gara ini juga selaras dengan pepatah Dayak: Pedua badak,mil kelikil, besai kelikai ( kaedah pembahagian badak, kepada yang besar, makabesarlah bahagian dan kepada yang keeil, keeillah bahagian mereka).

Walau bagaimanapun, umumnya DEB adalah bersifat sederhana dalampenetapan sasaran jangka pendeknya, iaitu meningkatkan penglibatan Melayudan bumiputera ke tahap 30% menjelang 1990. DEB jelas tentang sasarannya,

11124

Jayum A. Jawan

iaitu orang Melayu serta masyarakat bumiputera Sabah dan Sarawak. Tetapiapakah bahagian Sabah dan Sarawak? Bagaimana pula mengagihkan hasilpertumbuhan ekonomi ini kepada pelbagai kelompok bumiputera di Sabah dandi Sarawak? Perkara ini tidak pernah diberi perhatian walaupun prinsip umumnyasedia ada dalam DEB, iaitu nisbah suatu etnik dalam taburan pendudukan negeri(negara). Berdasarkan prinsip ini, maka secara kasar sebanyak lebih kurang43% daripada hasil yang mengalir ke Sarawak sepatutnya diperuntukkan kepadaorang Dayak Iban, 11% bagi Bidayuh, 7% bagi Orang Ulu, 30% bagi Melayudan 9% bagi Melanau. Ini adalah adil kerana berdasarkan nisbah setiap etnikbumiputera dalam taburan penduduk negeri, iaitu Dayak Iban (Iebih kurang30%), Bidayuh (8%), Orang Ulu (5%), Melayu (21 %) dan Melanau (6%).

Walaupun DEB umumnya adalah baik untuk semua etnik dalam negara, iatidak mendapat sokongan sepenuhnya. Di kalangan bumiputera yang sepatutnyamenikmati hasilnya, pandangan mengenainya juga berbelah bagi. Pertama,matlamat DEBmemang baik kerana semua ada bahagian pada dasarnya. Tetapi,dalam mengejar matlamat jangka panjangnya, maka usaha bersepadu dantumpuan lebih di peringkatawal perlu diberikan kepada Melayu dan bumiputerakeranamereka jauh ketinggalan disebabkan dasar ekonomi British yang memihakkepada Gina selama tempoh penjajahan. Penumpuan lebih kepada Melayudan bumiputera inilah yang menyebabkan sokongan bukan Melayu dan bukanbumiputera amat lembab. Seperti sering diperkatakan pelbagai pihak iaitu selagiorang Melayu dan bumiputera tidak mempunyai daya saing seperti masyarakatlain yang sudah maju, maka dasar ekonomi yang memihak kepada orangMelayu dan bumiputera akan pasti diteruskan supaya jurang pembangunansosio-ekonomi antara bumiputera dan bukan bumiputera dapat dirapatkan.Apabila matlamat ini tercapai, barulah kaedah agihan mengikut nisbah pendudukpraktikal untuk dilaksanakan bagi semua.

Kedua, bahagian setiap bumiputera Sabah dan Sarawak tidak pernah

25111


dibincangkan dengan jelas. Justeru, mudah sesebuah negeri, sarna ada Sabahatau Sarawak terbabas dalam melaksanakan prinsip dan tujuan DEBdi peringkatnegeri. Perkara ini amat serius kerana dua sebab: pertama, sepanjang waktuselepas Malaysia, suara tidak puas hati daripada masyarakat bumiputeradi Sabah dan Sarawak sering kedengaran. Suara mereka semakin kuat danjuga kerap; mereka mengadu tidak dipedulikan oleh kerajaan negeri khasnyadi Sarawak, sementara di Sabah ketidakpuasan hati pernah menyebabkanpertukaran parti yang memerintah di peringkat negeri; kedua, kegagalan DEBmembangunkan pelbagai bumiputera di Sabah dan Sarawak akan menjejaskanprestasi keseluruhan DEB dan sekali gus menghampakan pelaksanaan "HakIstimewa Melayu dan bumiputera Sabah dan Sarawak"; dan ketiga, semua inipasti menunjukkan kelemahan dan ketidakprihatinan kepimpinan negeri dalamhal ini.

Ketiga, DEB diakui tidak mencapai matlamat 30% pada 1990. Kerajaan telahmelaporkan bahawa pada 1990, kira-kira 20% sahaja matlamat itu dicapai.lniberkait dengan pemilikan saham di Bursa Saham Kuala Lumpur. Dalam bidangdan sektor lain, semangat DEB meningkatkan penglibatan Melayu khasnyadalam i.e. bidang profesional seperti doktor, jurutera, peguam dan akauntan.Oleh kerana DEB, maka bilangan orang Melayu Semenanjung khasnya danbumiputera Sabah dan Sarawak amnya telah bertambah dalam bidang-bidangprofesional. Tetapi isu sebenar di sini ialah bukannya soal peningkatan sehingga20% sahaja, atau kenapa 30% tidak tercapai pada 1990, atau 45% telahdicapai menjelang petengahan abad ke-19 sebagaimana didakwa oleh seorangpenyelidik dari sebuah pusat penyelidikan swasta. Paras sebenar dan terakhiryang perlu dikejar selaras dengan agihan mengikut nisbah pendudukan ialahlebih kurang 65%. Ini tidak terhad kepada pemilikan saham di Bursa SahamKuala Lumpur sahaja, tetapi dalam setiap sektor dan bahagian penting sosial,ekonomi dan politik negara. Walaupun ini tercapai sekali pun, semangat DEB

11126

Jayum A. Jawan

akan tetap kekal kerana ia prinsip agihan dan bukan alat untuk mencapai suatumatlamat. la adalah matlamat yang adil dan saksama.

