din ile bilim - bertrand russel

8/8/2019 Din Ile Bilim - Bertrand Russel

1/17

1

DDNN iillee BBLLMMBertrand Russel

I. BLM

atmann Kkleri

Byk tarihsel dinlerden her birinin yn vardr: (1) bir kurum, (2) bir reti, (3)kiisel treler. Ama, bu e, nemlerindeki deimelerle birlikte toplumsal birgrng olarak ele alnan, yalnzca bilim ile atmalar zerinde durulan din iingereklidirler. Salt kiisel bir din, bilimin aykr sayaca kesinlemelerden kand srece,en bilimsel ada bile hibir zaman yad rganmaz.

Gnmzde mantk birlii hem bir g hem de gszlktr. Gtr, nk bir d ncedizisinin ilk basaman benimseyen kimsenin, o dzeni btnyle benimsemesinizorunlu klar; gszlktr nk son basamaklardan herhangi birini aykr bulan kimse,

en azndan ilk basamaklarn da birkan aykr bulmak zorunda kalacaktr. Kiliseninbilimle olan atmasnda, dogmalarn gsterdii mantksal btnlkten doan bu g ilegszl grrz.

Bilim byk varsaymlardan deil, gzlemlerle, deneylerle bulgulanan tek tek olgulardanie balar. Byle olgulardan birkann bir araya gelmesiyle genel bir kurala varlr, eerbu kural, gerek ise, sz konusu olgular da bu gerein kantlardr. Bu kural bir kesinlikolarak ileri srlmemi, k noktas olacak bir varsaym diye kabul edilmitir. Doruysa,belli durumlarda daha gzlemlenmemi belli grngler ortaya kacaktr. Bugrnglerin ortaya kmasyla varsaym dorulanacaktr; yoksa o varsaymdan vazgeipbir yenisini bulmak gerekir. Varsayma uygun decek birok olgular bulunabilir, ama bu

durumda o varsaymn gerek olabilecei dnlse de, gereklik kesinlemi deildir;byle olunca varsaym deil, kuram diye adlandrlmas daha doru olur. Her biridorudan doruya olgular zerine kurulmu deiik kuramlar, daha genel yeni birvarsaymn temeli olabilirler, bu varsaym gerek ise kuramlarda gereklenmi olur; bugenelleme ilemine snr konamaz.Oysa, ortaa dncesinde k noktas olan engenel ilkeler,bilimde en son varlacak sonulardr.

Bir din retisi btnyle kesin, sonrasz gerekleri vermeye abalayan bilimden ayrlr;bilim her zaman deneycidir,imdiki kuramlarnn eninde sonunda deiikliklereurayacan bilir, ynteminin hibir eksii bulunmayan sonulara gtrmeye, mantkynnden yetersiz olduunu sezer. Bylece bilim, salt gerein ardnda komaktanvazgemeyi, yeni bulular yapmakta ya da gelecei nceden belirlemekte baarylauygulanabilecek her kuramn tad gerei, teknikgerei aramay tler. "Bilgi"evrenin zihinsel bir aynas olmaktan kar, maddenin ilenmesinde edimsel bir ara olurbu durumda.

Din ile bilim arasndaki atma yetki ile gzlem atmasyd daha ok. Bilim adamlarnnbir geree inanmalar iin, o gerein falanca ya da filanca byk adam tarafndan ilerisrlm olmas yetmiyordu; tam tersine, duyularn tanklna bavuruluyor, ancak


2/17

2

yararl gzlemler yapacak kimselerce kullanlabilecek olgulara degin retilerbenimseniyordu.

Bununla birlikte, dinin, bilimin bulularndan yakasn kurtarabilmi olan, belki de en okgereksinilen bir yn vardr; evrenin doasyla ilgili inanlarmz nasl bir biim alrsaalsn, dinin bu yn ayakta kalabilecek gtedir. Din yalnz retilerle, kiliselerle snrl

kalmam, kendisine sayg duyan, bir takm kimselerin kiisel yaamlarn da iinealmtr. Byk ermilerle, mistiklerin, belli dogmalarla beslenen inanlar yannda, insanyaamnn amalar konusunda da bir grleri, bir sezileri vardr. nsannalnyazsndan doan sorunlar derinden duyan, insanln aclarn azaltmaya alan,gelecein insan soyuna en iyi olanaklar getireceine inanan gr, koyu Hristiyanlklapek az ilgisi olmakla birlikte, bugnlerde dinsel bir gr olarak savunuluyor. Din, birinanlar dizisi deil de bir duyu biimi olduka, bilim dine dokunamaz. Belki dedogmalarn k, byle dinsel bir duyu biiminin yaamasn, ruhbilimsel yndengitgide daha gletirmektedir; nk bu duyu biimi tanrbilimsel inanla okyakndan ilgili bir eydi. Ama bu gln srp gitmesi hi de gerekli deildir; gerektebirok zgr dnr, byle bir duyu biimi ile bir dinsel reti arasnda zorunlu bir ba

bulunmadn yaamlaryla gstermilerdir. Hibir gerek stnlk zorla, temelsizinanlara balanamaz; temelsiz olan tanrbilimsel inanlarn yalnz dinsel grn iyiynleri uruna benimsenmeleri samalktr.

II. BLMCopernicus Devrimi

Din ile Bilim arasndaki ilk, kimi ynlerden de en nemli kavga, bugn Gne Sistemiadn verdiimiz dzenin merkezinin gne mi yoksa yeryuvarla m olduu konusundakigkbilimsel tartmadr. Bu konuda geerlikte olan kuram, Yer'in evrenin merkezindekmldamadan durduunu, gnele ayn, br gezegen ve duraan yldz sistemleriyle

birlikte yerin evresinde kendi yrngelerinde dndklerini ileri sren Ptolemaios'ugre dayanyordu. Yeni Copernicus'u kurama gre hi de duraan olmayanyeryuvarlann iki trl hareketi vard; gnde bir kez kendi ekseni evresinde, y lda birkez de gnein evresinde dnyordu.

Copernicus kuram, on altnc yzylda byk bir yenilik olarak karlanmsa da,gerekte, gk bilim alannda ok ileri olan eski Yunan'da daha nce ortaya at lm birgrtr. Bu yeryuvarlann dndn syleyen ilk gkbilimcinin, .. nc yzyldayaam olan Sisam'l Aristarkhos olduu kesinlikle bilinmektedir. Tpk Galilei gibi o dadinsizlikle sulandrlm.

Yunanllar geometrideki byk stnlkleri yardmyla belli konularda bilimseltantlamalara varabilmilerdi. Gne tutulmasyla ay tutulmasnn neden ileri geldiinibulmular,ay zerindeki glgesinden Yer'in yuvarlak olduunu anlamlard.

