bahasa dalam tamadun islam

~1a1am

Tiial

19LR

MUSTAFA HJ. DAUD

Bft~ft~ftTa

Dewan BahasadanPustakaKualaLumpur

2000

Cetakan Pertama 1996Cetakan Kedua 2000

C Mustafa bin Hj. Daud 1996

Hak Cipta Terpelihara. Tidak dibenarkan mengeluarulang mana-mana baha-gian artikel, ilustrasi. dan isi kandungan buku mi dalam apa juga bentuk dandengan careapa jua samaadasecaraelekironik, fotokopi, mekanik, rakaman,atau caralain sebelum mendapat izin bertulisdanpadaKetuaPengarah,DewanBahasa danPustaka,Peti Surat 10803, 50926Kuala Lumpur,Malaysia. Perun-

dingan tertakiuk kepadaperkiraanroyalti atau honorarium.

PerpustakaanNegara Malaysia Data Pengkatalogan-dalam-Penerbitan

Mustafa Hj. DaudBahasa dalam tamadun Islam I Mustafa bin Hj. Daud,Bibliografi: hIm. 117—118Mengandungi indeksISBN 983-62-4950-81. Languageand languages. 2. Civilization, Islamic.I. Judul.410

Dicetak olehPercetakan DewanBahasa dan PustakaLot 1037, Mukim Perindustrian PKNS

AmpanglHulu KelangSelangor Darul Ehsan

KANDUNGAN

PENDAHULUAN vii

BAB 1: PENGENALAN BAHASA 11.1 Definisi 11.2 AspekBahasa 41.3 Asal Usul Bahasa 131.4 PengelompokanBahasa 17

BAB 2: FUNGSI BAHASA DALAM TAMADUNISLAM 252.1 MediaPenyebaranDakwahIslamiah 262.2 Media Pendidikan 272.3 MediaIlmu Pengetahuan 292.4 MediaPolitik 322.5 MediaPerdagangan 342.6 Media Sosial 39

BAB 3: SUMBANGAN AL-QUR’AN TERHADAPBAHASA ARAB 463.1 SumbanganUmum 463.2 SumbanganKhusus 51

BAB 4: SUMBANGAN AL-QUR’AN TERHADAPBAHASA DUNIA 604.1 SumbanganUmum 61

V

KANDUNGAN

4.2 SumbanganterhadapLingua Franca 644.3 SumbanganterhadapBahasaAfrika 664.4 SumbanganterhadapBahasaEropah 764.5 SumbanganterhadapBahasaAsia 80

BAB 5: SUMBANGAN BAHASA PARS! TERHA-DAP BAHASA DUNIA 885.1 Pengenalan 885.2 SumbanganterhadapBahasaIndia 955.3 SumbanganterhadapBahasaTurki 1025.4 SumbanganterhadapBahasaEropah 103

BAB 6: SUMBANGAN BAHASA PARSI DAN TURK!TERHADAP BAHASA MELAYU 1066.1 BahasaParsi 1066.2 BahasaTurki 108

BAB 7: KESIMPULAN 111

LAMPIRAN A 115

BIBLIOGRAFI 117

INDEKS 119

Vi

PENDAHULUAN

Bahasa merupakan keperluan asas utama dan terawalmanusia. Keperluannyamelebihi makanan,pakaian dantempat tinggal yang dianggap sebagaikeperluan asaspertamadanterpenting.Ini disebabkanketiga-tigakeperluanitu tidak dapatdisempurnakanolehseseorangsecaraindividukecuali denganbantuandan pertolonganatau kerjasamaindividu lain. Justeruitu seseorangitu perlu berkomunikasidenganindividu yanglain untukmenyempurnakankeperluanhidup merekamelalui alat komunikasi yang terawal, iaitubahasa.Melalui bahasalahbaharu seseorangitu dapatberkomunikasidenganorang lain. mi bererti bahasalebihpenting,utamadan terawal keperluannyadalam kehidupanmanusia.

Bahasajuga merupakananugerahAllah s.w.t. yangterawal danpaling berhargadalamkehidupanmanusiayangdilantik sebagaikhalifah Allah s.w.t. di atasmukabumi miuntuk beribadatkepada-Nyadanmerealisasikankudratdaniradat-Nya. Manusia berkewajipanmenegakkaninstitusikekeluargaan,kejiranan, masyarakat,pendidikan, kebu-dayaan,kenegaraandan sebagainyalagi yang semuanyahanyadapatdilaksanakansecarakolektif, bantu-membantudanbekerjasamaantarasatusamalain.

Penguasaanbahasayang baik merupakanmodal yangamat berhargabagi membantuseseorangitu mencapaikejayaandalam bidang apa sekalipun.Contohnyapeniaga

Vii

PENDAHULUAN

yang baik bahasanyamudah memasarkanbarangannyawalaupunmungkin mutunya rendah. Sedangkanpeniagayang mempunyaibaranganyang mutu tinggi tetapi tidakmempunyaibahasayang baik sukar untuk memasarkanbaranganubatandansebagainya.

Malah sejarahmencatatkanbahawadalamibadatjugabahasamerupakankeperluan yang terawal dan utama.Masyarakatpurbadanprimitif sentiasamemerlukanbahasauntuk melakukanpemujaanterhadaptuhan yang merekapercayai.Wahyu yangpertamayangditurunkanoleh Allahs.w.t.kepadaAdama.s.jugadisampaikanmelalui bahasa.

Pendekkata tidak ada satu bidang dalam kehidupanmanusiadi sepanjangsejarahtamadunmanusiasejakAdama.s.hinggake han kiamatnanti terlepasdaripadakeperluanbahasa.

Menyedari hakikat inilah maka penulis cuba untukmengetengahkankepentinganbahasadanperanannyadalamsejarahperkembanganTamadunIslam.

Penulisanmi bersifatumum danmenyeluruhdan tidakmendalamdan terperinci. Demikian juga halnya dengancontohyang dikemukakan.Kebanyakannyabersifat umumdantidak terperinci.

Akhir sekali,penulis ingin merakamkanjutaan terimakasih kepadapihak DewanBahasadan PustakakhususnyaPuanWan Sakinahbt. Wan Abrahim yang telah berusahadengangigih dan sabar sekali sehinggabuku mi dapatditerbitkan.

Dr. Mustafabin Haji DaudSekolahPembangunanSosialUniversiti UtaraMalaysia1995

Viii

BAB1

PENGENALAN BAHASA

1.1 Definisi

Pelbagaidefinisi bahasatelahdiberikanoleh pelbagaigolong-an sarjanadaripadapelbagaidisiplin ilmu, tetapidefinisi yangdiberikan oleh sarjanalinguistik ataupengkaji bahasalebihtepatdandiutamakandi sini.

YunusMansdalamKamusFajar rnendefmisikanbahasasebagaitutur kata, pertuturan,bunyi yang dituturkan olehmanusiamenjadiperkataan,rangkaikata,ayat,apa-apayangtertulis,adabdanbudi pekerti)

Definisi yang diberikan oleh Yunus Mansnampaknyamenekankantiga unsurutama,iaitu pertuturanyangterang-kum di dalamnyabunyi, perkataandan ayat,manuskripataubahanbertulisdanadabatausopansantun.

A.S. Hornby dan E.C. Parnwell dalarn The ProgressiveEnglish Dictionary pula mendefinisikanbahasasebagaiperkataandanpenggunaannyayangdiwujudkanoleh sesuatubangsadandigunakanolehnegaratersebut.Denganperkataanlain bahasaialahcarapenggunaanperkataanyangditentukanolehpenuturataubangsaataunegaratersebut.2

Secarakasar definisi mi membataskandefinisi bahasa

1 Yunus Mans 1984. KamusFajar, PetalingJaya:Fajar Bakti,him. 39.

2 A.S. Hornby danE.C. Parnweii 1972. TheProgressiveE,zglishDictionary. London: Oxford University Press,him. 154.

1

BAHASA DALAM TAMADUN ISLAM

kepadaperkataandanpenggunaannyasahaja.Namundemi-kian definisi mi adakekuatantersendiri,iaitu perkataanataupertuturanitu hanyaditerimasebagaibahasajika dituturkandandifahamiolehsesuatubangsaataunegarayangmenggu-nakannya.Kacamata bangsaitulah yang menentukanertisesuatubahasa.

KamusbahasaArabyangtermasyhuriaitual-Munjidmen-definisikanbahasa(al-lughat)sebagaiperkataanyangdifahamiantaramanusiadalamsesuatukaumatausesuatugolongan.3

Definisi yangdiberikanoleh kamusbahasaArab tersebutnampaknyatidak banyakbezanyadengandefinisi yangdibe-rikan olehkamusbahasaInggerisyangterdahulu.Dalamka-mus Arab mi aspekyangditekankanialah percakapan,penu-turandanpendengaran.Percakapanitu hanyaditerimasebagaibahasajika difahamiolehpendengardanpenuturnya.

ThomasPylesdanJohnAlgeopulamendelinisikanbahasasebagaisatu sistem isyarat dan percakapanumum yangmerupakanmedia komunikasiantaramanusia.Tanpabaha-sa,manusiatidak mungkindapatberinteraksi,berkomunikasidanhidup bersama-samadalamsebuahmasyarakat.4

Duapakarlinguistik tersebutmemberikandefinisi yanglebih kukuh keranamenekankanpertuturan,perkataandanayatyangmempunyaisistemtersendiri.Dengansistemitulahbahasaboleh menjadi isyaratataulambangyangmembawamakna yang difahami oleh penuturdan pcndengarnyadisesuatutempatdandalamsesuatugolongan.

TeukuIskandaryangmenuliskamusterpentingberbaha-saMelayu, iaitu KamusDea’an pula mendefinisikanbahasasebagaisistemlambang,sistembunyi dan sistemsuarayangmenjadialatperhubunganantaraahli dalamsesuatukelompokmanusia.Kamusmi jugamenekankantiga unsurutamadalambahasasebagaitambahan,iaitu percakapanyangbaik,tingkah

3 Al-Munjid 1960. Beirut: Matbacatal-Kathulukiyyat,him. 726.4 Thomas Pyles dan John Algeo 1982. The Origins and

Development of The English Language. London: HarcourtBraceJovanovichPubiishers,him. 3.

2

PENGENALAN BAHASA

lakuyangbaikdansopansantun.5Setakatmi Teuku Iskandartelah memberikandefinisi

yang terbaik dan menyeluruh yang merangkumkansemuadefinisi yangpernahdiberikanoleh sarjanalinguistik. Beliauberjaya mengambil kira semua unsur yang ada dan yangberkaitandenganbahasa.Duabahagianutamayangdiambilkira;pertama,sistemlambang,sistembunyi dansistemsuara,kedua,budi bahasa,sopansantundanakhlakyangmulia.

Kesimpulan:Bahasaboleh didefinisikan sebagaisistemlambang,sistembunyi dansistemsuarayangmelahirkanbudibahasa,sopansantundan akhlakyangmulia.

Bahasaialah satusistem lambangbunyi yang arbitrariyangdihasilkanolehanggotaujaranmanusia,yangdigunakanolehsebuahmasyarakatuntuk berinteraksi.

Inilahjugadefinisi yangdiperjuangkanoleh Islamsepertiyangterkandungdalarnayat.

z:~j~~~~t:~)~J~

Terjemahannya:“Tidakkah engkauinc/that (wahai Mu-hammad,)bagaitnana Al/a/i mengeniukakansani perban-dingan, iaitu: kalimah yangbalk ada/a/i sebagaisebatangpohonyangbalk,yangpangkalnya(akar tunjangnya)tetapteguhdan cabangpucuknyamenjulangke/angit. ía menge-luarkanbuahnyapadatiap-tiap inasadenganizin Tuhannya.Dan Allah membuatperbandingan-perbandinganitu untukmanusia,supayainerekaberingatdan inendapatpelajaran”.

(Surah Ibra/zin, 14: 24—25)

5 Teuku Iskandar 1970. Ka~nusDewan. Kuala Lumpur: DewanBahasa dan Pustaka, him. 58.

3


ProfesorDr. Hamkaketika mentafsirkanayatmi telahmengaitkannyadenganbahasadankesusasteraan.Kitab sucial-Qur’an menganjurkanagar manusia yang dianugerahidengankeupayaanberbahasamenggunakannyaberdasarkanketentuanakidah,syara’ danakhlakyang bersumberkana!-Qur’andanal-Sunnah.Bahasaseharusnyadipergunakanun-tuk meningkatkankeimanan,ketakwaandanarnalsalih.Baha-sayangdapatmencapaimatlamatitu tadi diibaratkansebagaitanahyang suburdanbenihyangbaik. Apabiladitanamme-numbuhkanpohonyangrendangdanbuahyangranum,mem-ben manfaatdankebaikankepadamanusiadanhaiwan.Seba-gai tempatberteduhdanberlindungketika panasdan meng-hilangkanlapar dan dahagadenganbuah yang ranum danmanis.6

Dalamertikatayanglain budi bahasadansopansantunyangbertitik tolak daripadakeimanan,ketakwaandan ama!salihmemberikeamanandankesejahteraankepadakehidupanmanusiadi duniadandi akhirat. Inilah konsepbahasayangdiperjuangkanolehIslam.

1.2 AspekBahasa

Bahasamengandungibeberapaaspekterpentingiaitu:

1.2.1 Bunyi danSuaraBunyi dansuaramerupakandua aSpekyangpaling asasdan utama dalambahasa.Manusia dan haiwan sama-samamenge!uarkanbunyi dan suarayangarnatterhad,ringkasdansedikit untuk berkomunikasisesamamerekasebagaiisyarat selamatatau bahayadan sebagainya.Setiapsatunyamengandungiisyarat,bergantungkepadacepat,lewat,nyaring,per!ahan,desas,dengkurdanseba-gainya.7

6 ProfesorDr. Hamka 1983. Tafsir al-A :liar. Jakarta: PenerbitPustakaPanjimas.Juz. 13, 14, 15~16 dan 17, him. i38—42.

7 Maruli H. Panggabean,(ed.) 1991. Bahasa, Pengaruh danPeranannya,Jakarta:PenerbitPT Gramedia,him. xviii.

4

PENGENALANBAHASA

1.2.2 IsyaratdanTanda

Aspeklain yangterdapatda!ambahasaia!ahisyaratdantanda.Setiap isyaratdan tanda yang dike!uarkanolehmanusiaitu mempunyaimakna yang tersendiri. Con-tohnya tanda(!) awas. Isyarat mi memberi peringatanserta-mertaagar pembacanyaberwaspadaterhadapsesuatuyang merbahaya.Wa!aupunringkasdan padattetapi mendapatperhatian yang serius kerana setiapmanusiamengutamakankeselamatan dirinya~8

1.2.3 Perkataan

Perkataanataukalimah juga merupakanunsur bahasayang asasdan terkecil. Perkataanada!ahsatu simbo!,sesuatuyang mewakili sesuatuyang lain samaadadilafazkanatauditulis di ataskertas. Bahasayang terdiridaripadaperkataanmerupakansaw sistemyang boleh di-luahkanmelalui pelbagaicarasamaadadi ataskertasatauisyarattangan,denganwarnalampu, pergerakanbenda,alatelektronikatausebagainya.9

Adasesetengahperkataanmempunyaierti yangberbeza,terutamaperkataanyang berbentukistilah. Contohnyaper-kataandemokrasi,pendudukdi negarakornunismernpunyaikefahamanyangberbezaterhadapperkataanmi daripadapen-dudukdi negarademokrasi.Perkataan“liberal” difahamkansebagaifahampolitik kin di negarakomunis,sedangkandi Ma-laysiaperkataanitu difahamkansebagaifahampolitik kanan.Perbezaanmaknasesuatuperkataanitu banyakmempenga-ruhi suasanaperbincangan.Keteganganboleh tercetusjikapenuturdan pendengarberlainanpeganganfahamanpolitik,sebaliknyamenimbulkansuasanayang harmonidan damaijika penuturdanpendengarnyamempunyaikefahamanyangsama.

8 Thomas Pylesdan John Aigeo, op. cii. hIm. 4—5.9 Ibid., him. 9.

5


Setiap perkataanmempunyai ni!ainya yang tersendiribergantungkepadakefahamanantara pendengardenganpenutur.Dalam ataucetek dan besaratau kecil pengaruhmaknasesuatuperkataanitu ditentukano!eh pendengardanpenuturataumanusiadanbukanperkataanitu sendiri.’°

1.2.4 Pertuturan

Sistem pertuturanjuga merupakanaspekbahasayangtidak kurangpenting. Sistem pertuturandalam bahasabegitu penting sekali keranaperkataanyang banyakbelum lagi boleh dinamakanbahasa.Contohnyaperkataanyangl3eratusribu jumlahnyadalamsesebuahkamusbelumlagi dinamakanbahasadan tidak membawamakna jika

tidak disusunmengikutperaturanatausistemyangditentu-kanolehbahasatersebut.

Terdapatduaperingkatsistemdalamsesuatubahasa.Peringkatpertamamerupakanunit yangsetiapperkataandi dalamnyamembawamakna.Contohnya“Ahmadsukamakan jambu”. Setiapperkataanmembawamaknayangtersendiri. Peringkatkeduaia!ah unit yang tidak memba-wa makna. ContohnyaperkataanAhmad yang terdiridaripadahurufa,h,m, adand. Apabi!adipadukansemuahurufitu baru!ahmembawamakna,iaitu namaseoranglelaki. Bahasajuga mempunyaidua sistem petuturansampinganyang lain. Pertama,sistembunyi (phonology)dan kedua, nahu (grammar).H Dengan a~danyasistempertuturan da!ambahasa,baharulahbahasaitu bo!ehdituturkan dan difahami. Tanpasistem-sistemtersebutpertuturantidakdapatditerimasebagaibahasa.

1.2.5 Lambang

Aspekbahasayangselanjutnyaialahlambang.Dan satu

10 Jack G. McAuley 1986. Komunikasianiara Manusia, ~Terje-mahan), Kuaia Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, him. 321.

ii Thomas dan John Algeo, op. cit. him. 4.

6

PENGENALANBAHASA

sudut bahasamerupakansistemperiambanganyang men-jadi jambatan penghubung antara pertuturan denganrujukan. Contohnyaperkataan‘rumah’, merupakanlambangkepadabendayang terdiri daripadabumbung,dinding, lantai, pintu, tingkap dan sebagainya.Rumahmerupakanbendakonkrit, sedangkanperkataan‘rumah’merupakanlambangyang mewakili semuakomponentersebutdi atas.Semuabahasadi dunia mi membawapengertianyang samatentangrumah, cumaperkataansahajayang berbeza. Contohnya, bayt dalam bahasaArab, house dalam bahasaInggeris, la inaison da!arnbahasaPerancis,hethuisda!am bahasaBelanda,grinyadalambahasaJawahalus,walayda!ambahasaKadazandanseterusnya)2

Perbandinganlain yang dapatdiketengahkanialahperkataan“peta”. “Peta” bukan merupakankawasansebenarnyadi permukaanburni mi. Seba!iknyasebagailambangataupenggambarantentangkawasantertentu.Lambang merupakanaspekyang begitu pentingdalambahasakeranabertanggungjawabterhadapkewujudankonsep.Konseppu!a lahirdaripadapersepsi,kesimpulandan keputusan.Persepsimerupakankesedarankitamelalui rangsanganpancainderaterhadapa!am seke!i-ling yang bo!eh wujud tanpa bahasa.Penga!amanmidialami oleh manusia yang sejak di!ahirkan bo!ehmenyaksikandan merasakanapa yang berlaku disekeli!ingnya. Proses ini!ah yang dinamakanpersepsi.Melalui rangsanganpancainderada!am melakukanpersepsiuntuk menanggapia!ammakatirnbullahpenaa-kulan. Ketikaitu!ahbahasadiper!ukan.

Penanggapanme!a!uipancainderaselanjutnyabo!ehdicerminkandan dipengaruhime!alui pe!bagai mediaseperti agama, bahasadan kebudayaan.Penelitiantanggapano!eh golongan tertentu melalui sa!ah satu

12 Asmah Haji Omar 1986. Bahasa dan A/amPe,nikiran Me/ayu,Kuaia Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, him. 2.

7


media yang tersebutdi atasmerupakanpenelitian ter-hadaphubunganantaramedia tersebutdenganprosespemikiranmereka.

Terdapatduamazhabda!ampengkonsepsianbahasa.Pertama,bahasadianggapcermin alam nyata.Kedua,bahasadianggapsebagaimedia yang mewujudkanpemahamana!amnyata.Antaraduamazhabmi, mazhabkedua!ebihtepat.

Bahasajugamerupakanfirasatataupetunjukkepadakebudayaandan tamadunmanusia. Bahasaadalahlambangkepadacarahidup, sekitarsosial,pencapaiankerohanian,pencapaianilmu pengetahuan,sains,tekno-logi dan sebagainya.Perbendaharaankatanyalahyangmemainkanperananmembezakanlambang-lambangmi.

Contohnya,bahasapetanibegitukayasekalidenganperbendaharaankatayang berkaitandenganpertanian.Terdapatpelbagaiperkataanyangmerujukbiji-bijian baikdan segibentuk,warnahinggalahkepadarasanya.Ha!mijelaskelihatanda!amdialekKedah.Sementaraitu bahasanelayanpuladipenuhidenganpelbagaijenisangin,ombakdan hal ehwalikan sertalaut. Bahasanelayanmungkintidak banyakmemiliki perbendaharaankataberkaitandenganpertaniansecaraterperincisepertiyang dimilikiolehpetani dan sebaliknyaperbendaharaankatapetanibelum tentu lagi memp.unyaiperbendaharaankatanela-yansepertiombak,angindansebagainyasecaraterpeninci.

Dan segi sejarah,bahasadianggappengabaditamadunsesuatubangsa.Bahasajuga mencerminkantahappencapaiantamadunsesuatubangsa.Setiapbahasamempunyaiperbendaharaankatayangberkaitandenganagama,ilmu pengetahuan,sains,teknologidansebagainyayangmenjadilambangpencapaiantamadunbangsayangdiwakilinya. Tinggi ataurendahtamadunsesuatubangsaitu mudahdikesanberdasarkanbahasayangdimilikinya.Bangsayangmempunyaitamadunyangtinggi pastimem-punyaibahasayangkukuh,mantapdankuat.Sebaliknyabahasayangrendahtarafkecanggihannyamelambangkan

8

PENGENALAN BAHASA

pencapaiantamadunbangsayangrendah.Bahasajuga merupakanccrmin alam. Pengertian

manusiatentangalam dan hasil pemahamanmanusiatentang alam nyatadicerminkandalám bahasa.Daripadapengertian inilah lahirnya pengkonsepsian,dan melaluipengkonsepsianmi manusia menggunakanlambangbahasauntuk menakamkanfikiran dan pengalamanmereka. Pengertiandan konseptualisasimerupakanpembezaciri-ciri bahasaantara sesebuahmasyarakatatau tamadundenganmasyarakatatautamadunyanglain. Setiaptamadundankumpulanmanusiaitu mempu-nyai perbezaandan segi alam sekitardan pengalamanbahasanya.

Pandanganalani (world view) sesuatutamadunataukumpulan manusia itu bergantung kepada kemanipuanpersepsinyaterhadapalam nyata yang ditimbulkan.dalamkonsep-konsepyangdiwujudkanoleh bahasa.

1.2.6 Makna

Maknajugamenupakanunsurbahasayangtidak kurangpentingnya. Apa yang dimaksudkandengan makna?Makna ia!ah hubunganantara perkataandan ayatdenganpenkanayang diwakili oleh perkataantersebut.Bahasatidak menukarmaknakedalambaha~ayanglainsecaraterus tetapi melibatkan proses penterjemahan.Sesuatupenkataanyangdituturkankepadaseseorangitutidak terusmenyampaikanmakna.Sebaliknyaonangyangmendengarataumenenimaperkataanitulah yangmenen-tukan makna.Jika maknayang difaharnkano!eh pen-dengaritu samadenganmaksudyanghendakdisampai-kan oleh penutunnyamaka perkataanitu mencapaimaksudmaknayangsebenarnya)3

Maknasesuatuperkataanitu bolehberubahdengancepat dan boleh menimbulkan kekeliruan. Contohnya

13 Jack G. McAuiey, op. cit. him. 323.

9

BAHASADALAMTAMADUNISLAM

perbezaanwi!ayah boleh mengakibatkanperubahanmaknasesuatuperkataanwalaupundalamsebuahnegarayangsama.Sesuatupenkataanitu kadangka!amembawabanyak makna kerana fenomena alam yang tidak ter-batasdan maknatidak mut!ak. Sebab itulab sesuatuper-kataan itu banyak ragam dan wacananyadan banyakpulalah maknanya. Contohnya perkataanstrike. Dalampermainanbowling lain maknanya,dalam permainanbaseball, strike benmaksudlain, untuk mancisapi pulamaknanyaberbeza,untukmemancingjugalain maknanyadanbegitulahseterusnya.Sesuatupcnkataanyangmem-punyai banyak makna, sebenarnyaditentukan olehwacanadanlarasnya.

Aspekmaknajugamelibatkankonotasidandenotasi.Apabilasesuatuperkataanitu diujarkanolehpenutundandidengarolehpencenap,maknayangdimaksudkano!ehpenuturdenganpencerapbelumtentusama.Malahkerapka!i berbeza.Hal mi disebabkano!ehkewujudankonotasidandenotasibagisetiappenkataan.Konotasimaknabagisesuatuperkataanitu ditentukan oleh emosi, sifatsubjektifdanperibadi kedua-duabelahpihak. Denotasimaknabagi sesuatuperkataanitu bersifatobjektif iaitudipersetujui ramai sebagaimanayang terdapat dalamkamus dan digunakansecarameluas. Perkataanyangmencapaimakna yang dikehendakioleh penuturdanpencerapdianggapberjayadantermasukda!amdenotasi.Sebaliknyaperkataanyang membawa makna yangberbeza-bezaantara.penuturdenganpenceraptermasukdalamkonotasi.Hal mi tenjadikeranaantarapendengardan pencenap,masing-masingmempunyaipengalamanyangberbeza-beza,penggunaanperkataanyangberubah-ubahdanwi!ayah yangbenlainan.

Implikasidaripadakewujudankonotasidandenotasidaripada makna sesuatuperkataanmaka ~ujudlahlencongan.Lenconganterjadi apabi!a perkataanmem-ben maknayangberbeza-bezadaripadayangdimaksud-kan. Untuk mengelakkanben!akunya!encongan,maka

10

PENGENALANBAHASA

langkahpenyesuaiandan pengelakansa!ahfahamharusdiusahakanoleh penutur dengan !ebih te!iti dalampemilihanper~ataan.Namundemikianusahami bukanmerupakansesuatuyang mudahkenanapenutuntidaksedar tentang perbezaanmakna yang difahaminyadaripadayangdifahamiolehpenccrap)4

Lenconganitu pula terbahagi kepadadua jenis.Pentama,penkataannyabenbezatetapi mempunyaimak-nayangsamatanpadisedani.Kedua,perkataannyasamatetapimaknanyaberbeza.Jenisyangkedua inilah yangpalingbanyakbenlakudalampenggunaanbahasa.

Ada beberapacarabagaimana!enconganmaknadapatdielakkan. Membina kesedaranadalah cara yang palingpenting. liii boleh diusahakandengan meningkatkanke-pekaan dan kewaspadaanterhadap penggunaansesuatuperkataan.Jika seseorangitu sentiasaberanggapanbahawasetiapperkataanitu senngdisalahertikan,langkahterbaikbagi seseorangitu bagi mengelakkannyaialah denganber-sikaplebih teliti dalampertuturannya.Carayanglain ialahinendapatkanmaklumbaiasdaripadapencerap.

1.2.7 KacaMataPenutur

Bahasaboleh diumpamakansebagaisebuahteropong.Meiaiuinya penuturmeneropongdan menentukanmaknaperkataan.Banyakbahasayang tidak mempunyaikategorigenus maskulin dan feminin dalam perbendaharaankata.Keadaaniifi mencerminkankehidupanmereka seharianiaitu penutur-penutumyatidak mementingkanpengkato-gerianlelaki danwanita.mi termasukgenusuntuk haiwandan manusiakecuali jika sesuatuobjek itu benar-benarmempunyaijantina. Bahasayang tidak mementingkangenusmaskulin dan feminin mi mungkin disebabkanoiehsistem sosial merekayang tidak membezakankedudukanlelalci dan wanitadalam pelbagaiaspekyang mempenga-

14 Ibid. him. 328.

11


ruhi kehidupanmereka.’5Contohnya,masyarakatMelayu tradisional, mereka

dahulunyamasyarakatmanitirn, petani, pelaut danpedagang.Semuatugasmi sama-samadipiku! olehlelakidan wanita, bekerjasamaratadan sarna-samamencanirezeki. Umpamanyatugas dalarn kegiatan pertanian;daripadamenanampadisehinggamenuainyasama-samadikerjakan o!eh lelaki dan wanita, wa!aupun tugasmembajak,menenggaladanmembantingkhususdikerja-kan o!eh lelaki. Sebabitu!ah merekatidak mempunyaigenus maskulin dan feminin dalamperbendaharaankatamereka. Demildan juga ha!nya dengan masyarakatnelayan.Walaupuntugaske laut untukmenangkapikanitu dilakukanolehkaum!e!aki, tetapikaumwanitaturutmembantumemilih ikan, membuat ikan kering dansebagainya,sekemba!inyasuamimenekadan !aut.