RUMUSAN

Pertama, hubungan sesama manusia atau antara etnik dalam masyarakat pelbagaikaum di Malaysia adalah kompleks. Corak hubungan seperti ini akan berterusankerana negara ditubuhkan berasaskan kerangka perkauman atau bersifat etnik.Justeru, rakyat kelahiran praMalaya merdeka dan juga prapenubuhan Malaysiakhasnya telah terasuh untuk berfikir dan bertindak dalam konteks ini iaitu etnikmasing-masing dan bukan berjuang, berfikir dan bertindak untuk rakyat Malaysiaamnya. Dalam konteks Malaysia, bekerjasama kerana Melayu, Gina dan Indiadiwakili dalam kebanyakan urusan politik khasnya dan pentadbiran negaraamnya. Tetapi kaedah yang sarna sukar dibela seterusnya dengan sebaik mung kindalam Malaysia kerana semua etnik yang penting atau utama dalam negara tidaksentiasa diwakili sarna ada dalam proses politik kebangsaan atau pentadbirannegara baik di peringkat persekutuan mahupun di negeri-negeri berkenaan. DiMalaya suatu ketika, Melayu, Gina dan India mungkin etnik terpenting di negaraberkenaan, tetapi di negara Malaysia, Kadazandusun, Bajau dan Murut danbanyak lagi etnik keeil di Sabah dan Dayak Iban, Bidayuh, Orang Ulu, Melayudan Melanau di Sarawak turut penting juga. Di negeri-negeri berkenaan merekaamat penting sekali walaupun ini tidak selalu diambil kira dalam konteks politiknasional. Bahkan dalam proses politik dan pentadbiran negeri, mereka seringdiketepikan oleh kepimpinan negeri kerana sokongan mereka boleh digantikandengan sokongan dari parti pemerintah di peringkat pusat.

Kedua, kompleksiti hubungan sesama manusia juga akan berlanjutankerana sifat pemimpin yang berjiwa besar tetapi bertindak sederhana. Dalamsistem pemerintahan, prinsip amnya ialah bahawa sebuah kabinet atau jemaahmenteri yang menerajui pemerintahan negara memerintah bagi pihak semua.Ini tidak bertentangan dengan hakikat bahawa seorang ahli jemaah mungkin

27111


dilantik bagi mewakili sesuatu etnik. Namun sebagai menteri, beliau tetapmenteri untuk semua rakyat dalam negara berkenaan. Pernahkah seorangmenteri yang merupakan pemimpin utama sebuah parti yang mewakili suatuetnik bercakap bagi pihak masyarakat etnik lain? Kalau diteliti semua ucapan-ucapan perhimpunan parti-parti utama komponen pakatan negara, jarang isudan masalah "orang lain" dibincang dan diberi tumpuan dalam perhimpunan-perhimpunan berkenaan. Justeru, kalau inilah cara perkongsian kuasa, siapakahmewakili dan bercakap bagi pihak etnik-etnik yang tidak diwakili seperti OrangAsli, Dayak Iban, Bidayuh dan Orang Ulu?

Hampir 50 tahun Malaysia sudah ditubuhkan, baru kebelakangan ini, iaitusejak awal tahun 2000, fokus pemerintahan dan kepimpinan negara nampak mulaberalih daripada bersifat perkauman (etnik) kepada pendekatan nasional. Walaubagaimanapun ini masih perlu dilihat dengan berhati-hati kerana setakat inibanyak kenyataan mengenai pendekatan ini, tetapi pengisiannya belum setimpalretorik. Namun, sekurang-kurangnya pucuk pimpinan sekarang sudah mulaisedar bahawa perubahan itu perlu dan bukan pilihan kerana desakan keterbukaandan ketelusan yang dibawa oleh proses globalisasi serta liberalisasi.

Ketiga, hubungan sesama manusia atau antara etnik gagaI dipertingkatkanke tahap yang tinggi walaupun pelbagai dasar dan strategi telah dilancarkanoleh kerajaan bagi mendokong prinsip DEB. Pandangan ini selaras denganbeberapa pandangan umum yang sering dibahaskan dalam media massa mulailewat 1990-an lagi mengenai hal ini. Antara perkara yang dapat disimpulkanmengenai hal ini ialah bahawa perpaduan dan integrasi yang telah digalakkanselama ini tidak seimbang antara Melayu dan bukan Melayu (Gina dan India)dan juga di antara Melayu dan bumiputera Sabah dan Sarawak, termasukjuga di antara pelbagai kelompok bumiputera Sabah dan Sarawak itu sendiri.Pelaksanaan DEB dan prinsipnya secara umum memberi pertimbangan yangberat kepada imbangan di antara Melayu dan bukan Melayu (khasnya Gina danIndia) di Semenanjung; perhatian kurang diberikan kepada imbangan di antara

11128

Jayum A. Jawan

Melayu (Semenanjung) dengan bumiputera Sabah dan Sarawak, termasuk diantara pelbagai kelompok dalam kelompok bumiputera Sabah dan Sarawak itusendiri. Justeru, di awal tahun 2000, ketinggalan bumiputera Sabah dan Sarawakberbanding Melayu Semenanjung telah diakui bagi kali pertama dalam laporanRancangan Malaysia Kelapan dan oleh Perdana Menteri Malaysia sendiri dalamsatu Kong res yang dianjurkan oleh Sarawak Dayak Graduate Association (SDGA)(Sarawak) dan Institute for Indigenous Economic Progress (INDEP) (Sabah)pada 2002.