Balangta Protestanlar Copernicus'a Katoliklerden daha karydlar. Luther, "Herkesgklerin, gkkrenin ya da gne ile ayn deil de, yerin dndn gstermek iinyrtnan zpkt bir yldzcya kulak veriyor. Kim zeki grnmek isterse, szde btnsistemlerin en iyisi olacak bir sistem tretiveriyor.Bu alk, btn gkbilimi deitirmekisteinde; ama Kutsal Kitap' ta Yeu, gnee yerinde kalmasn sylemek gereini duyar,


3/17

3

yere deil" diyordu. Melanchton'un fkesi de bundan az deildi; Calvin, Kutsal Kitap'tan,Yer de berkitilmitir, kprdayamazszn alarak u sonuca varyordu: "Copernieus'unKutsal Ruhtan daha yetkili olduunu sylemeye kim kalkabilir?" On sekizinci yzyldabile, Wesley, bunca arl gze alamamsa da, gkbilim alanndaki yeni retilerindinsizlie yneldiklerinisylemitir.

Gne ile ayn, gezegenlerle duraan yldzlarn gnde bir kez yerin evresindedndkleri dnlrken, btn bunlarn bizim iin varolduunu, Yaratc'nn bize zel birnem verdiini tasarlamak pek kolayd. evrenin amacnn belki de biz olmadmzphesi uyand; son demlerini sren kendini beenmiliimiz, evrenin amac biz deilsek,hibir amac yoktur belki de, diye fsldad.

Gkbilim alannda ikinci byk adm, tpk Galilei gibi dnmesiyle birlikte, Kilise ilehibir atmas olmayan Kepler (1571-1630) atmtr. yalnz gkbilimci deil iyi biryldzbilimciydi de -belki buna iten inanan biriydi- imparatorun ya da br byklerinyldz faln okuyunca para kazanabiliyordu. Byk bir ak szllkle, "Her canlnnvaroluuna bir anlam veren doa, yldzbilime de gkbilime bir yardmc, bir yolda olma

grevini yklemitir," diyordu.

Kepler'in dncesi apayr bir zelliktedir. Copernicus'un varsaymna balannda,dnceleri lsnde, gnee taparlnn da byk pay vardr.

Kepler yasalarnn ilki 1609'da ncs de 1619'da yaymland. gezegenlerin gneevresinde, odaklarndan birinde gnein bulunduu elipsler izdiklerini syleyen birinciyasadr.

Galileo Galilei (1564-1642) hem bulgular, hem de Inquisition'la olan atmalarynnden bu an en nemli bilim adamdr.

Galilei'nin byk deeri, vard her sonucu matematik formllere aktarabilen bir gyardmyla, hem deneysel hem de mekanik konudaki ustaln birletirmi olmasdr.

Aristoteles bir cismin dme hznn, o cismin arlyla orantl olduunu sylemiti; builkeye gre,(diyelim ki) on kilo arlnda bir cisim ile bir kilo arlndaki bir cisim aynykseklikten ayn anda braklrsa, bir kiloluk cisim, on kiloluk cismin yere var sresininon kat bir zamanda yere varr.

Aristoteles' den Galilei'ye dein geen 2000 yl boyunca tek kii kp da Aristoteles'inden cisimlerle ilgili olarak ileri srd yasalarn doruluunu snamay dnmemitir.

Bugn byle bir snamay yapmak bize doal gelebilir, ama Galilei'nin gnnde dehaisteyen bir iti bu.

Galilei'nin ban daha byk derde sokan ey teleskop olmutur. Bir Hollandal'nn bylebir ara bulmu olduunu iiten Galilei ayn arac yapmay baarm, hemen ardndanbirok yeni gkbilimsel gerek bulmutur; kendisine gre bu gereklerin en nemlisiJpiter'e bal uydularn var oluuydu.


4/17

4

Ayda dalarn, tepelerin bulunduu grld, bu kimi ynlerden byk bir sarsnt oldu.Daha da korkuncu, gnete lekeler vard! Bunlar,Tanr'nn yarattklarnda eksik bulmaabas olarak yorumland; bundan dolay Katolik niversitesindeki retmenlerin gnelekelerinden sz etmeleri yasak edildi, kimilerinde bu yasak yzyllarca srd. Dominikibir kei geometrinin eytan ii olduunu,matematikilerin de btn dinsizler gibisrgn edilmeleri gerektiini ileri sryordu.

Papa, Galilei'nin Inquisition nne kp iledii yanllar dzeltmesini, sylediklerini gerialmasn buyurdu, 26 ubat 1616'da da isteine ulat. Galilei arballkla,artkCopernicus'un dncelerini tutmayacana, bu dnceleri yaz ile ya da sz ileretmeyeceine ant iti. Unutmamal yz ki Bruno yaklal daha on alt yl olmutu.

Papann buyruu zerine, yerin dndn syleyen btn kitaplar yasak edildi.

Galilei yine de iyimser bir adamd, btn bu sre iinde aptallara aldrmadandncelerini gelitirdi. Dnyann ki En Byk Sistemi zerine Konumalar adlkitabn yazmaya balad, 1630'da bitirdi. Baarl bir kitapt, btn Avrupa' da

kaplarak okundu.

Galilei, Inquisition'da sorgusu yaplmak zere bir kez daha Roma'ya arld. Roma'yavarr varmaz Inquisition'un zindanlarna atld, trl ikencelerle szlerini geri almayazorland.

Galilei herkesin nnde diz kp Inquisition'un dzenlemi olduu uzun bir yaz yokuyarak, "Btn ilediim yanllardan dnyorum, btn dinsizce davranlarlanetliyorum ...Gelecekte yaz ya da szle, zerime byle bir phe ekecek hibirdnce ileri srmeyeceime de sz veriyorum." dedi.

Kilise, denetimi altnda bulunan btn bilginlerle eitim kurumlarnn, Copernicussistemini retmelerini yasak etti.Yer'in dndn retmek 1835 ylna dein bayasaklardan sayld.

Protestan tanrbilimcilerin balangta yeni kuramlara kar tutumlar hi de Katoliklerdendaha dosta deildi. Ama trl nedenlerden dolay, onlarn kartl daha etkisiz kald.Protestan lkelerde Inquisition gibi krkleyici bir kurulu yoktu; te yandan mezhepayrlklar byle edimsel etkileri gletiriyordu. Galilei'nin bana gelenleri iitenDescartes 1616'da Hollanda'ya kat, oradaki tanrbilimciler cezalandrlmas iin bykbir yaygara kopardlarsa da hkmet dinsel hogr ilkesinden ayr lmad. Protestanlkkilise adamlarnn egemenliine bir bakaldrma olarak balad, her yerde kiliseye kar

laik gleri destekledi.