Perbezaangenus maskulin dan feminin dalam satu-satubahasabukansetakatpadaperbendaharaankata tetapijugapadanahu.Mungkin nahubahasaMelayu tidak memi-liki genustersebuttetapiadajugabahasayangmemilikinyaiaitu babasaArab. Perbezaannahu genusmaskulin danfeminin diperlihatkandenganjelasdalambahasami. Hal midisebabkanolehperbeza~ntanggungjawabkaumlelaki danwanita yang begitu jelas da!am kehidupanmasyarakatArab. NahubahasaInggerisjugamemiliki genusmaskulindanfemimn terutamanyapathganti namaorangketiga.

Justeruitulahbahasamerupakanteropongyangje!asuntuk melihat dan memahamisesuatumasyarakatdanalam sekitarnya.Persepsimereka tentang alam dapatdilihat dalampola-polabahasamereka.

Kesimpulannya,bahasamempunyai aspek-aspektertentuyang bertanggungjawabmcrnperkukuhnyaSe-hinggamenjadisesuatuyang paling berhargadan yangmenjadi asas da!am tamadunmanusia.Bunyi, suara,

15 Asmah Haji Omar, op. cit. him. 4—5.

12

PENGENALANBAHASA

isyarat,tanda,perkataan,pertuturan,lambang,maknadan kacamata penuturmerupakanrernpahratus yangmenjadikan bahasasebagaisesuatuyang paling unikdalamperkembangantarnadunmanusia.

SememangnyabahasamerupakanantaraanugerahAllah s.w.t.yangpalingberharga,luhurdanberpengaruh.Bahasadigunakandalam semuakeadaanoleh semuamanusiasamaadauntukbekerja,bermain,mencariilham,mengucapkanpersetiaan,mencurahrasabelaskasihdansebagainya.Kehidupanmanusiatidak akanterlepasdan-pada penggunaanbahasasejak dilahirkan maitu sejaktamadunmanusiayangpertamadi duniahinggake hankiamatkelak. Kini manusiadapatmenontontelevisyen,mendengarradio, membacaakhbar, majalah, melihatikian, mendenganpidatodanmendapatpclbagaimanfaatdanipadapelbagaibentukmedialain yangmenggunakanbahasa.

1.3 Asal Usul Bahasa

Bilakah manusiaitu mula bertutur?Tiada siapayang tahutanikh sebenarbila manusiaitu bolehbertuturdanberbahasa.HanyaAllah s.w.t. sahajayangMaha Mengetahuilagi Bijak-sanatentangha! mi.

Namundemikianpanasarjanalinguistik telahmengemu-kakanteonmerekasendiri. Banyakteori telahdikeluarkanolehmereka.Antara yangterpentingialah:’6

i. Teoni “poh-poh” yang berpcndapai.bahawabahasaitu lahirdaripadanalurisemulajadimanusia. Merekamemerlukanbahasauntuk berkornunikasidenganmanusialain danuntukmeluahkanperasaan.Manu-sia begitu sensitif sekali schingga perasaanituterpancarmelalui tutur kata)7

16 George Gerbuer 1987. “Speech”, The EncyclopediaAmericana,Connecticut: Groiier Incorporated, iii. 7, hIm. 423.

17 Thomas Pyles dan John Algeo, op. cit. hIm. 17.

13

BAHASA DALAM TAMADUN iSLAM

Pentingnyabahasatelahmeletakkannyapadata-hapyangsamadenganmakanan,pakaiandantempattinggal dalam kehidupan manusia. Maiah bahasalebih utama jika dilihat dan aspek kerohanianmanusia.Teoni mi membuktikanmanusiaitu telahbolehbertutunsecanasemulajadisejakkewujudannyadi bumimi. Seterusnyabahasamerupakanpencapaiantamadunmanusiayangpertamadan tertuadi dunma.

ii. Teoni“bow-bow” atau“bow-wow”. Teorimi menje-laskan bahawamanusiaboleh bertutun setelahmendengarsuaradan bunyi haiwan sepertiburungdan sebagainya.Oleh sebab haiwan menggunakansuaradan bunyi untuk memberiisyaratdan benko-munikasisesamamerekauntukmenunjukkanbahaya,keselamatandan sebagainya,makamanusiamenirubunyidansuarahaiwanituuntuk berkomunikasijuga.Lama-kelamaanmereka berupayamengeluarkansuanadan bunyi menekasendiri. Di puncakkeghai-rahan meneka mencmptasuara dan bunyi lahirlahbahasayang lebih bensistematikdan berkembanghinggakini.

iii. Teoni “ding-dong”. Teoni mi menjelaskanbahawamanusiamempenolehbahasasetelahberpengalamanmenghanmonikansuara dan bunyi denganbenda.Kehidupanmanusiadilingkungiolehbendaataualamnyatadansuanaataubunyi. Suaradanbunyi itu dansemasake semasaberjayadiharnionikanoleh merekadandikeluarkankembalioleh manusiayangapabiladisusun secarasistematik menjadi bahasayangdifahamidanbenkembanghinggakini)8

Sarjana linguistik juga mengatakanbahawa masyarakatzaman primitif merupakanmasyarakatyang pertamadantentuadi atasmuka bumi i. PadazamanNeolitik manusiatelah berjaya mempenbaikbahasayang dicipta oleh masya-

18 Ibid.

14

PENGENALAN BAHASA

nakat zaman primitif. Ketika itu tamadunmanusiatelahberjayamencapaitahapyangtinggi apabilamerekatidak lagihidup berpindah-randahdan sebaliknya tinggal kekal disesuatutempat. Pertanian telah diusahakan,penenunanpakaian dan pembuatanporselin daripadatembikar telahdihasilkan. Mereka memerlukan banyak perbendaharaankatauntuk memenuhikepen!uankomunikasimereka.

Tamadunyangdicipta olehmerekamemerlukanbahasayang baikbukansekadaruntuk berkornunikasimalahuntukmenyimpanrekodnegarakeranamerekate!ahpunmembentukinstitusipemenintahan,berupayamemerhatikandanmeramal-kan iklim ataucuaca untuk merancangkegiatanekonomimereka. Meneka telah juga mempunyailegendadan mitos,mempunyaikepercayaandanupacarakeagamaan,pencapaianyang tmnggi dalam ilmu sains, teknologi dan kesenian.Kepenluanbahasakian meningkat lebih-lebih lagi setelahmereka mencapaikecemenlangandalam bahasaapabilaberjaya menghasilkankanya kesusasteraanyang bermututinggi. Karya mi dipergunakandalam upacarakeagamaanyang bermula dengansasteralisan dan akhirnya menjaditulisan iaitu apabilamerekamenghasilkankitab-kitabagamamereka.

BagaimanapandanganIslam?Sebelurnmenjawabperta-nyaanmi, adabaiknyajika disorotsecararingkaspandangansanjanalinguistik terhadapasal usul bahasayang baharudibincangkandi atas.

Pada keselunuhannyateori-teori itu meletakkantarafbahasaitu samadengankejadmandin manusiadan alamyanglain. Bahasadikatakan tercipta secarasemulajadi hasildaripadakeperluanmanusiauntuk berinteraksi,berkomuni-kasi dan meluahkanperasaansesamamereka.Haiwan danalam sekitannyamembenikaninspirasikepadamerekauntukbenbahasamenggunakansuaradanbunyi. Denganmenirudanmengharmonikanbunyi dan suarai/u makaterciptalahbahasayang difahami oleh manusiayang kian meningkatpencapaian-nya dan semasake semasa.

Teoni-teoni mi berbezadenganpendapatIslam. Liii dapat

15


dilihat dalamayatdi bawah:

— •~) ~ ~ .

~i ~ ~LLt J~3

Terjemahannya:“Dan Dia telah mnengajarkanNabiAdam,akansega/anama benda-bendaseluru/in a dan gunanya.”kemudianditunjukkankepadaMa/aikat la/u Dia beijir-man: “Terangkanlah kepadaAku iiama benda-bendamisemuanya,jika kamnugo/ongan yang benar.”

(Surahal-Baqarali 2: 31)

Ayat di atas menjelaskanbahawaAllah s.w.t. telahmenurunkanwahyukepadaNabi Adama.s.untuk mengenalAllah s.w.t.Bagi memperkukuhkejadianmanusiayangpalingsempunna,pelbagaikekuatantelahdijadikanuntukAdam a.s.dansekalianmanusiaketununannya.Antarakekuatanitu ialahkekuatanuntukberbahasadi sampingberfikir sehinggahanyamanusia sahajamenupakanmakhluk Allah s.w.t. yangmempunyaiduakekuatansenentakiaitu berfikir danbenbaha-sa.19

Pendapatsanjanalingumstik yang menjelaskanbahawamasyanakatzamanpnimitif merupakangolonganyangperta-mamenciptabahasajugatidak tepat.Melalui ayatQur’andiatasIslam menjelaskanbahawamasyarakatmanusiayangpertamadi muka bumi mi ialah masyarakatAdam a.s. dananakcucunya.

Sejakawal lagi manusiayangdipeloponi olehAdam a.s.

19 Profesor Dr. HAMKA, op. cit. Juz. 1—3 hIm. 156—157.

16

PENGENALAN BAHASA

telah bentamadundan mempunyaipeganganhidup yangberasaskanakidah,syarak,dan akhlak yang bersumberkanwahyudanipadaAllah s.w.t.Merekaberkemampuanberbaha-sa denganpenbendaharaankata yang lumayan khususnyabenkaitandenganakidah,syarakdanakhlak.

Sebaliknyamasyanakatzamanpnimitif merupakanma-syarakatyangmundurdan sesat.Masyaraka~primitif yangdatangtenkemudiankebanyakannyabercawat dan hanyamenutupbahagian-bahagiansulmt sahajadan mi benar-benarbententangandengankonsepauratyang diwahyukanolehAllah s.w.t.

Kelemahanataukecacatanteonisarjanalinguistik terletakkepadakegagalanmenekamenjadikanwahyu sebagaititiktolak teori mereka.Meneka sekadarbenjaya membuktikanbahawabahasaitu merupakansalah satu daripada fitrahsemulajadi manusma.Narnunmerekagagaluntuk melihatdisebaliktabirmaitu,siapakahyangmenciptadanmengaturfitrahsemulajadi itu? Denganmengetepikanwahyu,merekasekalilagi tensalahlangkahapabilamenegaskanbahawamasyarakatyangpertamadi duniaialah masyarakatzamanprimitif.

Masyanakatprimitif memangwujud tetapi merekamenupakansebahagiandanipadaketurunanAdam a.s. yangketinggalandan segi tamadunkebendaannyadantersesatpuladan segi akidah,syanakdanakhlaknyaolehpelbagaifaktor.Yangpastimerekatidak menerimaseruanwahyuRasulyangdiutuskansezamandenganmerekaataumerekatersesatkera-na meninggalkanajananwahyutensebut.

1.4 PengelompokanBahasa

Sanjanalinguistikjugamenganggarkanbahawatendapatlebihdanipada5000 bahasayang wujud di dunia mi. liii tidaktermasukdialek yang benlipat ganda banyaknyadaripadasetiap bahasa itu. Tiada satu perangkaanyang dapatdikemukakanoleh sarjanalinguistik. Hal mi membuktikanbahawa kajian lebih tenpeninci dan mendalamberkaitandenganbahasamerupakansatucabaranyangmestidihadapi

17


oleh sanjanalinguistik kini.2°Bahasalebih tinggi kedudukannyadaripadadialekkerana

bahasamemiliki kodmfikasi,perbendaharaankata,nahu,men-jadi alat pendidikan,bertarafbahasakebangsaandan mem-punyaipengiktirafanpolitik. Sedangkandialektidak memilikisemuaciri tersebutdi atas.Namundemikiandan segi salingkefahaman,bahasadandialek mempunyaiperkaitan.

Di sampingdialek wujud juga bahasakacukan(pidgin)yang merupakancampuran danipadadua atau beberapabahasayang ada yang susunanbahasanyadiperinudahkan.Bahasakacukandigunakan sebagaibahasabantuano!ehmenekayangmempunyailatarbe!akangbahasayangberlamn-an.Bahasami tiadapenutunaslinya.

Bahasaantanabangsaadalahbahasayangdigunakandiluar wilayahtempatasalnyadan terusdigunakanuntuksatujangka masa yang amat panjang. BahasaArab misalnya,menupakanbahasabagi tamadunIslam yang tetap tenusdigunakansejakkelahinanIslamdi Madinahhinggake masakini. BahasaArab mi dipelajani, dituturkan, difahamm, dandigunakansecarameluasdanmenjadimediadakwah,politik,perdagangan,ilmu pengetahuandan sebagainyalagi. Kegu-naannyatidak tenbatasdi SemenanjungTanahArab sahajamalah hinggake Afnika Utara, Andalusia,Pansi, India danAsia Tenggara.Demikianjuga halnyadenganbahasaPansiyangmenjadibahasaantarabangsatamadunIslamdi sampingbahasaArab sebelumkedatanganpenjajahbaratke timur.

Di banatpulabahasaLatin begitu dorninansekalisebagaibahasayangmenguasaiEropahpadazamanpertengahandankebangkitan.Selepasitu bahasaInggerismenggantikanbahasaLatindanpenguasaannyalebih meluaskeseluruhduniahinggake han mi.2’

20 JosephH. Greenberg,“Languagesof the World” dim. TheEncyclopedia Americana, op. cit. Jil. 16, him. 731.

21 Nacoiai Robenneck, “Universal Language and InternationalLanguage” The Encyclopedia Americana,op. cit. Jil. 27, hIm.772—773.

18

PENGENALAN BAHASA

Lingua franca merupakanbahasaantarabangsayangdituturkanolehpelbagaibangsasebagaimediakomunikasidiwilayahduniatertentu.DalamperkembangantamadunIslambanyak bahasadunia telah meningkat tarafnya daripadabahasatempatankepadabahasasuatuwilayahdunia tertentusepertibahasaMelayuyangmenjadi linguafranca menjelangabadke-16di AsiaTenggara.BahasaMelayudituturkanolehpendudukdi Thailand Selatan,Filipina, Brunei Darussalam,Kampuchea,Vietnam,IndonesiadanMalaysia.Selainmenjadimedia dakwah Islamiah, bahasaMe!ayu juga merupakanbahasaperdagangan,politik, pentadbirañ,dip!omatik, ilmupengetahuandanpelbagailagi.

Sarjanalinguistik berpendapatbahawakewujudanpel-bagaibahasa,dialekdanbahasakacukanberpuncadaripadapelbagaifaktor. Dua faktor terpentingialah,pertamaperbe-zaan alam sekitar. Alam sekitar dikatakan mempunyaipengaruhyang besar tenhadapkela!iiran beribu-nibujenisbahasadi duniadi sepanjangsejarahperkembangantamadunmanusia.Alam sekitanyangdimaksudkanialah alamsemulajadi sepertiiklim, cuaca,laut, sungai,haiwandansebagamnyayang mempengaruhikelahiran penbendaharaankata yangberbezaantarasatu tempatdengansatutempatyang lain danantanasatuzamandengansatuzamanyanglain.

Fakton kedua ialah pengalaman.Setiap individu itumempunyaipengalamanyang benlainan danipadaindividuyanglain. Golonganpetanicontohnya,mempunyaipengalam-an yangberbezadaripadanelayan.Tempat,ruang, suasana,masadansebagainyayangberbezamemberipengalamanyangberbezakepadasetiap individu dan kumpulanmasyarakat.Faktor-faktorinilah yangmendorongkelahiranbahasayangberbeza antanasatu masyarakatdenganmasyanakatyanglain.22

Teonisarjanalinguistik mi nampaknyáagakkurangtepatdantidak sempurna.Sebenannyakewujudanpelbagaibahasa,

22 Jack G. McAuley, op. cit. him. 321—322.

19

BAHASADALAMTAMADUNISLAM

dialek dan bahasakacukanmenurut Islam adalahciptaanAllah s.w.t.yangtentaklukkepadaqadakdanqadan-Nya.Halmu dijelaskandalamayatberikut:

~ c~:~ .—..— — —. • -~—~._._~., —— —. —,—-—.

‘~ 5 —

Terjemahannya: “Wahai umat nianusia! SesungguhnyaKami telah menciptakan kanni daripada lelaki danperempuan,dan Kami menjadikankamnuberbagaibangsadan bersukupuak, supaya kaniu berkenal-kena/an(danberamah mesraantara satu dengan yang lain). Sesung-guhnyaseniulia-muliakamudi sisi Allah ialah orangyanglebih takwanya di antara kamu (bukan yang lebihketurunan atau bangsanya). SesungguhnyaAllah AmatMengetahul. /agi Ainat Menda/amn Pengetahuan-Nya(akankeadaandanama/an kamu)“.

(Surahal-Hujurat 49: 13)

Ayat yang tersebutdi atasbegitu tenangsekali menjelaskanbahawaAllah s.w.t. sememangnyasecarasengajamenjadi-kan manusiaitu berbezadan pelbagaiaspek sepentiketu-runan,warnakulit, kebudayaan,adatistiadatdanyanglebihpenting lagi ialah bahasa.Semuanyami dijadikan sebagaisatuujian kepadamanusiaagarmenekaberkenal-kenalandanbertolakansursertabersatupadu.Menekayangbenjayamen-jalani dugaandanipadaAllah s.w.t. iaiah merekayangbersa-tu padu, bertolak ansur dan bekerjasamaberasaskanke-imanan, ketakwaandan amal salih yang semuanyadipan-

20

PENGENALAN BAHASA

cankanmelalui bahasa.23Allah s.w.t.telahmenentukanjenisbahasadan golongan

manayangmemiliki sesuatubahasatertaklukkepadaqadakdanqadar-Nya.Sedangkansemuafaktonyangmempengaruhiperkembangan,penubahandan pertumbuhanbahasasebagai-manayang dikemukakanoleh sarjanalinguistik menupakanfaktor sampinganyang menyempurnakanqadakdan qadanAllah s.w.t. itu tadi.

Alam sekitaryangmempengaruhimanusiadalamberba-hasajuga menupakanciptaan-Nya.Demikian juga dengansegalayang ada pada din manusia seperti jasad, noh,pancaindera,hati, akalfikiran, dayaimaginasi,dayakreativitidan sebagainyayang membo!ehkanmanusiaitu tenushidupdanmengalamisegalasukadukayangdinamakanpengalamanhidupyangjugamerupakanfaktonyangtidak kurangpentingdalam mempengaruhipentumbuhandan penkembanganbahasa.

mi benenti terdapatdua unsun yang mempengaruhipertumbuhandan perkembanganbahasabagi manusiamenunutIslam. Pertama,penancangandaripadaAllah s.w.t.yangtertaklukkepadaqada’danqadar-Nyadankedua,alamsekitardanpengalamanmanusiauntuk rnemudahkanmerekamenyempurnakántugas sebagaikhalifah Allah s.w.t. Kadarkeupayaanberbahasadi kalanganmanusiajugaberbeza.Adayang bisu sehinggatidak bolehbentutundan hanyamenggu-nakan bahasaisyarat, ada yang begitu tinggi keupayaanberbahasasehinggabolehmenguasaibanyakbahasadanadapula yang boleh menghasilkankanya kesusasteraanyangmengagumkan.

Seni bahasapula menupakancana bagaimanamanusiameluahkanpenasaan,fikirandanbenitamelaluibahasa.Senimibolehdipelajaridandikuasaimelalui pengajanandanpembe-lajanan dan peningkatnendah,menengahhingga tinggi. Dipeningkat rendahpembelajananmenekankanaspek pende-

23 Profesor Dr. HAMKA, op. cit. Juz. 26—28, him. 244.

21

BAHASA DALAM TAMADUNISLAM

ngaran,pertuturan,pembacaandan penulisan.Di peringkatmenengah,karanganpula yang diutamakan.Sedangkandipeningkatpengajiantinggi kesusasteraanpula yang ditekan-kan.24

Selanjutnyasejanahmembuktikanbahawaada bahasayangtenuskekalhinggakehan mi danadapulayanglahirdanberkembangdalamsatujangkamasatetapikemudianhilangtanpaadasebarangkesanbagimembolehkansarjanalinguistikmembuatkajian padamasakini. Begitulahjanji Allah s.w.t.dan kekuasaan-Nyalahyang menentukanlahir, kekal danmusnahnyasesuatubahasa.Kehilangan sesuatubahasaitudisebabkanolehkemusnahanbangsaitu dan mukabumi mikeranakekufunandan kedunjanaanmerekasendiri. Hal midijelaskandalamayat:

~ ~ ~J~I~:r ~ ~ .~ , —7— •~— — •~::,~ •~

.-. .—y

Terjemahannya:“Tidakkah mereka memerhatikan danmemikirkan berapa banyak umal-umat yang selah Kamibinasakansebeluminereka,padahal (u,nat-umalflu) telahKami teguhkankedudukanmerekadi mukabumi (dengankekuasaandan kemewahan)yang tidak Kan2i berikankepada kamu, dan Kami turunkan hujan alas merekadenganlebatnyadan Kamijadikan sungai-sungaimenga/jrdi bawah mereka, kemudian Kanii binasakan niereka

24 Julis M. Jensen, “Language Arts”, The EncyclopediaAnieri-cana,Connecticut: Grolier Incorporated. Jii. 16, hIm. 731.

22

PENGENALAN’ BAHASA

dengan sebab dosa mereka sendiri dan Kanii ciptakansesudahmereka.umalyang lain?”

(Surahal—An ‘ani 6: 6)

Dalampengelompokanbahasadunia terdapatdua mazhabyang disenanaikanoleh sarjanalinguistik. Pertama,mazhabgenetic iaitu menekankanfaktor ketununanbaka, kedua,mazhabtypology iaitu menekankansifat bahasaitu sendiri.Mazhabpentamabanyakbergantungkepadafaktor sejarahkeranabahasabenkaitandenganasal usul sesuatubangsa.Sedangkanmazhabkedua tidak bergäntungkepadafaktasejarahtetapimembataskanpenyelidikankepadastrukturbahasaitu sendiri.

Peristiwa sejarahbanyak menentukanpembahagianbahasamengikutmazhabpertamami. Bahasa-bahasayangmempunyaitahap perkembangansejarahyang sama akandmrujukkan kepadasatubahasainduk yang lebih besandanutama.Semuabahasayangbenasaldanipadabahasaitu akandikumpulkandi bawahkategoribahasatensebut.ContohnyaProto-Germantikmenjadiinduk kepadabahasaJerman,Inggenis,Belanda,Sweden,Norway danDenmark.25

Mazhabmi membinagambarrajahsepertipokok iaitubahasaasalatauinduk bahasaitu digambarkansamasepertibatang,sedangkandahan-dahanbesarmerupakancabang-cabangutama bahasatersebut,ranting-rantingkecil pulamenggambarkancabang-cabangsampinganbahasaitu danranting-rantingyanglebih halusmenupakandialek-dialekyanglahir daripadacabangbahasatersebut.

Mazhabkeduamelakukanpembahagianbahasaberda-sarkanphonology ataubunyi dan grammarataunahu. Mazhabmi tidak mengambilkira faktor sejarahnya.Semuabahasadi-kelompokkankepadakelompok-kelompoktertentuberdasarkanbunyi dannahunyasahaja.

Setiapmazhabmi mempunyaikelebihandankelemahan-

25 Joseph H. Greenberg, “Languages of the World”, op. cit. Jil.16, hlm. 733.

23


nya sendinm. Tetapi berdasarkanpenyelidikan singkat mi,mazhabgeneticmemperlihatkan~kekuatanyang mengatasimazhabzypo/ogical.

Mazhabgeneticmembahagikanbahasaduniakepadalimakelompokutamasepertiyangberikut:

i. BahasaEropah,Timur TengahdanAfrika Utara.ii. BahasaAfnika Sub-Sahara.iii. BahasaAsia TenggaradanOceania.iv. BahasaEurasiaTengahdan Utara.v BahasaOrangAshdi Kutub Utara

Sebagai kesimpulan, bahasaitu boleh didefinisikan dalamungkapanyang ringkas sebagaisistem lambang bunyi yangdiucapkanolehmanusiayangmenghasilkanbudi bahasadanmembantumelahirkansopansantundanakhlakyangmulia.Bahasaitu lahin serentakdenganpenciptaanmanusiadi duniami iaitu Adam a,s. Bahasamerupakansalahsatu daripadaanugerahAllah s.w.t. yang tenbesarkepadamanusia,disampingpengaruhalamsekitardan pengalamanmanusiaitusendiri yang mempenkembangkanlagi kemampuanbahasamereka. Bahasaitu terdini danipadapelbagaiaspeksepentiisyarat,tanda,bunyi, suara,perkataan,pertutunan,lambang,maknadanpandanganalampenutur.

Bahasatelahtumbuhdenganbanyaknya.Adayanghilangdanadayangkekal.Dianggarkanlebih daripada5000bahasayang wujud di dunia mi. Ada yang bentarafantanabangsa,lingua franca, bahasabaku, dialek dan kacukan.Perbezaanbahasamenupakansatu ketetapandan perancanganAllahs.w.t. untuk menggalakkanmanusiaitu bersatupadu danbekerjasamadi sampingfaktor alamsekitardanpengalamanmanusiayang berbeza.Bahasaitu pada keselunuhannyadikelompokkankepadaduakumpulan.Pentama,berdasarkanketununanbakayangmementingkanfaktasejarahdankedua,berdasarkanstruktun dalamannya.Pengelompokanyangpertamalebih baik dankelompok mi membahagikanbahasaduniakepadalima kelompokutama.

24

BAB2

FUNGS! BAHASA DALAM TAMADUN

ISLAM

Bahasamempunyaifungsi yang besardalamprosesperkem-bangan tamadun Islam. Jika dilukiskan, bahasabolehdiumpamakan sebagaikenderaan manakala penyebarandakwah Islamiah, pendidikan, ilmu pengetahuan,politik,ekonomi dan sosial merupakan baranganutama dalampembinaan tamadun Islam. Tanpa media yang dapatmenyampaikanbaranganitu, mustahiltamadunIslam dapatdibentuk. Media ataupengangkutanyang dimaksudkanituialah bahasa.Perumpamaanmi digambarkandalamrajahdibawah.

Media DakwahIslarniah

Media PendidikanMedia Ilmu

Media Politik

Media Perdagangan

Media Sosial

Rajah 1 FungsiBahasadalamTamadunIslam

25


2.1 Media PenyebaranDakwah Islamiah

PerkaraterpentingdalampembentukantamadunIslam ialahwahyuAllah s.w.t.yangdisampaikankepadaparaRasul danpara Nabi untuk disebarkankepadamanusia.Wahyu yangdiakhiri dengan al-Qur’an mengandungitiga asas utamatamadun Islam iaitu akidah, syarak dan akhlak. Semuawahyuyangditurunkanitu adalahdalambahasaumatyangterlibat, kecuali al-Qur’an yang diturunkan dalam bahasaArab. Ini disebabkanbahasaArab mempunyaiciri-ciri dankekuatanuntuk menjadi bahasayang merakamkanwahyuAllah s.w.t. yang terakhir, menyempurnakansyariat danmemansuhkansemuawahyu ataukitab yangsebelumnya.

Walaupun al-Qur’an diturunkan dalam bahasaArabtetapidmtujukanuntuk sekalianmanusia,setiapzaman,setiaptempatdankeadaan.Sebagaibahasainduk tamadunIslam,bahasaArab bukan sahaja mengabadikansemua ajaranakidah,syarakdanakhlak Islam dalambahasaArab, malahbacaandalamibadat sembahyangjuga dilaksanakandalambahasaArab. mi bererti bahasamerupakanalat untukberibadatkepadaAllah s.w.t.

