34584

SEJARAHBRUNE!MENJELANG

KEMERDEKAAN

SEJARAHBRUNEIMENJELANG

KEMERDEKAAN

SabihahOsmanMuhamadHadi AbduflahSabullahHj. Hakip

DewanBahasadanPustakaKementerianPendidikanMalaysia

KualaLumpur1995

KK 959-769854101

CetakanPertama1995© SabihahOsman,MuhammadHadi AbdullahdanSabullahHj. Hakip 1995

Hak CiptaTerpelihara.Tidak dibenarkanmengeluarulangmana-manabahagianartikel,ilustrasi, dan isi kandunganbuku mi dalamapajugabentukdandengancaraapajua,samaadasecaraelektronik, fotokopi, mekanik, rakaman,ataucara lain sebelummen-dapat izin bertulis daripadaKetua Pengarah,Dewan Bahasadan Pustaka,Peti Surat10803, 50926Kuala Lumpur, Malaysia.Perundingantertakiukkepadaperkiraanroyaltiatauhonorarium.

PerpustakaanNegaraMalaysia DataPengkatalogan-dalam-Penerbitan

SabihahOsmanSejarahBruneimenjelangkemerdekaan1984I SabihahOsman.MuhammadHadi Abdullah,SabullahHj. Hakip.Bibliografi: hlm. 235—243Mengandungiindeks.ISBN 983-62-4816-1ISBN 983-62-4267-8(kkt.)1. Brunei—History. 2. Brunei—Politicsandgovernment—History.3. Nationalism—Brunei—History. I. MuhammadHadi Abdullah.II. SabullahHj. Hakip. III. Judul.959.55

DiaturHuruf olehMaamalGrafikMukaTaip Teks:TimesRomanSaizTaip Teks: 10/12poin

DicetakolehDayasitisSdn.Bhd.Lot 1911,JalanSungaiBesiBt. 13, Kg. BarnBalakong43300CherasRM28.00

KANDUNGAN

PRAKATA viiPENGHARGAAN ix

Babl 1

Bab2 58

•Bab3 94

Bab4 110

•BabS 140

Bab6 184

•Bab7 211

LAMPIRANBIBLIOGRAFIINDEKS

Sejarah,Masyarakatdan EkonomiBrunei

BruneisebagaiNegaraNaunganBritish

BruneipadaZamanPendudukanJepun

Bruneike ArahBerkerajaanSendiri

BruneidanGagasanMalaysia

PemberontakanBrunei 1962

Penutup

229233

243

V

PRAKATA____________

Buku tentangsejarahringkas Brunei mi menggarapibeberapatema pentingdalam arus perjalanan awal kesultananBrunei hingga zamanmenjelangke-merdekaanpadabulanJanuari1984. Antara tema penting yang dibincangkanadalah sejarahawal Brunei, Brunei pada zaman kegemilangan,Brunei padazamanpemerintahanResidenBritish, Brunei padazamanJepun,Brunei ke arahberkerajaansendiri danBrunei menuju kemerdekaan.Tema-temami dipilih dandikupas supaya kita sama-samamemahami tentang sejarah salah sebuahkesultananMelayu yangpernahmengecapzamankegemilangannyapadaabadke-16.

Buku mi cubamengelakkantema biasayang cuma menekankansejarahkegemilangandan keruntuhannya.Dalam buku mi kami cubamengemukakanbeberapatemapenting yang mendasarisejarahBrunei moden.Tema yang di-anggappentingdandianalisisdalambuku mi ialah PerlembagaanNegaraBruneitahun 1959,GagasanMalaysiadanBrunei, Parti RakyatBrunei danPemberon-takanpadatahun1962. Selainitu buku mi juga membincangkanperananyangdimainkanolehSultan OmarAli SaifuddienIII dalammenanganimasalahyangbegitu mencabardemi mengekalkannegaraBrunei sebagaisebuahnegaraMelayuIslamberaja.

Buku mi dibahagikankepadaenam bab. Bab I merujuk kepada sejarahawal, masyarakatdanekonomiBrunei sejak negaraitu wujud sebagaisebuahnegarahingga zamankeruntuhannyapadaabad ke-19. Bab 2 membicarakankedudukanBrunei di bawah pentadbiranResidenBritish, di samping mem-bincangkanperkembangannasionalismedan ekonomi ketika itu. SeterusnyaBab3 meninjaupulapendudukanJepundi Brunei.Bab4 meninjauusahaBruneike arab berkerajaansendiri melalui pengenalanPerlembagaanNegaraBruneitahun 1959. Bab 5 membincangkanpenglibatanBrunei dalam isu gagasanMalaysia dan bagaimanaakbirnya Brunei mengambil keputusanuntuk tidakturut sertadalampersekutuanitu. Bab 6 membicarakanParti RakyatBrunei dan

vii

SEJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

pemberontakanpadatahun 1962. Seterusnya,buku mi juga mengemukakantentangbagaimanaBrunei menanganimasalahyang begituberatdanpersediaanBrunei sebagainegaranaunganBritish sementaramenunggumasayang sesuaibaginyaberdikari, iaitu sebagaisebuahnegarayangmerdekapadatahun1984.

SabihahOsmanMuhammadHadi AbdullahSabullah Hj. HakipJabatanSejarahUniVersiti KebangsaanMalaysiaBangi

Viii

PENGHARGAAN

IJ ntuk menerbitkanbuku mi kami amatberterimakasihkepadapihakDewanBahasadanPustakaataskesediaanmenerbitkanbuku mi. Kami terhutangbudikepadabeberapaorang tertentu terutamakepadaPuan Hajah RahimahHarundanEncik BaharinAiyob yangbanyakmemberikerjasamadan membantudanaspek penerbitanbuku mi. Ucapanterima kasih juga ditujukan kepadaPer-pustakaandan Arkib PusatSejarahBrunei, danJabatanMuzium Brunei yangtelah membantumenguruskanbahan-bahanpenting untuk buku mi. Terimaka-sih diucapkankepadaSaudari Rashidahdan Puan Zarimah keranakesudianmerekauntukmenaipmanuskripbuku mi.

SabihahOsmanMuhammad Hadi AbdullahSabullah Hj. HakipJabatanSejarahUniVersiti KebangsaanMalaysiaBangi

Ogos1993

ix

3-

C,,)

C,,)C.)E‘.00L

Cl~

C~

C6D

-

~—zc~

~C

h2

c~

.~

z.~

0

~

SENARAI SINGKATAN ____

BARIP BarisanPemudaBFSP Brunei FreedomStrugglePartyBMA British Military AdministrationBNO Brunei NationalOrganisation

BUP Brunei United PartyCO. Colonial OfficeKMB KesatuanMelayu BruneiKMM KesatuanMelayu MalayaMPD Majlis PenasihatDaerahMMN Majlis MesyuaratNegeriMPSI MaktabPerguruanSultanIdrisNKKU NegeraKesatuanKalimantanUtaraPGGMB PersatuanGuru-GuruMelayu BruneiPSPB PersatuanSahabatPenaMalayaPRO. Public RecordOfficePRB Parti RakyatBruneiTNKU TenteraNegaraKalimantanUtaraUMNO United MalayaNationalOrganizationPM Parti Komunis IndonesiaSTTJ SetiausahaTanah-TanahJajahanTNI TenteraNasionalIndonesia

XII’

BAB1SEJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI

• SEJARAHAWAL

SejarahKesultananBrunei dapatdisorot kembali berdasarkansejarahtamadunmanusiayang terawal yang ditemui di kawasanyangdikenaldengannamaKota Batu. Di tempatmi terdapatmakam-makampemerintahBrunei ter-utamanyamakamsultanBrunei yang agung, iaitu Sultan Bolkiah. Padasatuketika Brunei merupakanpusat empayaryang menguasaisebahagianPulauBorneodanselatanFilipina.

Brunei merupakanpusatperadabanmanusiapadazamanantara500 hingga1000 tahun yang lampau. mi terbukti denganterdapatnyajumpaan-jumpaanlamasepertitembikar,matawanglama dan Chinadan Brunei. Tambahanpulapada zamankegemilangankemaharajaanBuddha Sriwijaya pada abad ke-8,Borneo Barat merupakantempatpersinggahanyang paling disukai ahli pela-yarandanpedagangdan India danChina. Apabila kemaharajaanHindu-Jawa-Majapahitmunculpadaabadke-13 BorneomenerimapulapengaruhMajapahit)

Fakta-faktasejarahmi sekurang-kurangnyatelah dapatmenunjukkanbaha-wa sejakabadke-5 sudahwujud satuunit politik di sekitarBrunei.Wujudnyaunit politik mi dapatditegaskanlagi menerusicatatandaripadasumberbertulisChina dalam hubungandagangdengannegara-negaradi Asia Tenggaradansumber-sumberEropah. Catatan-catatanitu menyebutbeberapanama sepertiVijayapura,“Po-lo”, “Po-ni” danBunlaiyang cubadikaitkandalamusaha-usahauntukmenempatkansejarahKesultananBrunei yang awal.2 Vijayapuramerupa-kan negeriyangmula-muladisebutdan dipercayaitenletakdi baratlaut Bruneipadaabadke-7. Walau bagaimanapun,namaitu membayangkanadanyapenga-

1 Untuk makiumat lanjut tentang hal mi, lihat JamesP. Ongkili 1973. “Pre-WesternBrunei.SarawakandSabah”,Nusantara. Bil. 3, Januan,him. 49—68.

2 Ibid., him.51.

I

SEJARAHBRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

ruh empayarSniwijaya yang berpusatdi Palembangkeranapadawaktu itubelum lagi wujud perhubungansecaralangsungantaraBorneo denganChinayangadakemungkinanbahawaVijayapuraadalahnegarauftian kepadaSniwi-jaya. Tetapi bukti bahawaadahubunganVijayapuradenganSniwijaya kurangjelas.

NamaPo-ni sebagaisebuahnegeridi kawasanBrunei telah tencatatdalamsumbenbertulis Chinapadaabadke-9. OIeh sebabsebutannamaPo-ni hampirsamadengansebutanBrunei atauBruni, adakemungkinanbahawanegeniPo-niitu sebenarnyadirujukkanpadanegaraBrunei atauBruni. DalamcatatansumberChina, adamenyebutkanpadatahun 977 Raja Po-ni bernamaHianzta telahmenghantarsatu rombonganke istanaChina.3Rombongantersebuttelahmene-rima layananyang baik danpulangdenganmembawahadiah-hadiah.Padatahun1082,RajaPo-ni, Sri Maja telah menghantanufti lagi tetapi penghormatantiap-tiap tahuntidakdipenuhi.Menurutcatatanrasmi sejarahDinastiMing, MaharajaChinatelahmenghantarrombonganke seberanglaut padatahun 1370 dan se-telahmelawatJawamerekatelah singgahdi Po-ni. Oleh sebabJawamenghantarufti ke Chinamakapihak rombongantelahmenasihatiPo-ni supayaturut ben-buatdemikian.Denganitu, padatahun 1371,Raja Po-ni yang bernamaMa hamasatelahmenghantarrombongandanufti ke China.Lebih-lebihlagi kini Po-ni diserangoleh Sulu dandalampertempuranitu Po-ni telahdibantu pulaolehJawa.CatatantentangBrunei secaralangsungterdapatdalamsumberJawaben-tanikh tahun 1365.CatatanberupasyairNagarakertagamayangditulis oleh Pra-pancaitu adamenyebutnamaBnunei sebagaiBuruneng.4Dalam catatanterse-but, nama Brunei atau Buruneng disenaraikansebagaisalah sebuahnegarauftian EmpayarMajapahit. Catatanmi ditegaskanlagi oleh Silsilah Raja-rajaBrunei yangmenyatakanbahawaBrunei sebagainegarauftian Majapahit. De-ngan kejatuhanMajapahitpadaakhir abadke-15 dan kemangkatanMaharajaYung-lo, dan negeniChinapadatahun 1424,makanegaraBrunei mengalihkanpandangannyake arahsatukuasabesanyang baharumunculketikaitu, iaitu ke-rajaanMelaka. Bnunei telahmengadakanpenhubungandiplomatik denganKe-sultananMelakasebagaimanayangdilakukandenganMajapahit,Sniwijaya danChinademi menjamin kedudukanpolitik negaranya.Padaketikaitu Bnuneibe-lum lagi muncul sebagaisebuahkuasapolitik yang agung.Brunei terpaksamen-jalankandasanmempermainantarasebuahkuasabesardengansebuahkuasabe-san yang lain menerusipemberianufti untuk menjagakeselamatannegerinya.Dasaryangdemikian telahdapatmengekalkankedudukanBrunei sebagaisuatuunit politik yangakhirnyapadaawal abadke-16 (setelah kejatuhanMelaka),Bnuneimuncul sebagaisebuahkesultananyangagung.

3 Ongkili, “Pre-WestemBrunei,SarawakandSabah,”hIm.52.4 YuraHalim danJamillemar1958. SejarahBrunei.BandarBrunei: BruneiPress,hIm.3.

2

SEJARAH,MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI

KemunculanBrunei sebagaisebuahnegeriyang merdekadan berdaulatpadapertengahankeduaabadke-14 dapatdirujuk kepadakejatuhankerajaanMajapahitdanpengislamanrajaBrunei,Awang Alak Betatar.Menurut SilsilahRaja-RajaBrunei, Awang Alak Betataryangdikenali sebagaiSultan Muham-mad SyahsetelahbagindamemelukagamaIslam telah berkahwindenganputeniJohor(SingapuraTua)* padasekitartahun 1368.~Selainfaktor kejatuhanMaja-pahit danpengislamansultanBrunei, kemunculanBrunei sebagainegarayangmerdekadapatdikaitkan denganpengunduranChina daripadamelibatkan dindalamhal ehwaldi seberanglaut selepastahun 1424.6

• CORAK MASYARAKAT DAN PEMERINTAHAN SEBELUMISLAM

Brunei atauPo-ni sepertiselalu disebutdalamsejarahDinasti Sung(960—1368)adalah negarayangmempunyaipendudukseramailebih kurang 10000orang.Mereka tinggal di kawasanyang dilmndungi kubu-kubu kayu. Rumahmerekadibuat daripadakayu dan rumput. Sementaraitu, raja atau pemerintahpulamendiami istanayang sederhanatetapi berdarjatyang diperbuatdaripadakayudanberatapnipah.GolonganpemerintahnampaknyadipengaruhiunsurtamadunHindu yang padaumumnyabanyakmeresapimasyarakatbumiputeradi AsiaTenggaradaripadazamanFunanpadaabadke-2hinggazamankeruntuhanke-rajaanHindu-Majapahitpadaabadke-15.7UnsurHindu itu bercampur-baurpuladenganunsurtempatan.HosedanMcDougall menyatakanbahawapercampuranunsur-unsurmi menjadikanBrunei sebelumIslam sebagaisebuahkerajaandibawahpengaruhBuddhadanpengaruhHindu.6

Padaketikaitu Po-ni telah mencapaisuatuperadabanmaju dan mewah.Ke-majuanmi dapatdikesanmenerusitinggalan-tinggalanberunsurkehinduanyangditemui di Santubong.9Sungguhpundemikian,pengaruhHindu mi tidaklah sam-pai secaralangsungdan India tetapi melalui orang Hindu atau orang Melayuyang telah terpengaruhdenganunsur Hindu dan telah lama bermastautindiSumateradanJawa.

Oleh itu, ketikaBrunei dipenintaholeh SultanMuhammadSyah,pengaruh

5 MuhammadAbd. Latif 1992.“LatarbeiakangIslam di Brunei,”Jurnal Darussalam. BiI. I, him.112.

6 Lihat WangGungWu 1968 “The First ThreeRulersof Malacca,”JMBRAS. Jil. 41, Bhg. I, him.

2 1—22.

~ SingapuraTua adalahmerujuk kepadakerajaanMelayu yangwujud pada zamanpemerintahanSang Tn Buana. (Susurgalur pada zamanketurunanSang Tn Buanadan kaitannyadenganSultanBruneidipamerkandi JabatanPusatSejarahBnunei).

7 Ongkili, “Pre-Western Brunei Sarawak and Sabah,” him. 53.8 C.HosedanM. McDougall 1971.The Pagan Tribes of Borneo. London: Macmillan, him. II.

9 Ongkiii, “Pre-Western Brunei, Sarawak and Sabah,” him. 54.

3


Hindu masihkuat di Brunei.Walau bagaimanapun,setelahSultanSharif Ali di-tabal sebagaiSultan Brunei Ketiga, Islam telah mula berkembang.Dengandemikian, adakemungkinanBrunei menenimapengaruhIslam setelahKesul-tananMelakaberkembangsebagaisebuahkerajaanIslam. Padaketika itu, iaitupadatahun-tahun1420-an,Brunei telah mengadakanhubungandiplomatiknyadenganMelaka.’°Hujah-hujahmi dapatditegaskanlagi menerusiSilsilah Raja-raja Brunei yangmenyebutbahawaraja Brunei yang pertamamemelukagamaIslam ialah Awang Alak Betatar.” Setelahditabalkan menjadi raja, bagindadikenaldengannamaSultanMuhammad.Sumbermi menjelaskanbahawapeng-islaman Brunei bermuladenganpertabalanSultanMuhammadsetelahbagindaberkahwindengankerabatdirajaJohor,(SingapuraTua),

“Shahdantersebutpula negeriJohon.Adapunmula-mulapadazamanitu SultanBahterinaik kenajaandi dalamnegeriJohor,makazamannyaitu dipanggilnya-lah Awang Alak Betatardan PatehMenbai di dalamnegeriBrunei ke Johon.Maka apabila sudahsampaidi negeriJohor, Awang Alak Betatanitu SultanMuhammadialahjadi rajayangpentamadalamBrunei,danpatchmi digelannyajadi PengiranBendahaniSen Maharaja.Maka sultan itu dianugenahiYang Di-PentuanJohornobatnegaradangentaalamatdan negenilima buah,iaitu negeniKalaka dan negeniSaribasdan negeri Samarahandan negeri SarawakdanMukah.Maka tiadaberapalamanyaSultanMuhammaditu di Johor,ia pun ben-angkatpulangke Brunei.”2

SeterusnyadalamSilsilah Raja-raja Brunei itu adamenyebutkan,

kerajaandaiam kandangdaerahnegeri Brunei Daru’Iaman yang turun-temurun, yang mengambilpesakanobatnegaradangentaalamatdan negeniJohor Kamalu’-maq’amdan mengambil nobat negaradan genta dan alamatMinangkabau,iaitu negeri Andalas.Dan adalahyang bernamakerajaandi ne-geni Brunem membawaagamaIslam dan mengikut shari’atnabi kita Muham-mad, sallallahu alaihi wasallam, iaitu Paduka Sri Sultan Muhammad dansaudaranyaSultan Ahmad, makabenanakseorangperempuandenganisterinyasaudararajaChinayangdiambil danipadaChinaBatangan.”°

Adalah dipercayai bahawapada masa keemasannyaBrunei merupakansebuahnegarayangkuat danmenguasaisebahagianbesarPulauBorneohinggaSaludang(Manila). Sultanyangmemerintahketikaitu ialah SultanBolkiah ataulebih terkenal dengannamaNakhodaRagam.Baginda ialah raja Islam yangkelima di Brunei.14 KeagunganSultan Bolkiah lebih ketaradenganpemenin-

10 Ibid., him. 55.11 Amin Sweeney1968. “Silsilah Raja-raja Brunei”, JMBRAS,12(2)him. 51.12 Ibid.,him. 52.13 Ibid.,him. 11.14 W.H. Treacher 1889. “British Bomeo: Sketches of Bnunei, Sarawak,Labuan and North

Borneo”, JMBRAS,No. 20, him. 26.