Kuyrukluyldzlarn uursuzluk belirtisi olduklarn, atmosferde ortaya ktklarn ilerisren bu iki gr tanrbilimciler byk bir nemle savundular. Yeni bir ek yaplmtdualara: "Trkler ile kuyrukluyldzlardan, koru bizi ulu Tanrm".

Aralarndaki br ayrlklar ne olursa olsun, Katoliklerle Protestanlar kuyrukluyldzlarkonusunda birleiyorlard. 1673'te Roma'daki Clementine College'in ba Augustin deAngelis yaymlad bir meteoroloji kitabnda "Kuyrukluyldzlar lmsz gkcisimleri


5/17

5

deildir, nk ay altnda, atmosferde ortaya karlar; gklerdeki her ey sonraszdr,lmszdr; oysa kuyrukluyldzlarn bir balangc, bir sonu vardr, yleysekuyrukluyldzlar gkl yaratklar olamazlar." Papaz Augustin kuyrukluyldzlarngrnp yitmelerinin, bu ii zerlerine alm meleklerle ilgili olduuna inanyordu.

Kuyrukluyldzlarn doal yasalarn konusu olabilecei, atmosferde ortaya kmadklar

gereinin son kesin tan tlamasn kiiye borluyuz. Doerfel Halley Newton Uursuzluk belirtisi arayan tanrbilimciler dnp dolap depremlerle volkanlara sarlmakzorunda kaldlar. Ama bunlar da yerbilimin alanna giriyordu, daha sonra gelien bu bilimdal da bilgisizlik andan kalma dogmalara yeni bir sava at.

III. BLMEvrim

Bilimler, dndmzn tam tersi bir dzen iinde gelitiler. Bize en uzak olaneylerin yasalar en nce bulundu,sonra yava yava daha yaknlara sra geldi: lkingkler, arkadan yer, sonra hayvanlarla bitkilerin yaam, sonra insan gvdesi en sonra

da (yine de en yarm yamalak) insan zihni. Bu, durumun anlalmayacak bir yan yoktur.Ayrntlarla ili dl olduunuz lde daha byk aptaki zellikleri grmek gleir.

Modern kafann, uzun sreli bir gelime kavramnn nedenli yeni olduunu grmesigtr; gerekte de btnyle Newton'dan sonraki bir dncedir bu. Kutsal Kitap'adayanan inanca gre evren alt gnde yaratlm, o zamandan beri, imdi iinde bulunanbtn gkl yaratklara, btn hayvanlarla bitkilere, Byk Sel'in yok ettii daha bakabirok canlya yurtluk etmiti.

Dnyann yaradl yl, Olu (Genesis) da ad anlan,her atann, en byk oludoduunda ka yanda olduunu syleyen soy dizilerinden karlabilir. sonunda

Protestanlar genel olarak bapiskopos Usher'in ileri srd .. 4004 yln dnyannyaradl yl kabul ettiler. Yaradl gnnn cuma olduu da biliniyordu tabii, nkTanr cumartesi gn dinlenmiti.

Bilimin de bu dar snrlar iinde kalmas istenmi, grdmz evrenin 6000 yllk deilok daha yal olduunu dnenler alay konusu olmulardr.

Newton, Copernicus sistemi kabul edildikten sonra, dinsel inanlar sarsacak bir eyyapm olmuyordu. Gezegenlerin gnein ekiminden kurtulmalarn salayan teetselhzlarn aklarken, hepsinin balangta Tanr eliyle bolua frlatlm olduklarntasarlyordu; bundan sonra olup bitenler de genel ekim yasasyla aklanyordu.

On sekizinci yzyln zel inan biimi Newton'dan alnmadr; buna gre evrenin ilkyaratcs olan Tanr, temel yasalar da koymu, yapt kurallarla da gelecekteki btnolaylar kendisinin bir daha araya girmesini gerektirmeyecek biimde belirlemitir.

Gnein geliimi konusunda ciddi bir bilimsel kuram koymaya girien ilk kimse 1755ylnda Gklerin Genel Doal Tarihi ile Kuram, ya da Newton lkelerini UygulayarakEvrenin Btn Yapsnn Kuruluu ve Mekanik Kayna zerinde Aratrma adl kitabylaKant olmutur. Bu kitap, kimi ynleriyle modern gkbilimin sonularn nceden gren


6/17

6

ok nemli bir yapttr. Maddesel evrenin s nrszlna inanr, bunun Yaratc'nnsnrszlna yaraacak tek gr olduunu syler.

Kant'n yaptnn nemli ynlerinden birincisi maddesel evreni bir btn, Samanyolu'ylaNebula'nn da bu btnn birimleri olarak dnen gr; ikincisi de uzaydaki hemenhemen anlalmaz bir madde dalmasndan doan aamal geliim fikridir. Bu, birden

yaratlma dncesi yerine evrimi koyan ilk admdr.

Laplace ayn konuda daha yetkili bir kuram ortaya koyuncaya dek Kant n yapt hemenhemen gze arpmamtr bile.

Laplace, sylediklerinin ounun daha nce Kant tarafndan sylenmi olduunubilmiyordu bile. Laplace'a gre gne sistemi ile gezegenler sistemi bir zamanlar okgeni bir nebulayd; bu nebula yava yava bzld. Bzlnce de daha hzl dnmeyebalad; merkezka gc ile koparak uan topraklar gezegen oldular; ayn ilemintekrarlanmasyla gezegenlerin uydular ortaya kt. Laplace, Fransz Devrimi andayaad iin tam zgr bir dnrd. Yaradl btnyle yadsyordu. Gkl bir

hkmdara beslenen inanc n yeryz hkmdarlarna da sayg uyandracana inananNapoleon, Laplace'n byk yapt Celestial Mechanicsde Tanr adnn neden hianlmadn sorunca, byk gkbilimci, Efendimiz, o varsaymla iim yok benimdiyekarlk vermiti.

On sekizinci yzylda, hemen hemen her eyin sudan geldiini syleyen Neptn'c okulla,her eyi yanardalarla depremlere balayan Volkanc okul arasnda uzun bir atmagrlr. Birinciler, Dinsel gre daha ok balydlar, bundan dolay bu grndmanlar, bulunan tallarn gerek hayvan kal ntlar olamayacan sylemeekalktlar.