Sementara keadaan di atas menggambarkan situasi di peringkat pusat ataupersekutuan, apakah situasinya berbeza di peringkat negeri? Di Sabah? DiSarawak? Kalau berdasarkan rungutan sepanjang tempoh Malaysia, dan terkinimelalui pelbagai kongres dan seminar seperti yang dianjurkan oleh SDGA danINDEP, maka kekecewaan beberapa kelompok bumiputera Sabah dan Sarawakamat ketara. Kalaulah keadaan ini tidak begitu baik di Sabah, keadaan iniamat teruk sekali di Sarawak kerana sejak 1970-an, Sarawak terus dipimpinoleh kumpulan yang tidak prihatin. Sebaliknya, mereka telah menyebabkanpersekitaran yang subur untuk perbalahan etnik seperti keadaan politik pada1983, 1987 dan awal 1990-an. Ketinggalan atau peminggiran Dayak jelasdan perkara ini telah pun diakui dalam Rancangan Malaysia Kelapan apabilalaporan itu menyatakan bahawa bumiputera minoriti telah tertinggal dalamarus pembangunan dan mereka perlu diberi perhatian khas supaya merekadapat bersama-sama menikmati hasil pertumbuhan ekonomi dan sekali gusmendapat agihan "buah" (fruits) merdeka yang dijanjikan semasa pembentukanMalaysia dan bukan hanya dapat mencium baunya sahaja semasa masyarakatlain berkongsi hasil di musim buah-buahan.

Keempat, apakah peranan swasta dalam hal ini? Peranan mereka amatpenting sebagai pelengkap kepada usaha dalam sektor awam. Bagaimanakahpihak swasta khasnya pemilik-pemilik syarikat persendirian dapat diyakinkanuntuk berkongsi visi DEB melalui pembukaan syarikat mereka demi matlamat

29111


yang lebih besar iaitu untuk negara. Persoalan ini bukan terhad kepadamengadakan kepelbagaian etnik dari segi bilangannya sahaja, tetapi termasukusaha mempelbagaikan pelbagai lapisan pengurusannya juga. Kalau tidak, makaia tidaklah menyumbang kepada imbangan yang cuba ditegakkan oleh DEB.Pihak swasta adalah bahagian yang kurang diketahui sumbangannya kepadapengamalan dan pelaksanaan prinsip DEB. Mungkinkah sudah tiba masa untuksektor ini dipantau supaya ia juga menyumbangkan kepada pembangunan negarabangsa seperti yang diidamkan oleh DEB.

KESIMPUlAN

Isu sebenar dalam hubungan sesama manusia ialah sarna ada hubungan yangdibina itu telah diasaskan oleh manusia yang berada dalam kedudukan yangsarna. Jika ya, maka hubungan itu adalah sempurna kerana ia tidak dibina dengansuatu niat tersirat. Jika sebaliknya berlaku, maka hubungan itu adalah hubunganberat sebelah, tidak ikhlas dan kerana itu ia tidak akan bertahan lama disebabkania adalah hubungan superfisial. Jelas bahawa ini bukanlah cara terbaik untukmembina sebuah negara bangsa yang sepatutnya berkongsi mimpi walaupunmasing-masing tidur di atas katil dan bilik yang berlainan.

Harapan untuk hubungan sesama manusia yang lebih baik antara pelbagaietnik di Malaysia (iaitu di antara Melayu, Cina India, Kadazandusun, Murut,Bajau, Dayak Iban, Bidayuh dan Orang Ulu) masih mempunyai harapan yangamat cerah di masa hadapan. Pertama, di kalangan rakyat Malaysia praMalayamerdeka dan prapenubuhan Malaysia, harapan adalah tipis kerana mereka terikatkepada terlalu banyak terma untuk bermesra. Justeru, semua kaku dan tidak dapatbergerak, termasuk hilang inovasi dan kewarasan dalam menjalinkan hubunganmudah sesama manusia. Apa yang sepatutnya mudah menjadi susah dan payah.Ini kerana tindakan mereka tidak didasarkan kepada naluri tetapi terma-termayang direka oleh manusia yang tidak sempurna. Dalam menghadapi keadaan

11130

Jayum A. Jawan

sebegini, maka semua memilih untuk bertindak dalam lingkungan terma keranaitulah tindakan yang paling selamat.

Kedua, harapan di masa hadapan semestinya terletak pada rakyat Malaysia,baik Melayu (Semenanjung) yang dominan mahupun minoriti besar sepertiCina dan India, termasuk minoriti kecll seperti Kadazandusun, Murut, Bajau,Dayak Iban, Bidayuh, Orang Ulu, Melanau dan Melayu (Sarawak), yang lahirselepas Malaysia. Mereka adalah rakyat Malaysia tulen, tidak seperti ibu bapamerekayang dipaksa menjadi rakyat Malaysia melalui pelbagai ikatan termasukyang utama seperti kontrak 1948 dan perjanjian 1963. Oleh itu, mereka mampuberfikir di luar "kotak" berbanding ibu bapa mereka yang tersentak dalam"kotak" berkenaan. Walau bagaimanapun, ini bukan bermakna mereka akanmengabaikan kontrak dan janji yang tetap penting dalam negara.la tetap pentingkerana kebanyakan perkara itu telah pun dimaktubkan dalam PerlembagaanPersekutuan. Oleh kerana mereka dilahirkan jauh daripada zaman berkaitansemua perkara ini, maka senti men mereka tidaklah terikat sekuat mana ia telahmengikat perasaan ibu bapa mereka. Mereka mampu duduk bersama, berbincangseeara terbuka dan matang.