4

SFJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI

tahannyayang lebih berkesanterhadapwilayah-wilayah Brunei. Bagindatelahmenyusunsemulastruktur pentadbirandenganmewujudkanjawatan PengiranBendahanadan PengiranTemenggungsebagaipegawaiterkananuntuk mem-bantuurusanpentadbirannegara.ZamanpemerintahanSultanBolkiahdianggapsebagaizamankeemasanempayarBrunei.

KegemilanganBnuneiketikaitu setandingdengankerajaan-kerajaanNusan-tara sebelumnyasepertiMajapahit, Melaka dan Acheh. Untuk menunjukkankebesaranpemerintahanSultanBolkiah, HughesHallet mengatakanbahawa,

“This wasthe golden ageof Brunei a kingdom embracingthe wholeof a newSarawakand British North Borneo. Bruneisovereigntyin all probabilityexten-ded overthe remainderof Borneo asrepresentedby whatsubsequentlybecomethe vassalSultanateof Sambas,Tuli-Tuli, Banjarand Bolongan,overthe SuluArchipelagoandoverthe Islandof Balabac,Bangi,Balambangan,Mantaniandthe SouthWestandPalawen.’°5

Sebelum kedatanganBarat pada awal abad ke-16 Brunei sudah wujudsebagaisebuahnegarayang mempunyaiorganisasimasyarakatyang teraturdanlebih komplekssifatnyadaripadamasyarakat“pagan” Borneo.Sistem politik,pentadbiran,ekonomi dan ketenteraannyasudah mencapaitahapyang tinggi.DenganadanyahubungandagangdengannegaraChinasertalawatansaudagar-saudagarArab-China dan Portugisketika itu menambahkanlagi makmur ke-rajaandan negaraBrunei.’6 KemunculannyasebagaisebuahnegaraIslam telahmenanikbanyaksaudagarIslamdan Arab dan Melaka. Keadaanmi bersesuaiandengansuasanapolitik di Alam Melayu waktu itu. KerajaanMajapahitdanKe-sultananMelakatelah lama lenyap, sementaraitu negaraChinapula sibuk de-ngan hal ehwal dalamnegeridan tidak begitu menghiraukannegara-negaradirantaubahagiansini. Keadaanyang sedemikianmembolehkanBrunei berkem-bangdanmaju sertamengambiltempatyang dikosongkanoleh Melaka.BanyaksaudagarIslam telah Ian berdagangdan Melaka ke Brunei pula. PemeriantentangkemakmurandankeagunganBrunei padaawal abadke-16jelasdigam-barkanolehAntonioPigafettajurutulis pelayaranMagellan.Deskripsiyangtelitiitu menunjukkancorak pemerintahanberaja yang lengkap dengankeadaannegarayangkaya.

Penggunaangajah, pertukaranhadiahdan istiadat dalam istana semasamenghadapsultan sertacorong suara,kesemuanyamengingatkankita kepadagambarantentangkebesaranrajapadamasalampau.’7Begitujugatentangpeng-

15 Ibid.,hlm.27.16 Manuel Teixeira 1964. “Early Pontugeseand Spanish Contacts With Borneo”, SeparataDo

Boletim DA SociedadeDc GeognaflaDe Lisboa,him. 303.17 Gambaranseperti mi dapat dilihat juga dalamSejarahMelayu apabila pengarangmemerikan

tentangkeagunganKesuitananMelaka.

5


gunaanlangsir danbroked, minumandaripadabungacengkihdankayu manis,danmakananyang terdiri daripadatiga puluh atautigapuluh duamacamdagingdi sampingikan dengancawanyang bertangkaiemassertapermatadan suduemas.Walaupundesknipsiitu mungkinagakberlebihan,tetapi ia sudahcukupuntukmenampakkankemewahandan kemakmunanBruneipadamasaBolkiah.

SelainPigafetta,sumberPortugisyang ditulis olehTomePinesdalambuku-nya SumaOriental adamenyebutkantentangkegiatanperdaganganBrunei.’8SumbertersebutmengatakanbahawaterdapatbeberapapedagangBrunei benda-gang di Melaka. Ada pula setengah-setengahnyatinggal di Melaka walaupunketika itu Melakadiperintaholeh Portugis.Pedagangitu beragamaIslam tetapiraja merekatidak beragama.Ada kemungkinannegeri itu adalahsebahagiandaripadawilayah Brunei.Mungkin padaketika Pigafettasampai,wilayah ataunegeni yangtidak beragamaitu telah ditakiuki Brunei Islam.Elok diperhatikanbahawacatatanPortugis itu ditulis padatahun 1514)~Seperti yang tersebutdalamSilsilah Raja-raja Brunei, Low menerangkanbahawapadazamanSultanBolkiahatauNakhodaRagam,Brunei begitugiat menjalankandasarpenakiukandan berjayamenguasaipulau-pulauberhampirandenganBorneo,Sambas,Kota-ningin, Pontianak,Coti, Pasir,Baran,Tuli-tuli, BanjardanBolongandandi Sulu,Balabac,Banggi,Balambangan,Mantananidanbaratlaut Palawan.2°

PadamasaPigafettabenlabuhdi kualaSungaiBrunei, rombongannyatelahbertemu dengan angkatanperang Bnunei yang baru balik daripadapenang.SetelahkemangkatanBolkiah, kegemilanganKesultananBrunei mulaimerosotwalaupunsultanyangkesembilan,SultanMuhammadHasan(1582—1698)cubamempentahankannya.Bagindatelah menyusunsemulaHukumKanun Brunei,menambahkanjawatan pembesarsepertiPengiranDi-Gadong. Baginda jugatelahberusahamemantapkanperkembanganagamaIslam.Selepaskemangkatanbaginda,pengganti-penggantinyagagalmengekalkankegemilanganKesultananBrunei. Keadaanyang lemah mi menyebabkanBnunei tidak dapatmengawaltanah-tanahjajahansecaraberkesan,terutamanyaapabilaBrunei menjadisasar-an senanganSepanyolpadaakhirabadke-16. Tetapi semuaseranganSepanyolitu akhirnyadapatdipatahkanoleh Brunei. Padasaatyang tidak stabil inilah,pembesar-pembesarBnunei mengambilkesempatandanbenebut-nebutmengua-saijajahansepertiyangberlakupadaabadke-18danabadke-19.

KelemahanKesultananBrunei berkebetulanpula dengankehadiranBanatsepertiSepanyoldi Filipina, Portugisdi MelakadanBelandadi KepulauanIndo-nesia. Ini diikuti pula oleh penjelajahansaudagarInggenis di perainanBorneodan Selat Melaka. Apatah lagi selamami Brunei amat bergantungpada per-dagangansebagaisumber utama pendapatannegara.KedatanganBarat ten-

18 Teixeira, EarlyPortugeseand SpanishContacts, hIm. 302.19 Ibid.,20 HughLow, “Silsiiah (Bookof theDescent)of theRajaBrunei”, JSBRAS,No. 5, (1880),hIm.3.

6

SEJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI

utamanyadi Filipina telah meruntuhkanjaringanperdaganganBrunei denganChinadanmembataskanpenguasaanperdaganganBrunei di penainanBorneo.21Faktor mi puladisokongoleh keadaandalamnegerikeranaselepaskemangkatanBolkiah dan SultanMuhammadHasan,SultanBrunei yangkesembilan,terajupemerintahantidak lagi dipegangoleh pemimpin yang berkebolehan.Perba-lahantentangtakhtaselaluberlakudanmenyebabkannegarakucan-kacir.DalamkeadaanBnuneiyangdemikianlahorangBaratmengambilkesempatandanme-nekaberlumba-lumbamendapatkanpengaruhpolitik danpendagangandi sekitarperairanBorneo.Satudemi satu tanahjajahanBrunei jatuh ke tanganmereka.BenmuladengankejatuhanManila ke tangankuasaSepanyol,diikuti jajahan-jajahanlain di persisiranPulauBorneosepertiSarawakdanSabah.

Secaraningkas dapatdihuraikanbahawakegiatanBanatdi rantaumi (per-airan Borneo) padaabadke-l7 hinggaabadke-19 telah memusnahkansedikitdemi sedikit unit-unit politik Melayu di Asia Tenggara.Padaketika itu, kesul-tananMelayu yangmasihwujud ialahKesultananBrunei danKesultananSulu.Tetapikedua-duakesultananmi telah lemah.Keadaanmi bertambahbunuk de-ngan kedatanganorang Belandadan Inggenis. Kedua-duabangsami seringbersainganantarasatu denganyang lain. Di sampingmenjalankandasarpen-jajahan, onangBelandamisalnya menjalankandasarmonopoli perdagangandiKepulauanMelayu.22

Dasarmi banyakmemusnahkansistemperdagangantempatan.PenguasaanBanatterhadapsistempolitik, sosialdan ekonomi negeni,mengakibatkanbanyakpembesarnegeni berkecimpungdalam kegiatan“pelanunan”danperdaganganhamba abdi untuk menebuskembali kehilanganmatapencanianmereka.Ke-giatan“pelanunan”danperdaganganhambaabdi mi benleluasadi sekitarperain-anBorneodandi KepulauanMelayu yang lain.

Sebenarnyasoal“pelanunan”mi bukanlahsoalbanudi Alam Melayusepertijuga di Eropah. Sebelum itu soal “pelanunan”tidak begitu jelas dan meluas.Pembesarmempunyaitanggungjawabpolitik dan ekonomimasing-masing.Ke-tika itu adakuasakuatyang dapatmengawalmereka,sepertiKesultananMelakadan KesultananBnunei. Kejatuhanempayartersebutitu telahmembenikesem-patan untuk kegiatanmi diluaskan.Misalnya, KesultananBnunei sedikit demisedikit telah kehilangankuasapolitik di sampingkeruntuhanekonomi tradi-sionalnya.Segalaperistiwa itu dapat dihubungkandengan kehilangankuasapolitik danekonomipembesardansaudagarBrunei,tenutamanyasaudagarketu-runan Arab yang selalunyalebih berpengaruhdi sungai-sungaiseperti sungaiSkrangdansungaiSanibas.23Di daerahmi, merekaberjayamempenganuhipen-

21 DE. Brown 1970. Brunei: The StructureandHistory of a Bornean Malay Sultanate. Brunei:The StarPress,him. 43.

22 0. Rutter 1930. The Pirate Wind: Tales of the SeaRobbersof Malaya. London: Hutchinson,him.36.

23 Emily Hahn1953. James BrookeofSarawak.London: Arthur Barker,him. 37—38.

7


duduknyamenyentaikegiatan“pelanunan”.24Selain matapencaniananaknegenitertutup,negaraBrunei sendinikehilanganpendapatannegara.Denganitu, tidakhairanlahjika Bnunei terusmerosotdankerajaanBrunei tentu sekali tidak dapatmenguasaijajahan-jajahannya.Segalaanahandan penintah sultan tidak akandipatuhi.

Sementanaitu di jajahan Sarawak,kekacauanberlakukeranaorang tem-patanmenentangGabenonBnunei,PengiranMakota. Raja Muda Hasim, bapasaudanasultandihantarke Sarawakbagi mententenamkankeadaan.Walaubagai-manapun,kekacauanterus berlakudan dalam keadaanyang huru-harainilahJamesBrooke tiba untuk menghantarsunatpenyataantenimakasih danhadiahkepadaRaja Muda Hasim danipada Gabenon Negeni-negeni Selat, BonhamkeranajasaHasim membantuanak-anakkapal Inggenis yangkaramdulu. Ke-datanganBrooke bertujuanuntuk mendapatkantempat yang mempunyaike-mungkinanekonomiyangbaik danberkebetulansemasadi Singapura,Brookemendapattahu tentangkekayaanantimoni Sarawak.Minat Brookeuntuk men-jelajah tempatsebeginikelihatandalamtulisan dan sunat-suratnyayang disun-ting oleh Templer.25Dalam tulisan-tulisannyamenunjukkansikap penjajahanyang dipengaruhiidea penjajahanRaffles yang mementingkanunsurpen ke-manusiaandalampenjajahan.SebagaipeminatRaffles,beliaubanyakmembacakanya Raffles tentang tempat-tempatdi Alam Melayu. JamesBrooke telahmembacaSejanahJawasebagaipensediaanuntuk datangke Alam Melayu.26Beliau menyokongpendapatRafflesdanpercayabahawapengunduranSyanikatHindia Timun Inggeris dan Jawaadalahkesilapanyangbesar.Oleh itu, beliaubenharapmahu menjadikanBorneo sebagaiJawakedua.27 Beliau mengutukdasarBelandadi Timur yang mementingkanperdàgangandanmelupakanpenkemanusiaan.Tujuan JamesBrookebukanlahsemata-matamendapatkantempatberniagatetapi mahu menguasaitempatitu. Jika tujuannyadatanguntuk ben-niagasahajamakasudahtentubeliaumembantuterus RajaMuda Hasim untukmewujudkankeamanandi Sanawak.Tetapisepertiternyata,Brookehanyasediamembantuselepasbeliau ditawarkan Sarawak. Setelah mendapatSarawak,Brooke mencarijalanpula aganRaja Muda Hasim meninggalkanSanawak,ke-ranapadapendapatnyakehadiranRajaMudaHasim di Sarawakakanmencabankedudukanpolitiknya. Sebenarnya,Raja Muda Hasim tidak mempunyaikuasauntuk menjadikanBrookesebagaiGabenonSarawak,keranaRajaMuda HasimbukanlahrajaBrunei.Beliau hanyalahbapasaudarasultanBnuneidan SanawakadalahsebahagiandanipadaBrunei.

KelewatanRaja Muda Hasim mendesakBrunei supayamengiktinafkedu-

24 R. Pringle 1970.Rajahs and Rebels.London: Macmillan,him. 60.25 J. Tempier1853. ThePrivateLettersofSir JamesBrooke.London: Bentley,iii. 1.26 Emily Hahn 1953. JamesBrookeofSarawak,him. 19.27 Templer 1853.ThePrivateLetters,Jil. 11, hIm. 42.

8


dukanBnooketelah menyebabkanbeliaumengancamRajaMudaHasim.26Pada24 September1841,beliau telah membuatugutandenganmengepungkediamanRajaMudaHasim denganbantuankapal tenteraH.M.S. Diana.Oleh sebabtakutpembenontakanakan meletussemulamaka Raja Muda Hasim telah memper-kenanpermintaanBnooke.SekinanyaRajaMudaHasim enggan,Bnookemengu-gut akanmembedilbandanBnunei dengankapal H.M.S. Phlegethon.29Pada21Disemben1845, Raja Muda Hasim dan saudana-mananyatelah dibunuh olehonang yang anti-Inggeris yang diketuai oleh PenginanUsop. Kematian RajaMudaHasim telah membawapenjelajahanBrookeke Brunei.Pemergiannyakalimi menentukankedudukanpolitiknya di Sarawak.Brooke menggunakanpe-luang mi untukmendapatpengiktirafansepenuhnyaterhadapSarawaktanpaba-yanantahunan,di sampingmenjalankankempenbagi menarikminat British su-payamengambilPulauLabuandanipadaBrunei padatahun 1846. Denganada-nya British di Labuan, Bnooke benasakedudukannyaakan tenjamin. JamesBnookemula menjalankandasanpeluasannya.Melalui tipu muslihatnya,JamesBnooke berjayamenempatkandininya sebagaipemegangkuasayang kuat diSanawakdancubauntukmeletakkankerajaanBrunei di bawahpengaruhnya.

Danipada Sarawak Proper, iaitu Bahagian Kuching Sanawaksekarang,beliau telahmenyerangwilayah Bnunei. Senangandibuat denganalasan“pela-nunan” danuntuk melindungi penniagaanBritish. Hasilnya, beliau telah men-dapatkawasanMukah,Bintulu, Oya danTatauantaratahun 1856 hinggatahun1861. Dasarpeluasansetenusnyadilaksanakanoleh penggantinya,iaitu CharlesBnooke. Penaklukanterhadapwilayah Bnuneidijalankansecanaberansun-ansundenganmenggunakantipu helah. DarmpadaMukah,Oya danTataupadatahun1861,seterusnyake Banamdan Trusanpadatahun 1883dan tahun1885 sehing-gapenaklukanLimbang yangtenletakdi utarabandanBrunei secarapaksapadabulan Mac 1890. Dinasti Brookeyang berkuasadi Sanawakjuga bencita-citahendakmengambilalih kuasasultanBnuneidi daenahTutongdan Belait, denganalasansultanBrunei tidak dapatmentadbindan mengamankankedua-duadaenahtensebut.Tetapi alasanyang dikemukaoleh Rajah Brooke mi tidak benjayamempengaruhikerajaanBritish supayamenyokongdasarpeluasanempayannya.mi menyebabkanRajah Bnooke menghantaronang Kayan dan Banam untukmenyerangdaerahBelait padatahun 1883, tetapi gagal.3°Kedudukan Bruneikini semakin lemah dan tenhimpit. Di timur laut jajahannyadikuasai olehSyanikat BerpiagamBorneo Utana British. Manakaladi banat daya, ditaklukirejim Bnooke.

28 R. Mundy, Narrativeof Eventsin Borneoand Celebes,down to theoccupationof LabuanfromthejournalsofJamesBrookeEsq.,iii. i, London:JohnMurray,him. 52—7 1.

29 G.E.Saunders1969. “JamesBrooke’sVisit to Bomeoin 1844.”SMJ, Jil. XVII, him. 307.30 Brown Brunei, him. 155; dan G. Irwin 1967. NineteenthCenturyBorneo. Singapore:Donald

MooreBooks,him. 19 1—194.

9


Memandangkankedudukannyasemakinkecil, dan genting, lebih-lebih lagidengantindakannejim Brooke yang semakin agnesif,maka Brunei bersetujumenandatanganipenjanjiandenganBritish padatahun 1888. Padapihak Britishpula, merekasememangnyamenungguseperti “onangmengantukdisonongkanbantal”. SebenarnyaBritish mempunyairancangantersendiri tenhadapBnunei.Penganuhawalnyadi Brunei sudah diasaskanmelalui pengambilanPulauLa-buan padatahun 1846. Ini diikuti denganpenjanjianpadatahun 1847, iaitu pen-janjian yang dikenali sebagaiPerjanjianPensahabatandan Pendaganganyang

ditandatanganipada27 Mei l847.~’Perjanjiantahun 1847 mi pentingdan segipengiktinafanbeberapahak keistimewaankepadaBritish dan segi perdagangandankewarganeganaanBritish di nantauitu.

Seterusnya,peluasanpenganuhBritish di nantau tensebutdilakukan olehwanganegaraBritish melalui kegiatandanpendudukannejim Brookedi Sanawakdan Syanikat BerpiagamBorneo Utara di Sabah.Dengan perjanjian tersebut,Brunei benharapBritish akanmelindunginegaraBrunei daripadadiceroboholehrejim Brooke dan kuasa Banatyang lain. Tetapi Brunei tidak dapatdilindungiBritish sepenuhnya.British mungkinjanji apabilamerekamembenankanLim-bang,sebuahjajahanBrunei ditakluki rejim Brookepadatahun 1890, iaitu duatahun selepasPenjanjianProtectorateditandatangani.DenganpenaklukanLim-bang,negaraBrunei terbahagiduadantinggal seperti yang wujud sekarangsertadikeliling oleh Sarawak.Walau bagaimanapun,cita-cita CharlesBrookeuntukmenghapuskannegaraBrunei samasekali gagalsetelahkerajaanBritish campurtangan padatahun 1906 dan menempatkanseorangResiden British di situ.British bentindakdemikiankeranasedarbahawadalamkeadaannegaraBruneiyang begitu lemah,British boleh bertindakapasahajauntuk kepentinganke-dudukanpolitik danekonomi merekadi rantauin Dengan demikian,negaraBrunei yanghampir terhapusitu perlu dipertahankan.