Setiapagama,samaadasebelumatauselepaskedatanganal-Qur’an,menggunakanbahasatertentusebagaialat ibadat.ContohnyaSanskritmerupakanbahasaibadatdalamagamaHindu, bahasaLatin dalam agamaKristian, bahasaParsidalamagamaMajusi dansebagainya.’

Oleh sebab ajaran yang terkandungdalam wahyu al-Qur’an itu untuk disampaikankepada sekalianmanusiadiseluruhceruk rantau dunia mi, Islam teiah mempergunakankebanyakanbahasautama wilayah di dunia atau “lingua

franca” sepertiParsi, Turki, Hindi, Urdu danMelayu untukmenyampaikandakwahIslamiah.Ini disebabkantidak semuapendudukduniami memahamibahasaArab,danmerekapulalebih mudahdiserudalambahasaibunda.FungsibahasaArab

1 Maruli H. Panggabean(ed.), 1991. Bahasa, Pengaruh danPeranannya,(Jakarta:PenerbitPT Gramedia,him. xii).

26

FUNGSI BAHASA DALAM TAMADUN ISLAM

walaubagaimanapuntetapmemainkanperananyangterpen-ting dalampenyebarandakwahIslamiah,terutamadi seluruhSemenanjungTanahArab, Asia BaratdanAfrika Utara.

Untuk menyebarkandakwahIslamiahdenganIebih ber-kesanlagi, mubalighataupendakwahitu berkewajipanuntukmenguasaibahasadenganbaik.Penguasaanbahasaitu terma-suk sebagaisalahsatudaripadahikmah yangwajib dikuasaioleh pendakwahIslam sebagaimanayangterkandungdalamayat 125 daripadasurahal-Nahl. Demikianlahpandanganjumhurulamatafsir.2

Rasulullah s.a.w.yang merupakanpendakwahpertamamenyampaikanajaranal-Qur’ankepadamanusiaadalahse-orangyangamatbaikbahasanya.WalaupunBagindaitu butahuruftetapibahasalisannyabegitumengagumkansekali.JikaBagindatidakmenguasaibahasalisandenganbaik bagaimana-kahdalammasa23tahunsahajaBagindatelahberjayamenjadi-kanseluruhSemenanjungTanahArabmenjadiWilayahIslam?

Bagindajuga telah menghantarutusanmembawasuratkepadaraja-rajadi seluruhSemenanjungTanahArab untukmenyerumerekamemelukIslam.RamairajayangagungsepertiRaja Rom, Parsi, Mesir dan sebagainyatelah diseru olehBagindauntuk memelukIslam denganmenggunakanjuruba-hasa atau penterjemah.Hasil usaha Bagindadan sahabat-sahabatnyaiaitu Khulafa’al-Rasyidinselama80tahun,hampirseluruhduniatelahmenerimaIslam. Ini bukti yangamatnyatayangmenunjukkanbagaimanamubaligh-mubalighIslamsejakzamanRasulullahs.a.wmempunyaikeupayaandanpengua-saanbahasa-bahasadunia denganbaik. Jika tidak, mustahilIslam dapatdisebarkanbegitucepat,luasdanberkesan.3

2.2 Media Pendidikan

Ibnu Khaldun sejak awal lagi menekankankepentingan

2 ProfesorDr. HAMKA, op. cit.3 Rahmah Hashim, “PerkembanganTeknologi Media Komuni-

kasi: SatuCabaran”,SeminarSainsSosialdan Perspekt~fIslam,UKM, 13 dan 14 Januari 1984. Intisari keseluruhannya.

27


bahasasebagai media pendidikan Islam. Bahasaadalahpencapaiantamadunmanusiayangpertamadi dunia. Adama.s. merupakanmanusiayang pertamaditurunkanke duniadan Baginda telah diajarkan denganilmu bahasauntukberkomunikasidengan isterinya Hawa dan sebagaimediapendidikananak-anaknya.Tangisanadalahbahasaisyaratpertama yang dikeluarkan oleh seorang bayi bila diamemerlukansusuibunya,makanandan sebagainya.Selepasitu kepandaianyangpertamayang diperoleholeh seseorangbayi ialah bercakapwalaupun bermula denganpelat. Ibubapa akan berasa susah hati jika anak-anaknyalambatbercakap. Bahasa jugalah yang merupakan modal yangterbaikuntuk seseorangitu meneruskanhidup. Sesiapayangdapat menguasaipelbagaibahasa,maka semakin mudah,maju danlaris nilai dirinya.4

Pendidikanyangdituntutoleh Islambukansekadarmen-can ilmu, tetapiharusdiiringi denganiman danamal.Justeruitu ilmu yangdiperjuangkanolehIslam bukansekadaruntukdiketahui,tetapiwajib diyakini,dihayatidandiamalkan.Peng-hayatandan pengamalanilmu tidak mungkinberlakutanpapendidikan.Pendidikanitu pula tidak mungkindapatdisem-purnakantanpa bahasa.Sebabitulah ilmu bahasasentiasadipelajaripadasepanjangmasapendidikan,sejakseseorangitumemasukisekolahrendahhinggalahkeperingkatuniversiti.

HassanLanggulung menjelaskanbahawa salah satudaripadapninsippendidikanIslamyangutamaialahmemba-ca, mendengardan menulis.5 Ketiga-tiga unsur mi tidakmungkindapatdilaksanakandenganberkesantanpapengua-saanbahasayangbaik samaadaolehguru ataumurid. Setiapmata pelajaran sama ada ilmu fardu am atau fardu kifayahyang dituntut oleb Islam terhadapsetiapumatnyamempelajari-

4 Franz Rosenthal, 1980. Ibnu Khaldun: The Muqaddimah: AnIntroduction to History, (Terjemahan), New Jersey: PrincetonUniversity Press.

5 Hassan Langgulung, 1986. PengenalanTamadun Islam dalamPendidikan, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka him.20—23.

28

FUNGS! BAHASA DALAM TAMADUN ISLAM

nyamemerlukanteknikatauprinsip mi.Bahasaditekankan oleh pendidikan Islam di setiap

peringkatpembelajaran,sejakdan peringkatrendahhingga-lahke pengajiantinggi. Hal mi disebabkansetiapdisiplin ilmusamaadailmu farduam atauilmu fardu kifayahmemerlukanperingkatbahasayang tertentu.Bahasamemainkanperananpenting bagi membolehkansesuatuilmu itu diminati danmudahdisampaikan.Ilmu yangberbentuksubjektif, abstrak,pemikiran, ilmu kuantitatif dan umum mernerlukantahapbahasayangtertentu.

2.3 Media Ilmu PengetahuanTiadasiapayang dapatmenafikanbahasailmu pengetahuanmerupakanoboryang bertanggungjawabmembawakepadakebangkitansesuatutamadun.TamadunIslam khususnyabangkit, berkembang,memuncakdan memberisumbangankepadatamadundi seluruhduniadenganilmu, samaadailmufardu am atauilmu fardu kifayah berasaskanwahyu. Olehkeranailmu yang membinatamadunIslam itu berasaskanwahyumakatamadunitu menjadipaling ungguldanberjayamembawakebahagiaan,keranailmu itu mementingkankedua-dua unsur iaitu pembangunankerohaniandan kebendaanserentak.

Tidak ada satu agama atau tamadun yang dapatmenandingiIslam apatahlagi mengatasinyadalampenitikbe-ratankepentinganilmu pengetahuan.Ilmu pengetahuanbukansahajamembinatamadun,tetapijuga telahmenaikkantarafmanusiamengátasisegalamakhlukciptaanAllah s.w.t., samaadajin, haiwanatauMalaikat. Sehubungandenganmi Allahtelahberfirman:

~/ .*.)‘ — .— , ~ —.-- .

~c~ic~d~1~i’1~ ~29


Terjemahannya:“Dan Dia ielah mengajarkanNabiAdamnama sega/a benda kemudian ditunjukkannyakepadaMalaikat lalu Dia benfirman: ‘TerangkanlahkepadaAkunamabenda-bendami semuanya,jika kamugo/ongan yangbenar.’ Malaikat menjawab: ‘Maha Suci Engkau (yaAllah): Kami tidak lnenlpunyai pengetahuanse/am danapa yang Engkau ajarkan kepadakami, sesungguhnyaEngkau jualah Yang Ainat Mengetahui, lagi AmatBijaksana.”

(Suraha/-Baqarah 2: 31—32)

Rasulullahs.a.w. bukansahajamemerintahkansetiapumatIslam baik lelaki mahupunwanita wajib menuntut ilmusebagaimanayangtercatatdalamhadismalahBagindasendiritelahmemberikandorongandan perintahyangpaling seriusagar ilmu itu dititikberatkan.TawananPerangBadar iaituorang-orangkafir Makkah diberikansyaratpembebasannyadenganmengajarsejumlahkanak-kanakIslam belajarmem-baca dan meriulis. Bagindajuga telah menghantarserom-bongan umat Islam untuk mempelajariilmu perubatandiJundishahpur,Parsi yangsecarakebetulanmerupakanpusatperkembanganilmu perubatanyang termasyhurdi duniaketika itu.

Tetapipersoalanyangtimbul ialahdapatkahumat Islammempelajariilmu pengetahuansamaada ilmu fardu am ataufardukifayahhinggasampaikeParsiatauseluruhcerukrantaudunia jika mereka tidak menguasaibahasayang menjadibahasapengantardi puSat pengajian tersebut?Di sinilahnampaknyaperananpentingbahasabagimenjayakanusahaumat Islam.

Semuajenis bahasabaik bahasaArab mahupunbukanArab seperti Parsi,Inggeris, Perancisdan sebagainyameru-pakananugerahAllah s.w.t. Justeruitu penguasaansebarangbahasadi dunia mi digalakkan, terutamajika bahasaitumenjadi bahasapengantarilmu pengetahuan:PadazamanRasulullahs.a.w.umat Islam mempelajaribahasaParsi danbahasa-bahasalain untuk menuntutilmu pengetahuan.Ba-

30


hasaLatin, Suriani,Tamil, Hindi danCina padazamanBaniAbbasiahdipelajariuntukmemindahkanilmu bangsatersebutkedalambahasaumatIslam.Padazamanmutakhirmi bahasaInggeris pula menjadi tumpuan kerana menjadi bahasapengantardi pusat-pusatpengajiantinggi yangmenawarkanilmu Islamdansains.

Sejarahjugamencatatkanbahawaperkembanganbahasadanilmu pengetahuanIslamadalahseiringdansejalan.Setiappusatperkembangantamadundan ilmu pengetahuansemes-tinya jugamerupakanpusatperkembanganbahasadanilmuyangberkaitandengannya,6tidak kira di Baghdad,Kaherah,India, Turki, Perlak,Samudera,Pasai,Melaka,Johor-Riau,Acheh Darussalam,Pattani, Kelantan, Terengganudansebagainya.7

PadamasayangsamaulamaIslam yangbertanggungja-wabmemperkembangdakwahIslamiahdanilmu pengetahuanIslam juga merupakanpakar bahasadan pengarangyangmenghasilkankarya ilmu Islam. Buktinya di setiap pusatperkembanganilmu pengetahuanyang disenaraikandi atasmuncul ramai ulama dengankarya agung masing-masing.Contohnyadi Acheh, lahir ramai ularna besardan pakarbahasa(sasterawan)berkaliber seperti Hamzah Fansuri,SyeikhSyamsuddinal-Sumatranidansebagainya.8

Sebahagiandaripadakarya merekawalaupunjudulnyadalambahasaArabtetapibahasapengantarnyaadalahbahasaMelayu. Ramai ulama dan Asia Barat, India, Turki dansebagainyayangberhimpundi Achehpadaabadke- 16, dapatmenguasaibahasaMelayu denganbaik. ContohnyaRumi,seorangulamaTurki yangmendirikanPusatPendidikanIslamDayah Manyang Leupeaue,BandaAcheh dan mengarangkitabRisãlatMasa‘i/al Muhta&li 1kbwan a! MubtadLKitab mi

6 Hamdan Hassan, 1980. “Sastera Melayu dan Islam”, Kesusas-teraan Melayu dan Islam: Suatu Penleinbungan Fern/kiran,Kuala Lumpur: GAPENA-SarjanaEnterprisehim. 90—95.

7 Ibid.8 A. Hajsmy, 1964. Apa Tugas Sasterau’an Sebaga!Khaltfah

Allah, (Surabaya:Bina Islam, 1964), hIm. 73—74.

31


berbahasaMelayudanmasihmenjadibuku teksdi setengah-setengahpondokdi seluruhNusantarakini.9

2.4 Media Politik

Sejarahtelah membuktikantamadunIslam menguasaisatuwilay:ah yang terbesar, terluas dan terlama di duniakhususnyadalampemerintahan.SebelumkedatanganIslam,IskandarZulkarnaindan Macedoniapernahmenakiuki tigabuah benua iaitu Eropah, Afrika dan Asia. Tetapi beliaugagal menegakkanpemerintahandan tidak meninggalkansebarangkesan. Sebaliknya Islam bcrjaya mengubahpetaduniadenganmenguasaisatuwilayah yang terpanjangdannegeriChinasampaikegunungPyrennesdi Eropahdan danselatan benua Afrika hingga ke Samarqand,Bukhara danlainnya di Rusia. Kekuasaanyang ditegakkanoleh Islampaling lama iaitu dan abad ke-7 M. hinggalah ke zamankedatangankuasa-kuasapenjajahBaratdalamabadke-16M.Walaupunwilayahitu dijajaholeh kuasa-kuasaBarat, tetapitamadunIslamtetapbersemadidi situ. Malahtetapmembarahinggake han mi.

Salah satu danpadafaktor yang membantutamadunMamberjayamelakukanitu semuaialahfaktorbahasa.TidakdapatdinafikanbahawabahasaArabtelahberjayamembantukiekitasaanpolitik Islammeluas,mendalamdanberkekalandi:seiuruhSemenanjungTanahArab, Asia TenggaradanAfrikaUtara. Malah bahasaArab jugalah yang telah membantupernerintahanIslam mengarabkanseluruh SemenanjungTanali Arab dan negara-negaraAfrika Utara dan Mesirhingga ke Maghribi, Sudan dan sebagainya. Mereka bukansahaja menerima Islam malah telah menjadi bangsa Arab.Mereka menerima sepenuhnyabahasa,kebudayaan,adatresamdan carahidup Arab. mi merupakansatu fenomenasejarahyangsungguhmengagumkandunia.’°

9 Ibid., him. 78.10 M.A.J. Beg 1985. The Image of Islamic Civilization, Kuala

Lumpur: University of Malaya Press, hIm. 43.

32


BahasaParsijugapernahmemainkanperanannyauntukmemperkukuhkekuasaanIslam.SelepaskejatuhanBaghdaddi tangantenteraTartar,pusattamadunIslam berpindahkeIndia. BahasaParsimenjadibahasapengantaryangdigunakandalam pemerintahandan pentadbiranIslam sejak zamanMahmud Ghaznawi hinggalah ke zaman dinasti terakhirIslam di India iaitu Moghul. KeagungantamadunIslamdapatditegakkankembalidengangagahnyaoleh bahasaParsidenganmeningkatkankembali penguasaanilmu perigetahuanbagisemuabidangyangberpusatdi India.‘ l

Bahasa Turki juga menjadi bahasa yang memperkukuhpemerintahanIslam semasadinasti Saljuk dan diperluas lagioleh kerajaanUthmaniah yang menguasaiseluruh Semenan-jung TanahArab, Asia Tengahdan Afrika Utara serta Seme-nanjungBalkan danKrimea, sehinggalahkedatanganpenjajahBarat dalam abad ke-16. Bahasa Melayu pula berperananmemperkukuhkerajaan Perlak, Samudera, Pasai sampailahkepada kerajaanMelayu Melaka,Brunei,Pontianak,Banjardansebagainyadi seluruh rantau mi sejak abad ke-13 hinggakezamankedatanganpenjajabBarat.

Keimanan merupakanpengikat utama yang dapatmemperkukuhsilaturahim,ukhuwahdanperpaduanIslamiahdi seluruhduniaIslamsehinggamenjadikanmerekaumatyangsatuwalaupunberbezadan segi geografi,bahasa,warnakulit,kebudayaan,adatresamdan sebagainya.Keimananmi jugamerupakankekuatanyangmenjadikanpemerintahanIslamitubertahanpaling lama. Bahasapula turut membantumenge-kalkanperpaduandankekuasaanpolitik umat Islamyangadaitu. Kejayaan pemerintahanIslam bukan sahaja keranaberupayamelaksanakansyariah Islamiyah, malah berjayamenjadikanbahasatertentu sebagaibahasarasmi negaraIslam. Hal mi merupakansatupencapaianyangdikagumi.

Jika dilihat padahan mi kebanyakannegaradi duniagagalmenjadikanbahasaibundamerekasebagaibahasarasmi

ii Hamiuddin Khan, 1985. History ofMusli,n Education,Karachi:All Pakistan Educational Conference, iii. I, him. 43.

33


negara terutamajika rakyatnya terdiri daripadapelbagaiketurunan,agamadankebudayaan.ContohnyanegaraIndiayangterpaksamenggunakanbahasaInggeris sebagaibahasarasmi.Kejayaanmenjadikansesuatubahasaitu sebagaibahasarasminegaramerupakansalahsatukayuukur bagimenentu-kansejauhmanakekuasaanpolitik, kestabilandanperpaduanrakyatnegaratersebut.

2.5 Media Perdagangan

Bahasadanperdaganganmerupakanduaunsur yang tidakdapatdipisahkan.Pencapaianmanusiadalambahasalebihawal daripadakelahiranperdagangan.Aktiviti pendaganganyangterawalberlakudalamtamadunmanusiadalambentukpertukaran barangandengan baranganyang dianggarkanolehahli sejarahtelahbermulakira-kira 50 000 tahundahulu.Namun demikian sejarah kuno baru dapat meninggalkanbukti tamadunnyasepertitamadunMesir, Babylonia, IndiadanChina, hanyadalamusia lebih kurang3000 tahunyanglalu. BenuaEropahpula,barukira-kira 2500 tahunyanglaludapat memperlihatkantanda-tandakegiatan perdaganganmerekaberjalandenganlancardalarntamaduntersebut)2

Dalammasyarakatprimitif kegiatanpendagangantelahpunwujuddenganpesatnya.Batu,kulit kerangdansebagainyatelahdijadikansebagaigantiwang.Dalamtamadunkunopula,iaitu di Mesir, Babylonia,Greek,ChinadanIndiaemas,perakdantembagatelahdigunakanuntukperdagangan.

Penggunaanwang kertas menggantikansemuajenisbahanyangtersebutdi atas sebagaialat pertukaranbarangandalam abadke-13 menandakanberakhirnyazamankuno diBaratdanbermulanyazamanmoden.Ini bererti pendagangandan perniagaan itu menjadi ukuran kemajuan sesuatutamadun.

Kejayaanperdagangandanperniagaansesuatutamadun

12 Harold A. Wolf 1986. “Money”, Encyclopedia Americana,Connecticut: Grolier Incorporated. JiI. 19, hIm. 349—355.

34


itu bukansahajabergantungkepadabaranganyangdiperda-gangkandankecekapanmerekadalam urust~iagatersebut,tetapi juga kepada bahasasebagaialat komunikasi yangmelancarkanperdaganganitu. Tanpabahasamustahilperda-gangandanperniagaandapatberjalandenganlancarsebagai-manayangdicapaidalamsejarahtamadunmanusia.

Sebelum kedatanganIslam, bangsa Arab telah punmuncul sebagaigolonganpedagangyang amat handaldansegi pengalaman dan kemahirandantelah pun menguasaijalan perdagangandunia iaitu antaraEropah dengan China,India, Parsi danAfrika. SemenanjungTanahArab telahmenjadipusat perdagangandunia yang didatangi oleh pedagang-pedagangdan seluruhpelosokdunia iaitu Eropah,China, ParsidanAfrika.

ParapedagangParsi, India dan Rom terpaksamelaluiLaut Merah,TelukParsidanSemenanjungTanahArabunwkmenjalankanperdaganganmerekaketika itu. Justeruitulahpedagang-pedagangArab menguasaijalan perdagangankeutaraiaitukePalestmndanSyria,ke timuriaitu Coromandel,SriLankadanLautanHindi, Asia Tenggara,Balkh, LautCaspiadanLaut Hitam.

Sebelum kedatanganIslam, Makkah telah pun lahirsebagaipusatibadatyang terpentingdi SernenanjungTanahArabyangdidatangiolehorang-orangArabpadasetiaptahununtuk mengerjakanibadat haji. Bandarmi menjadipentingkeranapenguasaanpolitik kaum Quraisy,menjadikanMak-kah sebagaipusat ibadat yangaman dan selamatdaripadapertarungankabilah.SekaligusMakkahjugamunculsebagaipusatperdaganganketikamengerjakanibadathaji. KeamanandankeselamatanMakkahyangterjaminsebagaipusatibadatyang terselamatdaripada rompakan dan kecurian sertakecurangan,telahmenarik ramai pedaganguntuk menjalan-kanperniagaandi situ.

Di sampingmemiliki begitu banyakpasarsebagaibuktikepesatanperkembanganperdagangan,bangsaArab jugamempunyaisistem dan jadual kegiatan perdagangandisepanjangtahun. Hal mi sekali lagi membuktikanbahawa

35


mereka merupakangolonganpedagangyang berdedikasi,berjayadan semestinyamerekamengutamakankepentinganbahasasebagaimediakomunikasiyang menjayakanperda-ganganmereka. Selain menjalankanperdagangandi pasar-pasar, merekajuga menganjurkanpertandingandeklamasipuisi dan pidato sehinggaberjaya meningkatkanmutupencapaianbahasadan kesusasteraanlisan mereka.Penca-paianitu adalahantarayangterbaikdi dunia.Jadualdi bawahmerupakansalahsatucontohaktiviti sastera:’3

TamadunIslam telah meningkatkanlagi penguasaanperdagangandunia yang telah sedia dikuasai oleh bangsaArab sebelumIslam. Malah tidak adasatuagamayangdapatmengatasiIslamdalammemberikankedudukandankeistime-waankepadaperdagangansehinggamenyamakannyadenganibadat sembahyangdan haji asalkanberlunaskanakidah,syarakdanakhlak.Hal mm dijelaskanolehAllah s.w.t.dalamayat:

13 Sobri Salamon 1988. Perniagaan Menurut PandanganIslam,Kuala Lumpur: al-Rahmaniah, him. Ii.

fiji. Bulan Tarikh NamaPasar

1. Muharam 10-30 Nazat(Khaibar)2. Rabiulawai 1-30 Zumatul Jandai3. Jamadilawal 1-30 Mushaqqar(Bahrin)4. Rejab 20-25 Suhar(Oman)5. Rejab 30-7 Daba(Oman)6. Syaaban 1-15 Shihr (Muharam)7. Ramadan 1-10 Aden(Yaman)8. Ramadan 10-30 San’a (Yaman)9. Zulkaedah 15-30 Rabiyyah(Hadramaut)

10. Zulkaedah 15-30 Ukaz (Tail)11. Zulhijah 1-7 Zul Majaz (Ukaz-Makkah)12. Zulhijah 9-11 Minal (Makkah)13. Muharam 10-30 Hijr (Yamamah)

36

FUNGSI BAHASA DALAM TAMADUN iSLAM

. )—‘.4.. •~ • ~ 4-) — ~__ ~ / ) ,. —.

L~’$tJJ4~9~4~

,~.-, ~ ~ , —J. .4 —4 .—

~ 34~1~~

Terjemahannya:“Kemudia,, setelahselesaisembahyang,makabertebaranlahkaniu di inuka bu,ni (untuk menja-lankan urusanmasing-masing)dan carilah apa yangkatnuhajati dan Iimpah kurnia Al/a/i, serta ingatlah akanAllahbanyak-banyak(dalam sega/a keadaa,i), supaya kamuberjaya(di dunia dan di akhirat) “.

(Surahal—Jumu’ah62: 10)

Hanyakegiatanperdagangandanperniagaansahajayangdibenarkanketika musimhaji. Ini bererti taraf perdagangandanperniagaanitu sungguhtinggm sekali iaitu samadenganibadathaji walaupunperdaganganmerupakanibadatumum(hablmm al-nas).Halmi dijelaskanolehAllah s.w.t.di dalamayat:

Terjemahannya:“Tidaklah menjadisalah, kamumencarilimpah kurnia danipadaTuhankamu(denganmeneruskanperniagaanketikamengeijakanhaji) “.

(Surahal-Baqarah2: 198)

Rasulullahs.a.w. secarakhusus telah mengeluarkanseku-rang-kurangnya500 buahhadisyangmembicarakantentangperdagangandan perniagaan.Antarayang terpentingialahhadisyangmenjelaskanbahawa9/10daripadasumberrezeki

37


ataukekayaanitu beradadalambidangmi.14 Bagindasendiritelahmengamalkanapayangdisarankandenganmendirikanmasjid danpasarsebaik sahajasampaike Madinah setelahberhijrahdan Makkah.

Dalam kehidupannyaRasulullah s.a.w. secaraperibaditelahmenunjukkanteladanyangterbaikdalammelaksanakanperintahal-Qur’an agarumatnyaaktif dalam perdagangan.SecarakebetulanBagmndabernasibbaikkeranädipeliharaolehAbuTalib yangmerupakansalahseorangsaudagarArabyangkaya ketika itu yang mengetuaisatu kafilah perdagangan.Baginda pernah dibawa untuk menjalankanperdaganganketika masih berumur 12 tahun. Walaupun usianyamasihkecil tetapi Bagindamemperlihatkanminat yangamat tinggidantidak gentarmenghadapikesukarandancabarandalamperdagangan.15

Ketika Bagmnda berumur 20 tahun, kemahiran danpengalamanperdagangandiperluaskanlagi denganmenjalan-kan perdagangansecara kongsi denganAsy-Syaib ataumenggunakanmodal orang lain iaitu modal Siti Khadijahatau secarabersendirian.Setiap kali Bagindamenjalankanperniagaan,keuntunganyang lumayan menjadi miliknya.KecemerlanganperdaganganBagindaberasaskankegigihan,dedikasi,kesabaran,keimanan,kejujurandantidak dinafikanjuga bahasaBaginda yang baik yang melariskan lagiperdagangan.16

ParasahabatRasulullahs.a.w.jugamerupakangolonganahli perdaganganyang handal. ContohnyaAbu Bakar al-Siddiq,Abdul Rahmanbin ‘Auf, Harith bin Amr, Abbasdanlain-lain. MerekamimerupakansaudagarIslamyangterkaya,dihormatidandisegani.SaudagarIslamjugatelahmenguasaisemuajalan perdagangandunia sampai ke Turkistan, Qai-rawan,negeri China danAfrika Selatan.Di sampingfaktorkegigihan dan sifat amanahmereka, penguasaanmereka

14 Ibid., him. 5.15 Ibid.16 Ibid.

38

FUNGSIBAHASA DALAM TAMADUN ISLAM

terhadapbahasadi pusat-pusatperdagangandi seluruhduniaitu merupakanmodal yang paling berhargasama sepertibarangdaganganyangmerekaperniagakan.

PedagangIslamlahyang bertanggungjawabsecaralang-sungmenumbuhkanbeberapakerajaanIslamdi alamMelayudanmenubuhkanpusat-pusatperdagangandi rantaumi sepertidi Perlak, Pasai,Melaka dan sebagainya.Mereka semuamenguasaibahasaMelayuyangpadamasaitu telahmunculsebagailinguafranca di rantauin Ini adalahbukti yangnyatabagaimanabahasamerupakanmedia utama menjayakanperdaganganpadasepanjangsejarahtamadunIslam.

2.6 Media Sosial

Dan segi fitrah, manusiamerupakanmakhluk yang perluhidup berkeluarga, berjiran dan bermasyarakatuntukmemenuhi keperluanasas seperti makanan,pakaian dantempattinggal sertakeperluankerohanianmereka.Institusikekeluargaan,hidup berjirandanbermasyarakathanyadapatditegakkandandiabadikandenganmewujudkanperaturan,tugas dan tanggungjawabyang wajib disempurnakanolehsetiapanggotakeluargadanmasyarakat.

Interaksiataukomunmkasimerupakanrukun dansyaratutamahidup berkeluarga,berjirandanbermasyarakat.Sudahsemestinyabahasamenjadi media untuk berinteraksidanberkomunikasi. Atas kepentinganitu Allah s.w.t. telahmenganugerahiAdam a.s. bahasadengan mengajarnyaberbicaradanberbahasa.Halml dijelaskandalamayat:

.6k. ,— —. ~-~--~‘ .~‘ -~“.—~ ..~‘ ..~ —“~

Terjemahannya: “(Tuhan) yang amar pemurah (serlamelimpah-limpahrahmat-Nya).Dialah yangmengajarkanal-Qur‘an. Dialah yang telahi menciptakanmanusia.Dialah

39


yang telah mengajan manusia inemberi dan inenenimapenyataan(berbicana)“.