Jelas, masa depan Malaysia, sama ada eerah atau gelap dalam perkara pokokterutamanya dalam hal berkaitan pembinaan hubungan sesama manusia atauantara etnik terletak di tangan generasi paseaMalaysia ini. Politik sempit atauperkauman yang telah mengongkong pemikiran dan tindakan para pemimpinakan pasti menjadi lapuk. Proses globalisasi, liberalisasi dan keterbukaan keranakemajuan teknologi maklumat dan komunikasi akan memastikan bahawa rakyatakan lebih maklum dan bijak dalam membuat keputusan. Mereka tidak akandapat dipermainkan seperti sebelum ini. Bukan sahaja isu etnik akan menjadilapuk, tetapi politik remeh temeh yang memperalatkan pengundi luar bandar danpedalaman akan turut berubah. Pada ketika itulah para pemimpin tidak bolehlagi mendapatkan undi dengan menawarkan beberapa keping atap zin, beberapatan papan atau beberapa buah mesin jana kuasa elektrik kepada pengundi diluar bandar atau pedalaman.

31 III

Hubungan SesarnaManusia

BACMN TERPILIHHanna, W.A. 1964. The Formation of Malaysia: New Factor in World Politics. New York:

American Universities Field Staff.

Jayum A. Jawan & V.I King. 2004. Ethnicity and Electoral Politics in Sarawak EastMalaysia. Bangi: Universiti Kebangsaan Malaysia Press.

Jayum A. Jawan. 1991. The Ethnic Factor in Modern Politics: The Case of the Iban ofSarawak, East Malaysia. Monograph No. 21, Southeast Asian Studies, Universityof Hull.

Jayum A. Jawan. 1995. Politik perikatan Malaysia: Kejayaandan cabaran di masa hadapan(The Politics of the Malaysian Coalition: Successes and Challenges in the YearsAhead", IImu Masyarakat, Vol. 25, (July 1994-June 1995), pp.74-84.

Jayum A. Jawan. 1998. Pembinaan Negara Bangsa, Jernal Perpaduan, Bil. 2/98, pp.21.-26 (A Journal by Department of National Unity, Ministry of National Unity and SocialWelfare, Malaysia).

Jayum A. Jawan. 2002. Kesepaduan Kebudayaan Etnik Sarawak dalam MemperkukuhkanDasar Kebudayaan Kebangsaan. Seminar paper: Seminar Pengukuhan Kemerdekaan:Peranan Kebudayaan Etnik dalam Pembinaan Negara Bangsa. KementerianKebudayaan, Kesenian dan Pelancongan, Malaysia, Hotel Promenade, Kota Kinabalu,Sabah, 22-23 Disember.

Jayum A. Jawan. 2003. Perpaduan dan Pembinaan Bangsa Malaysia, Perpaduan, (AJournal of the Department of National Unity), Bil. 1/2003, ms. 4-13.

Jayum A. Jawan. 2004. Malaysian Politics and Government. Shah Alam: KarismaPublication.

Jayum A. Jawan. 2006. Living in a multi-cultural Society: A Malaysian Experience? Draftpaper presented at Seminar on Multicultural Living: A Malaysian & an AmericanExperience, [oint organised by the United States Embassy in KL and the Faculty ofInternational Studies, Universiti Utara Malaysia, Sintok, Kedah, 3 September.

Leo Suryadinata. 2007. Understanding the Ethnic Chinese in Southeast Asia. Singapore:Institute of Southeast Asian Studies.

11132

Jayum A. Jawan

Malaysia. 1971. Rancangan Malaysia Kedua, 1971-1975. Kuala Lumpur: Jabatan CetakKerajaan.

Malaysia. 2001. Rancangan Malaysia Kelapan, 2001-2005. Kuala Lumpur: UnitPerancangan Ekonomi, Jabatan Perdana Menteri.

Malaysia. 2006. Rancangan Malaysia Kesembilan, 2006-2010. Putrajaya: UnitPerancangan Ekonomi, Jabatan Perdana Menteri.

Mohd Nordin Sopiee. 1974. From Malayan Union to Singapore Separation.Kuala Lumpur:Universiti Malaya Press.

Ongkili, James P. 1985. Nation-building in Malaysia 1946-1974. Singapore: OxfordUniversity Press.

Pringle, Robert M. 1982. Rajahs and Rebels: TheIbans of Sarawak under Brooke Rule,1841-1941. L:ondon: Macmillan.

Sandin, Benedict. 1980. Iban Adat and Augury System. Penang: Universiti SainsMalaysia.

33111

BIODATA

Jayum Anak Jawan dilahirkan pada 1958 di Sibu, Sarawak. Beliau adalahanak sulong dalam keluarga tiga adik beradik kepada pasangan Jawan AnakEmpaling dan Luli Anak Penghulu Pengabang. Bapa beliau adalah seorangpaderi yang ditauliahkan oleh Sarawak Iban Annual Conference (SIAC), sebuahpersidangan dalam kumpulan Gereja Metodis Malaysia, sementara ibunya adalahseorang suri rumah sepenuh masa. Beliau datang dari sebuah rumah panjangyang terletak di Sungai Assan, iaitu sebuah perkampungan rumah panjangDayak Iban luar bandar, jauhnya kira-kira 30 minit dengan kereta yang perlumenyeberangi Sungai Rajang melalui jambatan Lanang, Sibu.