Sementaraitu, antaratahun 1845 hinggatahun 1865 pula tendapatkegiatanonangAmenika di perairanBorneo.SepertionangBarat yang lain, merekajugatidak mahuketinggalanuntuk mencanitanahjajahandi Asia Tenggaradan sete-rusnya menandatanganiperjanjianpendagangandenganpihak kuasa tempatanbagi merebutpuncaekonomidi situ. Antana onangAmerika yang bertanggung-jawab melibatkandin dalam perlumbaanmi ialah Charles Lee Moses. Padamasami, sultanyang memenintahBnunei ialah SultanAbdul Momin iaitu sultanyang dianggaplebih berpengalamandan benkebolehandanipadaSultan Omardulu. Bagindatidak puas hati terhadaplayananBritish keranapadaakhir-akhirmi British tidak membuatbayarantahunansepenuhnyasebagaimanatermaktubdalam perjanjian seperti Perjanjian PenyerahanLabuan. Sementaraitu, pada

31 Sir W.G Maxwell dan W.S. Gibson 1924. TreatiesandEngagementsAJjècringtheMalayStatesand Borneo. London: Jes.Tnuscott, him. 143.

10


awal tahun 1860-an,sultan hanyamenunggupeluanguntuk mengikis kawalanpolitik British terhadapnya.Kesempatantiba apabilaCharlesLeeMosessampaidi Brunei. Moses telahberjayamendapatpajakan untuk selama10 tahunten-hadapwilayah Brunei di Borneo Utara daripadasultan Brunei pada tahun1865.32Perjanjiantahun 1865 itu merupakanasaskepadapenaklukanBritish diBorneoUtara.Danipadaperjanjianinilah Overbeckdan Dent dapatbertapakdiBorneoUtara.

Mosesberjayamemujuk sultansupayamemberipajakanterhadapBorneoUtara dan membukapejabatKonsul Amenika di Brunei denganbayaranSe-banyak$4500kepadasultandan$4000kepadaPengiranTemenggung.TujuanMoses berbuatdemikian ialah untuk mendapatkankeuntungandanipadatanahpajakantadi secepatmungkin. Beliau kemudiannyatelah pergi ke Hong Kongdan menjual hak pajakan tadi kepada dua orang saudagarAmenika di HongKong, iaitu JosephTorrey dan Thomas Harris dengansepenuhnya.JosephTorrey danThomasHarrisselepasitu telahpergi ke BorneoUtaradenganmem-bawa seramailebih kurang 60 orang buruh China, tujuh orang Amenika danKanada,danseorangSwedendi sampingmodal sebanyak$7000padabulan Di-sember1865. Denganpenyerahanpajakanitu, Torrey dibeni gelaranRaja Am-bong danMarudu,danberhakterhadapsumberkekayaanpertaniandan galiandikawasanganisanlintang keempatke utaraBorneo.Di Borneo Utara, merekatelah membukatanahseluas90 ekar dan cubamenanampadi, tebu dan tem-bakau.Petempatandibuka di kuala SungaiKimanis dan tempatitu dinamakanEllena. Tetapi penerokaanitu gagal kenanaThe American Trading Companyyang mengendalikanpembukaantersebutmenghadapikekuranganwang danmakanan. Syarikat sendiri mengalamikerugian,gaji buruh tidak dibayardanThomasHarris, iaitu rakankongsi utamatelah meninggalduniadi Kimanis.Ke-adaanmi telahmemaksaTorrey pulangke Hong Kong dan CharlesMosessen-din tidak mendapatapa-apabayaran.Kesulitankewanganseterusnyamenyebab-kan sultan tidak lagi menenimaapa-apabayaransebagaimanadijanjikan. Me-mandangkankesulitan itu, Moses cubaberpalingkepadaJabatanNegaraAme-rika untuk mendapatkanbantuantapi malangnyapadamasaitu Amenika tidakberminat terhadapnegeni-negeridi luar Amenika dan sibuk pula menghadapiPerangSaudaradalamnegaramerekasendiri.Olehsebabitu, merekamenafikansebarangtanggungjawabterhadapkegiatanMoses yang bertindakuntuk ke-pentingandin sendini sahaja.

Sebelumhabis tempoh pajakan 10 tahun,J. Torrey cubamengadakanpe-

rundingansemuladengansultan. Oleh sebabmasalahkewangan,Torrey men-dapatisukaruntukmembaharuikonsesitahun 1865 dulu. Oleh itu, beliaucubamencaripembelibarudanakhirnyaberjayamenjualkanhaknyakepadaKonsul

32 G. Irwin, NineteenthCenturyBorneo,him. 195.

11

SEJARAH BRUNEL MENJELANG KEMERDEKAAN

Austria-Hungarydi Hong Kong, iaitu Baron de Overbeckpadabulan Januani1877 denganharga $15 000. Padabulan Jun 1877, Overbeckberjayamem-baharuipajakanuntuk selama10 tahun lagi hinggatahun 1885.Setelahmenda-pat pajakan,OverbeckcubamempengaruhisaudagarAustria supayamembukatanahdi BorneoUtana.Apabila gagal,beliautelahpergi ke London danmeng-hubungibekasmajikannyaAlfred Dent.Beliau akhirnyaberjayamemujukDentberkongsialashakpajakannyadi BorneoUtara.

Sebelum Overbeck berkongsi dengan Alfred Dent, sultan alas nasihatGabenorLabuan,HughLow engganmemperbaharuipajakanOverbeck.Tetapisetelahbergabungdenganorang Inggenis, keadaantelah berubah. Overbeckbersama-samadenganTorrey dan The AmericanTradingCompanytelahpergike Labuanuntuk menemuipemangkuGabenor,W.H. Tneachenuntuk menyo-kong pembaharuanpajaknya daripadasultan Brunei dengansyaratpertama,pembaharuanitu tidak lagi merupakanpajakantetapi penyerahan,dan ia hen-daklahmendapatkebenarandaripadakerajaanBritish; dankedua, ia tidak bolehditukarmilik kepadawanganegaraasingtanpapersetujuankerajaanBritish.

Walau bagaimanapun,dalamperjanjian baru antaraOverbeck,Dent dansultan tidak tenikat dengansyarat-syaratTreachertadi. Tetapi perjanjianyangditandatanganipada29 Januani1877, telah mengesahkanbahawatanah yangtelah dipajakkanoleh sultanBrunei kepada Overbeckdan Dent adalahpem-benian untuk selama-lamanya.Denganperjanjianitu, sultanBrunei telah me-ngurniakan:

a. Kesemuawilayah di baratlaut BorneotermasukPapardan Benonide-nganbayaransebanyak$4000setahun.

b. Kesemuawilayah dan SungaiSulaimandi barat laut Borneo denganbayaran$6000setahun.

c. Kesemuawilayah yang mengandungijajahanPaitan,Sugut,Bangaya,Habuk, Sandakan,Kinabatangan,Musing dan wilayah-wilayah dan-padaTimur hinggaSungaiSibuku. Denganmi, sultanmendapat$2000setahun.

Melalui perjanjiandenganPengiranTemenggongpula,Overbeckdan Dentmendapatwilayah Kimanis danBenonidi pantaibaratlaut Borneodenganba-yaran$3000setahun.

Setelahselesaiperundingan,Overbeckmendapatibahawasebahagiandan-padawilayah yangdikurniakankepadamerekaitu adalahhakmilik sultanSulu.Untuk menyelesaikanmasalahitu beliau terpaksameminta bantuanTreacher.DenganpertolonganTreacher,beliau terpaksapula memasukkansyarat-syaratyangdiberi olehTreacherdulu. Padamasaitu, Sulu sedangmenghadapipepe-rangan denganSepanyol.Treachermengambilkesempatandenganmembawakapal perangBritish ke Job bersama-samadenganOverbeck.Beliau menggu-

12


nakankapal perangitu dengantujuan untuk menunjukkankekuatanBritish ke-padaSulu sekiranyasultanengganmenurutnasihatnya.Akhirnya, SultanJamalAl Alam atas nasihatTreachertelah memindahkankedaulatannyaatassemuakawasandan SungaiPandasandi utaradenganSibuku di selatandan menerimabayaranganti rugi sebanyak$5000 setahun.Dalam perjanjianyang ditanda-tangani pada 22 Januani 1878 itu juga dimasukkan syanat-syaratTreacher.Syarat-syarattersebutadalahsepertiyang berikut:

a. Kawasan-kawasanitu tidak boleh ditukar milik kepadanegara-negaralain tanpapersetujuankerajaanBritish.

b. Segalapertikaianantarasultan ataubakal sultandenganOverbeckataupenggantinyamestilahdirujuk kepadakerajaanBritish.

SetelahOverbeckmendapatkonsesi-konsesiitu, beliau ingin meletakkankedaulatanhak-haknyadi bawah kerajaanAustria.Tetapimengikutsyarat-sya-rat penjanjianseperti yangdisebutkantadi, cita-cita Overbeckitu tidak berjayauntuk dilaksanakan.Campurtangan Treacherdalam soal penyerahankonsesitersebut dan akibatkekuranganmodal, telah memaksaOverbeckmenjual ke-semuahakmiliknya di BorneoUtara kepadaAlfred Dent.Sementaraitu, AlfredDentjuga begitu terikat dengansyaratperjanjiansebelummengambilsebarangtindakandi luar kebenarankerajaanBritish. Untuk kepentingansyarikatnya,beliau telah mengambilkeputusannyauntuk meletakkanBorneo Utara itu dibawahnaunganBritish. Sebelummengambil sebaranglangkah,beliau tidak lupamendapatkanhak kepentinganThe AmericanTradingCompanyyangmasih adadi BorneodaripadaJ. Torrey. Setelahkesemuatanahdi BorneoUtara dapatdi-milikinya, makabeliau telah menubuhkanPersatuanSementarayang akanme-ngendalikanpengumpulanmodal bagi membukatanahdi BorneoUtara.Untukmenjamin kekukuhansyarikat British itu dan meninggikanlagi imej syarikatbeliautelah berikhtiaruntuk mendapatkansatu piagamdiraja. Denganadanyapiagammakaahli persatuanberpendapatkedudukanpersatuanakandapatber-jalandenganbaik dandilindungi sertadiiktiraf oleh kerajaan.Oleh sebabAlfredDent mempunyai kedudukanyang tinggi dalam masyarakatdan mendapatso-kongan daripadaorang yangberpengaruhsepertiRichardBiddulph, Sir HenryKeppel dan Sir Rutherford Alcock, beliau dengansenangmempengaruhiSirJulian Paunceforte,PenasihatUndang-undang‘yang akhirnya menjadiSetia-usahaSubit PejabatLuar British bagi mendapatkanpiagamtersebut.Ahli persa-tuan telah merayukepadaSetiausahaLuarBritish, Lord Salisburydenganmem-ben alasanbahawaBorneo Utara adalahsebuahtempatyang baik untuk dijadi-

kan pangkalantenteralaut British. JikakerajaanBritish tidak memberipengikti-rafanrasmi kepadasyarikatDent,makabesarkemungkinankuasa-kuasaBaratlain sepertiSepanyol,Jermandan Belandaakan mengiktirafnya,danjika keada-an mi berlaku, makaperdaganganBritish di perairanBorneomi akanterancam.

Walaupunpada awalnyakerajaanBritish menolak rayuan itu tetapi me-

13


mandangkanDent membenijaminanbahawasekiranyapiagamitu dikunniakan,beliausediamenenimasyarat-syaratyang diberi oleh KerajaanBritish. Antarasyaratyangdikemukakanoleh kerajaanBritish ialahpengawasandasarluar ne-gara,kuasapembatalterhadappemindahankawasan-kawasanBonneoUtarake-padakuasaatauorangperseoranganyang lain danperlantikanpegawai-pegawaitinggi syanikat adalah tertakluk kepadapersetujuanKenajaanBritish. Denganpersetujuanmi, pada1 November1881, syarikatBorneo dikunniakan piagamdinaja. KenajaanLiberal banu yang diketuai oleh Gladstonetelah mengubahdasardaripadatidak campurtangankepadadasarcampuntangan.

Apabila syanikat Borneo dikurniakan piagam tersebut, kenajaanBritishmempunyaihak terhadapBorneoUtara. Kuasa-kuasaluan yang lain tidak ber-peluang menentangkerajaan British. Oleh itu, kerajaanBritish dapat mem-pengaruhisebanangkegiatansyanikattersebut.mi terbukti dalambeberapafasaltertentudalampiagamyang dikurniakan.33

Kedudukan Brunei kini semakinlemah dan terhimpit. JajahanBnunei ditimun laut dikuasaiSyanikatBerpiagamBorneoUtara British. Manakaladi baha-gian baratnyaditakiuki oleh rejim Brooke. MemandangkankedudukanBruneisemakinkecil, makaBnunei bersetujumenandatanganipenjanjiandenganBritishpadatahun 1888. Denganperjanjiantensebut,British akanmelindungi negaraBrunei danipadadiceroboholeh rejim Brookedankuasa-kuasaBanatyang lain.Tetapi, bumiBnunei tidak dapatdilindungi British sepenuhnya.British mungkirjanji apabilamenekamembenarkanLimbang, sebuahtanahjajahanBrunei di-takluki rejim Brookepadatahun 1890.PenaklukanLimbang bukansahajamem-perlihatkanbetapapenjanjianperlindunganitu mudahdicerobohioleh kuasaasingyang berkait dengankepentinganBritish, malah perjanjian itu menunjukkankebunukansikap British yang secaratidak langsungmembantumembahagikanneganaBrunei kepadaduapetakdenganLimbangbenadadi tengah-tengah.

SultanBrunei sedarbahawaperjanjiantahun 1888 itu tidak dapatmenjaminkedudukanBrunei.Tambahanpula, satudemi satukekacauanmeletussehinggaakhirnyasultantidak dapatlagi mempertahankemerdekaandalamnegeniuntukkeselamatanneganaBrunei. Sultan terpaksamenyenahdandijajah secanatidakIangsung.Penyerahanbenlaku apabilasultan bersetujumenenimapenlantikanResidenBritish padatahun 1906. Bnunei menerimaperlantikanResidenBritish

sebagaipenasihatsultandalamsemuaperkarakecualiagamaIslam.Akantetapi,perampasanLimbang masih menjadi “dun dalam daging” dalam hubunganantanaBnuneidenganBritish. SultanBrunei tidak pernahmembenipensetujuanterhadappenaklukanLimbangsehinggasekarang.

Dalam Bab 1 buku mi, telah diteliti caraBrunei wujud sebagaisatu unit

33 Lihat ibid., him. 195—214;danN. Tarling 1971. Britain, The BrookesandBrunei. Kuala Lum-pun: OUP, him. 240—294 dan lihat juga KG. Tregonning, A History of Modern Sabah1881—1963, PustakaIlmu, KualaLumpur,him.4—12 danhIm. 12—30.

14


politik sehinggamenjadi sebuahempayarIslam yang tenkenalpadaabadke-16.Walau bagaimanapun,keagunganBrunei itu hanyasementaraapabilamenjelangabadke-19kegemilangannyakian menurunsedikitdemi sedikitdan negaraBnuneitelah dipecahbelahkanoleh pihak British menerusiwangsaBnooke, SyarikatBenpiagamBorneoUtaradanpenjajahanBritish sendini.Dalamkeadaanyangten-sepit itu, Bnunei terpaksamenandatanganipenjanjianpadatahun 1888 dan selepaspenakiukanitu, Brunei tenpaksapulamenenimaResidenBritish padatahun1906.

DenganpengenalanSistemResidennegaraBrunei menjadinegananaunganBritish. Bnunei dipenintaholeh sultanyang mendapatnasihatResiden Britishdan Majlis MesyuaratNegeni. Sistem pentadbiranBritish mulai kukuh padaakhir tahun 1909. Mulai saatin sistem pentadbiranbenubahmengikut conakdannentakpentadbinanBritish. Sungguhpuninstitusidanpegawaitnadisionalnyadikekalkan tetapi institusi itu kehilangankuasadanfungsi asalnya.KedudukanBnunei mi lebih kurangsamadengankedudukannegeni-negeniMelayu di Seme-nanjungTanahMelayu.

ResidenBritish yangpertamadihantarke Bnunei ialah M.S.H. MacArthur.Padamasaketibaanbeliau,kedudukanekonomiBrunei amat lemah.Wangke-najaan yang tendapatdalamperbendaharaannegarahanyatinggal $272115.58.Kedudukanekonomiyang menosotmi menyebabkanMac Arthur melaksanakannancanganbagi mempenbaikikeadaanekonomi negara.Sebagailangkahpen-tama,beliaumelaksanakansistempungutancukaicanaBritish iaitu mengenakancukai terhadapbarangimport, cukaidanipadabayaranlesen,cukai tanahdanSe-bagamnya.Tetapikemenosotanekonomi itu hanyabenlakubuat sementarawaktukeranapada5 April 1929,minyak mentahtelahditemui di SeniadaenahBelait.Denganterjumpanyasumberin kedudukanneganaBrunei telah berubah.Dan-padasebuahneganayangkecil dan miskin, Brunei muncul sebagaisebuahne-ganayangkayadi duniami.

Penemuanmmnyak mi jugatelahmembawabeberapaperubahankepadapen-kembanganekonomidansosialkerajaanBritish. Dalamjangkawaktu di antanatahun 1932 hinggatahun 1959, kenajaanBnunei telahmendapatsebanyak$340jutanoyalti danipadahasilminyak yangdikendalikanoleh SyanikatShell,BritishMalayanPetroleumCompany.Hasil danipadapendapatantensebutBruneidapatterusmembangundalambidangsosialdanekonomi. SelainSenia,telagaminyakditemui juga di baratdayaAmpa, iaitu di luar PantaiBrunei padatahun1963.Penemuankeduami telahmempenkukuhlagi kedudukanekonomi Bnunei.Sum-benminyak menjadipuncapendapatanutama,iaitu kina-kira 90 peratusdanipadahasil pendapatannegaraBnunei.