(Surahal-Rahman55: 1—4)

Salah satu daripadaperaturan, tanggungjawabdan tugashidup berkeluarga ialah pergaulan yang baik. Termasukdalampergaulanyangbaik ialah menggunakanbahasayangbaik,bersopansantundanberbudibahasa.Hal mi dijelaskanolehAllah s.w.t. dalamayat:

,c~ ~ ~ ~

~s ~ 9 ~.)-~Jy~~J

Terjemahannya:“Dan bergaullahkamu dengan mereka(isteri dan anakkamuitu) dengancara yangbaik”.

(Surah al-Nisa’ 4: 19)

Ulama tafsir seperti Hamka dan lainnya bersependapatmengatakanbahawa ciri-ciri pergaulan yang baik itutermasukbudi bahasa,sopan, santun, pekerti yang baik,nasihatyang baik, lemahlembut, beralasdan berkias.’7mibererti konsep bahasayang diperjuangkanoleh tamadunIslam itu amatluas. Konsepmi bukansahajaterbataskepadapenguasaanbahasaiaitu penggunaanyang betul dan segitatabahasa,betul penggunaanpada tempat dan masanya,malah meliputi hal yang lebih luas dan penting. Hal midiperkukuhkanlagi oleh ayatberikut:

a ~---~‘:--. ~ ~ ~~ ~

Terjemahannya: “(Menolak peminta-pemintasedekah)denganperkataanyang ba/k dan memaaJkan(kesilapan

17 ProfesorDr. HAMKA, op. cit. Juz. 4—6, hIm. 338—339.

40


meneka)adalahlebih balk danipadasedekah(pemberian)yang dilningi (dengan perbuaran atau perkataan yangmenyakitkanhati. Dan (ingatlah) Al/a/i Ma/ia Kaya, lagiAmatPenyantun”.

(Surah al-Baqarah2: 263)

Ayat di atas menegaskanbahawa pengorbananyangdilakukan oleh seseorangMuslim terhadapMuslim yanglain bukanterbataskepadahartabenda,malahnasihatyangbaik, perangsang,menyuruh bersabar apabila ditimpakemalangan,pujian dantahniahapabilamendapatkejayaandansebagainyalebih berhargadaripadamemberikansedekahhartatetapi diikuti denganumpatandanungkitan.

Di kalanganahli keluarga diwajibkan ke atas merekasupayabersopansantundan berbudi bahasa.Contohnya,suami terhadapisteri, isteri terhadapsuami, anak-anakterhadapibu bapadansebaliknya.Al-Qur’an secarakhususmemberikan garis panduansupaya berbudi bahasadanberkelakuanbaik terhadapibu bapaiaitu sepertidalamayatyangberikut:

~ ~1 ~-~‘~cc~’

— ‘— _. .. ‘~.‘~_ ~

~ 4

t~ ~

Terjemahannya:“Dan Kami wajibkan manusiaberbuatkebaikan kepada kedua ibu bapanya. Jbunya telahmengandungnyadengan menanggungsusali payah dante/ah me/ahirkannyadengan menanggungsusahpayah.

41


Sedangtempo/i mengandungnyaberseria dengan teinpohmenceraikansusunyaialah da/ain inasa tiga pu/u/i bulan.Setelahia besar sampalkeper/ngkat dewasayang sein-pumakekuatannyadan sainpaikeperingkat urnur e,npatpuluh tahun, berdoalah ia dengan berkata: WahaiTuhanku!!lhamkanla/i daku supayaletapbersyukurakannikmat-MuyangEngkaukurniakankepadakudan kepadaibu bapakudan supayaaku tetap mengeijakanamal sail/iyang Engkau redal dan jadikanlah sjfat-s~fatkebaikanmeresapinasuk ke dala~njiwa zuriat keturunanku.Sesungguhnyaaku bertaubatkepada-Mudan sesungguh-nya aku daripada onang-orang Must/mi,, (yang tundukpatuhkepada-Mu).”

(Surali al-Ahqaf46: 15)

Ihsan adalah istilah al-Qur’an yang merujuk kepadaintisari keseluruhankewajipan berbakti kepadaibu bapa.Antaranya termasuklahmelemahlembutkansuara apabilaseseoranganak itu berbicara denganmereka, memanggildengan panggilan yang menyenangkanmereka, apabilamerekamenyuruh,hendaklahanakitu mentaatisuruhannyaselagisuruhanitu tidak bertentangandenganakidah,syarakdan akhlak. Apabila mereka memanggil, anak-anakperludatang segeradan menyahutdengan suara yang lembut,menyempurnakankeperluanpakaian, tempat tinggal danmakanansertasegalakeperluanmereka)8

Islam juga telah menetapkanperaturandankewajipanberjiran. Perkara yang paling utama dalam berjiran ialahmengeratkansilaturahim dan persaudaraan.Antara caraterpenting bagaimanasilaturahimd~nperpaduanitu dapatditingkat dan dikekalkan ialah denganmenggunakanbudibahasadansopansantun.Ini termasuklahkegiatanmenjauh-kan din daripadamengumpat,mengeji, membuat fitnah,mengadudomba,bongkak, sombongdan takbur terhadap

18 Umar Hahij, 1983. Anak yang Sal/h, Singapura: PustakaNasional,him. 17.

42


jirannya.Hal mi dijelaskanolehAllah s.w.t.dalamayatyangberikut:

•~ ~ ~ —— ‘~ .,,,.*_~ ..— p..- ~ ft _~ / ~

\i(~~ .~ _. •j~—’f ~

~ ~L~&’ .L~.4

—~ ft p.. ~ P ~ —P~ •4 D )~~ .‘ ft ft • p....

~ ~ ~ ~ ~/ ft — ..~) ./ •.- ~ ,ft- — ,_-~ ...- 4 ..

~

Terjemahannya: “Wahai orang-orang yang beriman:Janganlah sesuatupuak (dan kaum Ic/akI) rnencemuhdan merendah-rendahkanpuak le/aki yang lain, (kerana)harus puak yang dicemuhkanitu lebih balk danipadamereka dan janganlah pula sesuatu puak dan kau~nperempuan niencemuhdan merendah-rendahkanpuakpenempuanlain (kerana) harus puak yang diceinu/ikanitu lebih balk daripada merekadan janganlah setengabkamu menyatakan keaiban setengah yang lain danjanganlah pu/a kaniu panggi/-,neinanggilantara sa(U

dengan yanglain dengan gelaran yangburuk. (Larangan-lananganyangtersebu:menyebabkanorangyangme/aku-kannyamenjadifasik, maka) aniatlali buruknyasebui’annama baik (kepadaseseorang)sesudahdin beriman.Dan(Ingatlah:) sesiapa yang tidak bertaubat (danipadapenbuatan fasiknya) maka merekalahorang-orang yangzalipn”.

(Sura/i al-Hujurat 49: 11)

Islam juga menegaskanperbuatanburuk sangka,mengintipkesalahanjiran danmembesar-besarkankeburukanmerekatermasukdalam larangandandianggapsebagaimelanggartatasusila berjiran dan tidak berbudi bahasa. Hal midijelaskanolehAllah s.w.t. dalamayat:

43


Cft~1 •~ ~ — •~•_~_ -. ft P

~ ~Terjemahannya: “Wahai orang-orang yang ben/man:Jauhflab dan banyak sangkaan (supaya kamu tidakmenyangkasangkaanyang dilanang), keranasebahagiandan sangkaan itu ada/a/i dosa dan janganlah kainumencari-canikesalahandan kealbanoraiig dan janganlahsetengahkamu nienguinpat akan seteiigah yang lain.Sukakahseseonangdan kamuineinakaii daging saudara-nya yangtelah mad?”

(Sunahal-Hujurat 49: 12)

Berbudi bahasadan bersopan santun mi bukan sahajaterbataskepada jiran yang beragamaIslam tetapi jugaterhadapjmran yang bukan Islam. Jiran Islam menikmatihakmendapatlayanandanbudi bahasayangbaikdalamduaaspekiaitu hak sebagaiseorangMuslim dan hak seorangjiran. Sedangkanjiran yang bukan Islam hanyamenikmatisatuaspeksahajaiaitu hak jiran sernata-mata.

Semuaperaturandantanggungjawabdalampembentuk-an keluargadanhidup berjmranyangtermasukdalamkonsepbudi bahasajuga merupakanperaturandan tanggungjawabyangwajarditeruskandalampembentukandanpenghidupanbermasyarakat.Peraturanmi ditambah lagi dengan limaperkaraberikut; iaitu kewajipan memberi dan menjawabsalam,mendoakannyaapabilabersin,mengucapkantakziahapabiladitimpa bencana,menziarahimerekaapabilasakit.danmenguruspengebumiandan awalsampaiakhir.

SejarahtamadunIslam telah mernbuktikan betapapenting dan besarnyafungsi bahasa.Bahasatelah, sedangdan akan terus memainkanperanannyasebagaimediapenyebarandakwah Islamiah, media pemantappendidikan,

44


media penyebaranilmu pengetahuan,media pengukuhpemerintahanIslam, media peningkatkegiatanperdagangandanmediapembentukdanpengukuhinstitusi kekeluargaan,hidup berjirandanbermasyarakat.

45

BAB3

SUMBANGAN AL-QUR’AN TERHADAPBAHASA ARAB

ProfesorHasbiAsh Shiddieqymenjelaskanbahawaal-Qur’antelah memberikansumbanganyang besar dan mendalamkepadabahasaArab khasnya dan bahasa-bahasaduniaamnya.Sumbanganal-Qur’anterhadapbahasaArabdibaha-gikan oleh beliaukepadaduabahagianiaitu kesanam dankesankhas.’ Pendapatbeliau mi diperkukuhkanlagi olehAhmadHassanal-Baquriyangmenjelaskanbahawasumbang-an al-Qur’an terhadapbahasaArab khasnya dan bahasa-bahasadunia yanglain amnyabegitu mendalarndan meluassekali.2

3.1 SumbanganUmum

3.1.1 MengabadikanBahasaArab

Sejarahmencatatkanbahawaterlalu banyakbahasayanglahir pada sepanjangsejarah tarnadunmanusia,tetapikebanyakannyalenyap denganlenyapnya tamadun-tamaduntersebut. Hanya segelintir kecil sahajayangdapat diketahui melalui catatan sejarah, tetapi tiada

1 Profesor Hasbi Ash Shiddieqy 1966. Mujizat al-Qun’an,Jakarta: Bulan bintang. Pada keseluruhannya bab mi menja-dikan buku mi sebagai rujukan utama.

2 Ahmad Hassan al-Baquri 1969. At/ian al-Qur’an al-Kanimfi alLughat, Misr: Dar al Macarif, hIm. 25.

46

SUMBANGAN AL-QUR’AN TERHADAPBAHASA ARAB

penuturnyalagi pada masa kini. Contohnya, bahasaPheonecia(bahasaLebanonkuno).3

Setiapbahasaitu tundukpadasunnatullahiaitu lahirdan lenyap.Padasatuketika bahasamenjadi kuat danpadasatuketikayanglain,menjadilernah.Segala-galanyabergantungkepadaumatyangmenuturkannya.Jikaumatitu kuat, maka bahasanyajuga menjadi kuat dansebaliknya.

Apabila berlakuasimilasi antarasatuumat denganumatyanglain, mi akandiikuti denganasimilasibahasamereka,makamuncullahbahasayangbaharu.Begitujugaapabilaberlakuperpindahansesuatubangsake tempatlain, bahasanyajuga akanmengalamiperubahanberse-suaiandengankeadaandansuasanayangbaharu.Bahasaakhirnyaterikat puladenganperaturanyangbaharudanhilanglahciri-ciri yanglama.

Dalamhalyanglain pulaapabilaberlakuperpindah-an satu umat atau berlaku perkahwmnansatu bahasadenganbahasayanglain, makalahirlah bahasabaharudanbahasalamamulaihilangataumengalamiperubahanyangbesar.Justeruitu lahirlahbanyakjenisbahasayangtidak adakaitan antarasatusamalain dan jugadengansumberasaltempatbahasaitu lahir danberkembang.

Satuperkarayangseringberlakudalamperubahansesuatubahasaitu ialahperkembangannyayangmeluassehinggamenghasilkanberbagai-bagaibahasabaharu.ContohnyabahasaArab yang telah mengalamisatuprosesyang panjang,berperingkat-peringkatdan terpu-tus-putus pula. Dalam proses itu bahasaArab telahmengalamipercantumandenganbahasa-bahasalain danbertanggungjawabmenghasilkanbeberapatamadun.

Kelemahan bangsaArab dalam abad ke-7 H.dikatakanbertanggungjawabmembawakelemahanumatIslam sendiri yang membawakeruntuhanBaghdad di

3 Nasr al-Din Makarim al-Syirazi, Muhaniniad ita al-Qur ‘an,(Beirut: Dar al Fikr, Tanpa Tarikh), hIm. 373.

47


tanganorang-orangTartar.Selepasitu umatIslamseolah-olahberadadalamkegelapanmalamdalamsatujangkamasayangamatpanjang.Namunselepasitu bahasaArabkembalikekal danunggul.

KeunggulanbahasaArabdan ketekalannyahinggake han mi adalahdisebabkankewujudanal-Qur’an.Al-Qur’an bukan sahajamerupakanperlembagaanIslamyang tertinggi, tetapi juga merupakanmukjizat yangteragungyang dipelihara oleh Allah s.w.t. dan segiketulenan,terhindardan sebarangperubahansamaadadan segimaknaataukalimahnyasejakditurunkanhinggake han kiamat.Umat Islamamatmenyanjungal-Qur’andansanggupberkorbanapasahajauntukmemeliharadanmempertahankanketulenannyasamaadadenganwangringgit atautenaga.Al-Qur’an dihafal dalambentukasaldandiabadikandan segi lafazdansusunannyahinggakehan kiamatdanmi dijanjikan sendiriolehAllah s.w.t.

BahasaArabdalamal-Qur’anterpeliharahinggahanmi keranabahasami merupakansebesar-besarsumberdan khazanahutamaakidah,syarak dan akhlakIslamyangtetapdipakaidandirujuk sejakditurunkanhinggakehan mi. Di sampingitu bahasaal-Qur’anadalahsebesar-besar mukjizat yang sungguhmengagumkanmanusiasepanjangzaman.

BahasaArab mungkin samasahajadenganbahasayanglain yangtenikatdëngansunnatullahsepertitumbuh,berkembang,berubah,bergantidanhilang,tetapibahasaArab terselamatdaripadahilang sebagaimanadialamioleh bahasa-bahasalain kerana diabadikan oleh al-Qur’an.

3.1.2 MenyatukanDialek-dialek(lahjat)Arab

BahasaArabmempunyaiberanekadialekyang terbahagikepadaduajenisiaitu yangfasih danbaikdanyangtidakfasih atau tidak begitu tetapdan segi tatabahasa.Jenisyang pertamadapat diterima denganmudah kerana

48

SUMBANGAN AL-QUR’AN TERHADAP BAHASA ARAB

mudahdisebutdansedapdidengar.Bahasayangjauhdanipadapengaruhtamadunasing

adalahbahasayangbaik danterpelihara.Tetapibahasayangberhampirandengantamadunasingmudahmenga-lami perubahankerana terpenganuhdengantamaduntersebut.Bahasajuga dipengaruhioleh iklim tempatiadituturkan. Boleh dikatakansemuabahasadi dunia miterpengaruhdenganiklim tempatan.

Abu al-SamIadalahseorangsanjanalinguistik bahasaArab yang banyak mengumpul dan mengkaji dialekbahasa-bahasaduniaamnyadanbahasaArab khasnya.Beliaumenjelaskanbahawaperbezaandialek menyebab-kanberlakuperbezaandan segimaknasesuatukalimah.Dalam keadaandemikian sesuatukalimah difahamidengansatu maksud oleh satu dialek, tetapi difahammdenganmaksudyanglain pulaoleh dialek yanglain.4

Di Hijaz contohnya,sebelum kedatanganIslamtendapatdialekyang banyak.Ada perkataanyangpadasatukaum dianggapindah, tetapm padakaum yanglainmenjadi keji. A1-Qur’anlah yang bertanggungjawabmenyatukansemuadialek Arab yangberanekanupaitu.Oleh sebabdialek Quraisypaling suci dan mudah,al-Qur’an menggunakandialek tersebut.Al-Qun’an jugamemperkukuh,menyempurna,memudahdanmensistem-kan bahasaArab, sehinggabahasaitu mampumenjadibahasapengantansemuailmu di duniami, baikilmu farduam mahupunilmu fardu kifayah. Bahasaal-Qur’anmempunyaikekuatanuntuk menyampaikanilmu aki-dah, syarakdan akhlakatauilmu sains,perubatandansebagainya.

Selainitu al-Qur’anjuga memperindahlagi bahasaArab; memaniskan,memerdukandan melunakkanlagibahasatersebutpadapendengarandan pengucapan.Ketrampilannyamenyampaikansebarangmaksudsung-

4 Ahmad Hassanal-Baquri, op. cit. hIm. 35.

49


guhmengagumkan.Bahasanyaamatmudahdisebutdanmakhrajnyajugabegitutepatsekali.

PenyebananIslam ke seluruh dunia menyebabkanramai umat Islam boleh membacaal-Qur’an (dalambahasaArab) dan sebahagianmerekamemahami danmenuturkannya.Dan Hijaz, Islamtersebarke Iraq,Syam,Mesir dan lainnya. Semuawilayah itu bukan sahajamenjadi wilayah Islam tetapi menjadi Arab keranamerekaturutmenuturkanbahasatersebut.SemuadialekArabtelahdapatdisatukanolehal-Qur’anapabilahampirsemuaumat wilayah Islam membacadan merujuk a!-Qur’an.

3.1.3 MenjadiBahasaNegaraIslam

Sebelum kedatanganIslam, bangsa Arab ada!ahsatubangsayang kunang bertamadundan tidak dikenali.Tetapisetelahkedatanganal-Qur’an, bangsaArab telahmuncul sebagaisatu bangsayang bentamaduntinggi,bertukar menjadi bangsapenakiuk dan pemerintahsebuahempayaryangamatluas.Di sebelahtimur merekatelahsampaikesempadannegeriChina,di sebelahselatanhinggake Indiadandi sebelahutarasampaike sempadannegeniPerancis.

Apabila pengajaranal-Qur’an disebarkan,pendu-duk-pendudukIraq, Syam, Mesir, Sind, Bukhara,Samarqand,Sepanyoldansebagainyamula mempelajaribahasaal-Qur’an (Arab). BahasaArab dikuasaikeranabahasami merupakanbahasapemerintahyangmenjadi-kannya sebagaibahasarasmi negara.Lagipun untukmemahamial-Qur’an seseorangitu harus bersungguh-sungguh mempelajari dan menguasaibahasaArab.Khalifah-khalifahIslamjugamemainkanperanandalampenyebaranbahasaArab. Mereka telah menyediakanhadiah yang lumayankepadasesiapayang menguasaibahasami. Sebagaicontoh, para sasterawantelahdihadiahkanrumah dan sarjana-sarjanayang mengha-

50


silkan karya ilmiah dalam bahasaArab diberikaniayanandanpenghormatanyangtinggi seka!i.5

3.1.4 MenjadiBahasaIlmiah

Al-Qun’an bertanggungjawabmenaikkan taraf bahasa~Arabdanmemperkemaskannyasehinggamampumenja-di bahasailmiah. KekuatanbahasaArab menyampaikansesuatumaksudilmiah denganberkesanmenjadikannyabahasapilihan utamauntuk menyampaikansemuailmuIslam. Penbendaharaankatanyayangamatkayamembo-lehkanbahasami dipergunakansecarasempurnada!ammenyampaikanmaksud ilmiah. Tatabahasanyayangsistematikmenjadikannyamudahdituturkan,diperguna-kandansedappuladidengar.

3.2 SumbanganKhusus

3.2.1 MelunakkanSebutan

Bahasayang dituturkan oleh orang awam biasanyamudah disebut dan mudah difahami. Sebelum keda-tanganIslam kebanyakanorangArab tinggal di padangpasirdansedikit sahajayangtinggal di bandar-bandar.Bahasamereka kasar dan sepi daripada keindahansebutan.Al-Qur’anlah yang memperbaikbahasaterse-but daripadakasarkepadalembut sehinggalebih sedapdidengar.

KelembutanbahasaArab sebagaikesan daripadasumbanganal-Qur’an menyebabkanbahasami amatsesuaidijadikanmediadakwahIslamiah. Selepaskeda-tanganal-Qur’anbahasayangdigunakandalamkesusas-teraan Arab semakin indah kerana dipengaruhi olehkeindahanpenyampaiandanketrampilanal-Qur’anyangbanyakmenggunakanba/aghat.

5 M.A.J. Beg. 1980. The Image of Islamic Civilization. KualaLumpur: University of Malaya Press,hIm. 45.

51


3.2.2 MemperkenalkanIstiiah Islam

Al-Qur’an telah memperkenalkanistilah-istilah danperbendahanaankata Islam yang bahanuyang tidakdiketahuiolehbangsaArabsebelumnya.Hal mi memper-kayalagi perbendaharaankatabahasaArab. Al-Qur’ansecarakhusustelah memperkenalkanisti!ah-istilah aki-dah, syarak dan akhlak yang begitu banyak sekali.Contohnyainian, niukniin, salat, zakat dan sebagainya.Sebelumdatangnyaal-Qur’an,istilah itu amatasingbagibangsaArab.

Al-Qur’an juga secaralangsungmelahirkanisti!ahlain yangtidak diketahuisebe!umkedatangana!-Qur’ansepertifikah,usulfikah,tafsir, nahu,sarqf,balaghat,badf,bayan,maCan!dansebagainya.

3.2.3 Memperkena!kanIstilah Am

Al-Qur’an juga memperkenalkanistilah-istilah am yangtidak diketahuisebelumkedatanganIslam. Antaracon-toh, perkataandaulah, khilafah dan pe!bagailagi. Perlujuga dijelaskandi sini bahawabangsaArabamatfanatikkepadabahasamereka.Sebabitulah merekamemeliha-ranyadenganbersungguh-sungguh.Apatah lagi setelahkedatanganIslam bahasaitu memikul perananyangbenlipatkali gandadanpenggunaannyasemakinluas.

3.2.4 MenyatukanPerkataanBanyakMakna

Terdapatperkataan-penkataandalambahasaArab yangmempunyaibanyakmakna. Contohnyaperkataana!-cIbruyangsekurang-kurangnyamempunyaienammakna

iaituantaranya,lukayangkhusus,wang,tempatairpenigi,danduahal yangbertentangansepertihitamdanputih.

Mengapahal mi terjadi? Percampuransesetengahqabilah denganqabilahyang lain secanatidak sengajamenyebabkanberlakunyapercampuranperkataan-per-kataan qabi!ah tersebut. Ha! mi berakhir dengan

52


kelahiranperkataan-perkataanyang mempunyaipelba-gai makna.Ada jugasesetengahperkataanyangberbezadan segi kefahamandi Wilayah Arab Selatan denganArabUtara.6

Perbezaanmi telah dihapuskanoleh al-Qun’an.Seka!ipunmerekaberadadi SemenanjungTanahArabatau di tempat-tempatlain di seluruh dunia setiapperkataanArab tetapmempunyaipengertianyangsamakeranasemuaumatIslamamnyadanorangArabkhasnyamembacaal-Qur’an yang serupa.Penyatuanmaknamitelahbermu!asebaiksahajaa!-Qur’an mula diturunkan.Rasu!ullahs.a.w.jugamemainkanperananmenyatukanmaknabahasaArab.SemuaanggotakebanyakanqabilahArab mendampingiRasulullahs.a.w. samaadasemasadalamkeadaandamaiatauperang.O!ehsebabRasulu!lahs.a.w. bertutunberdasarkanal-Qur’an, mereka semuaturut menggunakanperkataanyang samadan membeniimplikasiyangsama.

3.2.5 MenyatukanMakna

Sebelumkedatanganal-Qur’an terdapatbanyakperka-taanArabmempunyaimaknayangsama.Contohnya,al-ghadanfar,al-asaddan al-layth, ketiga-tigaperkataanmibermaksudsinga.Terdapatbeberapasebabmengapahalmi terjadi. Antananyaberlakunyainteraksi sosia! padazamanJahiliahyangmenyebabkanqabilah-qabilahArabmenerima penkataan-perkataandaripada qabilah lainuntuk mengenalisesuatubenda.Jugaberlakupembu-kuanyangmengakibatkanpenenirnaanperkataan-perka-taanqabilahsebagaibahasarasmiArab.

Al-Qur’an te!ahmenyelesaikanmasalahmi denganmenghampinkanmakna-maknayang jauh pada satupenkataandan menyatukanmakna-maknayang telahhampin.

6 Ibid., him. 67.

53


3.2.6 MengekalkanPerkataanArab

KesandaripadapeluasanjajahanIslam danpenenimaanIslamolehbangsa-bangsaselainArab telahmenyebabkanbanyakperkataanbahasaasingyangditerimaolehbahasaArab. Lebih-lebih lagi apabi!a beriaku penterjemahanbahan-bahani!miah dan Parsi,Latin, Hindi dansebagai-nya. Perkembangantamadun kebendaandan prosespembandaranmenyebabkanorang-orangArab terpaksamenerimaperkataan-perkataanasing terutama nama-namabendadana!at yangdihasi!kanolehbangsalain.Nama-namaitu akhirnya diterima sebagaisebahagiandaripadabahasaArab.Sesetengahpcrkataanitu diterimabulat-bulatdanadajugayangdiubahsuai.7

Ai-Qur’an tetapterusmengekalkansemuaperkataanArab. Sedangkanperkataanasingyang baharudiambildan Parsi, Rom danIndia diterima sebagaisebahagiandaripadabahasaArabyangdipinjarn.

3.2.7 Memperbetul BahasaArab

Terlalubanyakkesalahandan sudutbahasadalarnbahasaArabyangdituturkanolehorangawam.Kesalahanawammi berpuncadanipada ramainya pemeluk Islam dankalanganorang-orangcAjam (bukanArab) yang mulamenggunakanbahasaArab.Kesalahanitu memangtidakdapatdielakkan.

Peluasanwilayah Islam menambahkanlagi jum!ahkemasukanorang-orangcAjam memeluk Islam yangkemudianmeluaskanlagi kesa!ahanbahasaawam. Diwi!ayah yangdidiami olehmajoriti orangArab,pengua-saanbahasaawambolehdikatakanbaik, tetapidi wi!ayahyangdidiamiolehmajoriti orangcAjam kesalahanbahasaArab begitu ketarasekali, sehinggamelahirkanbanyakbahasakacukanantaraArab denganbahasatempatan.Contohnya,bahasaUrdu yang merupakankacukan

7 ibid., him. 73.

54

SUMBANGANAL-QUR’AN TERHADAP BAHASA ARAB

antaraHindi, ArabdanParsi.8Al-Qur’an dapatmenyelamatkankeadaandaripada

bertambahburuk apabilamajoriti orang awam secaraberansur-ansurmenguasaibahasaArab khususnyadikebanyakannegara Afrika Utara dan SemenanjungTanah Melayu. Al-Qur’an berjaya meletakkanbahasaArab ke tahappaling tinggi, dikagumi dan dirnuliakanlebih-lebih lagi apabiladiangkatmenjadi bahasatama-dun.

3.2.8 MemeliharadaripadaPengaruhSuasana

Tiada siapa yang dapat menafikan tentang eratnyahubunganantaramaknaperkataanyangdiucapkano!ehseseorangdengansumbenasalnya.Lebih ketara!agi jikadilihat danipadasuasanadan manaperkataanitu lahir.Contohnya sasterawanArab Jahiliah yang tinggal dipadangpasirtidakrnenggunakanperkataanmodendalamkaryanyasepertiyang digunakanoleh sasterawankotayang suasanahidupnyapenuhkemewahandan penca-paiantamadunkebendaannyatinggi.

MasyarakatzamanJahiliahjauhdaripadatamadundankemajuan.Lantaranitu imaginasimerekajugaturutterbatasbaik dan segi pakaian,makanan,minumanmahupundalamaspek-aspekyanglain. Khayalansemulajadimerekajugaterbataskepadabulan,bintang,mataharidanobjek-objekalamyanglain. Hal mi disebabkanolehsuasanaalam sekitarmerekayanghanyadikelilingi olehalamsemulajadi danberhala.