Beliau memulakan pendidikan awal di Sekolah Rendah Kerajaan SungaiAssan sebelum menyambung dan menamatkan pengajian tingkatan rendahdi Sekolah Rendah Bantuan Metodis, di bandar Sibu pada 1970. Beliaumemulakan sekolah menengah di Sekolah Menengah Bantuan Metodis, Sibudan menamatkan tingkatan tiga di Sekolah Saint Thomas, Kuching pada 1973.Di antara 1974 dan 1975, beliau menuntut tingkatan 4 dan 5 di sekolah swasta,iaitu Sekolah Menengah Ling Chu Ming, Sibu. Selepas menamatkan tingkatan5, beliau dihantar untuk memulakan pengajian tinggi di Kolej Hiwassee,Madisonville, Tennessee, USA pada Januari 1976. Pada tahun yang sama,beliau sempat belajar di Kolej Warren Wilson, Swannanoa, North Carolinasebelum mendapatkan ijazah sarjana muda dalam bidang Ekonomi Politik dariUniversiti North Carolina, Asheville pada Ogos 1980. Kemudiannya, beliaumeneruskan pengajian ke peringkat siswazah di Universiti Appalachian State,Boone, North Carolina di mana beliau memperolehi ijazah sarjana Sains Politikdalam subbidang Hubungan Antarabangsa pada Disember 1981.

Jayum mula menyertai Universiti Putra Malaysia (dahulu UniversitiPertanian Malaysia) pada Mei 1982 sebagai pensyarah sains politik. Beliauditempatkan di Jabatan Sains Kemasyarakatan, Fakulti Pengajian Pendidikan

35111


dan mengajar beberapa kursus seperti Perlembagaan Malaysia, HubunganEtnik dan beberapa kursus kemasyarakatan lain. Pada petengahan 1980 an,beliau menumpukan pengajaran kepada Kenegaraan Malaysia apabila kursusini mulai diperkenal dan diwajibkan sebagai kursus asas di UPM. Pada Oktober1989, beliau melanjutkan pengajian ke peringkat Ph.D. di Pusat Pengajian AsiaTenggara, Universiti Hull, England di bawah Skim Latihan Akademik Bumiputera(SLAB) untuk tempoh selama tiga tahun mulai Oktober 1989. Beliau berjayamenyiap dan mempertahankan tesis berjudul Political Change and EconomicDevelopment among the Ibans of Sarawak, East Malaysia dalam masa 24 bulandari tarikh mendaftar.

Sehingga kini, beliau telah menghasilkan tidak kurang daripada 150penerbitan yang terdiri daripada buku, bab dalam buku, monograf, artikeldalam jurnal dan ensiklopedia, kertas persidangan dan modul pengajaran,termasuk beberapa di antara kerja-kerja terse but adalah kerja bersama denganbeberapa sarjana dalam bidang dan minat penyelidikan yang sama. Penerbitan-penerbitan ini adalah dalam beberapa subbidang sains politik seperti politikpilihan raya, budaya politik dan politik hubungan etnik yang berlatarbelakangkankepelbagaian Sabah dan Sarawak khasnya dan Malaysia amnya.

Di UPM, Jayum pernah diberi tanggungjawab sebagai Ketua Jabatan SainsKemasyarakatan dan Pembangunan untuk beberapa penggal iaitu 1994-1998dan 2001-2003. Selain itu, beliau pernah terlibat sebagai ahli jawatankuasapenilai permohonan dana penyelidikan di peringkat universiti; ahli jawatankuasapengasas Akademi Hutan Hujan pada 2002-2003; dan ahli lembaga pengarangPertanika Journal of Social Sciences and Humanities.

Di luar UPM, beliau pernah terlibat dengan beberapa agensi kerajaan dalampelbagai kapasiti. Pada pertengahan 1980-an, beliau pernah terlibat denganJabatan Kurikulum dalam penggubalan kurikulum bagi Kenegaraan Malaysiayang mula diwajibkan di UPM pada lewat 1980-an. Pada 1990-an beliau jugapernah terl ibat dengan beberapa aktiviti Jabatan Perpaduan Negara, Kementerian

.1136

Jayum A. Jawan

Perpaduan Negara dan Pembangunan Masyarakat Malaysia berhubung pelbagaiaktiviti jabatan berkaitan isu perpaduan dan integrasi nasional. Pada 2002,beliau dilantik sebagai ahli Jawatankuasa Kerja di bawah Jawatankuasa KabinetMengenai Khidmat Negara, Kementerian Pertahanan Malaysia di mana beliauterlibat dengan sekumpulan yang menggubal kurikulum untuk latihan khidmatnegara. Sejak pertengahan 1990-an, beliau adalah ahli pengasas dan pengerusiPanel Pakar bagi mata pelajaran wajib Pengajian Malaysia untuk LembagaAkreditasi Negara (LAN), Kementerian Pengajian Tinggi Malaysia. Tugas utamabeliau dan sekumpulan petugas itu ialah membantu LAN menggubal kurikulumPengajian Malaysia dan kemudiannya memantau pengajaran kursus ini diinstitusi pengajian tinggi swasta seluruh negara. Pada 2005, beliau juga turutterlibat dengan usaha memperkenalkan kursus Hubungan Etnik (HE) apabiladijemput untuk menyertai Jawatankuasa Kebangsaan Titas dan Hubungan Etnik,Kementerian Pengajian Tinggi Malaysia, yang ditugaskan untuk membantu KPTmenghalusi kurikulum HE dan pada masa yang sama mengusahakan penulisanmodul pengajaran bagi kursus berkenaan.