• MASYARAKAT DAN PETEMPATAN ORANG MELAYU

BRUNEI

Kajian tentangpetempatanawal orang Melayu Brunei telahbanyakdikemuka

15


oleh pengkaji sejarahBrunei. Mengikut RobertNicholl, orangMelayu Bruneiberasal dan Funan.Mereka telah dihabauoleh orang Cina sebagaiorang pe-lanian. Kemudianmerekamencanipetempatanbarudi JawaTengahpadaabadke-7. Sebahagianmenekaberhijrahke pesisiranpantaibaratBorneodanterus keTeluk Brunei.34Teoni RobertNicholl mi ditolak oleh SanibSaid denganalasan

bahawaRobert Nicholl tidak membenialasanyang cukupberdasarkanbukti-bukti sejarahdaripadasumbentempatan.Malah Saniblebih bensetujudenganteoni yangdikemukakanoleh PehinOrangKayaRatnaDiraja Dato Sen Utama(Dr.) Haji Mohd. Zain bin Haji Seruddinyang mengatakanbahawaorangMe-layu Brunei berasaldan PagarRuyung,35alasanbebiauialahperkataanSniwijayayang terdapatdi Borneo selari dengan penkataanSniwijaya di Palembang.Persamaannamami wujud berdasarkanpendapatyang dikemukaoleh RobertNicholl dan J.L. Moens yang mengatakanbahawa,“di utarapulau Borneomiwujud sebuahkerajaanyang bernamaSniwijaya”.36Penghijnahanmi dikatakanberlakupadaabadke-9. SelainperkataanSniwijaya,banyaklagi perkataanyanghampinserupadikemukauntukmenguatkanhujah-hujahdi atas.Misalnya,per-kataanSerawai:Sarawak,Sibao: Sibu, l~elimbang:Limbang dan PadangLawas:Lawas.Penghijnahantadi memakanmasayang lama. Akhirnya merekamem-

buatpetempatandi Teluk Brunei hingga menjadi sebuahkerajaanyangsetan-ding kekuatannyadengankerajaanSumatena.Penghijrahanmi tidak hanyase-takat di TelukBnunei,malahditeruskanhinggaSabah.

Berdasarkankedua-duateoni tadi, nampaknyatidakjauh penbezaanyaantarasatu denganyang lain. CumakelemahanRobertNicholb, beliautidak menge-mukakanbukti sejarahdanipadasumbertempatanbenbandingdenganteori yangkedua.Walaubagaimanapun,leon RobertNicholl adalahteoni yang lebih awal.

Kedua-duateoni di alas dikuatkan lagi denganbukti-bukti yang tendapatdalam Syair Awang Semaun.Awang Semaundikatakantelah tentanik dengankawasanTeluk Brunei danbeliau ingmn membukanegenidi situ. Kenyataanmidapatdilihat danipadapetikansyaintersebut,

“Sampai kehulu habisditanggariBanyakberoiehyu danpanPatihmemandangke kanandankinTerlalu patuttempatbernegeni.”37

Penghijnahanpadaperingkatawal mi begitu tertumpu ke kawasanTeluk

34 Robert Nichoil 1980. “Bnunei Rediscovered,A Surveyof Early Times”, Brunei MuseumJournal,Jil. 4, No.4,Muzium Brunei,him. 219.

35 SanibSaid 1987. “PembentukanKenajaanBruneiLama:HuraianTeoni Penghijrahan”,SeminarAntarabangsa:Bahasa,Kesusastenaandan KebudayaanMelayu, NegaraBrunei Danussalam,Universiti BruneiDarussalam,3—8 Ogos,him. 3.

36 Ibid.,hIm. 8.37 Syair Awang Semaun, (Tidakdinyatakannamapengarang,penerbitdantahunnya),him. 1.

16


Brunei keranabeberapafaktor. Pertama,Teluk Brunei merupakansuatutempat

yang begitu penting dan segi pertahanandan petempatan.Keadaanmi wujudkerana Teluk Brunei dikelilingi tanahtinggi yang berbukit-bukit terutamadikawasanKota Batu yang memberi perlindungandaripadaseranganmusuh. Ke-

dua, airnya yang cetek menghalangkapal-kapalbesar, terutamakapal-kapalmusuhuntuk menyerangBrunei denganserta-merta.SungaiBrunei juga hanyabolehdilayani kapal-kapalkecil. Sebaliknya,keadaanmi menyenangkanorang

Brunei membuatseranganbalasterhadappihak musuh. Bukti mi dapatdilihatdanipadakesanpeninggalansejarahyang terdapatdi Kota Batu dilengkapi me-riam lama,semata-matasebagaikota pertahananorang Brunei. Selain itu, ter-dapatnyabeberapabuahpulaudi kualaSungai Brunei yang begitupenting dansegi kedudukannya.Pertama,pulau-pulaumi dapatmembeniperlindungandan-padaangin nibut. Umpamanya,PulauCermin danPulauMuara Besar,merupa-kan duabuahpulau yang menjadipenghalangutamaangin kencangyangbertiupdan Laut China Selatan.Selain membeniperlindungankepada orang Brunei,pulau-pulaumi juga merupakanpintu masukdansekatanbagi kapal-kapal ter-

utamabagipendatangyang ingin masukke Brunei.PendudukataupuakyangmendiamiTeluk Brunei mi padaperingkatawal

sukarditentukan.Mengikut al-Idnisi, beliaumengenalipendudukyang tinggal diTeluk Brunei sebagaiorangPaganyang berkulit hitam.35MenurutZakaryalal-Khazwini dalam tulisannyapada tahun 1253, pendudukyang tinggal di sini

adalahserupadenganorangDayak.39Kedua-duapendapatdi atasadalahbercanggahan.Begitu jugadenganpen-

dapatD.E. Brown. Beliautidak dapatmenentukandenganjelas bentukataurupapendudukawal in Walau bagaimanapun,beliau telahdapatmencaripenyele-saianberdasarkankesan-kesanarkeologidantinggalansejarah.4°

Mengikut pendapatBrown, pendudukawal Brunei merupakansuatu ke-lompok masyarakatyanghidup secaramudahsahaja.Merekabergantungpadahasil buruandan pertanian.Jika ditinjau danipadaketeranganmi, jelas kepadakita bahawakumpulanbangsaataupuakyanggemarberburubinatangbiasanyaialahpuakFunan.Sementaraitu, puakIban lebih gemanhidupdenganbercucuktanamdan menanampadi bukit. Puak Dusun pula lebih gemarmenanampadisawah.Kehidupankedua-duapuakmi bergantungpadapertanian.

Jika dikaji dalamSyair Awang Semaun,puakasal yang mendudukiTelukBnunei terdiri danipadaorang Sakai. Kenyataanmi jelas dilihat dalamnangkapsyairtersebutsepertiyangbenikut,

38 RobertNicholl, “Al-idrisi — The Islandsof Muja, Suma,Mayd and the islandof Cloud AD.1154”, Sources of the early History ofBrunei, him. 1.

39 Roberti Nichoil, “Ibn Al-Fakih—The Islandof Bartayil AD. 902”, ibid., hIm. 3.40 D. E. Brown, op. cit., him. 3.

17


“BersuapulaPatehBerbaiUntuk masukke negeriBruneiSembilanpuluh banyaknyaramaiSekaliannyaitu semuanyaSakai”

4’

Istilah SakaidalamSyair Awang Semaun,samaertinya denganDayak. KaumDayak di Bnunei bolehdikategonikankepadaduakumpulan, iaitu Dayak Daratdan Dayak Laut. Istilah Dayak Darat terdini daripadaonangIban, sementanaDayak Laut ialah pendudukyang hidup di pesisiranpantai atau sungai.Matapencanianmenekabengantungpadahasil tangkapanikan. Kenyataanmi sesuaidenganapayangdisebutkandandigambarkandalamSyairAwang Semaun

“Semapi kehulu habisdi tanggariBanyakberolehyu danpanPatihmemandangke kananke kinTerlalu patutdibuat negeri”42

Memandangkanpetempatanmerekadi Teluk Brunei, yang dekat denganLaut China Selatan,merekamahir dalam sebok-beloklaut. Jadi tidak hairanmenekami mahirdalambidangpelayarandanpendagangan.Biasanyapuakyanghidup dalamsuasanademikian dikenal sebagaiDayak Laut atau lebih dikenal

sebagaiorangMelayu.Mengikut pengkajianyang telah dibuat,hanyatujuh kelompok puakyang

diiktiraf sebagaiorang-orangMelayu Brunei. Mereka terdini danipadaorangMelayu Bnunei, Bisaya, Belait, Tutong, Dusun, Munut dan Kedayan.Daripadaketujuh-tujuh kelompok mi, puak Melayu Brunei merupakankumpulan ataupuakyang terbanyaksekali, berbandingdenganpuakyang lain. Menekamem-buatpetempatandan mendiamidi sepanjangsungai Brunei danTeluk Bnunei,khususnyadi KampungAyer. Merekamerupakanwanisyangsahsejakdulu lagihingga membentuksebuahkenajaanMelayu Brunei, setelahmemeluk agamaIslam. OrangMelayu Brunei tenkenaldenganadatdankebudayaanmenekasen-din. MerekahidupdalamIingkunganadatyangdiwarisi turun-temurunsehinggasekarang.

• SUSUN LAPIS MASYARAKAT MELAYU BRUNEI

MasyarakatMelayu Brunei terdiri daripadaberbagai-bagaipeningkatataugo-longanyangditentukanoleh adatyang sudahdisemaisejakdulu lagi. Mengikutkajianawal D.E. Brown, susunanlapis masyanakatMelayu Brunei terdini dan-

pada:

41 SyairAwangSemaun,op. cit., him I.42 Ibid., him. I.

18

SEJARAH. MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI

i. Raja-raja“Bertaras” (Anak-anakraja)ii. Anak-anakRajadan Pengiran-pengiran

iii. Ampuan (taraf ampuanadalah serupa dengangolongan Pengiran-pengiran.

iv. Awangv. Rakyatvi. Sakai

vii. Hamba(Ulun-ulun).

Susunlapis masyarakatMelayu Brunei mi sudahwujud sejak abadke-16lagi. Walau bagaimanapunapayang jelas di lihat danipadapembahagianyangdibuatoleh D.E. Brown itu, masihkurangjelas kenanapembahagiannyamasihbencampunadukdi antanasatudenganyang lain. Adalahlebih baik pembahagianitu dibuatdalamduaketegoriyang besariaitu:

i. Golonganyang terdini danipadakerabatdinaja,penginan-pengirandanpehin-pehin.(Pehin-pehinmenupakangolonganyang menerimagelan-an).

ii. Golonganyang tendiri daripadarakyatbiasayang hidup di bawah pe-nintah golonganatasan.Golonganmi menupakangolonganyangber-pendapatansederhana,yang berkhidmatdenganpihak kerajaanalanswasta.Golonganmi kalaudiistilahkandalammasyarakattnadisi, me-rupakangolonganyang taat kepadaraja.

Ditinjau danipadaskopmasyarakatBrunei,kedua-duagobonganmi tersusunbegiturapi, menjiwai struktunpolitik, sosialdan ekonomi Bnunei. Denganjalin-an adat tradisional,merekayang dikenal sebagaigolonganbangsawanadalahmerekayang terdini danipadagobongankerabatdiraja, penginan-pengirandanpehin-pehin.Golonganmi menupakangobonganyangmempunyaikuasadalamadatistiadat,yangmemonopolipenuhdalampemenintahantradisi. Golonganmijugadianggapelit yang benkuasasebelumdanselepasmerdeka.Mengikut HajiHashimHamid,menekainilah yang dikenalsebagai“elit tradisional”yangmen-jadi pemimpin berdasarkantradisi, ketununandan upacana.43Golonganyangmenjadipemimpintradisionalataubangsawandisebutsebagaigolonganpengi-ran-pengiranyangbertanas.

Golonganatasan(gobongannaja-najabentanas)menupakangolonganyangterdini danipadagolonganbangsawanyang dikenali sebagaikenabatdinaja— ber-ketununanasaldanpengiran-penginan.Mengikut kajian D.E. Brown, golonganmi padaabadke-18, dianggankansebanyak500 onang.Keteranganmi kurang

43 Haji HashimAbd. Hamid 1987. “Meiayu Islam Benaja;RantaiKesinambunganKebudayaanBrunei”, SeminarAntarabangsa,Bahasa,Kcsusastenaaandan KebudayaanMeiayu, UnivensitiBruneiDarussalam,3—8 Ogos,him. 35.

19


jelas benbandingdenganbilangan pendudukBnunei ketika itu. Walau bagai-manapunmengikut ramalanyang dibuat oleh beliau, di Kampung Ayen sajaterdapat kina-kina 2000 orang bangsawan.44Keadaanmi wujud disebabkankeutuhanpolitik Brunei yang sudahbertapaksejakBnuneimenenimakedatanganIslam. KeutuhanBrunei mi tidak dapatdmnagukanlagi, apabilakewibawaannyasudahpun teruji semasakedatanganSepanyolke negenimi yang bentujuanuntukmenyenangdan menaklukiBnuneipadatahun 1578. PercubaanonangSepanyolmi gagal disebabkanoleh perpaduanyang diamalkan oleh rakyat negeri miterhadapnaja dannegarameneka.Perpaduanmi lahin disebabkannasataatsetiakepadaraja, yangdijalin oleh adat istiadatyangmenjadi syaratpenting dalampemenintahantradisi di negeni mi. Adat istiadatsengajadiujudkan yang ben-tujuan adalahsemata-matauntuk memeliharadan mengukuhkaninstitusi beraja,apabila sultanadalahsebagaiketua neganasekali gus sebagaiketua adat danagama.

Istilah golongan“Penginan” menupakangelananyangdibenikankepadago-longan bangsawanyang biasanyamereka tendini danipada kerabat diraja.Sementanagolonganpenginanyang bukan benketununanbangsawandipanggil“PenginanKebanyakan”.Menekami jugamenupakangolonganpenginanyang ti-dak dikenal lagi jurai keturunanmerekadanipadaketununanasab. Keadaanmiwujud adalahdisebabkanolehpenkembanganmasa,pendudukdan sosial.

Golongan“Ampuan” menupakangolonganyang mempunyai status sosialyangagaktinggi jugadalam masyanakat.Mengikut D.E. Brown, golonganmimempunyai berbagai-bagaimasalahdanipada asal ketununanmeneka. Walaubagaimanapunmenekami digolongkanjuga dalamkategoni orang bangsawanpadaakhin abadke-19.45Contohnyadalamsatu-satuupacaradinaja sepertiupa-canapenabalananak-anaknaja (Penpuspaan)atan perkahwinandiraja, golonganampuanmi ditugaskanuntuk membawaatau menyendangpenalatan keleng-kapandinajayangdipenlukandalamsesuatumajlis tensebut.Umpamanyameng-angkatusunganataukenderaandiraja.

GolonganAwang-awangadalahgolonganyang tendekatdenganistana.Me-reka mempunyai kedudukanyang tinggi dan tenhormatdalam masyanakatBrunei.Kebanyakanmerekadibeni gelaranataupangkatolehsultan.

Golongankeduaataugolonganrakyat biasa.Golonganmi merupakango-longan yang tenbanyakdalam masyarakatMelayu Bnunei. Lebih tegas lagimerekayangtidak mempunyaiapa-apagelanansepentigobongandi atas.Secaraumumnyaorang Melayu Bnunei memanggilgolonganbiasami denganpang-gilan “Awang” bagi lelaki dan “Dayang”bagiwanita.Walau bagaimanapungo-longan bangsawanataugolonganpenginanbiasanyamenyebutataumemanggil

44 D. E. Brown,op. cit., him. 14.45 D. E. Brown 1972, “Ampuan in Brunei,”Brunei Museum Journal,Jil. 2, Bil. 4, hIm. 207.

20


anak-anakmerekadengangelaran“Awangku” bagi anaklelaki dan“Dayangku”bagi anak penempuan.Istmlah “Awangku” dan “Dayangku” dibenikankepadaanakgolonganbangsawanyang belum berumahtangga.Apabila merekasudahberkahwinpanggibanmi sudahtidak dipakai lagi. Mereka akandipanggil“Pe-ngiran” sama ada dia lelaki mahupun penempuan.Berlainan halnya denganonangbiasaistilah “Awang” dan “Dayang”tidak berubahwalaupunmenekasu-dahbenkahwinatautidak. Panggilan“Awang” dan “Dayang”mi merupakanisti-lah umumuntukmemanggilnamaseseorangsamaadadia dikenali atautidak.

Secarakeselunuhannyatingkatsosialgolonganmasyarakatbiasaboleh dika-tegonikankepadabeberapakelompokatau puak. Merekaterdini daripadaorangMelayu Brunei berketununanbiasa,Belait, Munut, Bisaya,Dusun,KedayandanTutong.

PadakeseluruhannyaorangMelayuBrunei (biasa),adalahberagamaIslam,tetapi tidak semestinyaorang-orangyang tinggal dan bercakapMelayu sertaberagamaIslam,dikategorikansebagaiorangMelayu Brunei.WalaupunmerekabenagamaIslamdan berbahasaMelayu sertabergaulmesradenganorangBruneisendini,merekabukanlahdiistilahkansebagaiorangMelayu Brunei.ContohnyaialahorangIslam yangtinggalataudiam di pantaibanatdi sebelahutana,dikenaldengannamaorang Bajau, Melanau,Sulu dan lain-lain. Jadi untuk mengesansiapakahyang dikatakanonang Brunei walaupunmerekaberagamaIslam ataubenbahasaMelayu perlu dilihat daripadabeberapaciri-cininya yang tertentu.Umpamanyacaramerekaberbahasa,berpakaiandancaramerekahidup adalahberlainandenganpuak-puakyang tensebutdi atastadi. Contohyangjelas sekaliialah penggunaanbahasaash Melayu Brunei. Bahasaash Melayu Brunei tentusajabenbezaloghatnyadenganbahasaMelayu orang Sarawak.OrangMelayuBnuneiakanmenyebutnyadenganbetul dandapatdifahami denganmudaholehmereka.

Kebanyakanorang Melayu Brunei tinggal di bandarterutamadi sekitanKampung Ayen. Mengikut laporan Dr. Hoops, seorangpegawai perubatanNegeni-negeri Selat yang telah pernah melawat Brunei pada tahun 1920melaporkanbahawa“Two-fifths of thetotal populationof BnuneiStateinhabitsthe capital town of Brunei,well styledthe Venice of the East: for 777 of thehouseswithin the town limits, containing7623peopleare raisedon piles in themid streamshallowsof theriven”46

PuakKedayanmenupakansatunamayang dibenikankepadapuak ash yangtinggal di kawasansebelahdarat(pedahaman).Menekamencanipenghidupande-ngan caraberpindah-randahtenutamadi kawasansebelahbanatBrunei terutamadi daerahTutong.47Mengikut Winsteddalambuku ClassicalMalay DictionarymengatakanbahawaperkataanKedayanadalahtimbul danipadaperkataanJawa

46 AnnualReportStateof Brunei,1921, hIm. 6.47 Annual Report StateofBrunei, 1910, him. 13.

21


yang bermaknaretainer.45Sementarapengertianyangdibenikanoleh KamusDe-wan, perkataanKedayanbenmaknapengiringatau hamba.49Mengikut BantongAntara, orang Kedayanbenasaldan Jawa, Indonesia.Merekadijangka tiba diBrunei semasapemenmntahanSultan Bolkiah di kawasanJerudong.5°Kadang-kadangorangKedayanmi dipanggiljuga sebagaionangdusunkampungsebabmerekatinggal di kawasanpenkampungan.Sepertijugadenganonang SakaidiTanahMelayudanonangChin di utaraBurma,carapenghidupanorangKedayanadalahbenladang.Menekabenpindah-randahapabilatanahyang menekatanamitidak begitu subun.Dan segi ekonomi pekenjaanmenekami adalahmembazir.5’Memandangkanpuak Kedayan mendiami di kawasanpedalaman,padaawalabadke-20menekadipanggil “RajaDarat” walaupunnamami sudahdimansuh-kan.Namami wujud keranamerekatelahmenguasaisebahagianbesankawasantanahdi pedalaman.Jadi adalahsukan bagi onang luan untuk menenokatanahtensebut,tanpamendapatkebenarandanipadamereka.Buktinya padatahun 1909kedapatanonang Enopah yang cuba membukatanahuntuk perladanganbagimenanamgetah di kawasan mereka.Keadaanmi menyebabkansebahagianorangKedayanmenentangpenenokaantanahmeneka.52

OrangKedayanjugaterkenaldenganadatdan tradisi menekaturun-temununiaitu upacara“makan-taun”yang diadakansetahunsekali.Keseluruhannyakon-sep “makan-taun”adalahsatupestamakansecanabenamai-namaiyang diadakansetahunsekali.Biasanyamerekaakanberkumpulbenamai-namaiseluruhkam-pung sebagaimenandakankesyukunansetehahselesaimenuaipadi.