Tallarn soyu tkenmi canllara, yaam biimlerine birer kant olduklar dnlerekyerbilimin daha sonraki geliimi biyolojininki ile kart. Dnyann ilkalar sz konusuolunca,yerbilim ile tanrbilim alt "gn"n alt "a" saylmas gerektiini syleyerekuzlayorlard. Ama canllar konusunda tanrbilimin ileri srd bir sr kesinlemeyi,bilimle uzlatrmak gitgide daha g bir i oldu. imdi varolan hayvanlar Nuh'ungemisine alnan hayvanlarn soyundandrlar; imdi soyu tkenmi olanlar ise seldeboulmulardr. (Luther daha da ileri giderek; sineklerin, iyi kitaplar yazarken kendisini rahatsz etsinlerdiye eytan tarafndan yaratldklarn sylemitir) Yaratlan trler hibir deiiklieurayamazlard; her biri ayr bir yaratma eyleminin sonucuydu. Bu nermelerin herhangibiriyle ilgili bir soru sormak, tanrbilimcileri fkelendirmek demekti.

Glkler Yeni Dnya'nn bulunmasyla balamt. Amerika Ar Da'ndan ok uzaktabir lkeydi, ama yine de aradaki lkelerin hibirinde grlmeyen birok hayvanlaryayordu orada.

Baka bir glk de hayvanbilimin gelimesiyle elde edilen, hayvan trlerinin saysndandodu. imdi bu say iki milyonu bulmutu, her trden iki hayvan n gemiye alnd gznnde tutulunca, geminin biraz fazlaca kalabalk olabilecei dnld. Avustralya'nn bulunmas yeni glkler kard. Neden btn kangurular TorresBozandan atlamlar, geride bir ift bile kalmamt?


7/17

7

Bitkilerle hayvanlarn reme, deime yoluyla uzun sreli bir evrim geirdiklerinisyleyen reti biyolojiye yerbilimden geldi daha ok; bu kuram e ayr labilir. lkgerek, kk canllarn daha eski olduklar, daha karmak bir yap tayan canllarnise gelimenin sonlarna doru ortay ktklardr. kincisi, daha sonraki, ok daha stnyapl canllar kendiliklerinden ortaya kmamlar, bir deimeler dizisinden geerek

daha nceki canllardan tremilerdir; biyolojide "evrim" ile sylenmek istenen budur.ncs, belli canllarn yaayp brlerinin silinip gitmelerinin nedenlerini gsterenbir ileyi -doal seim-.

Lamarck (1744-1829) Bir hayvann gvdesinde beliren yeni bir organn, duyulan yenibir istekten ileri geldiine inanyor, tek rnekte grlen bu yeniliin, sonra btn soyagetiini dnyordu.

Btn canllarn byk bir hzla yaylmalarndan dolay, her kuan byk ounluunundaha oalma ana varmadan lmesi gerekmektedir. bir trn, kendilerine stnlksalayan bir yanlaryla brlerinden ayrlan kimi yelerinin, sreklilikleri daha olaandr.

Ayrlan zellik sonradan kazanlma ise, arkadan gelen kuaklara gemez amadoutansa yeni kuaklarda, kk bir oranda olsa bile izler brakabilir.

Darwin'cilik tanrbilime Copernicus'culuktan geri kalmayan bir tokat oldu. YalnzcaOlu'ta ileri srlen ayr ayr yaratma eylemlerini, trlerin deimezliklerini rtmekle;yaamn balangcndan beri, dinsel gre taban tabana kart, usa smaz bir sreningemi olduunu sylemekle; Tanr'nn iyilik sevdii ile aklanan, canllarn evreyeuyumunu, doal semeye balamakla kalmyor; hepsinden kts, evrimciler insanndaha aa hayvan soylarndan trediini savunuyorlard.

IV. BLM

Cincilik le Tp

Kr inanlarn ou Hristiyanl k ncesi alardan kalmayd ama, ok yakn zamanlaradek btn Kilise yetkilileri bunlar savunmakta direndiler.

Papazlarn yazlarndaki "cinler", Hristiyanln yaylmasylabyk bir fkeye kapldklardnlen pagan tanrlar anlamna gelir. lk Hristiyanlar Olimpos'lu tanrlarn varlnhibir zaman yadsmamakla birlikte onlareytann uaklar olarak dnmlerdi.

Kutsal nesnelereinan ounlukla deimeden srer gider. rnein, Palermo'daki St.Rosalia'nn kemiklerinin alar boyunca birok hastalklar iyiletirdii grlm; ama

saygsz bir anatomi bilgini ortaya kp bunlarn bir keinin kemiklerini olduunu aavuruvermitir. yiletiren "mucizeler" de yok deildir phesiz, ama bilimsel olmayanbir ortamda gerek,masallarla abartlr, bu yolla iyiletirilebilecek isterik hastalklarlahekimliin konusu olan hastalklar arasndaki ayrm ortadan silinir.

1348'de Karalm, deiik yerlerde kr inanlar n boy gstermelerine yol at. Tanr'nnfkesini yattrmakta en ok tutulan yntemlerden biri de Yahudileri yok etmekti.


8/17

8

Akl hastalklarnn geirilmesinde, anlalaca gibi, zellikle kr inanlara dayananilemlere bavuruluyordu; bu konutbbn en ge gelien dallarndan biri oldu.

Kt bir ruhu uzaklatrmak iin ona ikence etmenin ya daonun gururunu k rmann enetkili yol olduu inanc yerleti. yumuak yollarn etkisi grlmezse, hastakrbalanyordu; cin yine direnir uzaklamazsa, hastaya ikence ediliyordu.

nsanbilimciler, en ilkel topluluklarda bile by ile din arasnda bir ayrm bulunduunusylemektedirler. Rivers, Byden sz ederken, insann trenlerle yapt birtakmilemlerdir demek istediim. Oysa din, etkisi yce bir gcnistemine bal birtakmilemlere bavurur. Yalvarma yakarmatrenleriyle bu yce gcn aracl istenir.Biryandan bir takm kutsal talar gibi cansz nesnelerin gcne inanan, bir yandan da insand btn ruhlarn insana stn olduunu dnen topluluklar gz nne alrsak butanm yerindedir. Ama Ortaa Hristiyanl iin olsun, Mslmanl k iin olsun bu iki durumun hibiri doru deildir. eytan da tpkTanr gibi mucizeler yaratabilirdi. Amaeytan kt insanlara,Tanr ise iyi insanlara yardm iin yapyordu bu ii.

Bugn bycln en ciddi mezleri, bynn Hristiyan Avrupa'sna pagan dinler,zamanla Hristiyanlktaki kt ruhlarn yerine konmu olan pagan tanrlarna yaplantrenlerden gemi olduunu savunmaktadrlar.