Hidup dalam suasanacasabij~ya1atau qabiliyyat

yang sentiasabermusuh-musuhanbanyak mempenga-ruhi bahasameneka. BangsaArab Jahiliah juga amatbanggamempertahankanqabi!ah dan suka menghinamusuh.Hal mi digambarkandalamsyair-syairmereka.

Hasilkaryamerekadipenuhidengankatapujmanyang

8 Ibid., hlm. 47.

55


tidak terbatasuntuk din sendiri dan di sebaliknyapulamelahirkanperkataankeji untukmengkhianatimusuhdiluarbataskebenaran.

A1-Qur’an datang membawapengajaranakidah,syarak dan akhlak yang membetulkankeadaanitudenganmemperbaiksuasanaArab Jahiliah. MakabanyaklahperkataanArab yang dahulunyadianggapindah dan betul tidak lagi digunakan.Contohnyapenkataanyang lahir danipadaperkara-perkanayangdibenci oleh Islam seperti casabiyyatatau perkauman,hasad,dengki,minum arakdansebagainya.9

Keimanan,ketakwaandanama!salihmenggantikanamalansyinik, permusuhan,perasaanhasad,dengkidanlainnya. Al-Qur’an membawape!bagaicerita umatyangsilamdalambentukkisahyangsungguhmempesonakanyang dipenuhi dengancontoh dan teladanyang wajardiikuti.

Al-Qur’an selanjutnyatelahmengasaskanperaturankhas dalam semua aspek kehidupan. Kepentinganmasyarakatdiutamakân dan mengatasikepentinganperibadi. Mat!amatnyaada!ahuntuk mengeratkanhu-bunganantanamanusiadenganAllah s.w.t. danmeng-eratkanhubungansi!aturahimsesamamanusia.

Perubahansuasanayang dibawa oleh al-Qur’anmembawapenubahanmatlamat bahasa.Pada zamanJahiliahperkataanyangmembawamaknaakidah,syarakdan akhlaktidak wujud samaseka!i. Apabila al-Qur’andatang, lahir banyak bukan sahajaperkataanyangberkaitan dengan ketiga-tiga unsur itu tadi malahmeliputi setiapaspekkehidupansepertibidang politik,pentadbiran,pendidikan, kebudayaan,ekonomi atausebagainya.’°

9 Ahmad Hassan al-Baquri, op. cit. him. III.10 Ibid.

56


3.2.9 MemperindahGayaBahasa

Gayabahasamerupakankaedahdancorakpenggunaanperkataandanayatuntukmenyampaikanmaknatertentu.Tendapatsekurang-kurangnyatiga jenis gaya bahasa:gayabahasaucapan,gayabahasakesusasteraandangayabahasai!miah.1’

Gayabahasaucapankerapdigunakanda!ampidato.Pidatoyangbaikia!ahyangdapatmemberikankesanyangmendalamkepadadin pendengar.Kekuatannyasemata-mata berdasarkanlisan. Walaupun hanya bergantungpadakekuatanlisan,gayabahasayangbaikamatdigerunioleh musuhpemidato.Kesannyabo!eh menghitamkanseumur hidup individu yang dmburukkan.Begitulahtajamnyabahasayangmenggunakangayabahasayangbaik. Kekuatannyabergantungpada kekuatanmaknayang berkesanmelalui penyampaiangaya bahasayangelok, tepatdanterang.

Gaya bahasakesusasteraanbergantungpadakete-patan, kesesuaian,susunan,sebutanyang mudahdankesedapantelingamendengarperkataanyangdigunakan.

Gayabahasailmiah puladiperlukanbagi menyam-paikan pemikiran ilrniah secaratepat danberkesan.Disampingitugayabahasayangbaikjugadiperlukanuntukmenerangkanfakta-faktasemudahdansetepatmungkin.Gaya bahasayang kurang baik boleh menyebabkanpembacapeningkepalakeranasukaruntuk menggarapmaksudnya.Penyampaiandengangaya bahasailmiahjuga merupakanucapansecanalangsungdaripadaakalrasionalyangmatangdanbukandaripadakhayalan.

Ber!ainan pula dengangaya bahasaArabJahiliahyang tidak berkaitandenganilmu pengetahuanmoden.Ilmu pengetahuanmereka sekadarberkaitan denganketurunan, sedikit sebanyaktentangperubatantradi-siona! dan cerita-cerita lama. Ini sebenarnyabukan

11 Ibid., him. 117.

57


dinamakanilmu pengetahuankeranailmu pengetahuanmemerlukanpenyelidikandanperaturantertentu)2

PadazamanJahiliah,pencapaiandalamgayabahasalebih banyakditentukano!eh perasaanbukanrasionalkeranadalambanyakhalmerekamemangpalingkunangmenggunakankenasionalan.Buktinya mereka sukamembunuhanakperempuansemata-matatakut kepadakepapaandan bimbang mengaibkankeluarga. Jikadibandingkangaya bahasapuisi denganprosa, gayabahasaprosaArabJahiliahlebih memperlihatkankema-tangandanrasionalsedangkangayabahasapuisimerekadikuasaisepenuhnyaolehperasaandanemosisamaadadalammenggambarkantemacintaataupujian.

Al-Qur’anmembawaperubahanyangbesardan segigayabahasakepadabahasaArabkeranaal-Qur’an lebihmenggalakkanrasionalisme,kebenarandanrealisme.Al-Qur’anmenolakemosidanperasaanyangtidak berasas.Kitab mi mengutamakankekuatandan ketrampilanpenyampaianatautacbir. Al-Our’an jugabanyakmeng-gunakantamsil ibarat yangmempesonakanyang mem-penkukuh lagi penyampaianmakña, kejelasanmaksuddankepuasankepadapemikiranyangmatang.

Al-Qur’anmemecahkanbentengyangmengongkongpemikirandanimaginasiArabJahiliahdenganmembawamerekamengembarakealamyangluasterbentang,ruangangkasalepasdanmelintasialamnyataiaitu alamghaib,syurga,neraka,SidratulMuntaha,Baitu! Ma’mur, ‘ArasydansebagainyayangdigambarkandalamperistiwaIsra’danMi’raj Rasulullahs.a.w.

Sesungguhnyaal-Qur’an telah memberikansum-banganyang besar kepadabahasaArab. Sumbanganumum al-Qur’anterhadapbahasaArab termasukmeng-abadikanbahasaArab hinggake han kiamat danipadahilang, menyatukansemuadialek Arab, menjadikannya

12 Ibid., hlm. 123.

58


sebagaibahasanegaraIslam dan meningkatkannyahingga menjadi bahasailmiah. Dan segi sumbangankhususpula, a!-Qur’an membantumelunakkansebutanperkataanArab,memperkenalkanpelbagaiistilahumum,menyatukanperkataanyangbanyakmakna,menyatukanmakna daripadapenkataanyang banyak,mengekalkanpenkataanArab, memperbetulkesalahanbahasaArab,memeliharabahasaArabdaripadapengaruhsuasañadanmemperkayabahasaArab dengangaya bahasayangsesuaimengikutkeperluantempat,masadansuasana.

59

BAB4

SUMBANGAN AL-QUR’AN TERHADAPBAHASA DUNIA

Titik tolak kemajuandan perkembanganpesatbahasaArabialah sejakpenurunanal-Qur’an dalambahasaArab sebagaisebesar-besarmukjizat ke bumi mi. Bahasami secaratidaklangsungmenjadibahasakomunikasiseluruhumat Islam didunia.HadisRasulullahs.a.w.jugadiabadikandalambahasaArab.Semuailmu Islamdi peningkatpermulaanditulis dalambahasatersebut.Penyebarandakwah Islamiah di seluruhdunia di peringkatawal jugamenggunakanbahasaArab.’

Lantaran itu bahasaArab mempunyai pengaruhdankesanyangamatmendalamsertameluasdalamsemuabahasatempatanyang menerimaIslam. Cuma terdapatperbezaandan segi sumbanganatau kesannya.Kadar dalamnyapengaruhtersebutboleh dilihat dan segi jumlah perkataanpinjamanbahasaArabyang terdapatdalamsesuatubahasatempatan.

Sepertibahasa-bahasatamadunyanglain, bahasaArabjuga mengalamiperubahan.BahasaArab juga mempunyaidialekdaerahyangbanyaksepertiIraq, Mesir,ArabSelatan,Maghribi, Tunisia dan sebagainya.Mungkin adaantaradialekyang tidak sepenubnyadifahami oleh golongan yang lain,tetapisemuakitabdanbukupengetahuanditulisdalambahasayangdifahamiolehsemuaorangArab.

I M.A.J. Beg 1979.Arabic Loan-Wordsin Malay: A ComparativeStudy, Kuala Lumpur: University of Malaya Press,him. xiv.

60

SUMBANGAN AL.QUR’AN TERHADAP BAHASA DUNIA

Zamanpertengahanadalahtitik tolak zamankeagunganbahasaArab. Bahasami telahmenguasaibahasaSemitik danbukanSemitik sepertibahasaBerberdi Afrika Utara, Indo-Iran di Parsi, India, Turki, Caucasus,Asia Tengahdansebagainya.Sumbanganatau kesan al-Qur’an terhadapbahasa-bahasaduniabolehdihuraikansepertiyangbenikut:2

4.1 SumbanganUmum

BanyakperkataandaripadabahasaArab yangdipinjamolehsemuabangsayangmemelukIslamdan Indonesiasampailahke SaharaBarat.Perbendaharaankatayangberasaskana!-Qur’ansemakinbanyakditerimaolehbahasa-bahasatempat-an sebagaisebahagiandaripadabahasamereka.Lebih-Iebihlagi apabila Islam mempengaruhiperundangandan carahidup mereka, semakin banyak perkataanyang diterimasebagai bahasamereka termasuk yang berkaitan denganpemerintahandanketatanegaraan.3

Terdapatbanyakkelompok bahasadalambahasaAsia,Afrika dan Eropah yang meminjam perkataanArab, dankelompokmi diringkaskansepertiberikut:

i. BahasaAsia ialah Parsi,Turki, Kurdis, Urdu, Hindi,Origa,Melayu,Tamil, Tibetdansebagainya.

ii. BahasaAfrika ialah Swahili,Somali,Amhara,Berber,Hausadansebagainya.

iii. BahasaEropah ialah Sepanyol,Pontugis, Latin,Inggeris,Perancis,Itali dansebagainya.

Walaupunberlainankelompok dan berlainanbenua,namunbunyi perkataanyangmerekapinjam daripadabahasaArabhampirsama.Contohnya:4

2 Ibid., Intisari keseluruhan.3 Ibid., him. xvi.4 Ibid.

61


Arab, ParsidanUrdu Turki Swahili Melayu

khabar haber habari khabarwaqt vakit wakati waktusacat saat saa saat

Contohyang tenteradi atasje!as menunjukkanbahawasetiap perkataan Arab yang dipinjam tetap membawapengertianyangsamadalamsemuabahasa,~alaupunberlakuperubahandan segifonologi. Jika seoranganakangkatperlumentaatiibu angkatnya,demikianjugahalnyadenganbahasa-bahasayang meminjam perkataanArab yang haruspatuhkepadaperatunanbahasaArabtersebut.Baikdi Afrika, di Asiamahupundi Eropah, makna asal sesuatuperkataanyangdipinjamtetapterpeliharawa!aupunpenubahanberlakudansegi “fonologi”nya. Contohnya.

Arab Perancis Inggeris Itali Sepanyol Portugis

Amir ai-bahr admiral admiral ammiraglio aimirate almirante

(Laksamanaiaut)

KesandaripadapemerintahanIslamdi SepanyolterdapatbeberapaperkataanArab digunakandalam bahasa-bahasaEropah.Secaratidak langsungEropahte!ahterhutangbudikepadaTamadunIslam.ProfesorMadyaDr. M.A.J. BegyangmengutippendapatOttoJespersendalambukunyaGrowthandStructureof theEnglish Language,menjelaskan:5

Perkataanpinjaman adalah batu loncatan terhadapperkembanganfilologi keranaia banyakmembantukitamengenalpastitarikh tepatperubahanlinguistik. Tajugamembantukita mengenalpastiperubahansejarahalirantamadun,memperiihatkanarah aiiran rekaandaninstitusi. Dalam banyakha! ia memberikita makiumatpenting keranasejarahperkembangansesuatunegarahanyamenceritakantarikh kematianRaja dan Biskop.

5 Ibid.

62

SUMBANGAN AL-QUR’AN TERHADAP BAHASA DUN1A

Bila duabahasatidak mengalamisebarangpertukaranperkataan,mi bererti bahasakedua-duabangsaitu tidakada hubungan.Jika terdapatpertukaranpinjamanperkataan,kita jugadapatmengukursejauhmanaerat-nya hubungankedua-duabangsa.Ia juga dapatmenje-laskanantaradua,manasatu yangiebih berpengaruh.

BahasaMelayu amatunik sekali keranabukansahajamenerimabahasaasing terutamadaripadabahasaArab danSanskrit,seba!iknyasa!ingmenyumbangkanperkataankepa-dabahasa-bahasatersebut.Hal mi berlakukeranakedudukanMalaysiadanIndonesiayangbegitu strategikdan segigeografidan sejarahnyayang menyebabkanbangsalain datangkerantaumi untukberdagangdansebagainya.ContohperkataanMelayu yangdipinjamo!eh orangInggerisialah “orangutan”,“bambu” dan “amuk”. OrangArab jugameminjamperkataankapuruntuk kafur sementarabahasaSanskritpula menyebutnyaKarpura.6

Jikadibandingkankecenderungansalingpinjam-memin-jam antarabahasaMelayu denganbahasa-bahasalain ter-utamabahasaArab,jelasseka!imenunjukkanbaliasaMe!ayulebih banyakmeminjam.NamundemikianbahasaMe!ayu ba-nyak juga menyumbangkanperkataankepadabahasaArab.Prosesislamisasidanhubunganperdaganganadalahdua fak-tor utamakemasukanbahasaArab kedalambahasaMelayu.

PerkataanArabdigunakanolehberatusjuta manusiadiseluruh dunia.Jumlahmerekalebih ramai daripadabangsaArab sendiri. BangsaInggeris, Sepanyo!dan Portugiste!ahmembantumenyebarkanperkataanArab ke seluruh Asia,Afrika dan Amerika Latin, setelahmeminjam beratus-ratusmalahberibu-ribuperkataanArab.

BahasaArab juga bertanggungjawabmenyatukandanmengekalkanperpaduanbangsaArabdanseharusnyamenjadikebanggaanmereka.BahasaArab adalahbahasaal-Qur’an,maka seharusnyalahmendapatpenghormatanyang amat

6 Ibid., him. xviii.

63


tinggi daripadasetiapumat Islam di seluruh dunia. Di pe-ringkatantarabangsakini, bahasaArabtelahditerimasebagaisalahsatubahasayangdigunakandalamMajlis KeselamatanPertubuhanBangsa-BangsaBersatu. Sekatanminyak (oilembargo) telah dikenakanke atas penyokong-penyokongZionis dalam tahun 1970-an menjadikanpengaruhdanmaruahbangsaArabsemakinmeningkatdi peringkatanta-rabangsa.Suaramerekakian didengaridan pengajianArabmenjadisalahsatubidangpengajiandi pusat-pusatpengajiantinggi di negara-negarabaratkini. Ini bererti dunia mulamengiktirafbangsaArabsebagaibangsayangbermaruahdanberpengaruhsertamempunyaimasadepanyangcemerlang.

4.2 Swnbanganterhadap Lingua Franca

Lingua franca ialah bahasayang dituturkan oleh !ebihdaripadasatubangsadan menjadimedia komunikasida!amsemuabidangdi sesuatuwilayahataunantauyangluas.7

Al-Qur’an ataubahasaArab telahmempengaruhiseku-rang-kurangnyaempat bahàsa lingua franca dunia iaitubahasaMelayu, Urdu, Swahili dan Hausa.BahasaMelayudituturkandi seluruhAlam Melayu khususnyadi MalaysiadanIndonesia,bahasaUrdudituturkandi Pakistan,IndiadanBangladesh,bahasaSwahili dituturkan di Nigeria, Kenya,Uganda, Zanzibar, Tanzaniadan sebagainyasementarabahasaHausapula dituturkandi Nigeria, Niger, Cameroondansebagainya.8

Pen~aruhbahasaArab terhadapbahasa-bahasami amatluas dan mendalamsekali. Terdapatdua cara bagaimanapengaruhmi boleh berlaku: melalui prosesislamisasi danmelalui perhubungandenganbangsaArab samaadadalam

perdaganganatausebagainya.Semuabahasatersebutmeng-gunakanabjadArabdalam tulisan merekasamaadauntuk

7 Y.E. El-Ezabi and Others 1980. English-Arabic Reader’sDictionary, London: Oxford University Press,him. 398.

8 M.A.J. Beg, Arabic Loan-Words in Malay: A ComparativeStudy,op. cit. him. 1.

64

SUMBANGAN AL-QUR’AN TERHADAP BAHASA DUNIA

tujuanrasmiatautidak rasmidanilmiah atautidak ilmiah.9Kedatanganpenjajahbarattelahmenggugatkedudukan

abjad Arab. Ada bahasayang menerimaabjad Latin disampingabjadArab. Tetapiadajuga bahasayangbertahandan terus menggunakanabjad Arab sepertibahasaUrdu.BahasaSwahili masih dapatbertahanmenggunakanabjadArab dalam penulisannyawalaupun ditekan oleh penjajahJerman,tetapi akhirnyabahasami juga menggunakanabjadLatin padaawalabadke-20.

BangsaMelayu memperolehtulisannyasendiri semasakedatanganIslam iaitu tulisan jawi. Tulisan jawi menjaditulisan ilmiah, politik, pentadbiran,diplomatik dan sebagainyaselamabeberapaabadsehinggakedatanganpenjajahInggerisdiMalaysiadan Belandadi Indonesia yang memaksamerekamenerimaabjadLatin di sampingtulisanjawi.

DemikianjugahalnyadenganbahasaHausadi Afrika. DisanaàbjadArabmerupakansistemtulisanyangpertamasejaktradisi intelektual bermula di kalanganmereka. DengankedatanganpenjajahInggeris yang menggunakanpelbagaicaradan pujukan akhirnya berjaya mempengaruhibangsaHausauntukmenerimaabjadLatin di sampingabjadArabyang digunakan dalam semua bidang termasuk penulisankitab-kitabIslam.’°

Sejarahmembuktikan bahawa penolakanabjad Arabmeninggalkankesanyangburukkepadatradisi pembelajaranilmu-ilmu Islam yang berasaskankitab lama. PenggunaanabjadLatin bertanggungjawabsecaralangsungmemisahkangenerasimudakini daripadakitab-kitablama.Lebih-lebihlagiabjad Latin mendedahkanpengaruhbahasaEropah yangmeluaskepadabahasatempatanumat Islam, sepertibahasaMelayu.

Keperluankebahasaansesuatubahasaakanmenentukanperubahanyang berlaku terhadap perkataan-perkataanArabyang dipinjam. Tidak hairanlah sekiranyaterdapatpersamaan

9 Ibid.10 Ibid., him. 2.

65


danperbezaandalamsemuabahasayangmeminjamperkataanArab.

4.3 SumbanganterhadapBahasaAfrika

Mulai abadI H.(7 M.) lagi umatIslamtelahmenaklukiduniadan SungaiNil hinggake Atlantik. Afrika UtaradanAfrikaBaratjugatundukdi bawahpemerintahanIslammulai abadke-2 H.(8 M.) Mauritania,Mali, Ghanadannegeri-negerilainjuga telah didatangi oleh saudagar-saudagarArab yangmenjalankanperniagaandi sampingmenyebarkanIslam.”

Mulai abadke-3H.(9 M.)tenteraIslamtelahpun sampaike SudandanNabia.Tidak lamakemudianmerekamarakeMozambique.Di zamanKhalifah Abdul Malik bin Marwan[65—86H.(684—705 M).] Islamtelahdisebarkankerantauitu.Ini berertidalamsatujangkamasayangpendeksahajaIslamtelahmenjadiagamasebahagianbesarnegara-negaraAfrika.

BahasaArab telahmenjadilingua francadi Afrika Utaratidak lama selepaspenaklukan Mesir dan- mengambil alihperananbahasaQibti. BahasaArab juga mengambil alihperananbahasaBerberyang pernahpadasatumasadahulumenjadi bahasautama di Afrika Utara. WalaupunbahasaBaharmemberilaluan kepadabahasaArab tetapi bahasamimasih lagi dituturkan setelahkedatanganIslam terutamadiLibya, Tunisia dan Algeria. DenganpenerimaanIslam pen-dudukMesirdannegeri-negeriAfrika UtarasecaraautomatikmenerimabahasaArabmenjadilinguafrancadi rantauitu.

Tidak lama selepasitu pendudukdi Sudan,Cameroondan Republik Afrika Tengahjuga telah menerimabahasaArab sebagaibahasautamamereka.Tetapi bahasaArabjugatelah diasimilasikandenganbahasatempatanmerekayangmelahirkanbahasakacukanyangdikenali sebagai“bimbashiArab” dan “Turku”. SudanSelatan,Ugandadan lain-lainmenerimabahasaArabsebagaibahasakeduamereka.’2

ii Ibid., him. 8.12 Ibid., him. 9.

66

SUMBANGAN AL.QUR’AN TERHADAPBAHASA DUNIA

Bahasa-bahasatempatandi Afrika telahdiperkukuhdandiperkaya lagi dengan pçrbendaharaankata baharuyangbanyak, samaada dalam bidang agama,politik, perdagangan,pemikirandansebagainya.Tiadasiapalagi yang dapatmenafi-kan bahawaIslam danbahasaArab telah meletakkanbatu asaskegiatanilmiah di semuanegarayangmenerimanya.

4.3.1 BahasaHausaNigeriaUtara,NigerdanCameroonadalahnegeri-negeriyangditempatiolehorang-orangHausa.Ini berertiHausaadalahsatubangsayang besardanbahasamerekajugadikenali dengannamabangsatersebut.PengaruhbahasaArab terhadapbahasaHausa amat luas dan mendalamsekalidanpengaruhmi disamakanoleh ProfesorMadyaDr.M.A.J. Beg denganbahasaMelayu.’3

Bangsa Hausaamat terkenal sebagaisalah satubangsayang berpegangteguh kepada ajaran Islam.Bahasamereka seperti yang dijelaskan oleh pakarlinguistik, tergolongdalam rumpun bahasaChad yangdituturkandi negara-negarasekitarTasikChad.Merekajugatermasyhursebagaigolonganpedagangyanghandal.Melalui perdaganganlahbahasamerekatelahdisebarkanke beberapatempatdi benuaAfrika terutamadi Tripoli,SudanTimur dansebagainya.

Dalamabadke-19, bahasami semakinberpengaruhapabilatertubuhnyakerajaanIslamKhalifahSokotoyangmemerintahsebuahwilayah yang luas.’4 Kerajaanmi

13 Ibid., him. 10.14 Dr. Suiayaman S. Nyang, “Islam and the African World”,

Islamiyyat, Jil. 3/8 1, Bangi: Fakuiti PengajianIslam, UKM,him. 54—66, menjeiaskanbahawakerajaan Khaiifah Sokototelah ditubuhkan oieh Usuman dan Fodio yang diiahirkanpada 15 Disember1754 di Maratta,Kwonni. Beliau mendapatpendidikanawal daripadabapanyasendiri.Kemudianmengem-bara menuntut ilmu danbergurudenganbanyakuiamayangterkenai pada masa itu. Beliau mula menyebarkandakwahIslamiah ketika berumur 20 tahun dan berjaya menubuhkanKhalifah Sokotodaiamtahun 1808.

67


telah menjadikanbahasaHausasebagaibahasarasminegara.Ini menjadikanbahasami semakinluaspenga-ruhnyadanamatkukuh sekalidan scterusnyamembantuusahamemâjukanilmu Islamdenganlebih berkesan.

Mulai abadke-l9penjajahInggeristelahmenggugatdan berjaya menjajahAfrika Utaradan Barat. Namundemikian di peringkat permulaanmereka terpaksamenggunakanbahasaHausasebagaimedia komunikasidanbahasarasmi.Denganperkembanganmasa,Inggeristelah berjaya menggunakankebijaksanaannyauntukmenggantikanabjadArab dalambahasaHausadenganabjad Latin. SetelahmencapaikemerdekaandaripadaInggeris, bahasaHausadijadikan bahasarasmi danbahasaInggerissebagaibahasakedua.

Dikatakanpadamasakini terdapatseramailebihdaripada30 juta penuturbahasaHausadi Nigeria danlima juta yanglain di luar negaratersebutsepertiNiger,Cameroon,Dahomy,Togo danGhana.

Golonganulamadi Nigeria dikenali denganistilahmalain. Merekainilah yangpaling banyakmenggunakanperkataanpinjamanArabdalamkegiatandakwahmerekasamaadadalamtulisan ataulisan dalammenyebarkanilmu di peringkatpermulaan.Setelah itu baharulahdigunakanoleh orangawam. Sebabitulah bahasaArabdanperkataanpinjamannyamempunyaikedudukanyangtinggi di kalanganmasyarakatHausa.

PengaruhIslam dan Arab di kalanganmasyarakatHausa amat dalam. Contohnyasetiap nama yangdiberikan kepadaindividu menggunakannama IslamdanArab sepertiMuhammad,Ali, Kassimdansebagai-nya. Contoh pinjaman bahasaArab dalam bahasaHausa:15

15 Ibid., him. 11.

68


Arab Hausa

adab iadabicadji adali, adill, ajali

as! asaii

4.3.2 BahasaBerber

Libya, Tunisia, Algeria, Maghribi, Mauritania, Sahara,Jebel, Negusa, Aures, Kabylia, Rif dan Atlas adalahnegara-negaradan wilayah-wilayah yang menuturkanbahasaBerber.ApabilamerekamenerimaIslam,bahasamerekabanyakdipengaruhioleh bahasaArab. Dalamsatujangkamasayang amatpanjangdan zamanBaniUmaiyah sampailahkepadapemerintahanbeberapadinasti kecil sepertiIdrisiah, Fatimiah dan sebagainya,pengaruhIslamdanArabmendalamdanmeluassekali.

Keadaanmi memangtidak menghairankankeranamerekabukan sahajamenjadi Islam, bahkanmenjadiArabdalamerti katamenerimakebudayaandanbahasaArabsebagaiciri-ciri bangsamereka.BahasaBerberamatbanyaksekalimenerimaperkataanArab. BahasaBerberjugamerupakanbahasayangmempunyaipótensiuntukmenerimabahasalain terutamaGreekdanLatin tetapitidak dapatmenandingipengaruhbahasaArab.ContohperkataanArabdalambahasaBerberadalahsepertiyangberikut:’6

Arab Berber

stiq essuk(pasar)jamacat jama’a(kumpulan)saf soff (barisan)

16 Ibid., him. 18.

69


4.3.3 BahasaEthiopia

Sekurang-kurangnyaterdapat20 bahasayangdituturkanoleh masyarakatEthiopia. Daripada sekian banyakbahasaitu, bahasaAmharatelah dipilih sebagaibahasarasmisementarabahasaArabmerupakanbahasakedua.

DalamsejarahperkembanganIslam, Ethiopiaadalahantaranegarayang penting.Dua peristiwautamatelahdicatatkanoleh al-Qur’an berkaitandenganEthiopia.Pertama,tahun kelahiranRasulullah s.a.w. iaitu tahunGajah(camal-FIl), 570 M. Padatahunitu Makkahtelahdiserangoleh tenterabergajahdan Yamanyangdiketuaioleh panglimaAbrahahdan Ethiopiayang sebelummiberjaya menakluki Yaman. Kedatanganmereka keMakkah adalah untuk membawa pulang Ka’abah keYaman bagi membolehkanYaman mengambil alihperananMakkahsebagaipusatibadatdanperdaganganyangterpentingdi duniapadamasaitu. Hal mi dijelaskanolehAllah s.w.t.dalamsurahal-Fil:

~ p,.— ~ ~ ‘~d — ~ ~ / ,,,‘/ .-. / ,-— ——

~ J~~S~i1/ /~/~/ ~ ~ 7.-

4~ ~ ~:~Terjemahannya:“Tidakkah engkaumengetahuibagaima-na Tuhanmu telah bertindak ke atas angkw’an lentera(yang dipimpin oleh pembawa) gajah, (yang hendakmeruntuhkanKa‘abah)?BukankahTuhaninutelah menja-dikanrancanganjahatmerekadalain keadaanyangmerugidan memusnahkanmereka?Dan Dia ielah menghantarkankepadamereka(roinbongan)burungberpasuk-pasukyangmelontar merekadenganbatu-batudan sejenistanahyang

70


dibakar keras, lalu Dia menjadikan niereka hancurberkecaisepertidaun-daunkayuyangdimakanu/at”.