Kaum Murut, Dusun, Bisaya, Belait, dan Tutong diistilahkan oleh D.E.Brown sebagaionangPagan.53Dan segi kenakyatanmenekami juga diiktinaf se-bagainakyatBrunei, yangbenketununanMelayu. Puak Melayu Belaitmenupakanpuak ash yang tinggal di daerahBelait. 99 peratusdanipadamerekamemelukagamaIslam danmenggunakanbahasapentuturanloghat Belait. Puak MelayuBisaya pula mendiami daerahTembunongdan di kawasanpedalamandaenahBrunei Muara. Mengikut Haji Hasim Hamid jumlah bilangan merekaadalahkina-kina4000onang.Merekamengamalkankepencayaanyang diamalkanolehnenekmoyang merekaiaitu Pagan.Bahasayang merekagunakanialah dialekBisaya.54Sementanapuak Tutong, merupakanpuakyang tinggal di daenahTu-tong. Menekajuga samasepentipuak-puakyang lain menggunakandialek me-reka sendini iaitu bahasaTutong. Padakeseluruhanmenekaadalahbenagama

48 Bantong Antara 1985, “Puak Kedayandan masalahTerminologinya”, Berita Muzium,Jii. 7,Bii. 1. Jan.—Jun,hIm. 43.

49 Kamus Dewan, DewanBahasadanPustaka,Kuaia Lumpur.50 BantongAntara,op. cit., hIm. 43.51 AnnualReportStateofBrunei; 1910,him. 1352 Ibid., him. 13.53 D. E. Brown, op.cit., him.6.54 Haji Hashimbin Abd. Hamid,op. Cit., him. 11.

22


Islam danmengamalkankebudayaanMelayu.Tingkat sosial yang paling nendah sekali ialah golongan “Hamba” atau

“Ulun”. Golonganmi sudahwujud sejakawal lagi iaitu sejakBnuneimengamal-kan sistemberaja. Dalam sistem mi rakyat biasanyamempenhambakandinmenekakepadaraja, walau bagaimanapuntidak semuanyadiistilahkansebagaihamba.

Mengikut pengkaji-pengkajiBarat, golongan yang dikategonikansebagaihambami dibahagikankepadaduagolongan.

1. Orangyang berhutang— diperlakukansebagaihamba2. Orangtawananatautebusan.

Golonganhamba di Brunei dipanggil “ulun”. Boleh dikatakangolonganhambapadahan mi sudahtidak wujud lagi, keranagolonganmi sudahtenhapussedikit demi sedikit. Lebih-lebih lagi padazarnanBnunei sudahmenenimáSis-tern Residendan terpisahnyaBrunei danipadawilayahSabahdan Sarawak.Per-pisahanmi sekali gus telah membebaskanmerekayang digolongkansebagaihamba.55Terhapusnyagolonganhambami juga adalahatasusahaSultan OmanAhi Saiduffin II sendini yang membebaskanperhambaandan negeni mi. Tam-bahanpula British juga menghapuskanamalanperhambaandi negeri mi padatahun1845.

Kedatanganorang Banal menyebabkanbebenapaperubahantelah berlaku,.majhis duduk bersila tidak lagi diadakan. Majlis mengadapdiadakan secaramoden yangmenggunakankerusi khasmengikuttanafdankedudukanmasing-masing.

• PENTADBIRAN TRADISI BRUNEI

Sistempemenintahan,ekonomidansosialBrunei padaawalabadke-16dapatdi-numus berdasarkanfaktasejanahdan kajian tentanginstitusiBrunei yangdibuatpada tahun-tahunselepasitu. mi disebabkankerana apajuga sistempolitik,ekonomi dan sosialyang wujud padaabadke-18 atau abadke-19 sudahpastisekunang-kurangnyahampir sama dengan sistem yang wujud pada zamansebelumnya.

SebelumkedatanganBanalpadaawal abadke-16, Bnuneiadalahsebuahne-geni yangsudahmempunyaiorganisasimasyarakatyang teratundan lebih korn-pleks sifatnyadanipadarnasyarakat“pagan”Borneo.Sisternpohitik, pentadbinan,ekonomi danketentenaannyasudahmencapaike peningkatyang tinggi. DenganpengislamanBnuneidan adanyaperhubungandagangdenganneganaChinaserta

55 D. E.Brown, op. cit., him. 17.

23


lawatansaudaganArab-Chinadan Portugisketika itu, kerajaanBrunei bertam-bahmakmun.

PadazamanpernenintahanSultan Bolkiah, iaitu padazamanBnunei men-capaipuncakkegemilangannyatelah wujud suatupenadabanyang maju denganinstitusi tententu bercinikan campuran Hindu dan Islam. Sistem sosial danundang-undangnegeni berdasarkanHukum Kanun Brunei dan Islam. Dalammenjalankantugasnya,sultandibantu oleh majlis pembesartenkananatauWazinBerempat.Mereka mi dikenal sebagaiPengiranBendaharayangbentanggung-jawab sebagaiPerdanaMenteri dan PenginanTemenggungsebagaiMenteniPenangdanTentenamerangkapKetuaTurus AngkatanLaut sentabentanggung-jawabuntuk membicanakankes-kesjenayahdanawamdi bandanBnunei.56Ke-dua-duajawatan wazir mi rnerupakanjawatan pembesaryang terawal dalarnpentadbiran tnadisional Bnunei. Selepasitu, pada masa pemenintahanSultanMuhammadHasanpadaabadke-17,dua lagijawatanwazir dicipta, iaitu Pengi-ran Di-Gadong sebagaiPenyimpanMohor dan CanselonPerbendaharaan;danPengiranPemanchabenfungsisebagaiSetiausahaDahamNegeni.57Di bawahWazin Benempatmi tendapatkelaspegawaiyang bergelarCeteriayang terdinidanipadaOnangBesarLapan, iaitu PengiranSyahbandar,PadukaTuan, Maha-raja Dinda, SumaNegara,KumaIndera,Si RajaMuda, Setia NegaradanPermaPutena.Antanajawatanyang tenpentingialah PenginanSyahbandanatauselaludisebutSyahbandansahaja.Syahbandanbertanggungjawabterhadapdagang-sen-ten,onang keluarmasuk,pelabuhandancukai-cukaipelabuhandi Brunei.55Dibawah wazir danceteniaterdapatkelasmenteniyang dipihih daripadagolonganrakyatbiasasepenti ketuakampung.Kelasmi terdini daripadaenambelasorangmenteni.

Sebenannyasultantidak dapatbertindaksendinidalamsemuahal melainkanbermesyuaratdenganWazir Berempat.mi disebabkandalam semuaperkara,tandatangandanipadasekunang-kurangnyaduaorangpembesaritu adalahperlubagi mengesahkansesuatusuratpenjanjian.Pembesar-pembesanmi mempunyaikuasapolitik yang agakbesankeranapandangandan nasihatmenekaselalu di-minta oleh sultanyangmemerintah.59DanipadagambaransistemOnangBesarEmpat,Lapandan EnamBelas,terdapattitik-titik persamaan(walaupunfungsi-nya mungkmnberbeza)dengansistempemerintahandi Melaka. DalamcatatanPigafetta,adadisebutkangelanangabenon,tetapi fungsinyatidak dinyatakande-nganjelas.Mungkin gabenoryangdimaksudkanitu ialah bendahanayangben-tanggungjawabmenyusunacara-acanasambutandanmenjadituannumahkepada

56 W.H. Treacher 1889. “British Borneo: Sketches of Bnunei, Sarawak,Labuan and NorthBorneo”, JMBRAS.No. 20, him. 37.

57 Ibid.58 Ibid.59 S.St.John 1862. Life in theForestoftheFar East.London: Smith EidereCo., Jii. ii, him. 245.

24


rombongan Pigafetta. Kemampuan gabenor memberi tetamu makan denganmenggunakansuduemasdan memihiki kaki him perakitu sudahmenunjukkankekayaangabenorsendiri.

Sebagairnanamasyarakattradisi di Asia Tenggana,khususnyadi negeni-negenirnaritirn, golonganpemenintahBrunei bergantungpadapendapatandan-padapemihikantanahdan perdagangansebagaisumber hasil. Pernihikantanahbukan sahajasebagaisumberkehidupan,malahsebagaiasaskekuasaanpohitik.Benhubungdengantanahdan rakyat, biasanyapemilikan dibahagi kepadatigajenis, iaitu Kerajaan,Kuripan danTulin atau Pusaka.6°Antara ketiga-tigajenismi, pemihikan Tuhinhanyaboiehdiwarisi oleh orangbesarataurajasecaratidakrasmi.Tuhin (private hereditarydomains)adalahmehiputi hak-hakpenghasilantenhadaptanah-tanahjenis itu tetapi hak kedaulatantanah itu terletakdalamtangan sultan, Hantapemihikan di bawah Kerajaanhererti menjadihak negana(crown property)dan sultanberhakmemungutcukai sehagibagindamendudukitakhta.Jikabagindamangkatataujawatandilucutkan,makadengansendininyahak memungutcukai itu bei-tukarkepada sultanyang baru. Kuripan pula me-rupakanpemilikan hartayangdikuasaiorang besaratau pegawai-pegawaiper-khidmatanawam(khususnyawazir). Kuasapemihikanitu dibeni semasamerekahidup, iaitu ketika merekamemegangjawatantertentu.Jikapegawaiitu mening-gal dunia,makahak rnilik itu akantersenahkepadapihak pemenintahsehinggapegawaibaru dilantik. Hak milik kunipan berdasarkanjawatan dan bukannyawarisan.Tentanghal in Tarling dalamkajiannyamenuhis,

“The Sultanand the main officers were supportedby the assignmentof parti-culardistricts, generallynamedafter therivers which flowed throughthem, asappanagesof office, calledkerajaan in thecaseof thesultan andkuripan in thecaseof the wazirs andothers. This stoppedshort of feudalism, since the pro-perty in suchdistricts was not hereditary.But many otherrivers weretulin orpusaka,private inheritableproperty. Such might be in the handsof thosewhoalso held office. But somepengiranswho held tulin districts could be strongenoughto challengea sultan who was personallyweak or by accidentof in-heritanceunable to add to his kerajaanrevenuesthe resourcesof large tulinproperties.”61

SurnberhasHlain yangpenting di Brunei ialah perdagangan.Berkaitandenganhal mi, Brown telah membicanakandenganjelas dan memberi tiga ciri utamaperdaganganBnunei. Pertama,perdaganganbarang-banangeksporttendini dan-padakeluaranbarang-baranghutan, bahan makanandan logam. Kedua, per-daganganbanang-barangimport kebanyakannyaadahahkeluananyang telahsiap,

60 W. H. Treachen1889. “British Borneo Sketchesof Sanawak,Lahuan and North Borneo”,JMBRAS, No. 20, him. 37.

61 NicholasTarling 197i. Britain theBrookesandBrunei.Kuala Lumpur: OUP, hIm. 4—5.

25


kain-kaindan tembikan.Ketiga, pendagangantertakluk kepadapentadbiranpu-sat. Brown menyimpulkan bahawaekonorni Brunei bergantungpada perda-ganganberbentukeksportbarang-barangmentah.62

Kepentinganperdaganganmi dapatdihihat daripadajawatansyahbandardannakhodayang wujud dalamrnasyarakatBrunei. Jawatansyahbandanmerupakanjawatan penting dalam susunanpentadbiranOrangBesar Lapan ataucetenia diBrunei. Di sampingbertanggungjawabkepadaorangasing,syahbandarjugaher-fungsi rnengawaspedagangasingdancukai pelabuhandi ibu kotaBrunei. Nak-hodapulaberfungsisebagaijeragandanjurumudi. Kawalanperdaganganseba-hagian besarterletakdalamtanganorang bangsawan.63Tetapi kehicinan kawalan

dan keberkesanannyabengantungpadaataudekatnyasesuatudaerahyang di-tadhin. Jikadaerah itu jauh maka kawalanperdagangandankutipan cukai her-gantungpuhapadapenananpegawai-pegawaitempatandanejen rneneka.Pega-wai dan ejen mi biasanyabukan danipada golongan bangsawan.Sekiranya

daerahitu dekat, rnakaprosespengawasandagangandankutipan cukai berjalandenganhicin dandi bawahpengawasanbangsawanitu sendini.

Perdagangansebagaisumberhasil Brunei bukan sahajapenting dan segiekonomi malahjuga dan segi politik. Pendapatanyang diperolehdanipadahasilperdaganganmenentukan kedudukan politik pembesarkenanabiasanyapen-dapatanitu dibahagi-bahagikalikepadapengikut mereka.Oleh sebabitu, jikaperdaganganrnaju makapendapatanakanbertarnbahdanmi diikuti pula denganpenambahanpengikut.Jika pengikutbertambah,makabertambahkukuhlah ke-dudukanseseorangpembesar.Jika perdaganganmerosotmakaakanmenjadiSe-bahiknyapula,pendapatansemakinkurangdanpengikutbenansurhilang.

Kerajaanataunegeridalam istilah tradisi tidaklahditentukandenganbatas-batassempadanpohitik sepertiyangdiketahuisekanang,tetapiia ditentukanohehbatas-batassungai, banjananbukit atau gunung. Batas-batasinihah merupakan

sempadansernulajadi bagi menentukansesuatuwilayah atau daerah. Malahsungai sendiri dapat menentukanbatas-batasbahagian atau kawasanyangtertentu,urnpamanyaulu dankualasungaiitu sendiri. Kuala Sungai ataupeng-kalan merupakantempatpensinggahanyangpenting bagi sesebuahnegeniatauwilayah, keranaianyabolehdiiktiraf sebagaipintu masukbagisesebuahnegeri.

Untuk menyenangkanpentadbirannegeri,bagindatelahmembahagikanne-geri Brunei kepadabeberapadaerahatauwilayah. Pembahagianwihayahmi se-benarnyasudahwujud sejakabadke-13 lagi.

Di setiap wilayah tadi ditadbirkan oleh wakil-wakil baginda, biasanya

disebut“Pengiran”. Gohonganinilah yangdiamanahkanoleh bagindauntuk me-ngutip cukai sebagaihasil pendapatannegara.Jadi segalahartayang didapati

62 D. E. Brown. ‘II’. (it.. hIm. 133.63 Ibid.

26


danipadadaerahberkenaanyangdigunakanoleh pembesar-pembesaratauwakilsultantadi dipanggil “Kunipan”. Hantami hanyasahdigunakanoleh pembesar-pembesanberkenaanselagidia memegangjawatantersebut.Apabila behiauben-saraatau tidak lagi memegangjawatantersebut,hartaitu bukan lagi haknya.Harta itu akanjatuh kemudiannyakepadapegawai banu yang memegangja-watantensebut.64

Sementanaistilah tulin pulaadalahhartawanisanyang tidak bolehdipindahmihik. Harta mi tetaprnenjadi mihik siwanis. Bagi onangBrunei ia diistilahkansehagaiharta rakyatjati atau tulin. Perkaratuhin mi telahbanyakmenimbulkanmasalahkepadapentadbirannegaraapabilaBritish campuntanganke ataspen-

tadbiranBnunei, terutamasemasaBnunei rnenerimasistemresidenpadatahun1906. ContohnyaperampasandaerahLimbang yang dilakukan oleh CharlesBrooke danipadakerajaanBnunei adalah dianggaptidak sah, walaupun bagipihak British ianyadianggapsah. Bagi pihak Brunei, pendudukasal Limbangtetapdiiktiraf sebagainakyatjati.65

Penginan-pengiranyang diwakilkan oleh Sultan adalahsernata-matauntukrnentadbirdi wilayah yang tertentuyang telah diamanahkan.Mereka sentiasadiawasi oleh pernbesar-pembesarBnunei khususnyaSultan, yang juga dilantikberdasankanketurunanyang sah dan rakyat negeri mi. Merekatidak bolehdi-lantik dan golonganonangyang mendatang.Harta-hartawanisanataujawatanmi biasanyatidak boleh dipindah milik tanpadipersetujuiahhi-ahli dan kaumkerabatsiwanis atausultan,keranasultanlebih berkuasamenentukandalamsoalpenselisihanwaris nanti.

Dalam bidang kuasa, setiap wakil yang diamanahkanmempunyai kuasayang sarnaantarasatu denganyang lain. Tetapi bidang kuasamerekatidaklahsama seperti kuasayang dimiliki oleh sultan walaupunmenekamernpunyaikuasayangpenuhke ataswilayahyang rnerekakuasai.Bidang kuasami bukansajadalamsoal mencukaitetapijuga dalam soal hukum-rnenghukumke alaskesalahananakbuah merekaseperti hukum bunuh,jenayahdan sebagainya.Bidang kuasayangdirniliki oleh merekami cukupterbatas.Menekarnestihahrnernintakebenarantenlebih dahulu daripadasultan sebelumrnenghukumataumengambilkeputusanke atasanakbuahrnerekaterutamadalamkesbunuhatau

seurnpamanya.Daripadakenyataandi atasjelaslahbahawadalamhubunganbidang kuasa

antarapernbesardengansultannampaknyakuasasultan melebihi danipadakuasa

pembesartadi. Seandainyatidak adakesenasiandi antarapembesarnegana,sul-tan tidak adapihihan yang lain selain rnenggunakanbidangkuasabagmndabagimenolak atau membatalkan sesuatukeputusan,sebab baginda berkuasadi

64 D. E. Brown, op. cit.. him. 80.65 Ibid., him. 80.

27


keseluruhandaerahatauwilayah.Jadi di sini sultanmempunyaikuasayang ter-tinggi, tenkecuahidi manadaerahyang sudahdiserahkan,bagmndatidak rnern-punyai kuasalagi ke ataswilayahitu.

Dalam bidang kuasapenyenahanwilayah, manawilayah yang hendakdi-serahkan,tenlebihdahulu mendapatpengesahandanipadabagmndauntuk men-dapatpengesahan.Pengesahanpenyenahanmi dibuatdalambentuk:

i. Penyenahandalambentukpenjanjianbertuhisdanii. Penyerahankuasadankedaulatan.

Danipadaperbincangandi atasjelaslah kepadakita bahawabidang kuasaantarawakil-wakil naja danbagindasendini terlalujauh perbezaannya.Dalarnhal mi bidangkuasayangdimihiki oleh seseorangpengiranataupembesarada-lah tenbataskepadakes-kesyang tertentu.Merekajuga tidak mempunyaikuasauntuk memindahmilik ataugelanankepadaoranglain tanpakebenanandanipadasultan,umpamanyamenyerahkansesuatuwilayahkepadakuasaasingsepertidiatas.Begitujugaperlantikanwakil-wakil yang barudidapatiwakil yang lamadidaerahitu sudahmeninggal.Maka penggantinyamestilahdisahkanoleh sultan.