Balangta byclk kad nlara zg bir su deildi. Busuun yalnz kadnlara maledilmesi on beinci yzylda balam, cadlar sert cezalara arptrmak pek yaygn birgelenekolarak on yedinci yzyl sonuna dein sregelmiti. 1489'da, KadnSularnn ekici adl bir kitap yaymladlar. Bu kitapta, kadn yreinin yaradltanktle eilimli oluundan dolay kadnlarn bycle daha uygun dtn ilerisryorlard. Sanklaraistenilen eyleri syletinceye dein ikence yaplyordu. YalnzAlmanya'da 1450 ile 1550 y llar arasnda yz bin cadnn lm cezasna arptrlm

olduu sanlyor.

Newton'dan sonra insanlar, Tanr'nn balangta doay yarattna, istedii sonularn,bir daha kendi aracln gerektirmeden ortaya kmalar iin gerekli yasalar koyduunainanmaya baladlar. Yalnz, Hristiyan dininin gnderilii gibi byk olaylarda yine iekaryordu Tanr. ProtestanlarHristiyanln ilk ya da ikinci yzyl srasnda mucizeleringrldne, sonra bu mucizelerin arkasnn kesildiine inanyorlard. Meteorolojialanndaki almalar, frtnalarn ortaya knda bastonlu kocakarlarn payn gitgideazaltyordu. Bir sreiin imek ile gk grltsn doal yasalarla aklamak gnahsayld, nk bunlar zellikle Tanrnn iiydi. Bu gryldrmsavarlara da kardurdu. Mucizelerin, doann akn deitirebilecekleri yolundaki inancn lmesiyle,

bycle olan inan da kmek zorunda kald.

Kilise, insan gvdesinde yok edilemez bir kemiin varlna,bu kemiin bir gn yinedirilecek olan gvdenin z olduunainanyordu.

iek hastalna kar ann kullanlmasyla din adamlar yeni bir frtna kopardlar.


9/17

9

Kilise adamlar (bir yandan da tpadamlar) ay "Gklere, Tanr'nn istemine karkoyma" olarak grdler. 1885'te bile, Montreal'de grlen amansz biriek salgnnda,Katolik halk aya kar koydu, kiliseleri de bu davran destekledi.

Uyuturucu (anaesthetics) bulunduu zaman, tanrbilim birkez daha insan ac snnazalmasna engel olmaya yeltendi.

Tanrbilimin kt yan, ykc eilimler yaratmak deil, byle davranlarayksek bir tress vermek, bilgisiz, barbar alardan kalmaalkanlklara aka kutsal bir zelliktanmak olmutur.

Papann diline dolad, doktorca tehlikeli grlen durumlarda, anann lmesi cinayetdeildir, nk doktorbu olguyu hibir zaman kesinlikle bilemez nceden: olur ya,belkiana bir mucizeyle kurtuluverir!

Bugn, salk bilgisine, korunma yollarna bavurarak hastalktan, salgnlardankanmaya almak hi de dinsizlik saylmyor.

V. BLMRuh le Gvde

nemli bilim dallar arasnda, en az ilerlemi olan ruhbilimdir. Szcn kkne gre"ruhbilim (psychology)" ruh kuram anlamna gelir, ama tanrbilimcilerin hi deyadrgamadklar ruh, bilimsel bir kavram olmaktan ok uzaktr. Ruhbilimin temeliyleilgili sorular bizi felsefenin belirsizlik alanlarna srkleyiverir.

lk olarak Yunan dncesinde karmza kan "ruh", Hristiyan deilse bile dinsel birkkten gelir. Yunanllardaki anlamyla ruhun, ruhlarn canldan canlya getiine inanan

Pythagoraslarn dncelerinden kt; gvdeye bal kald srece hep maddenintutsaklndan syrlp sonsuz bir kurtuluaerime eilimi tad grlr.Pythagoras'lar Platon'u, Platon da Kilise babalarn etkiledi: bylece, gvdeden apayrbirruh retisi Hristiyan retisinin paras oldu.

Platon' dan anladmza gre, sonradan Hristiyanln benimseyip yayd bu gibiretiler, onun gnnde filozoflardanok halk ounluu tarafndan tutuluyordu. Devlet'te Sokrates'in kendisi de savalardayiitlii kamlamak iin br dnyan n gzeltantlmasndanyanadr; ama bunun gerekliine inanp inanmad konusunda hibir eysylemez.

Hristiyan filozoflarn, ilkalarda btnyle Platon'cuolan retisi, on birinci yzy ldansonra btnyle Aristotelesi olmutur. Skolastik dnrlerin en stn saylanThomas Aquinas (1225-74), bugn de Roma Katolik Kilisesinin geleneksel felseferetisinde balca yetkili saylr. llerin yaklmasna karduran inancn,dogmalardan km olduu ak bir gerektir. yle ya, her eye yeterliTanr iin,dumanlara karp dalan bir insan gvdesinin paralarn birletirmek bir kiliseavlusunda kurtuklara, topraadnm bir gvdeyi birletirmekten ok daha golurdu. Ozaman sylemi olsaydm, dine saygszlk belirtisi saylrd bu gr; oysa sukatlmadk koyu dincilerin de dncesidir bu.


10/17

10

Ruh da gvde de, skolastik felsefede (Roma Kilisesinde bu gn bile geerli olan felsefe),birer tz'drler (cevher). Tz .. allm szck "nesne" ya da, bir insan sz konusuolduu zaman "kii"dir. Doatesi dnteki tz kavram, saduyunun bir nesne ya dakii ile dile getirdii eylere kesinlikkazandrma yolunda bir abad r.

Bir tz, tad btn niteliklerdenapayr bir eydir. Bu, ekmekle arabsa'nn etiylekanna dntren Eucharist retide aka grlr. Ekmek kendi niteliklerinden bir eyyitirmemekle birlikte tz bakmndan sa'nngvdesine dnr.

nce gvdeyi alalm. Tz anlay geerlikte olduu srece, gvdenin yeniden dirilmesi,bir zamanlar onu canl tutangerek tzn, gvdesiyle yeniden birlemesi anlamnageliyordu.

"Tz" anlaynn bir yana braklmas, gvde konusundan ok ruh konusunda ciddisonular dourmutur. lkin, tanrbilimsel glklerden kanmak iin "zihin (mind)"szc ruhszc yerine geti. kavrayan ben "zne", kavranan ise nesnedir.

zne baka eyleri kavrayabiliyordu ama kendikendini kavrayamazd. Hume, dpedzzne diye bir eyin varolmadm ileri srd, ama bu hibir eyi aydnlatamad. zneyoksa lmsz olan ey neydi? Bir zgr istemi olan ey neydi?Yeryznde gnahileyen, cehennemde cezalanan neydi? Busorular karlksz kalyordu.