Selain itu, Jayum juga pernah diundang untuk menjadi penilai luar bagitesis siswazah dan juga untuk kenaikan pang kat di beberapa buah universititempatan seperti Universiti Sains Malaysia, Universiti Utara Malaysia, UniversitiMalaysia Sarawak (Unimas) dan Universiti Kebangsaan Malaysia.

Pada 2004, Jayum diundang sebagai profesor pelawat oleh Universiti Hull,England UK di bawah kursi Tun Jugah. Hasil daripada lawatan itu ialah penerbitanbersama berjudul Ethnicity and Electoral Politics in Sarawak East Malaysia yangditerbitkan oleh penerbit UKM pada penghujung 2004. Pada tahun berikutnya,beliau diundang semula untuk menerima penghormatan tersebut sekali lagi bagimemulakan projek penyelidikan mengenai Kelas Menengah di Asia Tenggara.Pada pentengahan 2007, beliau telah dijemput sebagai Felo Yayasan Korea,Seoul untuk tujuan lawatan sambil belajar ke Korea selama sepuluh hari.

37111


Jayum mendirikan rumah tangga dengan Stephanie M.S liong dan merekatelah dikurniakan dua orang anak. Kimberly, 17 adalah anak sulung mereka danbeliau kini menuntut di sebuah kolej matrilulasi Kementerian Pengajian linggi,sementara Karl Pengabang, baru berusia 2 tahun.

1138

SENARAISYARAHANINAUGURAL1. Prof. Dr.Sulaiman M. Yassin

The Challenge to Communication Research in Extension22 July 1989

2. Prof. Ir. Abang Abdullah Abang AliIndigenous Materials and Technology for Low Cost Housing30 August 1990

3. Prof. Dr.Abdul RahmanAbdul RazakPlant Parasitic Nematodes, Lesser Known Pests of Agricultural Crops30 January 1993

4. Prof. Dr. Mohamed SuleimanNumerical Solution of Ordinary Differential Equations: A Historical Perspective11 December1993

5. Prof. Dr.Mohd. Ariff HusseinChanging Roles of Agricultural Economics5 March 1994

6. Prof. Dr. Mohd. Ismail AhmadMarketing Management· Prospects and Challenges for Agriculture6 April 1994

7. Prof. Dr. Mohamed Mahyuddin Mohd. DahanThe Changing Demand for Livestock Products20 Apri11994

8. Prof. Dr. Ruth KiewPlant Taxonomy, Biodiversity and Conservation11 May 1994

39111


9. Prof. Ir. Dr. Mohd. Zohadie BardaieEngineering Technological Developments Propelling Agriculture into the 21stCentury28 May 1994

10. Prof. Dr. Shamsuddin JusopRock, Mineral and Soil18June1994

11. Prof. Dr. Abdul Salam AbdullahNatural Toxicants Affecting Animal Health and Production29June 1994

12. Prof. Dr. Mohd. Yusof HusseinPest Control: A Challenge in Applied Ecology9 July 1994

13. Prof. Or.Kapt. Mohd. Ibrahim Haii MohamedManaging Challenges in Fisheries Development through Science andTechnology23July 1994

14. Prof. Dr. Hi. Amat Juhari MoainSejarah Keagungan Bahasa Melayu6 Ogos 1994

15. Prof. Dr. LawAh TheemOil Pollution in the Malaysian Seas24 September 1994

16. Prof. Dr. Md. Nordin Hi. LaiisFine Chemicals from Biological Resources: The Wealth from Nature21 January 1995

1140

Jayum A. Jawan

17. Prof. Dr. Sheikh Omar Abdul RahmanHealth, Disease and Death in Creatures Great and Small25 February 1995

18. Prof. Dr. Mohamed Shariff Mohamed DinFish Health: An Odyssey through the Asia - Pacific Region25 March 1995

19. Prof. Dr. Tengku Azmi Tengku IbrahimChromosome Distribution and Production Performance of WaterBuffaloes6 May 1995'

20. Prof. Dr. Abdul Hamid MahmoodBahasa Melayu sebagai Bahasa IImu- Cabaran dan Harapan10Jun1995

21. Prof. Dr. Rahim Md. SailExtension Education for Industrialising Malaysia: Trends, Priorities andEmerging Issues22 July 1995

22. Prof. Dr. Nik Muhammad Nik Abd. MajidTheDiminishing Tropical Rain Forest: Causes, Symptoms and Cure19 August 1995

23. Prof. Dr. Ang Kok JeeThe Evolution of an Environmentally Friendly Hatchery Technology for UdangGalah, the King of Freshwater Prawns and a Glimpse into the Future of Aquaculturein the 21st Century14 October 1995

24. Prof. Dr. Sharifuddin Haji Abdul HamidManagement of Highly WeatheredAcid Soils for Sustainable Crop Production28 October 1995