Mengikut D.E. Brown, caraatausistempentadbirantradisi sepentiyangdi-amalkandi Bruneiadalahserupadenganseperti yang diamalkanoleh KerajaanJohon. Persamaanmi wujud adalah kenana adanya hubungan kekeluargaanantaraBrunei dengankerajaanJohoniaitu denganperkahwinandanpengislamanAwang Ahak Betataryang menjadi sultanyangpertamadi Bnunei. Begitujugahukurn kanunyang diamalkandi Bnunei adalahhampmn serupadenganhukumkanunMelaka.Bukan itu saja, cini-cini gelaranpembesar-pembesanBrunei tidakjauhbezanyadengancanagelaranyang dmgunakandi Melakaataupundi Johor,misalnyanama-namagelaransepert~Temenggung,BendahanadanSyahbandan.66

Tujuan bagmndamelantik pembesan-pembesaryang tensebutdi atas tadiadalah semata-matauntuk mehicinkanpentadbirannegana. Cara penlantikanmenekaadalahmelalui adatistiadat ataupungelaranherein yangkhususkepadagolonganbangsawan.Sebelumseseonangitu digelar ia terlebihdahuludiselidikiasal-usulketurunannya.67Setelahselesaidisiasat barulah upacaramengagai(rnembenitahubahawaia akandigelar). Setiaponangyanghendakdigelan mesti-lah mempunyaijasa-jasayang tententudanmempunyaikelayakanyang sesuai.Misalnya seonangyang hendakdigelanitu sangguprnenjahankanpekerjaanyangakan dipikulnya. Mempunyai pengetahuandan kebijaksanaandalam adatistiadat danundang-undangnegeni, taatsetiakepadasultandan negara.Perkanayanglebih pentingbeliaumestilahmempunyaisikapmengambiltahu hal ehwalkebajikanrakyat.65

66 Ibid., him. 87.67 P. M. Yusuf, “Adat istiadatDiraja BnuneiDanussalam”,BruneiMuseumJournal,him. 64.68 Ibid., him. 64.

28


Biasanyaorangyangdigelar itu terdiri daripadakerabatdi raja sepertiPe-ngiranPerdanaWazir*, PengiranBendahara,PengiranDi-Gadong,PengiranPe-mancadanTemanggongtermasukCeteria4, 8, 16 dan32. Sementaramenteri-menteri,menteriagama,menteri dagangdanmenteri istana,merupakangolong-an yangdilantik ataudigelar samasepertigolonganceteriadi atas.Sebaliknyamenteridarat,ketuakampung,penghuludilantik adalahmelalui pegawaidaerah.Gelaran mi tidaklah berciri seperti menteri-menteriyang lain. Gelarantidakberciri mi termasukjuga gelarankepada mudim, panglima,hulubalang,pah-lawan,patih dandamong.

Seperti yang sudahmakium, sultan sebagaiketua negaraadalahmenjadiwakil kepadarakyat yang telah mewakilkan dan menyerahkankuasamerekakepadaraja. Raja akanmenjadi turus negarabagi mengawasidanmenjalankanpentadbirannegaradenganberlandaskanhukum “Kanun”, “sara”, “Resam”dan“adat istiadat”.69Sultanbiasanyadipilih daripadaputeraraja, biasanyaanakga-hara(yang tertua).Tahap anakgahara,akandipilih berdasarkanperaturandanadatistiadatyangtertentu.

Dalam hubungan antara rakyat denganpemerintah, sultan tidak bolehmenzalimi rakyat dalam mentadbirnegara,begitulah sebaliknyarakyat tidakbolehmenderhaka.7°Bagindasendiri mestilahpatuhkepadaundang-undangter-utamaundang-undangIslam, sebabbagindasekaligussebagaiketuaagamadannegara.Seandainyami berlakumakasultandianggaplemahdi depanmatarak-yat. Sultan sebagaiseorangpemerintahtidak akandapatberdiri tanpa dibantuoleh para pembesar(kerabat di raja), iaitu Wazir-Wazir, Ceteria-ceteriadanMenteri-menteri.Merekami merupakansatu rangkaianyang sentiasabekerja-samadi antarasatu denganyang lain. Walaupunistilah raja danraja-rajame-

rupakanistilah yang hampir samatetapiraja danraja-rajatetap berbezameng-ikut fungsi masing-masing.Kenyataanmi dapatdibuktikan daripadakenyataanyangdibuat oleh D.E. Brown. Mengikut beliau istilah raja atau sultan adalahkepala negara atau pemerintah, sementararaja-raja adalah kelompok yangdiistilahkan kerabat diraja. Kedua-duanyadapatdisatukan sebagaiketurunanraja bertarassebabada masanyamerekami dapatdilantik menjadi raja atausultandengansebab-sebabtertentu,mahupunketiadaanraja atautidak adaanakraja yang gahara.7’ Sementaragolongan menteri dan pengiranmerupakango-longanyang taat setiakepada raja. Mereka dilantik dengangelaran yang ter-tentu,merupakansatufaktor yangpentingdalampemerintahantradisi.

Golonganyangberkhidmatuntuk raja dipanggil hamba(ulun). Sebenarnyaistilah hambaatauulun tidak lagi wujud padahan i, sebabsistemperhambaan

* JawatanPerdanaWazir wujud daiampemerintahanSOAS III.

69 Ibid., him. 43.

70 Ibid., him. 44.7i D. E. Brown, op. cii., him. 90.

29

SEJARAH 8RUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

sudahpun dihapuskan.Walau bagaimanapunpadazamanpemerintahantradisi,golonganhambami boleh dinaikkanke taraf biasaiaitu menjadigolonganke-banyakan(merdeka). Kategori mi diistilahkan sebagaidiperkayakan.

72Merekayangdiperkayakanmi akan dilantik samaada dalamgolonganmenteri, hulu-balangataupegawai.

“Wazir”, merupakantahapatau peringkat keduaselepassultan yang di-anggapmempunyaikuasatertinggi dalamsusunanpembesarnegaradan adatistiadatnya.73Mengikut PengiranYusuf, ada4 wazir yang terpenting,yang ber-pengaruhdalampemerintahtradisi. Pertama,PengiranBendaharaSen MaharajaPermaisuara,yang dianggapsebagaiPengetuaPemerintahAgong Yang Ter-tinggi untuk menjalankankuasasultan. Kedua, PengiranDi-Gadong, menjadiPengetuadalam hal ehwal kewangan. Ketiga, Pengiran PemancaSahibulRae’wal Mashuarat,bertanggungjawabdalam hal ehwal urusanpemerintahandalamnegeni,dankeempat,ialah PengiranTemenggungSahibulBaharmenjadiPengetuayang.Tertinggi dalamhal ehwal ketenteraanlaut.74

Kalau diistilahkanpadahan mi keempat-empatjawatantersebutmerupakanempatmenteniyangmemegangempatjabatansepertiPerdanaMenteri, MenteriKewangan,Menteri Hal Ehwal Dalam Negeri danMenteri Pertahanan.Tetapiistilah dalam pemerintahantradisi begitu terhad sekali dalam situasi yangtertentusajadengandiawasioleh sultan.

Di kalangankeempat-empatwazir tadi, PengiranBendaharalahmerupakanwazir yang paling terdekatdengansultan, sebabbeliau dianggapsebagaiPer-danaMenteri, yang biasamemegangjawatan sultan,apabilasultan beradadiluar negeriataumangkat.

Mengikut D.E. Brown, di bawahPengiranBendaharaada 8 ceteria ataupembantuyangamatrapathubungannyadengansultan.75PendapatDE. Browndilengkapkanlagi olehPengiranMohd. Yusofyangmengatakansebelum8 cete-na terdapat4 kepalaceteriayangpenting.Pertama,Pengiran SyahbandarSahi-bul Bandar.Kedua, PengiranMaharajaLela Sahibul Kahar. Ketiga, PengiranPedukaTuandan keempatialah PengiranMaharajaAdinda. Selepasitu barulahadaceteria8 dan 16.

Secarakeseluruhannyatugaskeempat-empatwazir itu berhubungkait anta-ra satudenganlain, sesuaidengantugasmasing-masing.Contohnyadalamhal

ehwal dalam negeri,adatistiadat di bawah tanggungjawabPengiranPemanca.Bahagianpertahanantertakiukdi bawahpengawasanPengiranTemanggung.Be-liaulah yang menentukankeselamatandan keamanannegaradan kesejahteraanrakyat,cerukrantaudaerahyang dikuasaloleh Brunei. Begitulah halnyadengan

72 Ibid., him. 9073 P. M. Yusuf, op. cit., him. 45.74 Ibid., hirn.45.75 D. E. Brown,op. cit., him. i09.

30

SEJARAH,MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEL

memberi kewangan yang diselengganakanoleh Pengiran Di-Gadong. Satukeistimewaan Pengiran Di-Gadong, beliau juga bertugas menjadi PengetuaTentinggi dalamhal ehwal ketentenaandan pemerintahannegara-negarayangditakluki. Dua tugasyangserupami juga dijawat oleh PengiranTemenggung.Tugas demikian hanya akan dipegang oleh Penginan Di-Gadong setelahPengiranTemenggungmenyelesaikankerja-kenjabeliau dalam penaklukan.76Dan apa yang dibmncangkantugas keempat-empatwazir tadi tidak lepas diantarasatu samalain, merekasaling bantu-membantu,di sampingtugasyangkhasyangmerekapegang.Buktinya selaindaripadaPengiranTemenggungyangbentanggungjawabdalam hal ehwal ketenteraan,PengiranTemenggungjugamerangkaptugas-tugassebagaihakim dan juga sebagaimenteri perhubungandanpenerangan.Begitu jugadenganPengiranDi-Gadong.

Selainwazir sebagaipembantusultan,ceteriajugamenupakanjawatanataugelaranyang memainkanperananpenting dalammenjalankanjenterapemerin-tahan tradisi. Mengikut PengiranMohd. Yusuf ada tiga kategoni yang diisti-lahkansebagaiceteria:

i. KepalaCetenia4ii. CeteriaBesar8

iii. CeteniaPengelasan16iv. CeteriaDamit 32.

Kepala Ceteria4 menupakanjawatan yang penting berbandingdenganceteria-ceteriayang dibawahnya.Mereka yang memegangjawatanCeteria4adalahtendini danipadaPengiranSyahbandarSahibulBandar,PengiranMaharajaLela Sahibul Kahan, PengiranPedukaTuan dan PengiranMaharajaAdinda.NamaSyahbandarmemangtidak asing lagi dalam mana-managelarandi Ne-geni-negeniMelayu, terutamadalamsejarahnegeniMelaka. Dalampemenintahantradisi Bnunei, Pengiran Syahbandarbertugas untuk mengawasi hal ehwalbandanterutamahal ehwalperdagangandankebajikansaudagaryangberniagadi negeri itu.77

Keseluruhannyakepadaceteniasepentiyangdisebutkanadalahsebagaipem-bantukepadawazin-wazir 4. Begitu juga dengantugasCeteniaBesar 8, 16 dan32. Apayang lebih ketarawazin-wazmr4 mi membahagikantugas-tugasmerekakepadakeempat-empatgolonganceteniasebagaimelicinkan tugasmereka.Se-mentarasultanadalahsebagaipenyelarasdanpenaungjenterapentadbinantradisi.

Bahagiankedua yang menjalankanjentera pentadbirantradisi ialah go-longanyangdipanggil Menteni-menteni.Menteni-mentenimi dapatdigolongkankepadalima kumpulaniaitu:

76 P. M. Yusuf, op. cii,, him. 45.77 ibid., him. 45.

31

SEJARAH BRUNE! MENJELANG KEMERDEKAAN

i. Menteri-menteri

ii. MenteriAgamaiii. MenteriDagangiv. Menteri Istanav. MenteriDarat.

Tujuan menteri-menteridilantik adalah bagi mengenangkanjasamerekayang teiah berkhidmat dengan sultan. Buktmnya dalam kumpulan menteri-

menteri, iaitu gelaranPehinDato PerdanaMentenimerupakangelaranyangdi-berikan kepadamerekayang berjasakepadasultan. Misalnya dalampemenin-tahan Sultan OmanAim Saifuddienibni Al-Sultan Alaiddin bagmndatelahpernahmemberikangelaran kepadaAll bin Muhammad,seorangMelayu yang telahdianggapsangatberjasakepadabaginda.78Antara tugas-tugasPehin Dato Per-danaMenteri ialah mengawasiperjalanaanpentadbirannegeni, adat istiadat,kanun,nesamdansara.Beliaujugadilantik sebagaihakim.

Begituiahjugadegantugasmenteri-menteriyang lain, sepertiMenteniAga-ma. Beliau bertanggungjawab tentangperjaianandanperkembanganAgamaIs-lam. Begitu juga denganjawatanMenteri Istanayang lazimnyadilantik khususmelaksanakankerja-kerjadaiamistana.7’ManakaiaMenteri Dagang,beniainantugasnyasedikit denganmenteni-mentermlain. Merekadiiantik dan bangsaCinadanIndia yangdiam di negeni in Tugasmerekaadaiahuntuk mengawasihalehwaldankesejahteraanorangCina danorangIndia yangbermastautindi negenimi.

GeiaranPehin merupakangelaranyang dibenikan kepadagolonganbiasa.Merekajuga memainkanperananyangpenting dalammenjalankanjenterapen-tadbirantradisi. Mengikut D.E. Brown, merekaberperanansebagaitali penghu-bung di antaragoionganatasan(sultan) dengangolonganrakyat biasa.8°Seba-gaimanajugadengangoionganmenteri-menteri,merekadiiantik memegangja-watanmi adalahsebagaimengenangkanjasamerekakepadapemerintahtradisi.

Goionganyangdiberi gelaranpehinmi pula biasanyamenekayang terdiri dan-padagolonganMenteri Agamasejerti PehinDatu Imam, PehinSifaja Khatib,PehinTuanImamdanPehinUdanaKhatib.

SelainjawatanPehinyangdiberikankepadaorangMelayu,jawatanatauge-laranPehinjugadiberikankepadagolonganorangbukanIslamyangterdiri dan-padaorang Cina danorangIndia. Tujuan gelaranmi diberikankepadamerekaadalahsebagaimenghormatijasamerekayangditugaskanmengawalhal ehwalbangsaasingyangbermastautindi negerii. UmpamanyaPehinDatoTemeng-gung gelaranyang diberikan kepadaorangCina yang menjadi ketuatertinggi

78 P. M. Yusuf,op. cit.. him. 45.79 D. E. Brown, op. cit., him. its.80 D. E. Brown, op. cit., him. uS.

32


bagi kaum Cina. Begitu jugadenganjawatanPehinKaptin Cina yangmenjadipembantukepadaPehin Dato Temenggung.Sementanaorang India dibenikan

gelaranPehinDato Saudagaryangjuga menjadi ketuabagi orangIndia. Inilahmerupakansatukeunikandalamcini-cini gelaranpemenintahantradisi.

Sementaragelaranyang paling nendahialah gelaran Jejenang,Penyurat,Patih danDamong.Merekaditugaskanmemegangjawatantertentudi kampung-kampungtempatkediamanmereka.Misalnya Jejenangadalahsebagaipenghu-bung antarasatu daerahdengandaerahyang lain. Mengikut Parnell,Jejenangadalah sebagaipemungutcukai.8’ Tetapi mengikut P.M. Yusuf Janang(bolehjadi Jejenangmengikut istilah D.E. Brown) bertugassebagaipemerhatihalehwal penaturanadatistiadat dalammajlis diraja.t2Danipadaduapengertianmisangatjauh berbeza.Jejenanglebih minip kepadaperkataanCanang.Canangadalahsejenisalat bunyi-bunyianyang dipalu. Biasanyapadazamanpemenin-tahan tradisi canangdigunakansebagaialat membenitahu kepadaorang ramaibahawaadabenitadan raja yang hendakdisampaikankepadanakyat. Jadipen-dapatD.E. Brown lebih tepatbahawaJejenangadalahsebagaipemberitahuanataupenghubungbenitaantararaja denganrakyat, kalauperkataanJejanangitusamaerti denganJanang.

JawatanPenyuratbermaknasebagaipenulis (wartawan),sementarajawatanPenyuruhadalahsebagaitukangsampaikan(pembenita).Mengikut D.E. Brown,

ketiga-tigajawatanJejenang,PenyuratdanPenyuruhmerupakanmerekayangbertugassebagaipenghubungantarasatudaenahdengandaerahyang lain. Lebihtegassebagaialatkomunikasipadazamanpemenintahantradisi.

Damong dan Patih merupakangelananyang diberikan kepadapendudukyangdiam di kampungair. Mengikut D.E. Brown, gelaranmi sudahujud sejakawal kedatanganIslam di Brunei lagi.K3 Sementaraitu mengikut P.M. Yusof,DamongadalahketuapuakSakai. Damongpula merupakanpembantukepadaPatihtadi yangbertugassebagaiketuapernbenitahuan.~4

Gelaran lain yang tidak begitu penting adalahsepertigelaran “Pengarah”yang bertugasuntuk mengarahkanarahan(titah) Sultan kepadarakyat biasa.“Panglima”ditugaskansebagaiketuaangkatanperang.Memandangkanjawatanataugelaranpanglimadalamistilah tradisi kurangberfungsipadahan i, pang-lima ditugaskansebagaipengawalsultandalammajlis adatistiadat yangbiasa-nyadiadakandi istana.Mengikut P.M. Yusuf, panglimaditugaskanmenjadike-palajalanapabilasultanberangkat.85

Padakeseluruhannyapemenintahantnadisi yangdiamalkandi Brunei sejak

8i D. E. Brown,Ibid., him. 117.

82 P.M. Yusuf, op. cit., him. 86.

83 D. E. Brown,op. cii., him. 117.

84 P.M. Yusuf, op. cit., him. 85.

85 Ibid.,him.45.

33


dulu lagi telahmenjadi sesuatuyang teradatsemata-matauntuk mengukuhkankesetiaanrakyat kepadaraja. Bagi orangBrunei raja adalahterasdan tonggaknegara.Raja menjadilambangdankuasayangtertinggi bagi menjalankanpeme-nintahanyangberdasarkanpadakanun,syarak,resamdan adat.Denganhalyangdemikian lahinlah penasaankesatuandanperpaduandi kalanganrakyat untukmenyerahkankuasamenekakepadanajadengansyaratrajatidak bolehzalimke-pada mereka.Kenyataanmi dapatdibuktikan danipadapendapatHaji HashimAbd. Hamid yangmengatakanbahawa“Persyaratantimbal balik inilah yangme-mungkinkanwujudnyajiwa ‘Pnimodial loyalty’ yangselamami belum lagi ten-cemar.~~KS

Untuk mengukuhkandan mempermudahkanlagi perjalananpemenintahantradisi, Brunei telah membentukdanmenyusundenganbegitu kemasadat isti-adatnya.Bagi melicinkan lagi pemenintahan,Brunei telah melantik beberapapembesarnegarasepertiyangtelah pundibincangkantadi, dengantujuan untukmempereratkanhubunganrakyat denganpemerintah,begitulahsebaliknya.Wa-

lau bagaimanapunianya tidak sunyi danipadapencemarandan pencerobohanapabila kemasukanBritish ke Brunei yang secaratidak langsungmengubahstruktursosialdanekonomiorangMelayu.