(Surah al-Fil 105: 1—5)

Kedua,negaratersebutyanglebih dikenali sebagaiHabsyahmerupakantempatperpindahanataupenghij-rahanyangpertamabagiumatIslamsebelumberhijrahkeMadinah. Padamasa itu terdapatseramai 82 orangsahabatRasulullah s.a.w. yang berpindah termasuk‘Uthman bin ‘Affan, Ruqayahbinti Rasulullahs.a.w.,Abdul Rahmanbin ‘Auf danAbdullahbin Mas’ud.

ProfesorMadya Dr. M.A.J. Beg telah mengambilpendapatal-Tabariyang menjelaskantentangperistiwahijrah mi. KedudukanEthiopia amat hampir denganMakkah iaitu hanyadi seberangLaut Merah. Merekayangberhijrahitu dibawaolehkapalperdaganganyangdikenakan bayaran sebanyaksetengahdinar setiapseorang.Agama Islam dan bahasaArab dibawa ber-sama,dan disebarkanke negaraitu. Penduduktempat-an pula amat mudah menerima kedua-duaperkara ter-sebut.

Di samping penghijrahan.orang-orangArab, perhu-bungan penduduk Ethiopia dengan bangsaArab adaiahmelalui perdagangan.mi diikuti puladenganpengasasanpemerintahanIslam olehorang-orangArabyangsemes-tinya banyakmempengaruhipenduduktempatanteruta-ma dan segi bahasaArab keranabahasaitu dijadikanbahasarasminegara.’7PengaruhbahasaArab di Ethiopiabole,h dikatakanluassekali. Ini bolehdilihat berdasarkanbahasa-bahasautamayang terdapatdi negaratersebut:bahasaGeez,Harari,Amhara,Argobba,Gurage,TigredanTigri.

Geezmerupakansalahsatubahasaklasikyanglahirdalamabadke-4 S.M. BahasaGeeztelahmuncul sebagai

17 M.A.J. Beg, op. cit. him. 20.

71


bahasapersuratanyangpenting sebaiksahajamenerimapengaruhbahasaArab.ContohpinjamanbahasaArab:’8

Arab Geez

awthan awtan(berhala)dirham derhem(wang perak)hiiãi helal (anakbuian)

Hararimerupakansalahsatubahasayangdituturkandi Ethiopia Selatan.BahasaHarari diambil sempenanamabandarHarariyangmajoriti penduduknyaberaga-maIslam.Di sini bahasaArabdituturkansebagaibahasakeduadanpenting dalampersuratan.ContohpinjamanbahasaArab:’9

Arab Harari

bakhii bakil (kedekut)fajr fajri (pagi)sabr sabri (sabar)

Amharajugamerupakanbahasaterbesardi EthiopiayangtergolongdalambahasaSam.Nyanyianuntukrajaadalahdokumenbertulis yangpertamadijumpai dalambahasami dalamabadke-14M. BahasaAmharami jugatelah menjadi bahasaistana. Portugis yang menjajahnegaraitu bertanggungjawabmencorakkandanmemba-wa banyakperubahanterhadapbahasatersebut.Bahasamiakhirnya menjadi lingua franca mulai tahun 1886 seteiahpembaharuandilakukanoleh RajaTheodora11(1855—

1868).BahasaAmharajuga diakui sebagaibahasarasmidalamperlembagaannegaratersebutdalamtahun 1956.PengaruhbahasaArabdalambahasatersebutjugaagakbesar,contohnya:

i8 Ibid., him. 21.19 Ibid.

72


Arab Amhara

‘ard ard (bumi)dirham drim (wang perak)hakim hakim

Argobbapulamerupakanbahasayangdituturkandiwilayah Ankober, Canno, Aliyu Amba dan lain-lain.BahasaArgobbamempunyaiperkaitanyangrapatdenganbahasaAmhara.Bahasami banyakmeminjamperbenda-haraankataArabsetelabmenerimaIslam,contohnya:

Arab Argobba

Ramadan Ramadan(bulan puasa)Safar Safar(namabulan)sadaqat. sadaqa(sedekah)

BahasaGurage pula yang dituturkan di Barat LautAddis Ababa. PeminjainanbahasaArab dalam bahasamiberlakukeranaramamnyapendudukArab di situ. PerkataanArab diterimamelalui bahasa-bahasadi situ danjugadite-rima melalui bahasa-bahasalain sepertiHararm,Amharadanlain-lain. Contohnya:

Arab Guragecasr asar(waktu asar)

Islam Eslam(agamaIslam)waraqat waraqat(surat)

Tigre merupakanbahasayangdituturkandi Eritrea.Sukukaumyangmenuturkannyaialah Beni,Amer,Bayt,Asgade,Mansa,Bayt Guk dan Marya.KesemuamerekaberagamaIslam. SebabitulahmerekabanyakmengambilperkataanArab,contohnya:

73


Arab Tigre

dukkan dukan(kedai)mnsya’Allah ensaiahadiyat, heda

Tigri juga dituturkan di Eritrea - yang mempunyaikesusasteraandansuratkhabarnyasendiri.Padamula-nyaTigri menjadibahasautamadi wilayahtersebuttetapidiambil alih oleh bahasaAmhara. Namun demikianbahasami masih lagi menjadi lingua franca di wilayahtersebutterutamadi bahagianTigri yang18%penduduk-nya beragainaIslam. Banyak perkataanArab yangterdapatdalambahasatersebut,contohnya:

Arab Tigricaqi aqii (akal)

niyyat neyat (fiat)qafliat qaflah (rombonganperdagangan)

4.3.4 BahasaSomali

BangsaSomali samasahajadenganbangsaMelayuyangsemuanyaberagamaIslam. SebutsahajabangsaMelayusecaraautomatikmerekaadalahIslam. Demikian jugahalnyadenganbangsaSomali.

Kedudukannegaratersebutbegitu hampir sekalidenganSemenanjungTanahArabyanghanyadipisahkanolehLaut Merah.Justeruitulah pengaruhai-Qur’andanbahasaArab terhadapbahasamereka amat kuat.PerkembanganpengaruhbahasaArab terhadapmerekamiamateratperkaitannyadenganprosespengislamandanperdagangan.Melalui pengajaranal-Qur’andi madrasah,bahasaArab disebarkandengan cepat dan meluashinggalah ke kawasanpedalaman.Kedudukan dankewibawaansemuaguru al-Qur’an dan guru agamaketika itu bergantungpadapenguasaanbahasaArab.Semakintinggi ilmu bahasaArabmereka,makasemakin

74


tinggilah penghormatanmasyarakatterhadapmereka.BahasaArabjuga menjadibahasapersuratandi Soma-lia.2°

KuatnyapengaruhbahasaArab di negaraitu jelasterbukti apabila penjajah-penjajahEropah terpaksamenggunakanbahasaArabuntukberkomunikasidenganpenduduktempatan.BahasaArab digunakandalamperjanjianyangditandatanganiolehpenduduktempatandenganpenjajah.Padamasakini bahasaArabmerupakansalah satu daripada tiga bahasapenting di sampingInggerisdanItali di Somaliayangdigunakansamaadadalampentadbirankerajaan,swasta,perdaganganatauperhubunganawam.

BahasaSomalijugadituturkandi Ethiopia.Terdapatkesusasteraanlisanyangditulis dalambahasatersebutdiSomalia dan di Ethiopia. Malahan bahasaSomalidigunakanlebih banyak daripada bahasaArab dikalanganmereka.Perlu dijelaskandi sini bahawakaumlelaki di negara itu lebih menguasaibahasaArabberbandingkaum perempuan.PengaruhbahasaArabdalambahasaSomali amatbesardan mendalamsekali.Antaracontohnya:

Arab Somali

akhiãk akhlaakawwai awwil (awal)tablb dabib(doktor)

4.3.5 BahasaSwahili

PendudukyangmendiamisepanjangpantaiTimur Afrikadan TanjungDegadehinggake Pulau Lamu, kira-kira2000 batupanjangnyaitu dikenali denganSahil. Bahasayang merekagunakandinamakanSwahili. Bahasaitu

20 Anwar C. Chejne 1974. Tarikh al-Andalus wa Thaqafat,Minneapoiis:The University of MinnesotaPress,him. 397.

75


turut difahami oleh pendudukMadagascar,Zaire danCongo. BahasaSwahili merupakanbahasayangterpen-ting di Afrika Timur dansalahsatulinguafranca di benuaAfrika. Dikatakanbahawadi Uganda,Kenya,TanzaniadanZanzibarjugamenggunakanbahasami sebagaimediakomunikasimerekadi sampingbahasapentadbirandanpendidikan.

Penghijrahanorang-orangArab ke Afrika Timurtelah bermula sejak abad ke-7 M. dan semakinpesatmenjelangabadke-lO M. PerhubunganmerekadenganpenduduktempatanadalahmelaluipenyebaranIslamdanperdagangan.BahasaSwahilimenerimapengaruhbahasaArab denganmeluasdan mendalammelalui kedua-duacarain Padamasakini bahasaitudituturkanolehlebih 20juta manusia.Banyak perkataanpinjamanArab yangterdapatdalambahasatersebut,contohnya:

Arab Swahili

adab adabuCadil adili (adil)ahi ahaii(ahii)

4.4 Sumbanganterhadap BahasaEropah

Bahasa-bahasaEropahyangdiselidiki adakaitannyadenganal-Qur’anolehProfesorMadyaDr. M.A.J. Beg ialah bahasaSepanyol,Latin dan Inggeris. Hasil daripadapenyelidikantersebut, sumbanganal-Qur’an terhadap bahasa-bahasatersebutbolehdiringkaskansepertiyangberikut:

4.4.1 BahasaSepanyol

Gibralta atauJabalTariq adalahdaerahyang menjaditempatpertamaTariqbin Ziad memimpin tenteraIslamuntukmembukabenuaEropahdalamabadke-8 M. Dansitu tenteraIslamtelahmarakeSepanyol(Andalus).UmatIslamtelahberjayamenubuhkankerajaan-kerajaanyang

76


kuatdi situ hinggalahzamankebangkitanbarat(renais-sance).

Dalamsatujangkamasayangpanjangmi, Islamtelahmeninggalkankesan yang mendalamdan luas sekalidengancahayailmu pengetahuan,kemajuandan tama-dun kepadaSepanyolkhasnyadan Eropahamnyayangpadamasaitu beradapadazamankegelapan.MasyarakatSepanyolpada masa itu terdiri daripada beberapagolonganutamaiaitu orangArabyangdatangmembukaEropah,orangSepanyolyangtelahmemelukIslam,orangSepanyolyangtidak memelukIslam (al-f4jamdanahi a!-Dhiminat) iaitu merekayangmembayarjizyahdanpatuhkepadapemerintahanIslam.

Kemajuan dan pencapaianyang dicapai adalahekorañdaripadakejayaandankeunggulanperundanganIslam yang maha adil dan saksamasehinggaberupayamencetuskankeamanan,keharmoniandan kesejahteraanmasyarakat,walaupunmerekaterdiri daripadapelbagaiagama,keturunan,adatresamdansebagainya.Di sinilahletaknyakelebihandan keistimewaanIslam yang tidakdapatdiatasioleh mana-manaundang-undangdi duniami. KeadilanperundanganIs!amlahyang bertanggung-jawab secaralangsungmembawakeamananyang me-mungkinkankemajuandantamadundapatdihasilkan.2’

PadazamankegemilangandankeemasanTamadunIslamdi Sepanyol,orang-orangdan seluruhcçruk rantauEropah datangberduyun-duyununtuk mempelajaribahasaArabdanilmu pengetahuan.Merekainilah yangkemudiannyabertanggungjawabmenyebarkanTamadunIslamke seluruhEropah.

Sebelumitu iaitu tidak lamaselepaskejayaanorang-orang Arab membentukpemerintahan,mereka telahmelakukanasimilasisosialmela!uipelbagaicarasehinggaberjayamembentuksatubangsabaru(peranakan).Bapa

21 Mahmood Mohd. Taib an Najmi 1971. SejaralsTamadunIslam,Kota Bharu: Pustaka Aman Press,him. 238.

77


merekaorangArabdanibu merekapulaorang Sepanyol(kahwincampur).Dan semasakesemasabilanganmerekami bertambahdenganpesat yang akhirnya menjadigolonganmajoriti.

Pencapaianyang tinggi dan segi ilmu pengetahuan,menjadikanSepanyolterkenalsebagaipusatperkembang-an ilmu pengetahuanyangterpentingdi duniakhususnyapadazamanal-Hakam ke-2 (350 — 366 H.). Ketika ituterdapatbeberapapusatpendidikanutamadi situ sepertiUniversiti Qordova dan sebagainyayang penuntutnyabukansahajadan negara-negaraIslammalahdan seluruhceruk rantau Eropah. Qordova kian masyhurapabilapakar-pakardalam pelbagaibidang ilmu pengetahuandan timur telahdijemputoleh al-Hakamuntuk memberikuliah di situ. Antarayang diundangialah Abu cAli al-Qali,seorangpakarbahasadan Ibnual-Qutiyyatseorangpakarsejarah.

Sumberrujukan dan khazanahilmu pengetahuanyangutamaketika itu ialahkitab-kitab.Sikapal-Hakamyangbegitu berminatuntuk mengumpulkankitab-kitabdan merata-ratatempat khususnyadan Iskandariah,Damsyikdan Baghdadmenjadikanperkembanganilmupengetahuanbertambahpesatlagi. Sebanyakempatratusribu jilid kitab telahdikumpulkanolehal-Hakam.

Salah satu pusat terjemahanyang terpenting diSepanyolialahbandarToledo.Buku-bukudalambahasaLatin telah diterjemahkandenganpesatnyake dalambahasaArab. Pelbagaibidangilmu yang diterjemahkanitu, kesemuanyamemperkayalagi perbendaharaantama-dun Islam. Antara penterjemahArab yang palingberkalibar ketika itu ialah Batahrasal-Funsi dan a!-HannaEshbily.

PengaruhbahasaArab dalam bahasaSepanyolbegituluasdandalamsekali.Dikatakanbahawaterdapatlebih daripada4000 perkataanpinjaman Arab dalambahasaSepanyolterutamadalambidanghidrologi, senibinadansebagainya,contohnya:

78


Arab Sepanyoicaqrab alcran(jengking)

sukkar azucar(gula pasir)zakAt azaque(zakat)

4.4.2 BahasaLatin

Ilmu pengetahuanyang dihasilkan oleh umat Islamterutama di Sepanyol telah diterjemahkandaripadabahasaArabkepadabahasaLatin. Kesannya,kemasuk-an kata-katabahasaArab ke bahasaLatin tidak dapatdielakkan.TerlalubanyakperkataanArab yangterdapatdalam bahasaLatin terutamadalam bidang sainsdanfalsafah,contohnya:

Arab Latin

al-Qur’an alcoran(ai-Qur’an)sUrat azoara(surah)al-mustaqTm almustakim(jaian lurus)

4.4.3 BahasaInggeris

ProfesorMadyaDr. M.A.J. Begselanjutnyamenjelaskanbahawaterdapatlebih daripada1000 perkataanArabyangdipinjamolehbahasaInggerismelalui pelbagaicarasamaadamelaluibahasaLatinataubahasaSepanyol.Halmi dinyatakanoleh The Bulletin of the Faculty of Arts,Universiti Mesir, iii: II, Bhg. I, Mei, 1934. Faktamidisokong oleh Tylor dalam hasil penyelidikannyayangberjudulArabic Wordsin English, contohnya:

Arab Inggeris

al-qadl alcaide (kadi)al-qubbat alcove(kubah)khalifat caliph (khaiifah)

79


4.5 Sumbanganterhadap BahasaAsia

BahasaArabmempunyaipengaruhterhadapkesemuabahasa

Asia terutamadi India danalam Melayu.4.5.1 BahasaIndia

Dua hal yangmenjadiperhitunganProfesorMadya Dr.M.A.J. Begdalammembicarakankesanataupengaruhal-Qur’an terhadapbahasa-bahasadi benua kecil IndiasepertiHindi, Urdu, Punjabi dan Sindhi: pertamadansegi perbendaharaankata dan kedua,tatabahasayangmeliputi nama,sifat nama,ganti nama,dansebagamnya.TerdapatabjadArabpadazamanpertengahanyangditiruolehbahasaSindhidanbahasa-bahasaIndia lain.22

4.5.1.1 BahasaHindi

Dikatakan terdapatlebih daripada600 perkataanArab dalam bahasaHindi. BahasaUrdu jugamemperlihatkanhal yangsamatetapi bahasaUrdumeminjam lebih banyak lagi kata bahasaArab.BahasaUrduberasaldaripadabahasaParsisedang-kan bahasaHindi berasaldaripadabahasaSanskrit.

BahasaHindi adalahbahasarasmi India danmerupakanlingua franca yang terpentingdi benuakecil tersebut.Hubunganperdagangandan aktivitidakwahantarabangsaArabdenganIndia merupa-kanfaktorutamamengapaterlalubanyakperkataanArab dipinjam oleh bahasaHindi dan mengapapengaruhIslammeluasdi India.

BahasaHindi meminjam perkataan-perkataanArabmelaluiduacaraiaitu secaralangsungdantidaklangsung.Secaralangsung,melaluipenyebaranIslamdanperdagangan,secaratidak langsungpulamelaluibahasaParsi. Begitu juga halnya denganbahasa

22 M.A.J. Beg, Op. cit. him. 50.

80


Jerman,Perancisdan sebagainyayang meminjambahasaArabmelalui bahasaLatin danGreek.

HampirkeseluruhanistilahagamadalambahasaHindi diambildaripadabahasaArab.Terdapatjugaistilah-istilah yang diambil daripadabahasaArabdalambidangkebudayaan,undang-undang,politik,pentadbiran,profesional,seni bina dan lain-lain.AntaracontohperkataanArab:

Arab Hindi

adab adabdarajat darja(peringkat)dunya duniya(dunia)

4.5.1.2 BahasaGujarat

Nama Gujaratmengambil sempenanamawilayahGujarat.Bahasami mempunyaibanyakdialeksepertiGramadia, Surati, C~harotari,Pathani, Gujarati,Kathiyawadi,Kharawadan Parsi Gujarati.Pemin-dahanperkataanArab ke dalam bahasaGujaratdilakukanoleh orang-oiangParsi yang bermazhabSyi’ah Isma’illiyah. ContohperkataanArab dalambahasaGujarat:

Arab GujaratCajab ajab(takjub)

hakim hakem

tarikh tarikh

4.5.1.3 Pahari

Dan Bhadrawahhingga ke Nepal Timur di kakiGunungHimalaya adalahkawasanbahasaPaharidi-tuturkan.PeminjamanperkataanArab berlaku secaratidak langsungdaripadabahasaHindi, Punjabi,BiharidanNepal yangmenggunakanperkataanArab,contoh-nya:

81


Arab Pahari

caql akalghaiat gaiti (saiah)wazir wazir (menteri)

4.5.1.4 BahasaTibet

Bahasami dikatakan paling banyak melakukanpinjaman daripada bahasa-bahasaasing sepertiParsi,Turkistan,Cinadansebagainya.MerekajugameminjamperkataanbahasaArabmelaluipedagang-pedagangArabyangberdagangdi Tibet, contohnya:

Arab Tibet

Sahib sa-heb(sahabat)halal ha-lalmasjid ma-si-ta

4.5.1.5 BahasaBenggali

Bahasami dikatakanterdini daripada75% bahasaSanskrit dan 10% bahasaArab dan Parsi. PadazamanpemerintahankerajaanBaniAbbasiahpeluas-an pengaruhIslam begitu pesat. Benggal telahdidatangioleh pedagang-pedagangArab dan duitsyiling daripada kerajaan tersebutdijumpai diPaharpurdan Mainamati di BenggalTimur. Inilahbukti yangkuatyangmenunjukkanbahawawilayahitu mempunyaih~sbungansecaralangsungdenganorang-orangArab. Raja-rajaIslamjuga dikatakanpernahmemerintahwilayah itu dan abad ke-13hingga abad ke-18 M. Dalam pentadbirandankebudayaan,bahasaParsi telah digunakanolehraja-rajatersebut.Kehadiranpenyairdan penulistern-patandi istanamerekamenggambarkankesusasteraandan ilmu pengetahuanmendapat perhatianutamakera-jaanIslam di wilayah itu.

Terdapat juga pertempatanorang-orangArab di

82


Benggal.PendidikanIslamyangmeliputi tatabahasaArab, ilmu Usuluddindan Fikahdiajarkandi sana,tetapi bahasaArab tidak pernahmenjadi bahasakomunikasidi Benggal.

Di istana,bahasaParsilebih banyakdigunakan.Demikianjugahalnyadi kalangangolonganatasan.BahasaParsidijadikansebagaimedia utamadalampengajaranIslam di madrasahdi sampingbahasaArab. BahasaArab walau bagaimanapunmempu-nyai pengaruhyang besar di kalangan golonganpemenintah.

Terdapat200 buku sejarahkerajaan Islam diBenggal,144 darmpadanyaditulis dalam bahasaArab,21 campuranArab/Parsi,34 dalambahasaPansidansatudalambahasaSanskrit. BahasaParsi diperke-nalkansejakabadke-12lagi tetapi telahdiubahsuaidenganbahasaArab. Pengaruhnyalebih kuat lagiapabilakenajaanMoghul memerintahBenggalmulaiabadke-16. Bahasami juga digunakandalammatawangdanbidangkesusasteraan.

Mulai tahun 1850 perubahantelah berlakukepadabahasaBenggali.Padamasaitu banyakkatapinjamantelah diambil daripadabahasaArab danParsi.Yanganehnyapenggunaanperkataanpinjam-an mi lebih luas di kalangangolongan Hindudanipadaumat Islam sendiri. Contoh pinjamanbahasaArab:

Arab Benggali

adatbanakat barkat(berkat)macrifat marifat

4.5.1.6 BahasaOriya

Bahasami tergolongdalambahasaIndo-Anya,samasepertibahasaAssam,Benggali,Bihari danlain-lain.

83


Antaratigabahasain bahasaBenggalilahyanglebihpentingdanluaspenggunaannya.Oriya ialah namawilayah yang kebanyakanpenduduknyaberagamaIslam. BanyakperkataanArabyang dipinjamolehbahasatersebut,contohnya.

Arab Oniya

amanat amanatacarnal amala

iman imana

4.5.2 BahasaMelayu

ProfesorMadya Dr. M.A.J. Beg menjelaskanbahawaramai pakar bahasadan barat yang telah mengkajipengaruhbahasaArab dalam bahasaMelayu. Antaramerekaialah C. SkinneryangmengetengahkanpengaruhbahasaArabdalamnamaorang,angka,jantinadanlain-lain sehinggaberjayamenjadikanbahasaMelayusebagaibahasailmiah dalamrencananya“The Influenceof Ara-bic Upon Modern Malay”. Abdul Hamid Ahmad pula,dalambukunyaKamusal-Hamidi menyenaraikansejum-lah 2000perkataanArabdalambahasaMelayu. Penga-rang yang lain menyenaraikan1725 perkataaniaituMuhammadSaid dalam bukunya Gugus Kata Arab-Melayu.MuhammadSanusipulamenyenaraikanantara1700—2000perkataanArab dalambahasaMelayudalambukunyaKamusIstilah Islamiah.T. Iskandarselanjutnyamenyenaraikan1100 perkataanArab dalam bahasaMelayudalamKamusDewan.

Selain danipadaC. Skinner ramai lagi penyelidikEropahyang terdiri daripadapengembangagamaKnis-tian, ahli bahasadansebagainyayangtelahmengkajidanmenganalisisperkataan-penkataanArab yang tendapatdalam bahasaMelayu seperti JamesHowison dalambukunya A Vocabulary of the Malay Tongue yangmenyenaraikansebanyak1150 perkataan,W.G. Shella-

84

SUMBANGAN AL-QUR’AN TERHADAP BAHASA DUN1A

beardalambukunyaMalay-English Vocabulary,menye-naraikankira-kira385perkataani,FrankSwettenhampulamenyenaraikansejumlah219perkataan.23

R.O. WinstedtdenganIbrahim Dato’ Muda Linggidalam bukunya Kitab Loghat Melayu juga menyena-raikan sebanyak1001 perkataanpinjamanArab dalambahasaMelayu. Terdapat892 perkataanpinjamanArabdalam bahasaMelayu seperti yang disenaraikanolehWilkinson dalam kamusnyaAn AbridgedMalay-EnglishDictionary.

Ini berertiperkataanpinjamandanipadabahasaArabdalam bahasaMelayu amat banyak dan luas sekalipenggunaannya.Terdapatbanyak cara bagaimanaproses penyesuaianberlaku~dalam feminjaman itu.Antaranyaadalahsepertiyangberikut: ~

i. Pengguguransatu danipadadua huruf yangsathadi tengahsepertiperkataandaffa! (Arab)menjadidajal.

ii. Penggantianhuruf q dengan huruf k sepertiqamus(Arab) menjadikamus.

iii. Penggantianhuruf f denganp sepertifasi (Arab)menjadi pasal(ejaanlama).

iv. Penainbahanhuruf u di akhir seperticilm (Arab)menjadiilmu.

v. Pçnambahanhuruf i di akhir seperti ahl (Arab)menjadi ahli.

vi. Menggunakanbunyi e di tempat huruf a sepertisadaqa~(Arab) menjadi sedekah.

vii. Huruf th diganti dengan huruf s seperti had~th

(Arab) menjadihadis.

23 Ibid., him. 78.24 Ibid., him. 4—5.

85


viii. Menggantikan huruf z dengan 1 seperti zâhir(Arab) menjadilahir.

ix. Menggantikanhuruf dh dengand sepertiqâdhi

(Arab) menjadikadi.x. Menggantikanhuruf dli denganz seperti ladha~

menjadilazat.

Ini jelas membuktikan betapa luas dan dalamnyapengaruh bahasaArab dalam bahasaMelayu. Sebagairingkasan,kata-katapinjamandi bahagikankepadaenambidangutama:25

i. Bidang agamaseperti Islam, iman, iktikad,rukun,sah,batal,halal,haram,sunat,makruh,malaikat,Allah, rasul, nabi, anbia’, wali, fikah,tauhid, syariat,tariqatdansebagainya.

ii. Bidangilmiah seperti ilmu, nahu,saraf,hisab,darab,jumlah,baki,tanikh, nujum,khat,kitab,majalah,surat, huruf, kalam, dakwah,kertas,alim, hukum,hakimdansebagainya.

iii. Bidang pemikiran seperti fikir, akal, syak,waham, faham, yakin, nafsu, izin, bahas,maksud,kabur, khutbah,makna,umum,khu-sus,ikhlasdansebagainya.

iv. Bidangundang-undangsepertiwilayah,mahka-rnah, adil, zalim, tertib, rakyat, wakil, wali,mukim, daftar, daerah,tabal, makam, had,sultan,khalifah,wazir, mansuhdansebagainya.

v. Bidangadatsepertikaum,umat, awam,nikah,syahwat,khalwat,ziarah, akad,nazar,nasab,nisbah,syarikat,muhrim, karib, tahniah,tak-ziah,jenazahdansebagainya.

25 Ibid., him. 83—84.

86


vi. Bidangperubatandan sebagainyasepertisaiji,awan,haiwan,insan,wajah,sifat,wujud, nahas,nur, layak, lazat, jati, wabak, julap, kawad,jubah,sahur,kubahdan sebagainya.

Sumbanganal-Qur’andalammemperkukuhbahasaArabkhasnyadan bahasaduniaamnya sememangnyabesardan mengagumkan.Bahasalingua franca iaitu bahasaMelayu di alam Melayu, Urdu di benua kecil India,SwahilidanHausadi benuaAfrika terhutangbudikepadabahasaal-Qur’ankeranadengansumbanganal-Qur’anlahbahasa-bahasaitu telah meningkatkedudukannyadan-padabahasadaerahkepadabahasalingua franca. Disampingitu bahasa-bahasaseluruhduniadi benuaAfrika,Eropahdan Asiajuga turut sertamenerimasumbanganbahasaal-Qur’an. KebanyakanbahasaEthiopia iaituGeez,Harari,Amhara,Argobba,Gurage,TigredanTigritidak ketinggalan.DemikianjugabahasaSomali banyakmenerimaperbendaharaankata bahasaArab. BahasaSepanyol, Latin dan Inggeris begitu banyak sekalimeminjam kata bahasaArab. Di benua kecil IndiabahasaHindi, Gujarati,Pahari,Tibet, Benggali,Oriya,Punjabidan Sindhijugabanyakmeminjamperbendaha-raankataArab.