Kant'a gre, kendi bana nesneler, zaman ile uzay iinde deildirler, doamz bizi onlarbyle grmeye zorlar. Kendi banaele alnrsa benlik de (ya da ruh) ayr bir grngolarak zamanile uzay iinde gibidir, ama gerekte hi de byle deildir. Alglamada ayrtedebileceimiz, grngsel z-varlk ile grngsel nesne arasndaki badr ama ikisininde arkasnda gerekbir z-varlk ile kendi bana gerek bir nesne vardr ki bunlardanhibiri ayrt edilemez. Ayrt edilemezlerse varolduklar nasl sylenebilir? Bu, din iin,

treler iin gereklidir nk. Kant, saltusun Tanr'nn varln kantlayamayacanainanarak bunun ancak "edimsel" us il e yaplabileceini dnyordu.

Ksa zamanda kendi bana nesnenin varln dnmenin yersiz olduu ortaya kt; bu,bilinmezlii daha dapekitirilmi eski tzden baka bir ey olmuyordu. Kant'nizleyicileri -ileri srd dnce biimi Hegelde en yksek noktasna vardktan sonra-ne olursaolsun "grngler"in bilinebilir bir gerei tayabileceklerini,kavranamayacaktrden, daha stn trden bir gerein varln tasarlamann hi de gerekli olmadnanladlar. Belki devardr byle stn trden bir gerek, ama bunun kesinliini savunandnce rktr, bundan dolay da byle stn birgerein varl, bilinen ya dabilinebilirin snrlar dnda kalan binlerce olaslktan biri olarak terslenmek zorundadr.

Bilinebilirin alan iinde, tz anlayna, ya da bu anlayn deiikbir biimi olan zne-nesne ilikisine yer yoktur. Ayrt edebildiimiz ana olgular byle bir ikilem gstermezler,nesneleri yada "kiiler"i grnglerin toplamndan baka bir ey saymamamzgerektiren bir yanlar da yoktur bu olgularn.

Ruh ile gvdenin ilikileri alannda modern felsefeyle badamas g olan ey yalnz tzanlay deildi; nedensellikkonusu da eit lde bir glkt.


11/17


12/17

12

Bilin kavramnn daha nemli yn, i gzlem yoluylabulguladklarmzla ilgilidir. Bizdtaki nesnelere tepki gstermekle kalmayz, tepki gsterdiimizi biliriz de.

Sonu olarak, ruh ile gvde aras ndaki eski ayrln silinmesinden hem "madde"nin eskikatln yitirmesinin hem de"zihin (mind)"in ruhsal anlamn yitirmesinin byk pay vardr. Hibir zaman iki insan bir eyi ayn biimde alglayamaz, nk gr alarndaki

ayrlktan dolay bakaeyler grrler.

Grdmz renk lekesi, bir fizik konusu olduu lde ruhbilim konusudur da. Fizikayn zellii tayan olgulardan birtakm karsamalar yapmaya alr, ruhbilim de aynzellii tayan baka bir olgular kmesinden bakakarsamalar yapmaya alr. Fizikalan ile ruhbilim alanarasnda kesin bir temel ayr lk yoktur. Bu iki alandaki bilgimiz deeskiden sanldndan daha azdr, ama bu bilgi "ruh" ile "gvde"nin modern bilimde yeriolmadn kavramamza yetecek ldedir.

Cehennem inanc sallantya dnce cennete inancn dagcn yitirmi olmas garip birgerektir.

Bilim iin g olan gerek, grnrde ruh ya da benlik gibi eylerin var olmaydr. Dahance grdmz gibi, ruh ilegvdeyi birer "tz" saymak, doatesi dnrlerininmantyla tzlerin zamanla hibir deiiklie uramayacaklarnsylemek, olacak eydeildir artk. Ruhbilimde de, bir nesneyi alglamaya zorlanan bir "zne" tasarlamamzgerektirecek hibir neden yoktur. Yakn zamana dein, maddenin lmsz olduunainanlyordu, ama artk fizik teknii buna yanamyor. Sonrasz olduklar dnlenmaddesel tzler varken, ruhlarn daayn lde sonrasz olacaklarn ileri srmek kolaybir iti;ama hi de salam olmayan bu ileri srme bugn ortaya kamaz artk. Ruhbilimciler ruhun srekli bir "nesne" olabilecek bir btnzellii tamadn, gvdeiindeki belli balarla bir araya getirilmi bir olgular dizisi olduunu ortaya koymulardr.

kiiyi belli bir gvdeye bal zihinsel olgular dizisiolarak tanmlayabiliriz. Yasalara dauygun den tanm budur,John Smith'in gvdesini yakalad zaman, yakalanma an ndao gvdenin iinde bulunan kii bir katildir.

Gerekte, kiilik bir kurulutur. Belli olaylar, belli balarlabir araya gelerek bir kiiyikurarlar. Bu bir araya gelme, kmelenme, aralarnda bellein de bulunduu alkanlklarabalnedensel yasalarn etkisiyle olur, bu nedensel yasalar gvdeyleilgilidirler.

Bilimin gelecei, hele ok yeni bir bilim olan ruhbilimingelecei nceden kestirilemez.Belki de ruhbilimsel nedenler,hep gvdeye bal olmaktan kurtulacaklardr.

VI. BLMBelirlenimcilik

Tarihsel olaylarn ie kartrlmad srece Hristiyanln en nemli zellii olarakgrnen ynnn temel ilkesi, Tanr, lmszlk, zgrlkretileri bugn degeerlikledir. Bu retiler "doal din" adverilen anlaya girerler; Thomas Aquinas'a vebirok modernfilozofa gre bunlarn gereklii Tanrnn sylediklerine bavurulmakszn,yalnz insan dncesiyle kantlanabilir. Benim inancma gre bilim bunlarn hibirini


13/17

13

ne dorulayabilir ne de yadsyabilir; bir eyi dorulamak ya dayadsmak iin bilimdenbaka yntem de yoktur.

zgr isteme inananlar her zaman, zihinlerinin baka birblmesiyle de isteklerinnedenlerden doduuna inanrlar. rnein, erdemin kiiye iyi bir eitim yoluylaalanabileceini,din eitiminin ahlak iin ok nemli olduunu dnrler.

Hastalklar, frtnalar birtakm ne olduu belirsiz eytanca glerle aklandklar gnlerdeok daha korkunlard.

VII. BLMMistisizm

Bilimle din arasndaki sava biraz garip bir sava olmutur.Her zaman, her yerde -onsekizinci yzyl sonu Fransas,Sovyet Rusya bir yana- bilim adamlarnn ounluualarndinsel grn desteklemilerdir.