• LATAR BELAKANG SEJARAH EKONOMI BRUNEL

Brunei merupakansebuahnegaratua yang sudahwujud setandingkemasyhur-annya dengan Sniwijaya di Sumatera,Melaka di Tanah Melayu dan negeniChina. KewujudanBrunei sudahpun nampaksejakabadpertamalagi berdasar-

kan sumber-sumberCina danArab. KemasyhuranBrunei lebih menonjol lagiapabilaia mencapaizamankeemasanpadaabadke-l6 selepaskejatuhanMe-laka.

Sebagaisebuahnegarayang letaknyadi pesisiranpantaibaratBorneo,tidakhairan kalau Brunei menjadi sebuahnegarayang menjalankanaktiviti-aktivitiperdagangan.Tambahanlagi Brunei sudahpun mempunyaihubunganpolitikyangbegitu enatdengannegeniChina.KewujudanBrunei sebagaisebuahnegarapendaganganbertambahmeningkatdenganadanyahasil kapurbarus.

17Dengankemasyhurankapur barus inilah yang telah mengharumkannamaBrunei dimerata-ratatempatdengannamajolokan Negara Kapur BarusatauMountain ofChampor,selainnamaPoni-PunibagionangCina.

86 Haji Hashimbin Abd. Hamid i987. “Meiayu islam Beraja:Rantai KesinambunganKebudayaanBrunei”, Seminar Antarabangsa,Bahasa,Kesusasteraandan KebudayaanMeiayu, UniversitiBruneiDarussaiam,3—8 Ogos,him. 40.

87 Pokok kapurbarus tumbuhdi hutan-hutantebai tropika, terutamadi PuiauBorneo. Pokoknya

tumbuhdi tanah-tanahtinggi terutamadi alasbukit. HasHkapurbarusboieh diperoieh dengan

cara mengambiicecair yangseakan-akangam yang keiuardaripadarekahanpokok ml. Meng-

34

SEJARAH. MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI

Hubunganperdaganganantara Brunei dengannegeri China sudahlamawujud sejakabadketujuhlagi. Keadaanmi tenjadi adalahdisebabkanorangCinasudahtahu rahsiajalan laut antaranegeriChina dengankawasanAsia Tenggara.Merekatelahdatangke Brunei denganmenggunakanjong atautongkang,sam-

bil membawabarang-barangdagangansepenti emas,perak, sutenadan sutenatiruan yangberwarnawarni, kain jarang(kasa), sutenatebal, kain berwarnalimadan kain asap. Barang-banangyang dibawa danipadanegeniChina mi kemu-diannya ditukar denganbarang-barangtempatanseperti kapur banus, tandukrusa,timahhitam danputih, perhiasangantungyang berjeia,gelangtanganyangdiperbuatdanipadagading, gincu, mangkukataupining danipadakayu, tembikarhijau danlain-lain. PeniagaCina yang terkenalketikaitu ialahP’u-Lu-hsieh.55

ikut iaporanChau Ju Kua, kapurbarusmi boich diambii denganbermacam-macamcara. Orang

ash akan pergi ke hutan, terutamadi tempat yang di jangka banyak terdapattumbuhpokok

kapurbarus.Apabiia merekamenjumpaikayu yang dipcrcayaibanyak menghasiikankapurtadi

baruiahpokok itu di tebangdan dipotong-potong.Kayu-kayu yang dipotong-potongtadi akandibeiah-beiahuntuk mengeiuarkanhabiuratau“Plum FiowerCamphor”.

Hasil kapurbarusyangdiperoieh mi diasing-asingkanmcngikut mutunya. Pertama,kapurbarus

yang kurang mutunya dipanggii “Goid foot camphor”. Kedua, kapur barus berupapecahan

daiambentuk scrpihandipanggii “rice camphor”. Ketiga, kapurbarus yangbercampurdenganpeibagai serpihanyang dipanggii “grey camphor”. Manakaiakapur barus yang dibersihkan

daripadapotongan-potongankayu dipanggii “camphorchips”.

Padamasasekarang,pengusaha-pengusahakapurbarus akan memecahkanpotongan-potongankapurtadi menjadi potonganyang iebih haius,kemudiannyakapurbarus mi dicampurdengan

habuk-habukkayu. Kapur barusyangbercampurtadi akan dimasukkanke daiambekas.Biasa-

nya dimasukkanke dalam belana atau pasu besar. Lepasitu ianya akan ditutup agar tidak

dimasukioich udara.

Kapur barus yang digorengdenganarang,wapnyaakanbertukar daiambentukbungkah yang

dipanggii “Coiicct camphor”. Kapur barus yang dihasiikandcngancara mi biasanyadijadikanperhiasanoieh kaumwanita. Manakaiaminyakkapurbarus mempunyaihau yang sangatharum,

biasanyadigunakansebagaisetanggi(kemenyan)atauminyak harum.

Kcdua, caraiain untukmendapatkanhasHkapurbarusiaiahdengancaramenebangpokok kapur

barus tadi oleh orang-orangyang berpengaiaman,biasanyamerekaterdiri daripada orang

Punan. Muianya niereka mengesandengan cara menghidu batang pokok tadi untuk mem-

pastikanbahawapokok itu mengandungikapurharus. Kaiau didapati adahasH kapur barusdidaiamnyabaruiahpokok itu ditehang,kemudiandipotong-potong.

Sehcnarnyabanyak kawasandi PuiauBorneo yangdipcrcayai ditumbuhi pokok-pokok yang

menghas,ikankapur barus. Kenyataanmi jeias dihhat daripada tuhsanFr. Pedro Veiio S. J.yang menulis pada tahun i685 sewaktubehaumeiawatBrunei. Behauniengatakan“Likewise

with camphor, thoughthe bestis that found in Barang (Baram), Paytan(Paitan),Cahindangan

(Kaindagan), and Labog (Labuk)”. (Lihat Robert NichoH, “Chau Ju-Kua — Camphor A. D.

225”, Sourcest~rthe Early History of Brunei,him. 3.88 “Rintisan SelarahPerniagaanBrunei-China”.Berita. iii. 2, Bii. 5, Sept./Okt., 87, Kementerian

Bciia danSukan,Brunei Darussaiam,him. 8.

35


KemakmunanpendaganganBnunei ketika itu meningkatke taraf antara-bangsaapabilaKota Batu telah menjadipusatperdagangan.Keadaanmi telahmenanikminat saudagar-saudagarhampin di keseluruhanPulau Borneo untukberniagake situ.59 Selain peniagadan PulauBorneo yangdatangbenniagakeKota Batu, peniaga-peniagadan Pahang,Terengganu,Kelantan,Siam,KembojadanJawajugadatangberniagake sana.

Mengikut laporanMarco Polo, seonangpengembaraItali yang telah mela-watnegeniChinadannegeri-negeridi nantaumi menyatakanbahawapadatahun1291, perdaganganantanaPuni denganChinabenjalandenganbaik. Apabila sau-dagan-saudagarCina sampaike Puni,merekaakanmenghadapkanpensembahan

kepadanajaPuni. Bagindajuga akanturun ke pelabuhandengandiiringi olehpembesar-pembesarneganabagi mengalu-alukankedatangansaudaganCina.9°Caraperniagaanyang dijalankan ketika itu adalahmelalui perundinganantarasaudagar-saudaganCmna denganpembesantempatandalam menetapkanhanga

barang.Onangpersendiniantidak boleh menetapkanhargasesuatubarangtanpakebenarandanipadameneka.Jadibentuk penniagaanyangdiamalkanketika ituadalahsecanamonopoli antarapembesantempatandengansaudagarCina.

BerdasankanlaporanMarco Polo jelas dilihat keterlibatanpembesar-pem-besarneganadalammenjalankanaktiviti-aktiviti pendagangantradisi.Keterlibat-an menekami secaratidak langsungmembenikepencayaanyangpenuhkepadaorangCina bahawapenniagaanmerekasentiasatenjamin.Selain itu jugaia telahmenampakkankepadamenekabetapakemantapanekonomi Bnunei ketika ituyangsentiasadiambil perhatianoleh golonganpembesandannaja. Kemantapanekonomi mi bentambahkukuh denganpenggunaanmata wang menekasendmni

yang dikenali dengannama “k~ie”atau disebut juga dengannama “Pitis”.t’Wang syiling Cina mi telah dmgunakanpadatahun723—1425.Sementaramatawang tempatanyangdigunakanketikaitu ialah dalamsebutan“sekayu”. Sekayubernilai 14 sen. Nilai mi berdasankannilai hangakain asapyang diniagakanantaraorangCina denganorangBnunei.92

89 KewujudanKota Batu menjadipusatperdaganganteiahdapatdikesansejak abadketujuh, iaituzamanawai Dinasti Tangdi Chinasehinggaakhir abadke-i7, apabiiajaian-jaianperdagangan

di Asia TenggarateiahmusnahakibatkedatanganorangBarat.90 Urusan pemiagaanyangdijaiankan antarasaudagar-saudagarCina denganpembesar-pembesar

Brunei diuruskanoieh Ketua Jurutuiis,PenoiongJurutuiis, PenoiongKetua dan PegawaiSu-

katan dan Timbangan. Peniaga-peniagaCina akan menyambutkedatanganraja dengan men-

.iamu peibagai makanandan minuman. Mereka akan menghadiahkanraja dengan pcibagaihadiah sepertikain suterayangberwarna-wamitermasukpayungmengikuttarafdankedudukanmasing-masing.

9 i Sebeium mata wang Cina digunakan,orangBrunei menjaiankanperniagaansecarabertukar-tukarbarang(sistembarter).Mata wangpertamayangdigunakanoich orangBruneiterdiri dan-padakarang-karanganiaut sepertikuht siput. (Lihat SaranSingh“The Coinageof theSuitanateof Brunel”, BruneiMuseumjournal, 1980.him. 89).

92 “Rintisan SejarahPcrniagaanBrunei-China”,him. 8.

36

SEJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNE!

KesanhubunganperdaganganantananegeniChinadenganBnunei ketikaituboleh dilmhat padamasami berdasarkantinggalan-tinggalansejanahdankesan-

kesanankeologiyang banuditemui. Contohnyamanik-manikdantembikanCinayangmasihbolehdidapati di Kota Batu. Dan contoh mi dapatdikesanbahawapecahan-pecahantembikan itu adalahkesanpeninggalandan zamanSung danMing. Manakala manik-manik yang pelbagai bentuk dan nupa yang dibuatdanipadahasil tanganorangCina boleh didapatidaripadaorangMunut, KenyahdanKayan.93

KemajuanpendaganganantaranegeniChinadenganPuni (Brunei) semakinbentambahmaju pada masa pemenmntahanDinasti Sung lagi. Kemajuan miadalahdipengaruhioleh beberapafakton yang salingberkaitantarasatudenganyang lain. PentamaorangCina sudahmengetahuijalan pendagangandanpela-yanan ke Asia Tenggaralebih awal lagi sejak zamanKnistian. Mengikut se-tengah-setengahahli sejarah,wujudnyajalan pendaganganmi adalahlebih awallagi danipadaapayangdijangkakan,kenanakedapatansebelumwujud hubunganperdagangansecanapensendinianyangdilakukanoleh pihak-pihaktententu.94

Kemajuanpendaganganmi semakinmeningkatlagi apabilapenganuhdankuasaCina sudahsemakinmeluasdi Laut China Selatandankawasannantaumipadaketikaitu. Peluangmi telahdimanfaatkanoleh orangCina untuk berdagangdanbenhubungterusdengannegara-neganadi nantaumi denganlebih dekatlagi,terutamapadapentengahanabadke-13.Keadaanmi bertambahmakmurlagi bilawujudnyadasarDinasti Sung yang menggaiakkanperkembanganpendaganganantananegeniChinadengannegara-negaradi kawasanAsia Tenggara.

Kesan-kesanlanjut adanyahubunganperdaganganantaraonangBrunei de-ngan Cina, bolehdilihat danipadahasil can gali yang terdapatdi beberapatem-pat di Brunei. Misalnya barang-banangdaganganbekaspeninggalankerajaanYuan padatahun 1368 masih boleh ditemui. Begitu juga bekaspeninggalankerajaanMing semasapemenintahanMaharajaYuan Lo padatahun 1402 yangmenggalakkanekspedisiperdagangandengankawasanAsia Tenggara.Buktinyaialah denganpenghantaranbebenapaekspedisiCina yang diketuai oleh YingChin (1402)danChengHo (1405) ke Melaka. Dasarperdaganganyangdigalak-kan oleh maharajaChina mi secaratidak langsungmelibatkanperkembanganpendagangandi Brunei.Bukti yangjelas ialah terjumpanyabekas-bekaspecahanpinggan mangkuk (tembikan) dan barang-barangdaganganlain yang dibawaoleh onangCina ke Brunei. Contohnyaialah penemuanseramikCina padatahun1977—78yangdipercayaibekaskepunyaanDinasti Sungyang mempunyaiukir-an berwannabiru. Manakalaukiran yang benwarnaputih adalah senamikting-galan Dinasti Ming. Seramik-senamikmi masih bolehdidapati di TerusanKu-

93 Metussin Omandan Dato P. M. Shariffuddin 1978. “Distributions of Chineseand SiameseCeramicin Brunei”, TheBruneiMuseu~nJournal, Bii. 2, hIm. 62.

94 Ibid.

37

SEJARAH BRUNEi MENJEI,ANG KEMERDEKAAN

pang,satu kawasandi tepi sungai Brunei, kira-kina tiga batu dan BandarSenBegawan.95

Hubungandagangmi bukansahajadilakukanoleh onangCina, malahorangSiamturut bendagangdenganonangBnunei iaitu sezamandenganDinasti Ming.Hubungan mi tenbukti dengan terjumpanyakesan-kesantinggalan ankeologibarang-barangdaganganorang Siam yang dibawa dan Swankhalok bersama-sama barang-barangtembikar Cina, seperti batil-batil besan dan pasu bungaYuanyangdidapatidi KampungKuilap danKampungKilanas.

Mengikut Wang Gungwu, hubunganpendaganganantaraBnunei, Siam,danCina adalahkeranaadanyahubungantiga segi antanaketiga-tigakawasanmi.Pertama,hubungandagangantanaSiam,Champadan Patanidi tanahbesandanpantaibarat laut Borneo.KeduahubungandagangantarapantaiMelaka, Suma-tenadanJawa.Ketiga ialah hubungandagangdenganKepulauanutanaFilipina.Kawasanpentamadan keduamerupakandua kawasanyang aktif menjalankanaktiviti-aktiviti perdaganganberbandingdengankawasanyang ketigayang se-lalu dihubungi olehsaudagan-saudagandaripadaKwangtongdanFukien.95

Penganuh yang besan yang mempengaruhi sosioekonomi orang-onangBrunei dalamkegiatanperdaganganirti padaabadke-i5 ialah lahirnya beberapaonangsultanyanggiat menjalankanaktiviti-aktiviti yangsamasambil memper-luaskankuasadanpenaklukanBrunei di luar dan negeri Bnunei sendiri. Bukti-nya ialahekspedisiyangdilancarkanolehSultan Bolkiah, sultanyang kelimayang

gemar melakukan ekspedisipelayaransambil berniaga.Kegiatan baginda misecanatidak langsungtelah mempenluaskanpengaruhdanjajahantaklukanBnuneihingga ke kepulauanFilipina. Namabagindatelah menjaditerkenalhampir keselunuhPulauBorneodan Filipina dengannamaNakhodaRagam.Penglibatangolonganatasan(raja) mi dalarnkegiatanperdagangantelahmemberangsangkanlebih luas lagi penkembanganpendaganantnadisi padapeningkatawal. Kegiatan

pendaganganyang dilakukan oleh golonganpembesan-pembesanmi bertambahmaju tenutamadalamzamanpemenintahanSultan Hassan.Bagindatelah mem-perkenaikansistem pendaganganyang lebih tenatun iaitu menggubalundang-undangkanunnegaramengikuthukum-hukumIslam. Bagindajugamelantikbe-berapaorangpembesan-pembesarnegarasepertiPengiranSyahbandaruntukme-ngendaiikanunusan perdagangan,bagi mempastikankeselamatandan kesejah-tenaansaudagar-saudaganyang berniagadi Brunei. Bukan itu sahajabagindatelahmelaksanakanhukum sukatandan timbanganyangdipanggil hukum gan-tang dancupakbagi mengelakkanbenlakunyapenipuandanpengambilannba.97

95 /bid.,him.6i.96 Wang Gungwu i959. A Short History oft/ic Na,,vangChinese.Singapura:EasternUniversities

PressLtd., him. 8.97 PehinOrangKayaRatnaDiraja Dato Sen UtamaAwang i-ij. Md. Zainbin Haji Seruddini984.

KemasukanI.vla,n dan kesannyadi Brunei.Brunei: JabatanHal Ehwai UgamaBrunei, him. 17.

38


Pada peningkat penmulaan,penglibatan golongan pembesarmi dalamaktivmti-aktivitm pendagangantidaklah begitu jelas. Keadaanmi wujud adalah

disebabkanmenekalebih menumpukanaktiviti-aktiviti pelayaransemata-mata.Menekalebih menumpukansoal kecekapandalammengendalikankapal-kapallayan merekasepentm mempelajaripenjalananbintang-bintang,air pasangsunut,angindansebagainya.

Meneka yang mengendalikanpelayananmi dipanggil nakhoda.Lama-ke-lamaanoleh sebabaktiviti pelayananmi lebih bernilai, merekatelahmembawabarang-barangdaganganyang tendini danipadabanang-barangtempatanke luannegenisebagaibanang-banangtukananataudaganganapabilamenekasinggahdisatu-satupelabuhanasing. Kalaupuntidak banang-banangsebagaibanangda-gangansekunang-kunangnyasebagaibanangtukananbagi mendapatkanbanang-barang kepenluanmenekadalam pelayanan.Aktiviti sedemikiansecaratidaklangsungmelibatkanmerekadalampendagangan.Contohyangjelas ialah SultanBolkiah sendmniyang jugasebagainakhoda,yang mengendalikankapal bagindasendinisemasamenyusunpantaiBorneohinggake Filipmna.

Mengikut NicholasTanling, penglibatangolonganpembesandalamaktiviti

pendaganganmi hanya lebih ketarapadaabad ke-19.95 Kenyataanmi sesuaidenganpendapatD.E. Brown yang mengatakan“In nineteenthcentury Bnuneithe control of traderemainedlargely in thehandsof the nobility”.99 Kedua-duapendapatmi sebenarnyamasihlagi diragukankeranamenekatidak mengkajibe-gitu mendalamtentangkegiatanparapembesarmi dalammengendalikanaktivitipendagangan.Kedua-duamenekahanyamengkaji di sekitanabadke-19 sahaja,tanpamengkaji lebih jauh lagm. Sepertiyang sudahmaklum,aktiviti pendagang-an yangsudahlamawujud sejakSultan Bolkiah lagi, malahpenglibatanmerekalebih awal danipadaitu, iaitu sejak adanyahubunganpendaganganantanaPuni

dengannegeniChina. Walau bagaimanapunpenglibatanmerekami tidaklahbe-gitu menonjol sepentiperananyangdimainkanoleh golongansaudagan,contoh-nyadalamhubunganperdaganganantaraBrunei-Chinapadaabadketujuh.