41111


25. Prof. Dr. Yu Swee YeanFish Processing and Preservation: Recent Advances and Future Directions9 December 1995

26. Prof. Dr. Rosli MohamadPesticide Usage: Concern and Options10 February 1996

27. Prof. Dr. Mohamed Ismail Abdul KarimMicrobial Fermentation and Utilization of Agricultural Bioresources and Wastes inMalaysia2 March 1996

28. Prof. Dr. Wan Sulaiman Wan HarunSoil Physics: From Glass Beads to Precision Agriculture16 March 1996

29. Prof. Or.Abdul N.iz Abdul RahmanSustained Growth and Sustainable Development· Is there a Trade-Off 1 orMalaysia13 April 1996

30. Prof. Dr. Chew TekAnnSharecropping in Perfectly Competitive Markets: A Contradiction in Terms27 April 1996

31. Prof. Dr. Mohd. Yusuf SulaimanBack to the Future with the Sun18 May 1996

32. Prof. Dr. Abu Bakar SaliehEnzyme Technology: TheBasis for Biotechnological Development8 June 1996

11142

JayumA. Jawan

33. Prof. Dr. Kamel Ariffin Mohd. AtanTheFascinating Numbers29 June 1996

34. Prof. Dr. Ho Yin WanFungi: Friends or Foes27 July 1996

35. Prof. Dr. TanSoon GuanGenetic Diversify of Some Southeast Asian Animals: Of Buffaloes and Goats andFishes Too'10August1996

36. Prof. Dr. Nazaruddin Mohd. JaliWill Rural Sociology Remain Relevant in the 21st Century?21 September 1996

37. Prof. Dr. Abdul Rani BahamanLeptospirosis-A Model for Epidemiology, Diagnosis and Control of InfectiousDiseases16 November 1996

38. Prof. Dr. Marziah MahmoodPlant Biotechnology - Strategies for Commercialization21 December 1996

39. Prof. Dr. Ishak Hj. OmarMarket Relationships in the Malaysian Fish Trade: Theory and Application22 March 1997

40. Prof. Dr. Suhaila MohamadFood and Its Healing Power12 April 1997

43111

HubunganSesarnaManusia

41. Prof. Dr. Malay Raj MukerjeeA Distributed Collaborative Environment for Distance Learning Applications17 June 1998

42. Prof. Dr.Wong Kai ChooAdvancing the Fruit Industry in Malaysia: A Need to Shiff Research Emphasis15 May 1999

43. Prof. Dr. Aini IderisAvian Respiratory and Immunosuppressive Diseases- A Fatal Attraction10 July 1999

44. Prof. Dr. Sariah MeonBiological Control of Plant Pathogens: Harnessing the Richness of MicrobialDiversity14 August 1999

45. Prof. Dr. Azizah HashimThe Endomycorrhiza: A Futile Investment?23 Oktober 1999 .

46. Prof. Dr. Noraini Abdul SamadMolecular Plant Virology: The Way Forward2 February 2000

47. Prof. Dr. Muhamad AwangDo WeHave Enough Clean Air to Breathe?7 April2000

48. Prof. Dr. Lee Chnoong KhengGreen Environment, Clean Power24 June2000

11144

Jayum A. Jawan

49. Prof. Dr. Mohd. Ghazali MohayidinManaging Change in the Agriculture Sector: TheNeed for Innovative EducationalInitiatives12 January 2002

50. Prof. Dr. Fatimah Mohd. ArshadAnalisis Pemasaran Pertanian di Malaysia: Keperluan Agenda Pembaharuan26 Januari 2002

51. Prof. Dr. Nik Mustapha R. AbdullahFisheries CO-Management· An Institutional Innovation Towards SustainableFisheries Industry28 February 2002

52. Prof. Dr. Gulam Rusul Rahmat AliFood Safety: Perspectives and Challenges23 March 2002

53. Prof. Dr. Zaharah A. RahmanNutrient Management Strategies for Sustainable Crop Production in Acid Soils:TheRole of Research Using Isotopes13 April2002

54. Prof. Dr. Maisom AbdullahProductivity Driven Growth: Problems & Possibilities27 April2002

55. Prof. Dr. Wan Omar AbdullahImmunodiagnosis and Vaccination for Brugian Filariasis: Direct Rewards fromResearch Investments6 June 2002

45111

HubunganSesamaManusia

56. Prof. Dr. Syed Tajuddin Syed HassanAgro-ento Bioinformation: Towards the Edge of Reality22 June2002

57. Prof. Dr. Dahlan IsmailSustainability of Tropical Animal-Agricultural Production Systems: Integration ofDynamic Complex Systems27 June 2002

58. Prof. Dr. Ahmad Zubaidi BaharumshahThe Economics of Exchange Rates in the East Asian Countries26 October 2002

59. Prof. Dr. Shaik Md. Noor Alam S.M. HussainContractual Justice in Asean: A Comparative View of Coercion31 October 2002

60. Prof. Dr. Wan Md. Zin Wan YunusChemical Modification of Polymers: Current and Future Routes for SynthesizingNew Polymeric Compounds9 November 2002

61. Prof. Dr. Annuar Md. NassirIs the KLSE Efficient? Efficient Market Hypothesis vs Behavioural Finance23 November 2002

62. Prof. Ir. Dr. Radin Umar Radin SohadiRoad Safety Interventions in Malaysia: How Effective Are They?21 February 2003

63. Prof. Dr. Shamsher MohamadThe New Shares Market: Regulatory Intervention, Forecast Errors and Challenges26 April2003

11146

Jayum A. Jawan

64. Prof. Dr. Han Chun KwongBlueprint for Transformation or Business as Usual? A Structurational Perspectiveof the Knowledge-Based Economy in Malaysia31 May2003