87

BAB5

SUMBANGAN BAHASA PARS! TERHADAPBAHASA DUNIA

5.1 Pengenalan

Antarapenyelidikanyangterbaik berkaitansumbanganataupengaruhbahasaParsi terhadap.bahasa-bahasadunia ialahpenyelidikanyangdilakukanolehDr. Haji MuhammadBuk-han Lubis, pensyarahbahasadankesusasteraanParsi,di Ja-batanBahasaArabdanTamadunIslam,Fakulti PengajianIs-lam, UKM’ danProfesorMadyaDr. M.A.J. Beg darijabatan,fakulti danuniversiti yangsama.2Bab mi menjadikanpenye-lidikan merekasebagairujukanutamapadakeseluruhannya.

PerkataanParsi dirujukkan kepadabahasabaku danrasmi bagi negaraParsi yang kemudiannya~dikena1idenganIranmulai tahun1935.BahasaParsitergolongdalamrumpunbahasaArya daripadakeluarga bahasaIndo-Eropahyangmempunyaipersamaandan segiperkataan,bentuk,nahudanstruktur umum ayatnya.Pakar filologi menyenaraikan100keluargabahasaIndo-Eropah.Empatkeluargayang terpen-ting ialahbahasaHamitik, Sematik(Samiah),Ural-Alta danIndo-Eropah.Dan keluargaIndo-Eropahterdapatbeberaparumpun bahasayang termasukArya, Armenia, Helenik,

1 Haji Muhammad Bukhari Lubis, 1990. Bunga Ran2paiSasteraParsi, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 236halaman.

2 M.A.J. Beg, 198Z Persian and Turkish Loan-Words in Malay.Kuala Lumpur: University of Malaya. Press.94 halaman.

88

SUMBANGAN BAHASA PARS! TERHADAP BAHASA DUNIA

Lithuania,Leti, Slavik, TeutonidanKeltik.3BahasaIndo-Eropahdituturkandi India, Parsi, Greek,

Itali, Armenia,Slavoni,Jermandan Kelt. Bahasa-bahasaitumempunyaiistilahyangsamaberkaitandenganTuhan,rumah,ayah, ibu, putera,puteri, anjing, lembu, kapak,pokok danpelbagailagi, Padaasalnyadatuk nenekmereka mendiamidatarantinggi di Rusia selatan.Mereka bekerja sebagaipeladangdanpenggembala.ApabilaorangMonggol menye-rang, merekatelah berhijrah ke wilayah-wilayahsekitarnyayang menyebabkanberlakunyakemasukanperbendaharaankatadandialek baharu.Yangbermastautindi bahagianutaraberhijrahkearahtimur laut,melahirkanbangsautamaEropahdan Asia Timur Laut. Yang bermastautindi selatanpulaberhijrahkeParsidanIndia.

BahasaParsi mempunyaihubunganyang erat dengancabang-cabangbahasaArya daripadakeluargaIndo-Eropah.BahasaParsimodenmerupakanturunanlangsungdaripadaorang-orangArya-Parsipadazamanpurba.BahasaParsijugamempunyaipersamaandenganbahasa-bahasayang ditutur-kandi Afghanistan,Tajikistan,Pakistan,India,Turki, China,Irak, Syria dan sebagainya.Bahasami juga dituturkan diCaucaus,Republik Georgia,ArmeniadanAzerbaijan.4

BahasaParsiterbahagikepadadua bahagianiaitu baratdantimur. BahasaParsibaratterdiri daripadabahasaTajik,Tati, Talishi, Guilaki, Mazandaridan ParachiOrmurisemen-tarabahasaParsi baratdaya terdiri daripadabahasaLuri,Bakhtiari, Sivandi,Gabri dan dialek Qumzari. BahasaParsitimur pula terdiri daripadabahasaAfghanistaniaitu Putu(Pashto)Ossetti, Yaghnobi, Munjani dan Pamiri. BahasaPamiri pula terdiri daripadabahasa-bahasaSughnan-Rush-nan,Vakhan,YazghulamdanIshqashim.

BahasaParsimerupakansalahsatubahasayangtertuadiduniadanmempunyáikhazanahkesusasteraanyangterkayaterutamapuisi. Bahasami pernahdituturkandalamtempoh

3 Haji Muhammad Bukhari Lubis, op. cit., him. 7.4 Ibid., him. 12.

89


yang berlainandan wilayah yang berlainan.EmpayarParsijugabegituluas.PadasatumasaempayaritupernahmenguasaiAfghanistan,AsiaTengahdanAzerbaijan.Sebabitulahbahasaitu mempunyaipengaruhyangbesardanmendalamterhadapsesetengahbahasadunia.

BahasaParsidan sudutsejarahbolehdibahagikankepadatiga tempoh:zamankuno 550—320S.M. (zamanHakkomane-shi), zaman pertengahan226—651 M. (zaman Sasani)danzamanmoden900M. hinggakini. Tempohmasapertama,iaituzamankunomerupakantempohyangterpentingdalambahasaParsikuno. Bahasami berkembangdi baratdayatanah-tanahtinggi Parsi.BahasaParsikunomi terpahatpadaprasasti(batubersurat)makam raja-raja Hakomaneshi.Antara yangterpentingialah “PengisytiharanDariusAgung” yangdiukirdi atasgunungBehistun,di lebuhrayaKermanshah-Hamadan.Ukiran mi merupakantulisanparsikuno berbentukbaji yangterdiri daripadaabjad40 sukukata.Ukiran mi merakamkanperistiwa peperanganraja Darius mengalahkanmusuhnyasehinggaberjayamenyatukanempayaryang besar. Bahasayangdigunakanitu adakaitannyadenganbahasaAvestadanSanskrit.5

BahasaParsi,AvestadanSanskritmerupakantiga bahasayangserangkaiyangberkembangdi atasgarisanyangberbeza.Dalamhal perdaganganraja-rajaHakhomaneshimengguna-kan bahasaAramaik yang digunakanoleh raja-rajaAssyriayang abjadnyalebih mudah daripadabahasaParsi kuno.BahasaAvestamerupakanbahasaagamaZardosht(Zoroas-terism)yang dituturkanolehpendudukdi beberapawilayahyangberlainanantaraabadke-7 hinggake-4 S.M. Dan segitatabahasanyabahasaAvestamempunyaihubunganyangeratdenganbahasaParsi manakalausianyalebih tua daripadabahasaParsi.

Dalamabadpertengahaniaituabadke-3hinggaabadke-8M.,bahasaParsimenjadibahasautamadi bahagianParsibarat

5 Ibid. him. 13.

90


daya (Iran sekarang).BahasaParsi menjadi bahasaPahlavidalamtahun250M. IabermulaapabilapernerintahanSeleucid(raja Greek) ditentang oleh seorangpemimpin daripadakeluargaParthi yang berjaya pula menakiuki Afghanistandan Parsi timur. Penggantinyameluaskanlagi wilayah ituhingga ke Iran (sekarang)dan pemerintahannyamenjadisaingankepadaempayarRom. PemerintahanParthi turutmenyebarkanbahasamerekaiaitu Pahiavi(250S.M. —226M.)yangketikaitu menjadilingua francadi rantauitu dan kesu-sasteraannyaberkembangdenganpesatsekali.

PerkataanPahiavi berasaldaripada bahasaAvesta.Perkãtaanmi lahir hasil daripadahubunganantara ParsiTimur denganbangsa-bangsalain dalamjarigka masa800tahunterutamadaripadadinastiHakhornaneshiyangberakhirdenganpemerintahanParthi. Karya kesusasteraanPahiaviyang terdiri daripada tiga kategori: tcrjemahandaripadabahasaAvesta sebanyak27 buahbuku, teologi dan liturgiagamaZardoshtsebanyak55 buahbuku dan tulisan sekularsebanyak11 buahtelahdiselamatkanoleh Islam.Karya-karyalain hilangtanpadapatdikesan.

Pengarang Islam telah membuat kajian dan ulasantentang karya-karya tersebut. Antara karya-karya itu ialahHikayatNawhir,nandanPesuruhnya,Kar,nanak-i-Artakhsair-i-Papakan Chatrang Namakdan Farhang-i-Pahlavik.6

BahasaParsimodenbermuladenganpenerimaanIslam.Islam telah mengubahwajah sejarahbahasaParsi. Tigaperubahanbesaryang dilakukan oleh Islam terhadapParsi;pertama,menggantikanagamaZordoshtdenganagamaIslamyangberasaskanketauhidanAllah s.w.t., kedua,bahasaArabmengubahbahasaParsi ataubahasaPahlavi keranawujudperbezaanbesarantarabahasaParsi denganArab. BahasaArabadalahbahasaSemetiksedangkanbahasaPahlaviadalahbahasaIndo-Eropah.Walaupunwujud perbezaanyangamatbesarmi, tetapi Islam telah berjayamenyatukankedua-dua

6 Ibid., him. 16.

91


bahasaitu dankedua-duanyasalingpengarub-mempengaruhi.Ketiga, Islammemperkenalkansistempemerintahankhalifahyangmengutamakansyuradan demokrasi.SedangkanParsimengamalkansistemberaja.

Dengan kedatanganIslam, bahasaPahiavi atau Parsimengalamipengubahsuaian.Pengubahsuaianyang palingpenting ialah perubahannamabahasayang diubah kepadanama baharuiaitu bahasaParsi moden ataubahasaParsiIslam. Padaperingkat permulaanorangParsi menghadapikesulitankeranaabjadArabdan Parsiitu berbeza.Demikianjuga kesukaranberlaku dalam pertuturankeranaterdapatbeberapahurufArabyangsukardituturkanolehorangParsi.Untuk mengatasikesulitan itu pengubahsuaianhuruf-hurufArab telah dilakukan oleh bahasaParsi sehinggaakhirnyawujud keserasianantarabahasaArabdan Parsi dan berjayamenjadiduabahasaIslamyangbertanggungjawabmenyebar-kan tamadunIslamke seluruhdunia.

KeunggulanbahasaParsi telah diakui oleh al-Qur’ansendiri. Buktinya terdapatbanyak perkataanParsi yangdigunakanoleh al-Qur’an.Contohnyaialah perkataanjizyat(cukai kepala) terdapatdalam surah al-Taubah:9: 29.Perkataanzanjabil (halia) terdapatdalamsurahal-Insan:76:17. Perkataans~jjil(tanahhat)terdapatdalamsurahal-Fil: 105:4. Perkataansiraj (lampu)terdapatdalamsurahal-Furqan:25:61,al-Ahzab:33: 46danal-Naba’:78: 13. Perkataanfi/terdapatdalamsurahal-Fil: 105:1. Perkataaninasyk(kasturi)terdapatdalamsurahal-Mutaffifin: 83: 26.

WalaupunbangsaArab Islam berjaya menakluk Parsitetapi merek’a kagum denganpencapaiantamadunyangdicapai oleh bangsa~Parsi.Justeruitu bangsaArab telahmengambilbanyakpencapaiantamadunParsi dan menjadisebahagi~ndaripadatamadunIslam. Malah para sahabatRasulullah s.a.w. dan orang-orang Parsi tUrut serta bergan-ding bahu membinatamadun Islam. Ramai juga ulama be-sar Islam yang lahir daripadabangsaParsi. Antaramerekaialah al-Khawarizmi, Ibnu Sina, al-Biruni, al-Farabi,UmarKhayam,al-Razi danal-Ghazali.Keagunganmerekadicatat

92


dengantinta emasdalam sejarahperkembangantamadunIslam. MerekabukansahajamenghasilkankaryaIslam dalambahasaArab malahjugadalambahasaParsi.MerekajugalahyangbertanggungjawabmemasukkanbahasaArab ke dalambahasaParsidanmenyebarkanbahasaParsikepadadunia.7

PerbendaharaankataParsitelahdibawamasukkedalambahasaArabdenganbanyaknyasamaadaoleh ulamaArabatauulamaParsi.Contohnya,al-BaladhurldalamkamusnyaTabaqatal-Attiba’, Ibnu Sinadalama/-QaTiuli, ImaduddTnal-Katib Isbahanidalam Tãrllch cAll Saljuq, Abu al-Faraj al-IsbahanTdalam al-Aghani’, al-Jahiz dalam al-Bayan ii’a a!Tabyin dan al-Jawahiqi dalam al-Mur’arrab nun a!-KalU,nal-~4jam.8

PadazamanawalIslammemangbanyakperkataanParsiyang diarabkandansebaliknyaberibu perkataanArab yangdiparsikan.Jika dibandingkanantarakedua-duanyaperka-taanArabdiparsikanlebih banyakdaripadaperkataanParsidiarabkan.PerkataanArabmula masukke dalamperbenda-haraankata Parsi melalui penyebarandakwah Islamiah,asimilasi sosial antarabangsaArab denganParsi, melaluipemerintahandan pentadbiran.Pada zamanpemerintahanDinastiSamani(201—389 H)dikatakan5—10%perkataanArabdiparsikansementara50% lagi dalamabadke-6hinggake-8H.

Terdapatbeberapaciri bahasaArabdalambahasaParsi.Antaranya:9

a. BahasaParsibanyakmenggunakanperkataanArabsecaralangsungsepertiyang terdapatdalam ayat-ayatnya.

b. Banyakmenggunakanperkataanyangbertanwindiakhir ayatseperti~ ~ dan LiL.

c. Masdar(katanamaterbitan)ditambahdenganhurufContohnya ~f menjadi ~�..,�.

7 M.A.J. Beg, op. cii., him. i2.8 Haji Muhammad Bukhari Lubis, op. cit., him. 30.9 Ibid., hIm. 21—22.

93


d. Menggunakanbentuk kata dan teks Arab. Padaasalnyahal mi tiadadalamprosaParsi seperti ~

(kuhi) dan .~j.A’-(batas).e. Pengarangmenunjukkanpenguasaannyaterhadap

kedua-duabahasaiaitu Arab dan Parsi denganmemasukkanayatArab kedalamkarya Parsi.

f. PenyisipanperkataanArabsamaadasatuperkataanataubanyaktetapi tetapmenggunakannahu Parsidalamsesuatuayat.

g. MemasukkannahuArab ke dalambahasaParsi.h. Mengambil kata seruan dan peringatan(kata

penunjuk)Arabke dalarnbahasaParsi.i. Mengambil al-masdar (nama terbitan) Arab dan

ditambahdenganperkataanParsisendiri.j. MemadukanperkataanParsi dan Arab untuk

membentukkataketerangan.k. Menggunakanal-,naful aI-muilaq (katanamamen-

derita) untuk al-ta’kid (pengukuhan). Contoh-nya~ mengikutfungsiperkataanArab~

1. Al-fi7 al.muda,.ic(katakerja masakini) danfidla!-madl (katakerjamasalalu) untukmabnlal-inajhül(ragampasif).

m. Meniru stail ayat Arab yang mendahulukandanmengemudiankanperkataandan tidak terikat padatatabahasaParsi.Contohnyamendahulukanism a!-maf~ (katanamamenderita)dan ism a! aI~fadil(katanamapelaku).

n. Meniru penyamaanal-s(fat denganal-mrni’suf (yangdisifatkan) yang terdapatdalam bahasaArab.SedangkandalambahasaParsitidak perlu.

o. Meniru prosaberiramaArab.p. Meniru kata perbandinganbahasaArab. ~Tetapi

orang Parsi menambah~,7.ContohnyaJ~lmen—jadi~L~iL

94

SUMBANGAN BAHASA PARS! TERHADAP BAHASA DUN!A

5.2 Sumbanganterhadap BahasaIndia

Islam turut tersebarke India khususnyadi bahagianutara.Pemerintahan,pentadbirandan kebudayaandii aksanakanoleh pemerintahIslam denganmenggunakanbahasaParsi.BahasaArabpula digunakandalamurusankeagamaandanfalsafah.Dalamerti katayang lain bahasaParsi disebarkandenganmeluassekali ke seluruh benua kecil India melaluipemerintahanIslam. Di bawah pemerintahanMoghul,pemerintahanIslam telah berjaya meluaskanpengaruhnyake Deccan,Benggaldan Oudh. BahasaParsi digunakandipejabat kerajaan dan. majoriti pegawai dan kakitangankerajaanketika itu menggunakanbahasaParsi. BahasaParsijuga menjadi bahasapertuturandi daerah-daerahsepertiNegeri MarathapadazamanpemerintahanChatrapatiSivajidan negeriSikh padazamanpemerintahanMaharajaRanjitSingh. BahasaParsi menguasaiIndia selama 800 tahun.PengaruhbahasaParsi bukan sahaja dalam lisan malahdalamtulisan. Bahasaitu telahmenembusibeberapabahasatempatanmelalui dialek Hindi. PenyebaranbahasaParsi diIndia bertambahlancar apabila raja-raja tempatanyangmemainkanperananaktif untuk memindahkanperbendaha-raankataParsike dalambahasatempatan.ContohnyapadazamanAkbar Agung.

Sebahagiandaripadaperbendaharaankata Arab masukke dalambahasa-bahasatempatanIndia melalui bahasadankesusasteraanParsi. Manakala sebahagiandaripadaistilahIslam masuk ~ecaralangsungke dalarn bahasaHindustandaripadakitab agamaberbahasaArab.’°

5.2.1 BahasaUrdu

BahasaUrdumerupakankacukanduabahasaiaitu Parsidan Arab, tetapi dan segi tatabahasa,fonetik danungkapannyamengikutbahasaHindi. Bahasayanglahir

10 Ibid., him. 33.

95


di Delhi padazamanpemerintahanIslammi meminjambegitu banyaksekali kata-kata,prosa,genredan temapuisiArabdanParsi.KesusasteraanUrduyangdipeloporioleh ahhi sufi mula berkembangdi Deccan. Merekamenggunakanbahasaitu untuk menyebarkandakwahIslamiahdanajaransufi.

PengaruhbahasaParsi terhadapbahasaUrdumeliputi setiappandangan,ilham, arahdanasaspemikir-an sehinggadigunakanmenjadi bahasapersuratan.BahasaUrdu telah meminjam sebanyaklebih daripada6000 perkataanParsi.1’ Demikian juga denganbahasaArab, bahasaUrdu mengambil lebih daripada 7000perkataannya.BahasaUrdu kini menjadibahasarasmiPakistan.Di India bahasaUrdu menjadi bahasautamaumat Islamsehinggaberjayamenjadibahasaperpaduanyangmeningkatkankeeratandankekuatanumat Islam dibenuakecil itu. Hal mi diakui sendiriolehSir Tej BahadurSapru.

5.2.2 BahasaHindi

BahasaHindi merupakanantara bahasayang banyakmengambilperkataanlain terutamabahasaParsi, ArabdanSanskrit.50% daripadakornposisinyaterdiri daripa-da perkataanSanskritmanakala50% yang lain terdiridaripadaperkataanParsi dan Arab. Karya lama Hindijuga mempunyaiunsur Parsi. Contohnyadalam karyaRamayana,perkataan“garibnawaja” berasaldaripadabahasaParsiiaitu perkataan“gharib-nawaz”danperka-taangani asalnyaghani. Hindi Sabda Sagara, sebuahkamusHindi menyenaraikan6641 perkataanParsi dan7584 perkataanArab dalam bahasaHindi. Dewharust,sarjanabahasaHindi yang mengumpulkanpuisi HindidalamBiharilal Satsaimenyenaraikanlebih kurang90%perkataanParsidalam700bait puisi tersebut.

11 Ibid., him. 34.

96


5.2.3 BahasaTamil

BahasaTamil dikatakanmeminjamIebih daripada2500perkataanParsi dan 1500 perkataanArab. AntarasumbanganbahasaParsi yang paling berhargakepadabahasaTamil ialah karya sufi yang dihasilkan olehTamilnad. Karya mi membezakanantara tema IslamdengantemaHinduisme.

5.2.4 BahasaKasymiri

BahasaKasymiri pada peringkat awal meminjam banyakperkataanSanskrit. Tetapi setelah kedatanganIslam keIndia khususnya wilayah Kasymir banyak perbendaha-raan kata Parsi dan Arab yang dipinjam. Sultan ZainalAbidin telah mendirikanbiro penterjemahanyang khususberperanansebagaibadanpenterjernahkarya Parsi danArabyangdipinjam,denganpenggunaanperkataanParsimelebihi perkataanArab. Bidang pemerintahandanpentadbiranmerupakanbidang yang paling banyakmeminjamperkataanParsi olehbahasaKasymiri.Dinas-ti SyahMir palingbanyakmemindahkanperkataanParsike dalambahasaKasymiri)2

5.2.5 BahasaPunjabi

Qutbal-DinAybakmengasaskankesultananDelhi dalamtahun 1206 M. dan sejak itu wilayah Punjabi mulamenerimapengaruhIslam. Serentakdenganitu bermula-lahkemasukanbahasa-bahasaIslamiaitu Parsi,ArabdanTurki ke dalambahasaPunjabi,tetapi pengaruhperben-daharaankataParsilebih besar.ContohnyaGuruNanak(1469—1538)telah menghasilkankitab suci agamaSikhiaitu Hadir NamayangmengandungibanyakperkataanParsidanayatdalambentukbahasaParsi. GranthSahibyangjuga merupakansalahsatukitab suci agamaSikh

12 Ibid., him. 37.

97


juga mengandungibanyakperbendaharaankataParsi.Pada zaman pemerintahanMaharaja Ranjit Singh diPunjab pengaruhbahasaParsi telah dibawamasuk keistana dan beliau sendiri menaungi perkembangankesusasteraanParsi itu. Urusan pemerintahandanpentadbirannyajuga dijalankan denganmenggunakanbahasaParsi. Malah mata wang JassaSingh Kalalmengandungisatubait puisi Parsi.’3

5.2.6 BahasaBenggali

Bahasa-bahasaIslam iaitu Parsi, Arab dan Turkimempengaruhibahasa Benggali secara perlahan-lahandan pengaruhmi bertambahdan sernasake semasasehinggaberjayamengubahbahasapasardanpersuratanBenggali. Pada zaman pemerintahanAkbar Agungbanyakistilah pemerintahan,pentadbiran,perundangandanperdagangandipinjamolehbahasaBenggalidaripadabahasaParsi.Prosesmi berlangsungselama600 tahundania bermulapadaabadke-13 M. Sebelumterdirinya dmnastiMoghul pengaruhbahasaParsidalambahasaBenggaliada-lah terbatas.Tetapi mulai abadke- 15 M. ramai raja danpanglimaBenggalimemelukIslam dan merekamenaungiperkembanganbahasadan kesusasteraanParsi. Faktor mimempercepatprosespenyerapanbahasaParsi ke dalambahasaBenggali.

Menjelangabadke-18,pengaruhbahasaParsidalambahasaBenggalikianmeningkat.Suniti KumarGhatterji,sarjanabahasaBenggaliadamenjelaskanbahawabahasaBenggalitelahdiparsikan.Beliau membericontoh,dalamabadke-14M. hanyaempatperkataanParsiyangterdapatdalam Sri Krsna-Kirttana, tetapi dalam Padma-Puranayang dihasilkandalam abadke-15 telahmeningkatkepada125 patahperkataanParsi.SeterusnyaDhamaManggalayang dihasilkan dalam abad ke-16 mengandungi200

13 Ibid., him. 38.

98

SUMBANGAN BAHASA PARSI TERHADAP BAHASA DUNIA

perkataanParsi. Ini diikuti oleh Ananda-Mangalayangdihasilkandalamabadke- 18,mengandungi400perkataanParsi.Akhirnya terdapatlebih daripada2500perkataanParsidalambahasaBenggahi.JnanendraMohanDasyangmenghasilkanBenggali Dictionary, menjelaskanbahawacarabagaimanabahasaParsi dibenggalikanialahdenganmenambahbeberapaimbuhandan neturalisasisehinggabahasaParsi menjadi bahasaBenggali sendiri. Bidangutama yang banyakmenerimapengaruhbahasaParsiialah sosial,pemikirandanagama.’4

5.2.7 BahasaGujarati

Wujudnya hubunganperdaganganantaraParsi denganGujarat keranafaktor geografi. KedudukanGujaratbegituhampirdenganTelukParsi.Melalui perdaganganjugalahbahasaParsimeresapke dalambahasaGujarati.MalahorangParsijugapernahmembuatpenempatandiGujaratterutamadalamabadke-lO M. Melalui asimilasisosialbahasaParsi telah dipindahkanke dalambahasaGujarati.Sukubangsatempataniaitu Nagar,KayasthdanKsatriya menguasaibahasaParsi denganbegitu baiksekali. Di situ juga diadakan “bait-bazi” iaitu majlispertandingandeklamasipuisi Parsi sempenasesuatuperayaansebagaihiburan. Melalui majlis serupa itupemikirandan kesusasteraanParsi disebarkan.BahasaParsitelahdijadikansebagaibahasarasmiGujaratsejak15 abadyangsilamolehpihakpemerintahmenyebabkanrakyatturut sertamenguasaibahasatersebut.

5.2.8 BahasaAsam

KesanhubunganpemerintahanMoghul denganpeme-rintahanAhom di Asammaka timbul istilah pemerin-tahan,pentadbirandanketenteraandalambahasaAsam.

14 Ibid., hIm. 41.

99


SuryaKumarBhuyan,sarjanabahasaAsammenjelaskanbahawaBuranji yang merupakankarya sasterasejarahyangdisusunolehParmanandaBairagi dan GokhulpusyangdiusahakanpadazamanpemerintahanRajaUdaya-ditya Singha mengandungisebahagianperbendaharaankataArab dan Parsi. AntaraperkataanParsi itu ialahistilah sabah,gur, takht,farnian dan in ‘a~n.BahasaAsamjuga meminjam perbendaharaankata Parsi denganmelakukanpengubahsuaian.Contohnya,perkataanka-kat (Asam)diubahsuaidaripadaperkataankagaz(Parsi).

5.2.9 BahasaSindhi

Sindhi adalahantarawilayah India yangterawalmene-rima Islam. Melalui hubungan sosial, bahasaSindhimenerimabanyakperbendaharaankatabahasa-bahasaIslam seperti Parsi, Arab dan Turki khususnyapadazamanpemerintahandinastiMoghul.

5.2.10 BahasaOriya

BahasaOriya banyakmenerimaperbendaharaankataParsiantaraabadke-l3 hinggaabadke-l9. Pengaruhmijelasterbuktipadaukiran,kesusasteraandanbahasapasarmereka. Banyak perkataandan tatabahasaParsi yangditiru oleh bahasaOriya. Contohnyaperkataankharca(Oriya) diambildaripadaperkataankharch(Parsi).’5

5.2.11 BahasaMarathi

BahasaParsimempunyaipengaruhyangbesardanluasdalambahasaMarathi. Pengaruhmi berpuncadaripadawujudnyahubunganantarapemerintahanIslamdenganorang Maharashtra.PemerintahanParsi menguasaiwilayah Marathidan abadke-14 hinggaabadke-17 M.

15 Ibid., him. 43.

100

SUMBANGAN BAHASA PARSE TERHADAP BAHASA DUNIA

MerekamenggunakanbahasaParsiuntukmempengaruhirakyat. Dokumen sejarahbahasaMarathi 80% terdiridaripadaperkataanParsi danArab. Demikianjuga senihalus dan tatasusiladi istana banyak menggunakanperbendaharaankataParsi.

BahasaMarathijugaterhutangbudi kepadabahasaParsidan segi tatabahasadan strukturbahasaterutamaberkaitandenganimbuhanakhiranuntukkatasifat,caramembentukperkataanuntuk kepunyaan,kata jamak,katadepan(katatugas),katadepanmajmuk,kataseru,kataketerangan,katasifat,imbuhanawalandanakhiran,nama jawatan tinggi kerajaanMarathi menggunakanperbendaharaankata Parsi seperti Pesh~va(PerdanaMenteri), Dabir (Menteri Luar) dan Sar-naubat(KetuaPanglima).TaraChandpakarbahasaMarathimenjelas-kanbahawa30% daripadabahasaMarathi dalamabadke-18 terdiri daripada perbendaharaankata Parsi.Rajawadapulaberkata:16

“BahasaParsi telah meninggalkankesan yangmendalam pada ungkapan-ungkapanperbuaiandan bahasabiasa dalam bahasaMarathi keranaitu bahasaMarathi dapat bertahanbegitu lamasebagaibahasapertuturandantulisan di mukabumimi”.