Bilim yetersizdir bilimin deerler konusunda syleyebilecei hibir ey yoktur,"sevmek nefret etmekten daha iyidi r" ya da "iyilik zorbalktan daha ok istenir" gibinermeleri tantlayamaz. Bilim, isteklerimizi anlayabilmemiz iin yollar gsterir bize, amabir istein brnden stn olduunu syleyemez.

Dini desteklemek iin, bilimin alan dnda, zel olarak"esinlenim" diye belirlenebilen birbilgi kaynann varlnkabul etmeli miyiz? Tartmas g bir sorudur bu, nkgereklerin kendilerine esinlenim yoluyla aldn syleyenler, ogereklere, bizimduyularmzla algladmz nesnelere tandmz lde bir kesinlik tanrlar. Bir adamnteleskopla bizimhi grmemi olduumuz eyleri grdne inanrz; tekilerde aayukar ayn durumda olduklarn, tpk teleskopluadam gibi tartma gtrmez haberler

verdiklerini syleyerek,kendilerine neden inanmad mz sorarlar.

Bir bilim adam bize bir deneyinsonucunu syledii zaman, o deneyin nasl yapldn dasyler; bakalar da ayn deneyi yaparlar. Bilim algya, karsamaya dayanr; gveniliryan, herhangibir gzlemcinin de alg sonularn snayabilmesidir.

Mistiklerin en byk dayana birbirleriyle uyumalardr. Mistikler yaantlarn dilegetirebilme yetileri ynnden byk ayrlklar gsterirler, ama en baarllarn hepsi: (1)btnblnmelerin, ayrlmalarn dsel, evrenin blnmez tek birbtn olduunu; (2)ktln bir kuruntu, herhangi bir paran n bal bana bir varlk sanlmasndan doanbir kuruntu olduunu; (3) zamann dsel, gerein sonrasz, lmsz anlamnda

sonrasz olduunu ileri srerler. Bu nerme onlarn btn etkinliklerini zetleyenrneklerdir.

Aka, bizim alc bir kafamz olmad, bu iler iin gerekli alakgnlllkten yoksunbulunduumuz ileri srlecektir.

Mistisizmi temel alan felsefenin Parmenides'ten Hegel'edein uzayan bir gelenei vardr.Parmenides: "Varolan ey,yaratlmamtr, yok olamaz; nk btndr, deimez,


14/17

14

sonraszdr. Hibir zaman, ne gemitedir ne de gelecekte; imdivardr, btnylesreklidir."

Hristiyanlar iin, kamutanrclktan (pantheism) kama konusunda buna benzer birglkvardr: dnya bir grnten baka bir ey deilse, Tanr hibirey yaratmamtr,dnya dediimiz gerek Tanr'nn bir parasdr ancak; ama dnya belli bir oranda

gerekse, Tanr'dan daayrysa, her eyin bir btn olduu yolundaki dnce,mistisizmin bu temel retisi, bizce nemini yitirir, dnyan n gereklii lsndednyadaki ktlklerin de gerek olduklarn dnmek zorunda kalrz. BirminghamPiskoposununsylediine gre: "Kamutanrcln her trls ... terslenmelidir bence,nk insann, Tanr'nn bir paras olduu gerekse,insandaki ktlk Tanr'da da vardrdemek."

VIII. BLMEvrensel Ama

Modern bilim adamlar arasnda dille dman ya da ilgisiz olmayanlar, daha nceki kr

inanlarn ykntlar ortasnda ayakta kalabileceini umduklar bir inanca drt ellesarlmlardr. Bu, Evrensel Ama inancdr. ,u reti deiik biimlere sokulmutur,ama hi deimeyenortak yan, evrimin ahlak bakmndan deerli bir amaca dorugelitii, bir bakma btn evrim srecinin bir nedene balana-"' bilecei dncesidir.

retinin biimi vardr: birinciye tanrc (theist), ikinciyekamutanrc (pantheist),ncye de "aa vurma" (emergent)adn verebiliriz.

Kamutanrc biimde, Tanr evrenin dnda deildir, bir btn olarak grlen evrenin takendisidir. Bundan dolay, bir yaratma eylemi var olamaz, yaln z, evrende yaratc birg vardr,her ey bu yaratc gcn belirledii bir dzen uyarnca geliir.

"Aa vurma" biiminde, ama daha belirsizdir. Evrendehibir g sonradan olacakeyleri nceden gremez, ama evrenin ileyiinde daha gelimi biimlerin varolmalarnsalayacak deiikliklere ynelen srekli bir kr itilim vardr, bundandolay sonu, krbir anlamda da olsa, az ok bellidir nceden.

Tanr yalnz bizim dmzda bir varlk deil, kiiliklerin kiilii olarak hem iimizdedirhem de bizi dtan kuatandr.

Son bir dnce de, bize i rahatl kazandracak bir dncedir, tek gerek olan eyTanr'dr, bundan karlan sonuca gre, yoksullar yoksulluklarna pek aldrmamaldrlar.

"Geici anlarn gerek olmayan glgeleri, rnein hi de gerekli saylamayacak atafatlbir yaam" ardnda komak aptallktr."Yoksullarn gerek deeri zenginlerinkinden okdaha bykolabilir." Anlalan, "tek sonrasz gerein, Tanrnn varlndnmekleulaacamz ruhsal ve kiisel gerek olduunu"anmsamak, alktan krlan kimselerinyreklerine su serpecektir.

Zaman -btn kamutanrclarn inandklar gibi- deimez bir gerek deilse, nedendnya tarihinde en iyieyler nceden deil sonradan ortaya kyorlar? Bunun tersi birdzenin ileyii de ayn olmayacak myd? Olaylara verilen tarihler bir kuruntudan-baka


15/17

15

bir ey deilse, bu ancak Tanr'nnbilecei bir ise, neden Tanr hoa gidecek olaylarsona, hoagitmeyecekleri de baa koymutur?

Dost ya da dman, gizli bir insan d gcnvarl yolundaki inan, uygar toplumlardandaha ok ilkellerde byk nem tar. Gerekte, din bu duygunun zdei ise, insangelimesindeki her adm, dinde bir gerilemeyi gerektirmitir.

Diyorlar ki, evrim basamaktan gemitir: Madde,yaam, zihin.

Aa vurma felsefesi gelecein nceden kestirilemeyeceini sylerken ok hakldr, amabunu sylemekle gelecei kestirmeye yeltenmioluyor. nsanlar Tanrszcndenvazgeemezlerse de buszcn bu gne dein dile getirmi olduu anlamdan kolaycavazgeebilirler. Aa vurma retisini benimseyen evrimciler Tanrnn evreniyaratmam olduuna iyice inandklarndan, evrenin Tanr'y yaratmakta olduunusylemekle yetinirler. Ama byle bir Tanr'nn, imdiye dek kendisine taplmolannesneyle, adndan baka hibir ortak yan yoktur.

lml varlklarn olduu gibi, evrenlerin de sonu mezardr."