65. Prof. Dr. Mawardi RahmaniChemical Diversity of Malaysian Flora: Potential Source of Rich TherapeuticChemicals26July 2003

66. Prof. Dr. Fatimah Md. YusoffAn Ecological Approach: A Viable Option for Aquaculture Industry in Malaysia9 August 2003

67. Prof. Dr. Mohamed Ali RajionThe Essential Fatty Acids-Revisited23 August 2003

68. Prof. Dr. Azhar Md. ZainPsychotheraphy for Rural Malays - Does it Work?13 September 2003

69. Prof. Dr. Mohd. Zamri SaadRespiratory Tract Infection: Establishment and Control27 September 2003

70. Prof. Dr. Jinap SelamatCocoa-Wonders for Chocolate Lovers14 February 2004

71. Prof. Dr. Abdul Halim ShaariHigh Temperature Superconductivity: Puzzle & Promises13 March 2004

47 II.


72. Prof. Dr. Yaakob Che ManOils and Fats Analysis - Recent Advances and Future Prospects27 March 2004

73. Prof. Dr. Kaida KhalidMicrowave Aquametry: A Growing Technology24 April2004

74. Prof. Dr. Hasanah Mohd. GhazaliTapping the Power of Enzymes- Greening the Food Industry11 May 2004

75. Prof. Dr. Yusof IbrahimThe Spider Mite Saga: Quest for Biorational Management Strategies22 May 2004

76. Prof. Datin Dr. Sharifah Md. NorThe Education of At-Risk Children: The Challenges Ahead26 June 2004

77. Prof. Dr. Ir. Wan IshakWan IsmailAgricultural Robot: A New Technology Development for Agra-Based Industry14 August 2004

78. Prof. Dr. Ahmad Said SajapInsect Diseases: Resources for Biopesticide Development28 August 2004

79. Prof. Dr. Aminah AhmadThe Interface of Work and Family Roles: A Quest for Balanced Lives11 March 2005

11148

Jayum A. Jawan

80. Prof. Dr. Abdul RazakAlimonChallenges in Feeding Livestock: From Wastes to Feed23 April2005

81. Prof. Dr. Haji Azimi Hj. HamzahHelping Malaysian Youth Move Forward: Unleashing the Prime Enablers29 April2005

82. Prof. Dr. RasedeeAbdullahIn Search of An Early Indicator of Kidney Disease27 May 2005

83. Prof. Dr. Zulkifli Hj. ShamsuddinSmart Partnership: Plant-Rhizobacteria Associations17 June 2005

84. Prof. Dr. Mohd Khanif YusopFrom the Soil to the Table1 July2005

85. Prof. Dr. Annuar KassimMaterials Science and Technology: Past, Present and the Future8 July 2005

86. Prof. Dr. Othman MohamedEnhancing Career Development Counselling and the Beauty of Career Games12 August 2005

87. Prof. Ir. Dr. Mohd Amin Mohd SoomEngineering Agricultural Water Management Towards Precision Farming26 August 2005

49111


88. Prof. Dr. Mohd Arif SyedBioremediation-A Hope Yet for the Environment?9 September 2005

89. Prof. Dr. Abdul Hamid Abdul RashidThe Wonder of Our Neuromotor System and the Technological Challenges TheyPose23 December 2005

90. Prof. Dr. Norhani AbdullahRumen Microbes and Some of Their Biotechnological Applications27 January 2006

91. Prof. Dr. Abdu I Aliz SahareeHaemorrhagic Septicaemia in Cattle and Buffaloes: Are We Ready for Freedom?24 February 2006

92. Prof. Dr. Kamariah Abu BakarActivating Teachers' Knowledge and Lifelong Journey in Their ProfessionalDevelopment3 March 2006

93. Prof. Dr. Borhanuddin Mohd. AliInternet Unwired24 March 2006

94. Prof. Dr. Sundararajan ThilagarDevelopment and Innovation in the Fracture Management of Animals31 March 2006

95. Prof. Dr. Zainal Alnam Md. JelanStrategic Feeding for a Sustainable Ruminant Farming19 May 2006

11150

JayumA. Jawan

96. Prof. Dr. Mahiran BasriGreen Organic Chemistry: Enzyme at Work14July 2006

97. Prof. Dr. Malik Hj. Abu HassanTowards Large Scale Unconstrained Optimization20 April 2007

98. Prof. Dr. Khalid Abdul RahimTradeand Sustainable Development: Lessons from Malaysia's Experience22 June 2007

99. Prof. Dr. Mad Nasir ShamsudinEconometric Modelling for Agricultural Policy Analysis and Forecasting: BetweenTheory and Reality13 July 2007

100. Prof. Dr. Zainal Abidin MohamedManaging Change - TheFads and The Realities: A Look at ProcessReengineering, Knowledge Management and Blue Ocean Strategy9 November 2007

101. Prof.lr. Dr. Mohamed DaudExpert Systems for Environmental Impacts and Ecotourism Assessments23 November 2007

102. Prof. Dr. Saleha Abdul AzizPathogens and Residues: How Safe is Our Meat?30 November 2007

51111

hubunganhubungan sesama manusia, khasnya antara etnik berbanding di zaman lalu. dalammasalima tahun...

Documents