5.2.12 BahasaTelegu

WilayahTelegu telahjatuh ke tanganIslampadatahun1332 M. danWarangal,ibu kotakerajaanTelinganatelahditawanoleh tenteraIslam. mi diikuti dengankejatuhankerajaanVijayanagaradalamtahun 1556 M. Sejak itubanyakperkataanParsi yangmemasukibahasaTelegumelalui prosespemerintahan,pentadbirandaninteraksi

16 Ibid., him. 38—39.

101


sosial.Contohnyaperkataandaphtramu(Telegu) berasaldan perkataandaftar (Parsi).

5.2.13 BahasaKanar

BahasaKanarbanyakmengambilperbendaharaankataSanskritsebelumabadke-16.Tetapiselepasitu terutamapadazaman keagunganpemerintahanHaider Ali danTipu Sultan banyakperbendaharaankata Parsi yangdipinjam oleh bahasaKanar. Contohnyaperkataanbazaru (Kanar) dipinjam daripada perkataanbazar(Parsi).

5.2.14 BahasaSanskrit

WalaupunSanskritmempengaruhikebanyakanbahasaduniakhasnyabahasa-bahasaIndia,bahasami jugatidakterlepasdaripadameminjamsejumlahbesarperbendahar-aankataParsi. ContohnyaLksimpati, penyairSanskrityangtermasyhurdalamabadke-18 banyakmenggunakan

- perkataanParsi dalampuisinya.Sebagaicontohperka-taanguna (Sanskrit)dipinjamdaripadaperkataangunah(Parsi).

5.3 Sumbanganterhadap BahasaTurki

BahasaTurki terbahagikepadadua. Pertama,bahasaTurkiOsmaniyangmenggunakanabjadJawiyangmenjadibahasarasmiTurki sebelumtahun1923,kedua,bahasaTurki modenyang menggunakanabjad Latin yang menggantikanbahasaTurki OsmanisebagaibahasarasmiTurki selepastahun1923.Penggantianmi dilakukan oleh Kamal Attartuk. Namundemikiankedua-duabahasaTurki itu banyakmengandungiperbendaharaankataParsi.Contohnya:~7

17 Ibid., dipetik dan haiaman 32 sepenuhnya.

102


B.T. Osmani B.T. Moden Ertinya Asai Parsrnya

jj,l Arzu Kehendak, hasrat jj) (Arzu)j~l.j~ Beraber Sama,sepadan,

tepat(bar5bar)

Paca,ne Sepasangseluarpanjang

(pa-jama)(baju tidur)

~1~-Pasuh

Cam

Jawapan

Mangkuk, piala,geias

(pasukh)

~ (jAm)

‘-~—~-.‘~- Cesme Mata air, pancutan (chishma)atau chashma)

Hasta Sakit (khasta)(penat,iuka)

~p1~ Danmen Gaun (daman)

)l�)j) Ruzgar Angin, bayu )STj~~ (ruzgar)l.~j Ziba Cantik l.~j (zlba)

Saray Istana CS~j.-.~’ (saray)

j~ Kar Laba, kerja,tindakan

(kAr)(kerja tindakan)

J� GIll Mawar (gui)

L1~S~J* Herkes Setiap orang ~p�~s (harkas)

4.ia Hafta Minggu 4.~ZA.A (hafta)

BahasaTurki juga meminjam unsur-unsurlain sepertitatabahasadan bahasaParsikhususnyakatajamak,katasifatjamak,katakerja,katatugas(katadepan),gantinamadankataketerangan.

5.4 SumbanganterhadapBahasaEropah

Bahasa Inggeris merupakan bahasaEropah yang palingbanyak menerimapengaruh bahasaParsi di sampingbahasa-bahasalain di benuaitu. PenaklukanIndia daripadapemerintahanIslam oleh Inggeris mengakibatkanberlaku

103


peminjamanperbendaharaankata Parsi ke dalam bahasaInggeris melalui proses pemerintahan,pentadbirandaninteraksi sosial. Antara contohperbendaharaankata Parsiyang masuk ke dalam bahasaInggeris melalui prosesmiadalahsepertiyangberikut:’8

Inggeris Parsi

khaki (kelabu)sepoy(askar berkuda)sirdar (panglima)sircar (kerajaan)durbar (istana)nabob (raja muda)cushie(kesenangan)dixi (kuali) .,

Caralain ialahmelaluiinteraksidenganorangawam.AntaracontohperbendaharaankataParsiyangmasukkedalambahasaInggerismelaluicarami adalahsepertiyangberikut:’9

Inggeris Parsi

bazaar (pasar)pyjama(pakaian tidur)cummerband(tali pinggang)shawl (Sal) JL~purdah(tudungkepala)

Nyatasekali al-Qur’an bertanggungjawabmemper-kukuhbahasaParsidanmemberikantanggungjawabsertatugasyangbaharusebagaimedia dakwahIslamiahdanpenyebartamadunIslam ke seluruh dunia di sampingbahasaArab. Namun demikian bahasaArab jugaterhutangbudi kepadabahasaParsikeranaperbendaha-

18 Ibid., him. 44.19 Ibid., him. 44—45.

104


raankataParsiditerirnadenganbanyakolehbahasaArab.mi bererti bahasaArab dan bahasaParsi sempurna-menyempurnakanantarasatusamalain dalammenjalan-kan misi yangsama.MalahulamaParsi-Islamturut sertamembantumenyebarkandakwahIslamiahdantamadunIslamdengankarya-karyaagungmereka.MerekalahjugayangmemasukkanperbendaharaankataParsi ke dalambahasaArabdansebaliknya. -

SumbanganbahasaParsi kepadaperkembanganbahasadunia juga tidak boleh diperkecil. Sumbanganyang terbesar ialah terhadap bahasa-bahasadi India.Boleh dikatakan semua bahasadi benuakecil itumenerimaperbendaharaankata Parsi cuma kadarnyasahajayangberbeza.MalahbahasaParsibertanggungja-wabmelahirkanbahasaUrdU yangmerupakankacukanantara bahasaParsi dan Arab yang menggunakantatabahasaHindi. BahasaHindi jugabanyakmenerimaperbendaharaankataParsidi sampingbahasaKasymiri,Punjabi,Benggali, Gujarati, Asam, Sindhi, Oriya, Ma-rathi,Telegu,KanardanSanskrit.PengaruhbahasaParsimeresapmasuksampaike akarumbi bahasatersebut.

Bahasa-bahasaEropahjuga tidak ketinggalanme-minjam perbendaharaankataParsi.Antarayang terba-nyak yang berbuatdemikian ialah bahasaTurki danInggeris.PenjajahInggeristerpaksameminjamperbenda-haraankataParsiapabilamerekamenghadapikesukaranuntuk menjalankanpemerintahandan pentadbirandiIndiasetelahmenakluknyadaripadapemerintahanIslam.SetelahmenguasaibahasaParsi baharulahurusanpemerintahandanpentadbirandi benuakecil itu berjalanlancardan akhirnyaberjayapula menyebarkanbahasaInggeris.

105

BAB6

SUMBANGAN BAHASA PARS! DAN TURK!

TERHADAP BAHASA MELAYU

6.1 BahasaParsi

Walaupunkata Arab banyaksekahi dipinjam oleh bahasaMelayu dalam bidang keagamaan,pentadbiran,sains danpendidikantetapi dalambidangpelayaran,senjata,makanan,perayaan,perkataan,alatmuzik dan perdagangan,perbenda-haraankataParsimengatasiperbendaharaankataArab.Pro-sespemindahanperbendaharaankataParsike dalambahasaMelayumelaluidua cara.Pertama,secaralangsungdaripadabahasaParsidan kedua,secaratidak langsungiaitu melaluibahasaArab. Yang dimaksudkandengancara kedua ialahpemindahanmelalui bahasaArab yangmeminjamperkataanParsi.PerkataanParsiitu diarabkandenganmengubahejaandankadang-kadangmaknaasalnyajuga.BahasaMelayupulamengambilperbendaharaankataParsiitumelalui bahasaArabyangtelahmelakukanpinjamandanpindahan.

ProfesorMadyaDr. M.A.J. BegmenegaskanbahawajikaperkataanParsi itu dipinjam oleh bahasaMelayu melaluibahasaArab, keadaanmi dianggapsebagaipinjamanbahasaArab dan bukan bahasaParsi. Sedangkanjika perkataanpinjamanitu berlakusecaralangsungdaripadabahasaParsidan dapat dibuktikan kesahihannyamaka perkataanitudianggapsebagaipinjamandaripadabahasaParsi.’

1 M.A.J Beg, op. cit., him. 19.

106


Dalam menentukansamaada sesuatuperkataanitumerupakanpinjaman daripada Parsi atau Arab, sarjanabahasaMelayu berbezapendapat.Contohnyaperkataankhurma, R.J. Wilkinson mengatakanperkataanitu berasaldaripadaperkataanArab, sedangkanR.O. Winstedt danIbrahimbin Dato’ Muda Linggi pulamengatakanperkataanitu berasaldaripadabahasaParsi.Demikian juga perkataanbakht(nasib)danbu!-bul(sejenisburung),KratzdanWilkinsonmengatakanperkataan-perkataanmi berasaldaripadaParsi.Winstedt dan Ibrahim Dato’ Muda Linggi mengatakanperkataanbakht berasaldaripadabahasaArab dan bul-buldaripada bahasaParsi. KamusDewanmenegaskanbahawaperkataanbakhi berasaldaripadaperkataanParsi sedangkanbu!-buldaripadabahasaArab.

Ibnu Durayd dan al-Jawaliqi mengatakankedua-duaperkataanitu berasaldaripadabahasaParsi yang dipmnjamoleh bahasaArab. BahasaMelayu meminjamnyadaripadabahasaArab. (ileb sebabperkataantersebutdipinjam melaluibahasaArab makaIa merupakanpinjamandaripadabahasaitumengikutteori yangtelahdijelaskansebelummi.

Perkataandabir (setiausaha)mengikut pendapatWil-kinsonberasaldaripadabahasaParsi.ProfesorR.N.FryejugabersependapatdenganWilkinson. Sebuahtesis yang ditulisoleh Momin Mohiuddin yang bertajuk The ChanselleryandPersianEpistographyundertheMoghuls:BaburandShahJahanmenjelaskanbahawaperkataandabir memangnyamembawamaksudpenulis,setiausahaataukhatib. Perkataanmi dipin-jam olehbahasaMelayudaripadabahasaArab.BahasaArabpula meminjam daripadabahasaParsi. Yang jelasbahawadabir yang bermaksudsetiausahayang mahir disebutdalamkedua-duabahasaParsi dan Arab. Justeruitu berdasarkanperaturandi atas perkataanmi dipinjam daripada ArabwalaupunbahasaArab terlebih dahulu meminjam daripadabahasaParsi.2

2 Ibid.

107


ProfesorMadya M.A.J. Beg telah menganalisiskamus-kamusbahasaMelayudanmengenalpastijumlahbahasaParsiyangterdapatdalambahasaMelayusepertiyangberikut:3

Pengarang Buku Tahun JumlahPerkataan

R.J. Wilkinson A Malay-EnglishDictionary (Jawi)

1901-1902 140

Swettenham Vocabulary of the Englishand Malay Languages

1910 18

Ibrahim bin Dato’Muda Linggi

Kitab Loghat-Melayu 1921 117

WinstedtZa’ba

Malay-English DictionaryIlmu Mengarang Melayu

19521965

7777

6.2 BahasaTurki

BahasaTurki berasaldan AsiaTengah.BahasamimempunyaihubungandenganIslam apabila kerajaanBani UmaiyahberjayamenaklukiAsiaTengahyangdiketuai olehpanglimaQutaybatbin Muslim al-Bahili dalamabadpertamaHijrah(715 M.). Zeki Velidi Togan seorang sarjanaTurki yangterkenalmenjelaskanbahawaTurki menerimaIslam dalamabadpertamaHijrahdanberterusanhinggaabadke-lO H.4

Orang-orangTurki telah diambil oleh kerajaanBaniAbbasiah untuk menganggotaiangkatantentera kerajaantersebut.Setelahberkhidmatdan menerimalatihan,merekamemperlihatkanbakatkepimpinan,kesetiaandankehandalanyangdikagumi.

Orang Turki akhirnya berjaya membentuksebuahkerajaanIslam yang kuat yang menguasaidunia Islam dandikenali dengannamakerajaanSaljuk dalamabadke-ll M.yang kemudianmenguasaiseluruhParsi, BaghdaddanAsia

3 Ibid., him. 35. Disalin.4 Ibid., him. 50—52.

108


kecilmenjelangabadke-12 M. MerekatelahmeminjambanyakperkataanArab secaraberansur-ansursejakmenerimaIslam.Al-Qur’antelahditerjemahkanke bahasaTurki padaabadke-11M.

OrangTurki lebih berkuasadan memperlihatkankea-gungandan abadke-14hinggaabadke-20apabilaterbentuk-nya kerajaanUthmaniahyang menguasaisebahagianbesarduniaIslam. BahasaTurki Uthmaniahtelahmenjadibahasarasmi pemerintahandan pentadbirankerajaantersebut.Bahasaitu digunakandalam hubungandiplomatik, pohitikdankebudayaandenganduniaIslamtermasukalamMelayu.

Hubunganmi menyebabkanberlakunyapinjamanper-bendaharaankataTurki ke dalambahasaMelayu.PengaruhTurki di alam Melayubukansahajaterbataskepadabahasa,malahmeliputi bidangpakaianseperti tarbusyangdiminatipada satu masadahulu. Pemimpin-pemimpinTurki jugamenjadi pujaan penduduk di rantau itu. Gambar-gambarmerekadigantung di rumah-rumah.Seni bina Turki jugamendapatperhatianumatIslamdi rantaumi. Merekabanyakmenirumenarabulat tinggi sepertiyang terdapatdi masjidIstanbul. Anak bulan yang menjadi simbol benderadanbangunandi Turki juga kedapatandenganbanyaknyadialamMelayu.Affendi adalahnamaTurki yangjuga digemariolehumatIslamdi sini.

HubunganTurki denganalamMelayu telahberlangsungselamabeberapaabadsejakabadke- 15 hinggaabadke-20.Penguasaanpolitik di AsiaBaratterutamapadazamanSultanSulaimanal-Qanunumendapatperhatiandaripadakerajaan-kerajaanIslamdi alamMelayu.ContohnyaSultanAla al-DinRi’ayat Syah (1557—1571)dan Aceh pernahmenghantarduawakil keTurki danpernahmemintabantuanketenteraanUn-tukmenentangseranganPortugisdalamtahun973H./1563M.Permintaanitu diperkenankandenganmenghantarduakapalyangberisi senjatadanpenasihattentera.5

5 Ibid. him. 52.

109


R.J. Wilkinson dalamtahun 1901—1902menyenaraikansejumlah tujuh perbendaharaankata Turki dalam bahasaMelayu iaitu tujuhperkataan.R.O.WinstedtdanIbrahimbinDato’ Muda Linggi pula di dalam bukunyaKitab LoghatMe!ayu menyenaraikansebanyak6 perkataan.T. Iskandardalam Kamus Dewan juga turut menyenaraikanbeberapaperkataanTurki dalambahasaMelayu.6

SebagaikesimpulanbahasaParsi dan Turki sama-samamempunyaipengaruhterhadapperkembanganbahasaMe-layu. Bagi bahasaParsi, timbul sedikit kesulitan untukmenentukandanmengenalpastikesahihansesuatuperkataanitu benar-benarberasaldaripadabahasaParsi. mi disebabkansukaruntuk membezakanantaraperkataanParsi dan Arabkeranakedua-duabahasaitu salingpengaruh-mempengaruhi.Justeruitu setiapperkataanParsidalambahasaMelayu belumtentu lagi diterimasecaralangsungdaripadabahasatersebut.Kemungkinanbesarperkataanitu dipinjam melalui bahasaArab. Contohnya,walaupunpada asalnyaperkataanituadalahbahasaParsi,tetapi disebabkantelahterlebih dahuludipinjam oleh bahasaArab, makaperkataanitu merupakanpinjamandaripadabahasaArabdan bukandaripadabahasaParsi.

WalaupunpengaruhbahasaTurki begitu kurang sekalijika dibandingkandenganpengaruhbahasaArab dan Parsidalam bahasaMelayu, tetapi denganwujudnya hubungandiplomatik dan kebudayaandengankerajaanUthmaniahdiAsia Barat,beberapaperkataanTurki adajugadipinjamolehbahasaMelayu.

6 Ibid., him. 54.

110

BAB7

KESIMPULAN

Bahasaboleh didefinisikandalamayat yang paling ringkassebagaisuatusistembunyi, sistemsuaradansistemlambangyang menghasilkanbudi dan akhlak yang mulia. Definisiinilah yang diperjuangkanoleh Islam. Bahasamerupakanpencapaianyang pertamadan tertuadalamsejarahperkem-bangantamadunmanusia.Pelbagaiteori yangtelahdiberikanoleh pakar dan sarjanalinguistik tentangasal usul bahasatetapipandanganal-Qur’an lebih lengkapdan tepat keranabahasadijelaskansebagaisalahsatudaripadaanugerahAllahs.w.t. kepadamanusia. Pelbagai pandanganjuga telahdiberikan tentang mengapa wujud perbezaanbahasa dikalanganmanusia.Sehinggakini lebih daripada5000bahasayang masihberkembangdi dunia mi. Pandanganal-Qur’anjuga lebih sempurnadan tepat tentangperbezaanmi iaituperbezaanitu sengajadirancang oleh Allah s.w.t. untukmengujisiapakahantaramanusiayangberimandansiapakahpula yang kufur. Manusia diwajibkan tolong-menolong,kenal-mengenal,kasih-mengasihidan bersatupadu antarasatu sama lain walaupun berbezabukan sahajadan segibahasamalahdan segibangsa,keturunan,warnakulit, adatresamdansebagainya.

Fungsi atau perananbahasapada sepanjangsejarahperkembangantamadunmanusiaitu juga begitu besardanpentingsekali.NamunIslammenetapkanbahawabahasaituwajar digunakanuntuk menyebarkandakwah Islamiah,

ill


meningkatkankeimanan,ketakwaandanamalsalih,mencegahperkarayangmungkardanmemantapkanprosespendidikanagar manusiaitu berakhlak mulia. Bahasajuga berfungsimenyebarkandan mengabadikanilmu pengetahuandansemasake semasa.Perdaganganjuga memerlukanbahasabagimeningkatdanmeluaskanlagi kegiatannya.Pemerintah-an yangkukuh adalahyang dapatmenerapkanpenguasaansuatubahasakepadasekalianrakyatnya.Keluasanpengaruhbahasaitumenjadiukurankemantapansesuatupemerintahan.Institusikekeluargaan,hidup berjirandanbermasyarakatjugamemerlukanbahasadan yang lebih penting lagi ialahdiplomasi,budi bahasa,sopansantundanakhlakyangmuliabertanggungjawabmengekalkankeharmonianrumahtangga,keamanandankesejahteraanmasyarakat.

Al-Qur’an telah memberikansumbanganyang besarkepadabahasaArab khasnyadan bahasa-bahasaduniaamnya.A1-Qur’anlahyang telah mengabadikandan menge-kalkanbahasaArabdaripadahilang dan duniain Al-Qur’anjuga telah menyatukanpelbagaidialek Arab menjadi satu.BahasaArab telah diangkatoleh al-Qur’an sebagaibahasarasmi negaraIslam dan menjadibahasapenyebartamadunIslamdanilmu pengetahuannya.Al-Qur’an jugamelunakkansebutanperkataanArab, menyumbangkanpelbagai istilahagamadan istilah am, menyatukanperkataanyang banyakmakna dan sebaliknyamenyatukanmaknadan perkataanyangbanyak.KesalahandalambahasaArabjugadiperbetul-kan oleh al-Qur’an, seterusnyagaya bahasaal-Qur’anmemperkayalagi bahasaArab.

Padaperingkatduniapulaal-Qur’antelahmeningkatkanempatbahasamenjadibahasalingua franca iaitu Melayu dialam Melayu, Urdu di benuakecil India dan Swahili sertaHausa di benua Afrika. Keempat-empatbahasaitu telahmenjadi bahasaserantauyang menyebarkandakwah Isla-miah, ilmu pengetahuan,media perdagangan,media peme-rintahandandiplomatik. Di sampingitu kebanyakanbahasadi benua Afrika menerimaperbendaharaankata Arab.Demikian juga halnya di benua Eropah terutamabahasa

112

KES!MPULAN

Sepanyol,Latin danInggeris.Al-Qur’an telah menyumbangkanbudi dalam memper-

kukuh bahasaParsi. SebaliknyabahasaParsi telahmenyum-bangkanperbendaharaankata yang amat banyak kepadabahasaArab keranamerekatelah menciptatamadunyangtinggi sebelummenerimaIslam.Ini berertiantarabahasaArabdan Parsi saling kukuh-mengukuhidan sempurna-menyem-purnakan.SelainArabdanempatbahasayangdisebutdi atasbahasaParsijugamenjadimediapenyebarandakwahIslamiahdan tamadunIslam. Di kalanganorang Parsi, lahir ramaiulama dan sarjanaagung seiring denganperkembangantamadunIslam. Mereka inilah yang secaralangsungmema-sukkanbahasaArabkedalambahasaParsidansebaliknya.

BahasaParsijugamempengaruhibahasa-bahasadi benuakecil India terutamabahasaUrdu. Malah kelahiranbahasaUrdu adalahhasildaripadakacukanantarabahasaParsidanArabyangmenggunakantatabahasaHindi. BahasaHindi danhampirsemuabahasautam~idi India menerimaperbendaha-raankataParsitanpaberkecualisehinggabahasaSanskrityangmempunyai pengaruhyang besar di India juga menerimaperbendaharaankataParsi.BahasaEropahkhususnyabahasaInggeris tidak terlepasdaripadapengaruhbahasaParsi. Inidisebabkanmerekaterpaksamenguasaibahasaitu di peringkatawalpenakiukanIndia dan tanganpemerintahanIslam.

PengaruhbahasaParsi juga kedapatandalam bahasaMelayu. Oleh sebabpengaruhbahasaArab dan Parsi samakuat,sukaruntukmembezakanantaraperkataanArabdenganperkataanParsi dalambahasaMelayu. Satuperaturantelahdibuat oleh pakarbahasaArab, Parsi dan Melayu iaitu jikasesuatuperkataanitu datangsecaralangsungdaripadaParsikedalambahasaMelayuperkataanitu dikira sebagaipinjamanParsi.Tetapijika perkataanParsiitu diambil daripadabahasaArab yang telah terlebih dahulumeminjam perkataanParsidikira sebagaipinjamandaripadabahasaArab.

PengaruhbahasaTurki juga terdapatdalam bahasaMelayuhasil danipadahubungandiplornatikdan kebudayaanantaraalam Melayu denganpemerintahanUthmaniahdan

113


Turki menjelang abad ke-15 hingga abad ke-20. Justeru itu, ter-nyata bahasabegitu penting dalam perkembangan sesebuahtamadunterutamatamadunIslam.

114

LAMPIRAN A

UNIVERSITI KEBANGSAAN MALAYSIA

HURUF ARAB HURUF LATIN HURUF ARAB HURUF LATIN

I - -~‘ tb

~J t C

th gh

j Li f

c h J q

kh .±3 k

.~ d J 1

dh r m

r L) nz ~, ws a h

~) sh ‘

L~’~ ‘~ yL~ 4

115

LAMPIRAN A

VOKAL PENDEK VOKAL PANJANG DIFTONG

a-

u ~

a I -

i ~�

u j

~ay~

~ aw~

116

BIBLIOGRAFI

A. Hajsmy, 1964. Apa Tugas SasterawanSebagaiKhaljfah Allah.Surabaya:Bina Islam.

Ahmad Hassanal-Baquri, 1969. Athar al-Quran al-Kari,n fi al-Lughah. Mesir: Dar al-Ma’anif.

Anwar, C. Chejne, 1974. Tarikh al-Andalus iva Thaqafah.Minneapolis: The University of Minnesota Press.

A.S. Hornby dan E.C. Parnwell, 1972. The ProgressiveEnglishDictionary. London:Oxford University Press.

Asmah Haji Omar, 1986. Bahasa dan Ala,n Pemikiran Melayu.Kuaia Lumpur: Dewan BahasadanPustaka.

Frans Rosenthal, 1980. Ibnu Khaldun: The Muqaddi~nah:AnIntroductionsto History. (Terjemahan).NewJersey:PrincetonUniversity Press.

GAPENA, 1980. KesusasteraanMelaj’u dun Islam.- Suatu Pertem-bunganPemikiran.Kuala Lumpur: SarjanaEnterprise.

Haji MuhammadBukhariLubis 1990. BungaRampaiSasteraParsi.Kuala Lumpur: DewanBahasadanPustaka.

HamiuddinKhan, 1968.History ofMuslim Education.Karachi:AllPakistanEducationalConference.Jil. 1.

HAMKA, 1983. Tafsir al-Azhar. Jakarta: Penerbit PustakaPanjimas.Juz. 13—17.

Hasbi Ash Shiddieqy, 1966. Mu~izatal-Quran. Jakarta: BulanBintang.

JackG. McAuley, 1988. KomunikasiAntara Manusia, (Terjemah-an), Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Mahmood Mohd. Taib an-Najmi 1971. Sejarah TamadunIslam.Kota Bharu: Pustaka Aman Press.

117

BIBLIOGRAFI

M.A.J. Beg, 1979. Arabic Loan-Wordsin Malay: A ComparativeStudy.KualaLumpur: University of Malaya Press.

M.A.J. Beg, 1980.TheImageofIslamicCivilization. KualaLumpur:Universityof MalayaPress.

M.A.J. Beg, 1982.Persianand TurkishLoan-Wordsin Malay.KualaLumpur: University of MalayaPress.

Maruli H. Panggabean(ed.), 1991. Bahasa, Pengaruh danPeranannya.Jakarta:PenerbitPT Gramedia.

Al-Maujid, 1960. Beirut: Matba’ah aI-Khatulikiyah.Nasar al-Din Makarim al-Syirazi, t.t. Muhammad~vaal-

Quran. Beirut: Daral-Fikr.RahmahHashim, 1984. “PerkembanganTeknoiogi Media Komu-

nikasi: Satu Cabaran”dim. SeminarSumsSosialdan Perspela(fIslam. UKM 13—14 Jan.

Sobri Salamon,1988.PerniagaanMenurutPandanganIslam. KualaLumpur: al-Rahmaniah.

Teuku Iskandar, 1970. Katnus Dewan. Kuala Lumpur: DewanBahasadanPustaka.

ThomasPyles danJohnAigeo, 1982. TheOrigins andDevelopmentofTheEnglishLanguage.London: HarcourtBraceJavanovichPublishers.

Umar Hasyim, 1983. Anak yang Salih. Singapura: PustakaNasional.

Y.E. El-Ezabi dan Others, 1980.EnglishArabic Reader’sDictionary.London: Oxford University Press.

Yunus Mans 1984.KamusFajar. PetalingJaya:FajarBakti.

118

INDEKS

abjad,67, 70abstrak, 31cajam 56Anda!us,70Avesta,93

badic, 54balaghat,54bay-an,54bow-bow, 14bunyi, 4, 6, 13-16,26

dakwah,27, 29, 62, 70, 113, 114

fasih, 50fenomenon,10, 34fihrasat,8filologi, 90

genetic,23, 24

genus,11, 12

Hadis,30, 37, 60

ihsan,42istilah,5, 112

isyarat, 2, 4, 5, 13, 21, 24

khalifah, 21, 50

konotasi,10konsep, 9konseptualisasi,9

iambang,2, 3, 6, 9, 13, 24Latin, 18, 26, 30, 65, 81, 83, 115lencongan,10, Iilinguafranca, 19, 26, 28, 41,66,74,

76, 82, 114,linguistik, 1, 2, 3, 13-17, 19, 21, 22,

49, 113

nahu,6, 12, 18neolitik, 14

obor, 31

pencerap,iipersepsi,7, 12Pheonecia,47pidato, 36poh-poh,13pola 13primitif, 14, 16, 17, 34

Saijuk, 33, 108Sanskrit,63, 90, 102simbol, 5sopansantun,3, 4, 40, 42,44

119

INDEKS

strike, 10 Uthmaniah,35, 109, 110, 113

tacbir,59tamadun, 9, 13, 15, 17, 18, 28, 29,

31, 32, 33, 36, 39, 40, 44, 77tatasusila,43teropong,11, 12

wahyu, 16, 17, 26, 29

Zanzibar,76Zordosht,91

120

bahasa dalam tamadun islam

Documents