IX. BLMBilim ile Ahlak

Bilimin yetersizliini ileri srenler: bundan nceki iki blmde grdmz gibi, bilimin"deerler" konusunda syleyecek hibir eyi olmadn savunmaktadrlar.

Geleneksel ahlak almalar iki yn gsterirler, bunlardanbiri tre kurallaryla ilgilenir,ikincisi de neyin iyi, neyin ktolduunu kendince belirtmeye abalar. ounlukla dinseltrenlerden domu olan davran yasalar ilkellerin, gelimemitoplumlarn yaamnda

byk bir yer tutar. Hrszla, adam ldrmeyi yasaklayan tre kurallarna benzerkurallar, aka toplum yarar uruna ortaya kmlar, kaynaklar olan ilkel tanrbilimsistemleri ktkten sonra da geerlikle rini yitirmemilerdir. Ama insan dncesigelitike, kurallar zerinde daha az durmak, daha ok zihinsel durumlara nem vermekeilimi belirmitir. Bu, ikikaynaktan ileri gelmektedir: Felsefe, mistik din.

Dta kalan kurallara bavurma gerekliinden kanmann yollarndan biri, zellikleProtestan ahlaknda nemli bir yer tutan iyi-kt bilinciolmutur. Tanr, her insanyreine, neyin iyi neyin kt olduunu aklamtr, bylece, gnahtan kanmak iin,iimizden gelen sese kulak vermemiz yeter deniyordu.

Gerekte, iyi-kt bilinci eitimin bir rndr, insanlarn byk ounluunda bu bilin,beenme ya da yadrgama, eitimcilerin isteklerine gre alanr.

Bylece bir davrann ahlaka onaylanmasnda ayrey gzetilir: (1) bu davranbenimsenmi olan tresel retiyeuygun debilir; (2) itenlikle, iyi sonulara ynelmiolabilir; (3) gerekte iyi sonular salam olabilir.

Deiik filozoflar deiik "iyi" kavramlar yaratmlardr. Kimisi iyi'nin Tanr sevgisinde,Tanr bilgisinde; kimisi evrensel sevgide; kimisi gzellikten duyulan hazda; kimisi de


16/17

16

holanmada bulunduuna inanrlar. yi, tanmland m, arkadan ahlakn geri kalan ynlerigelir: en iyi sonulara varacana, bunun karlnda en az ktlk getireceineinandmz yolda davranmak zorundayz.

Bentham'n, yi houmuza giden eydirretisi, byk bir fkeyle karlanm, bununbir domuzun felsefesi olduu sylenmitir.

Nietzsche, tam tersine, yalnz bykadamn nemli saylabileceine, insanlar ynnnancak, onun mutluluu iin bir ara olduuna inand. Sradan insanlara, ou kimselerinhayvanlara bakt gzle bakt: onlar kullanmann doru bir yol olduunu dnd, amakendi karlar iindeil stn insann kar iin. O gnden beri bu gr demokrasidenayrlmak isteyenleri hakl gstermekte kullanlmtr.

Deerlersorunu bilgi alannn dnda kalr. Bununla demek istiyorum ki, unun yadabunun "deer"li olduunu sylerken kendi duygularmzdile getirmi oluyoruz.

Btn iyi kt yarglarnn istekle bir ba olduunu syleyerek ie girieceim apaktr.

Bylece, hepimizin istedii herhangi bir ey "iyi", hepimizin sevmedii herhangi bir eyde ktdr. steklerimizde birleseydik, ortada bir sorun kalmayacakt, ama ne yazk kiisteklerimiz ayrlyor. Ahlak, bu znellikten kanmak yolunda atlm -bence pek debaarl olmayanbir admdr.

Ahlak politika ile ok yakndan ilgilidir: Birtakm insanlarn ortak isteklerini, bireylerealama abasdr; ya da tam tersine bireyin, isteklerini evresindekilere alamaabasdr, Bu ikinci durum ancak; bireyin istekleri toplumun ilgilerine aktan aa kartdeilse gerekleebilir; bir hrszn, insanlar, kendilerine iyilik ettiine inandrmasgrlmey deildir, ama gl zenginler buna yelteniyorlar, baaryorlar da stelik.

Ahlak belli isteklerimize yalnz kiisel deil, evrensel bir nem-ykleme abasdr.

steklerimize evrensel bir nem kazandryormuuz gibi grnmek ahlakn balca ii-iki yoldan olur, yasa koyucu asndan; t verenin asndan. lkin yasa koyucuyualalm.

Erdem, yasa koyucunun znel yarglar deilse bile, onun isteklerine,evrenselletirmeye deer grd isteklerine uydurulmu bir kavram olmaktadr.

t vericinin gr ile yntemi zorunlu olarak daha bakadr. Tek yntemi kendiduyduu istekleri bakalarnda da uyandrmaya almaktr, dolaysyla duygulara

seslenmek zorundadr. Bir eyin, yalnz sonularnn deil kendisinin de iyi olduunugstermek yolundaki her aba, kantlara bavurmay gerektirmez, bakalarnduygulandrabilme sanatn gerektirir. t vericinin ustal, her zaman iin,bakalarnda kendininkine benzer duygular uyandrmasndadr -ya da, iki yzl birinsansa, kendininkine benzemeyen duygular uyandrmasndadr.

Bilim, isteklerin nedenlerini, istekleri gnna karmann yollarn aratrabilir, amatemelden ahlaksal olan tmcelerin hibirini tanmaz, nk bilimin konusu, neyin doruneyin yanl olduudur.


17/17

17

Cezalar sulunun ktolduuna dayanlarak deil, bakalarnn kendisini vazgeirmeyidiledikleri bir yolda davranm olmasna dayanlarak hakl gsterilebilir. Gnahllar iin birceza olarak cehennem,btnyle usa aykr der.

Sonu olarak, bilimin deer sorunlar karsnda syleyecek sz olmad doruysa da,

bu, byle sorunlarn dnceyle zmlenemeyeceinden, yanl doru alannn dndakalmalarndan dolaydr.

X. BLMSonu

Bilimsel dnce lldr, deneycidir; paralara dayanr;btn gerei bildiinizitasarlamaz, en iyi bildii eyin bile btnyle gerek olduunu ileri srmez. Her retininer ge dzeltilmeyi gerektireceini, bu gerekli dzeltmenin de bir dzeltilmeyigerektireceini, bu gerekli dzeltmenin de biraratrma, tartma zgrl istediinibilir.

Yeni gereklerin ou rahat,karcdr, zellikle gc ellerinde tutanlar iin.

din ile bilim - bertrand russel

Documents