Aktiviti perdaganganyangdikendalikanoleh golonganpembesanmi lebihketanalagi padaabadke-16 dan 17, apabilaBrunei dipenintaholeh Sultan Has-san.Padaabadmi Bnunei sudahmempunyaihubunganpendagangandenganMe-laka,Filipina, Jawa,Siam danKemboja.Buktinya mengikut laporanonangPon-tugis bahawasudahadahubunganantaraMelakadenganBrunei. KenyataanmiadalahberdasankandanipadalaponanRui de Bnito Patalim,ketuagabenorMela-ka kepadaRajaManual I (RajaPortugis) bahawapada6 Januani1514, tendapattiga buah kapal dagangdanipadaBrunei membawabatu-batupenmatadan ha-nang-banangmakanan.Penniagayang mengendalikanurusanpendaganganmitendini danipada orang Moon (Arab). Meneka mempenkenalkandin meneka

98 Tarhng,Britain: TheBrookesandBrunei,him. 5.

99 D. E. Brown,op. cit., him. 63.

39

SEJARAH BRUNEL MENJELANG KEMERDEKAAN

dengan panggmlan Lucoes (Brunei). Sementananaja mereka ketununan onangPagan.~

Danipada laponan di atas jelas sekali bahawaonang Bnunei sudahpunmenjalankanaktiviti-aktiviti pendagangandenganMelaka. Menekajugasempatmempenkenalkannaja merekakepadaorangPortugis sebagaipenaungkegiatanperdaganganin Walaupunperanansultantidak begitujelas dalamaktiviti pen-dagangan,sekunang-kunangnyabagindaadalahsebagaiutusanbagi mempenke-nalkannegerimi kepadaneganaluan.

Untuk mempenenatkanlagi hubunganpendaganganantaraMelaka denganBnunei,makapadatahun1514 Sultan Brunei telahmenghadiahkan3 kati 7 tahilkapur barus bensama-samadengan lilin lebah kepada naja Pontugis. Tidakketinggalanjuga dalam kesempatanmni, PenginanTemenggungmelalui kapalpenibadinyatelahmenghadiahinajaPontugisdenganhadiahyangsama.’°’

Mengikut SumaOriental yang ditulis oleh Tome Pires, bukan golonganatasansahaja yang membuathubunganpendagangandenganMelaka, bahawasaudagar-saudagangolonganpentengahanjuga berulan{ alik benniagadenganMelaka. Menekamembawabanang-banangdagangansepentidaging, ikan, berasdan sagu di sampingmembawaemasyang benmuturendah, kapunbarus,him

danmadulebah.102Untuk memgemaskinikansistempendaganganpadamasaitu supayalebih

teratunlagi, parapembesarneganatelahmempenkenalkanbebenapasistein cukai

tradisi kepadagolongantertentu bagi kepentinganmeneka,sebabgolonganmi-lah yang menguasaikebanyakanekonomi neganaketika itu. Contohnyacukaidagang,menupakancukai yang dipenkenalkankepada peniaga-peniagayangbenniagadi negenimi. Cukaisenahdancukai basuhbetis (kaki) menupakancukaiyang dikenakanke atas kaum bumiputenaoleh golongan penginanatauketuadaenahyang telah melawat ke daenahyang merekakuasai. Sementaracukaibungkar sauhpula merupakancukai yang dikenakankepada nakhoda kapal(saudagan)apabila kapal-kapalmenekamula meninggalkanpelabuhan.Akhirsekahicukai tolong, menupakancukaiyang dikenakanoleh golonganbangsawanke atasanakbuahmerekaapabilakeluangamenekamengadakansesuatumajliskenduni kendara.’°3Hasil kegiatanpungutancukam in jelas menupakansumbenatauhasil puncapendapatangolonganpembesan.Mengikut D.E. Brown golong-an pengiraninilah yang mengawaldanmemonopolitenussebanangperdaganganyangdijalankan oleh saudagar-saudagan,di sampingmenekamenjalankanjen-terapentadbinantradisi.

iOO RobertNichoii i975. EuropeanSourcesfhr the History of the Sultanate of Brunei in the

sixteenthcentury.Brunei: MuseumBrunei,him. 4.i0i Ibid., him. 5.i02 ibid., him. 5.i03 Tarhng,0/). cit., him. 5.

40


Walaupun kegiatan pendagangandikuasai oleh golongan bangsawan,kegiatanmerekami hanyatenhadkepadakawasanyang menekakuasaisahaja.Di sini menekatidak bebassepenti kegiatan yang dijalankan oleh golongansaudagan.Keadaanmi wujud disebabkanmenekatenkongkongdengantugasme-neka sebagaipemerintahdanpentadbir.Aktiviti perdaganganhanyamenupakansumberpendapatansampingan.Walau bagaimanapuncampurtangan menekadalamaktiviti perdaganganmi tidak dapatdinafikansamasekali.

Seandainyaseonangpembesaritu benar-benartidak menjahankankegiatanperdagangandengansecanalangsung,merekabolehjuga menambahhasil pen-dapatanmenekadengancarapengutipancukai. Contohyangjelas ialahcukai da-gang.Sementanaitu sultandanpengiransyahbandarmenupakangolonganyangmempunyaikuasamutlak secaralangsungkepada kegiatanperdagangan.Me-

reka boleh mewanisi atau mengisytiharkansebagaipewanispendaganganse-andainyaberlaku knisis dalamkegiatanpendaganganmi. Keadaanmi wujud di-sebabkanmerekaadalahsebagaipengawalataupegawaitentinggi dalammenga-wal apajuga aktiviti perdagangan.Kenyataanmi dapatdibuktikan semasaIa-watanF. Magellanke Bnunei padabulanJulai 1521 dahamekspedisimerekame-ngehilmngi dunma. Sebelummenekamendaratkankapal menekake Brunei dalamtujuanpendagangan,merekatenlebihdahulumendapatkankebenaransultan.’54

Golonganpeniagabmasayang bukan terdini danipadagolonganbangsawanatau pembesannegana,menekatenhibat secanalangsung dalam kegiatan per-dagangan.Contohnyayangjelas ialah NakhodaManis°°yang menjalankanper-niagaannyadanm satu negenike satunegeri yang lain, sehinggadia memperoleh

keuntunganyangberlipatganda.Mengikut D.E. Brown, golonganbmasami wa-laupun menekabebasmenjalankankegiatanperdagangan,menekamasihtenikatlagi dengangolonganpembesan,sepertiyang dibincangkandi atastadi. Biasa-nya merekatenlebih dahulumemperolehkebenanandanipadawakil-wakil pengi-ran yangmengawasikegiatanperdagangandi daenahatautempatmerekamen-jalankankegiatanpendaganganitu.’°tDan kenyataanmi, golonganpeniagabiasaadalah merupakansebagaialat atauejen golonganpembesardalam mengaut

keuntungandanipadahasil perniagaantnadisi mi.Kebebasangolonganbumiputenauntuk menjalankanaktiviti perdagangan

mi bengantungkepada kesanggupanmerekauntuk membayarcukai yang telah

ditetapkan oleh golongan penginan atau pengawas pendagangan.MengikutJamesBrooke, panapedagangberjaya mengelakkanpenguasaanperdagangandanipadagolonganbangsawandenganbenurusantenusdenganpihak benkuasa

04 RobertNicholi, op. (it., him. 15.i05 NakhodaManis merupakancenita lisan yang dituturkandari muiut ke muiut. Namundemikian

eenita tersebutadaiahsebagaibukti bahawakegiatanperdagangandijaiankanoieh goionganbiasa.

106 D. E. Brown, op. cit., him. 64.

41


tempatanyangadadi antaranyabukangohonganbangsawan.’°7Sikap monopoli golonganbangsawandahamaktiviti perdaganganmi me-

mangtidak disenangioieh bebenapagolonganpedagangyang ingin bebasmen-

jalankan aktiviti pendaganganmerekadanipadadipenganuhioleh golonganmi.Malah menekaseboleh-bolehnyamengelakkandin danipadamembayarcukaiyang dikenakanke atasmeneka.Contohnya golonganpeniagadan KampungBunungPingai yangengganmembayarcukai kepadapemenintah.Tindakanme-neka mi cukup menimbulkan kemanahanPenginanMuda Hassim padatahun1840, kenanabehiaumenyedanitindakanpedagangbebasmi akanmengunangkanpendapatandanipadacukai kepadagolongan bangsawan.IOSWalau bagaimanacara pun yang dilakukan oleh menekauntuk mempenohehkebebasanpenda-ganganmi namun menekamasih juga dipenganuhidan dikongkong oleh go-longan bangsawantadi, sebabsudahmenjadi tradisi bahawagohonganbang-sawan.~.. npunyaikuasamutlak dalammengawalkegiatanperdagangantnadisi.

tJntuk mehicinkanpengutipancukai yang dikenakanoleh golongan bang-sawanmi kepadasaudaganataupeniaga,bebenapaorangwakil pemungutcukaitelah dihantik. Merekaditugaskanuntuk mengutipcukai di tempatyangdiarah-kanoleh meneka.Biasanyakuat kuasamengutipcukai mi hanyaterhadkepadasatu-satukawasanyangdikuasaiataudipenintaholeh pengutipcukai (golonganpenginan).Hasil kutipan cukai mi akandisenahkankepadapenginanatau pe-nguasapendaganganyangbiasanyamempunyaipejabatnyadi kawasanbandan.

Satu perkanayang menanikdalamsistempemungutancukai tradisionalmiialah canaataukeberkesanancukai-cukaimm dikutmp. Kebenkesanannyami ten-letak kepadajauh ataudekatnyakawasanyangbakal dikutip cukainya.Seandai-nya kawasanyang hendakdikutip cukam itu dekatdenganbandaratau mudahdihubungioleh wakil pemungutcukai,makapemungutancukai itu akanbenjalandenganlancandansempunnadantmdak benlakuapa-apapenyelewengan.Sebalik-nyakawasanyangjauhdansukandihubungi,makahasil pemungutancukaitidakakanmemuaskansebabkenja-kenjapemungutantidak benjalandenganlancardansempunna.Keadaanmi wujud disebabkanoieh kuasadanpenganuhpengiran(penguatkuasacukai) tadi benkunangandi kawasantensebut.Keduanyaia tidakmendapatpenhatianyangpenuhdanipadapenginantadi (pemenintah).MengikutD.E. Brown pegawaiyangditugaskanuntuk mengutipcukai mi biasanyatendinidanipadaonangIslam, wahaupunianya tidak semestinyaorangMelayu. Contoh-nyapemungutcukai di Sanawak.Wakil pengiranterdini danipadaonangMelayuSanawak.Sementanadi Borneo Utana adaiahdiwakilkan kepadaorang IslamFilipina yang bentugasmengawalpendagangan.’°~Begitu juga dengancukai-

107 Ibid.,him.64.i08 Ibid., him. 64.i09 Ibid.,him. 65.

42

SEJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEL

cukai yang dikutip daripadamasyanakatMelayu yang mendiami di pesisinanpantai, cukamnyadikutip oleh onangMelayu sendirm. Bagi kawasanpedalamanpula, cukamnyaakan dikutip oleh ketua suku atau Menteni Danat itu sendini.Kadang-kadangpula kedapatancukai-cukaiitu dikutip oleh pengiranitu sendiribagi cukai-cukaiyangdikenakanke atasanakbuahnya,ataupeniagadi bawahkekuasaannya.Contohnyaialah cukai dagang.Pengmrantenlebihdahuhumengu-tip cukai-cukaiberkenaansebelumpenmagaitu dibenarkanpergi ataumening-galkanpelabuhan.Setelahcukai-cukaidibayan,barulahpeniagaitu bebasmen-jalankanperniagaannya.Tujuan golonganpengiranmi berbuatdemikianadalahuntuk memastikan bahawacukai-cukai mtu telah dikutip bagi mengelakkanpenipuanataurasuah.

Dalampendagangantradisi,sepentijugadenganpentadbiranmoden,barang-banangbuatantempatanbiasanyatidak dikenakancukai, kecualibanang-banangyang didatangkandan luan negeni. Contohnya barang-banangyang dibuatdanipadakawasanpantaibanat Borneotidak dikenakancukai sebabkawasanitu

diiktiraf sebagaipendagangandalamnegeni.Bagi pemodalataupengusahatempatan,menekamenupakangolonganyang

banyakmenghasilkanbarang-banangtradisi tenutamabagi banang-barangyangdipenbuat danipadabasil pentukangantangan, sebagamsumbenmata pencanianmeneka,sekali gussebagaibanang-banangdagangan,selain basil pertaniandanhutan.Antara penusahaanyangdiusahakanohehmasyanakatMelayu tradisi ialahperusahaanpertukanganpenak,tenunan,anyamandan sebagainya.Perusahaanmembuatpenahunelayandan penahulayan yang biasadigunakandi perainanBnunei juga diusahakan.Kedua-duapenusahaanmi masih diusahakansampaikini, di sampingpenusahaankecil yang lain.

Kegiatan perusahaankraftangan, ukin mengukin tenutamabanang-banangyangdiperbuatdanipadatembaga,emasdan peraktelahbenmulasejakpemenin-tahanSultan Bolkiah.”°Mengikut Ak. SabniPg. Mohammad,perusahaantern-

bagayangdiusahakandi Bruneitelah menanikminatonangCina sejaktahun511lagi iaitu sezamandenganperusahaanmembuatkapal yang diukin denganpelba-gai bentukukiran yang menanik.” Penusahaantembagatelah dijadikan penusa-haantradisi yang menjadi wanisantunun-temurun.Mengikut laporanAntonioPigafetta, seonangpenulis dan ahli pelayananbangsaItali yang telah melawatBnunei padatahun1521, telahsempatmelaponkanbahawaalat-alatbunyi-bunyi-an yangdigunakanketika itu terdini danipadaalat-alatyangdiperbuatdanipada

Penusahaantembagami telahmenjadipenusahaanyangpenting padaabadke-19.

110 LamatJa’afar,“PertukanganTembagadiBrunel”, Bahana,Julal/Sept.1979,him. 18.

iii Ak. SabniPg. Muhammad.“Brunei Brass” (Tarikhnyatidak dinyatakan),him. i.112 LamatJaafar,op. cit., him. 18.

43


Selain perusahaantembaga,perusahaanmembuatkapal-kapal layan dankapaldagangyangdigunakanuntukberniagateiahwujud ketika itu. Kapal-ka-pal mi diukin denganukinan yang menarik hasil dan kemahinanorang-orangBnunei apdamasaitu.”3

Satu lagi penusahaantradisi yang setandingdengankedua-duapenusahaantadi ialah penusahaanbentenunkain yang diusahakandi numah-numahpensen-dirian, tenutamabagi pendudukyang tinggal di sekitar KampungAyen sepertiKampungLurung, Sikuna,KampungSungaiKedayan,KampungBurungPingaidanKampungBukmt Salat.°4Bentenunkain secanatradisi memenlukankesabarandan ketekunan. Biasanyakain-kain yang dihasilkan mempunyai mutu yangtinggi kenanakain yang ditenun disularndenganbenangemas selainbenangbiasa.Contohnyaialah kain si pugut,pucukrebungdanlain-lain. Kain tenunmimenjadi salahsatu dan barangdaganganyang di bawakeluan negenisebagaibanang-barangdagangan.

Penusahaankecil-kecil yang lain juga diusahakansepentipenusahaanmem-buatkapun. Perusahaanmi dipenolehdanipadakuhit-kulit kenanglaut. Padaawalabad ke-20 penusahaanmi benkernbang menjadi penusahaanmembuat catrurnah.”5

Perusahaanmembuatgula apung atau gula anau, menupakanpenusahaangula tradisi. Gula mi dipenolehidanipadapokok nipahyangtumbuh di tepi-tepisungaiBnunei. Untuk mernpenolehinyaialah dengancaramemasakbuahapungsehinggamenghasilkangula. Gula apung merupakansaiahsatu bahan-bahanyangdicarnpunkanuntuk membuatmakananataukuih-kuih tnadisi.”6Padaabadke-20 gula mi sudahberkunangankenanasudahdiganti oleh gulapasin. Selainmembuatguhaapung,penusahaangulagelagah(tebu)jugadiusahakantenutamadi KarnpungBenibi, Mata-Matadan Tungku. Guhami digunakanuntukdicam-

pundenganrninumansebelumrnenggunakangulabiasa.Penusahaanlain ialah mernbuatkayu anang,belacandan ganarn.Kesernua

penusahaanmi berkunanganpadaawal abadke-20,keranaBrunei sudahdilandapemodenan.Merekalebih sukabekerjadengankenajaandanipadamengusahakanpenusahaantnadisi mi. Kedua,adanyabanang-banangataubahan-bahanmakananganti yang lebih baik yang lebih mudahdidapati.

Hasil-hasil penusahaandi atas dijadikan bahan-bahandagangandahampenusahaantnadisi yang disalunkanmeialui beberapacanaperdagangantradisiyangdiamalkandi negenimi. Saiahsatudanipadanyaialah Mengaiu.”7Mengalu

1i3 Ak. SabniPg. Muhammad,op. cit., him. 1.114 Rukiah Md. Saiieh 1980. “PerusahaanBertenunKamn di Brunei”, Bahana,Jan/Mac.i 15 Zahari Hj. MohammadNoor 1981. “PerusahaanMembuatKapur dan Kegunaannya”,Berita

Muzium,Jii. 3, Bii. 4, Okt.IDis, him. 64.i 16 Zahari Haji MohammadNoon 1982. “PerusahaanMembuatGuia Anau di Kg. Menunggui”,

Berila Muzium,Bii. 1, Jan/Mac,him. 66.ii 7 Rush Mumi 1981. “MengaiuantaraCaraPerkerjaanLamadi Brunei”, Bahana,Juiai, him. 21.

44

SEJARAH. MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEi

adalah merupakansalah satu conak perdagangantradisional yang diamalkandi penainansungai Brunei yang diusahakanoheh peniaga-peniagaMelayu. Se-jarah wujudnyapendagangantradisi mi sudahbermulasejak 500 tahundahulu.Perniagaanmi bukan sahaja diwanisi oleh orang Melayu rnalahjuga diarnal-kan oleh orang Arab yang bentujuanuntuk mengernbangkanagamaIslamsam-bil menjalankanaktiviti pendagangandi kawasanpedalaman,di hulu sungaiBnunei.

PerniagaanMengalu mi beropenasidengancana membonong(memajak)denganmernbeli bebenapabarang-barangdagangandaripadapernbekal,kemu-dian banang-banangitu ditukan ataudijual denganmembehibanang-bananghasiltanamanonang-orangkampungdi pedalamanyang tinggal di sepanjangsungaiBnunei. Barang-banangyangdiedankantadi dijual kepadagolonganpadian,iaitusatu lagi corakperniagaantradisional. Peniaga-peniagayang menjalankanben-tuk aktiviti-aktiviti mi dipanggil pengalu. Biasanyapengalutendini danipadakaumlelaki danadajuga sebahagiannyatendini danipadakaum wanita. Banang-barangyang diniagakantendini danipadaikan kening, kenang-kenangan,banang-barang keperluan dapur dan pakaian. Kadang-kadangpengalu membeli ikanyang banuditangkapdanipadakaum neiayan.Kemudian ikan itu dijual di pe-dalarnansetelahdirnasinkan.Keadaanmi wujud disebabkanperjalananmenyu-sun sungai Brunei memakanmasayang lama dan lambat, maka adalahsukarbagi menekamembekalkanikan-ikan yang rnasih segar. Mereka juga mem-bekalkankuih-muih tradisionalsepertimakanancincin, sapit, penyenam,ardam,kunipit, koya,madukesitatdanlain-lain. Semuanamakuih-muih mi menupakanimakanantradisi ketikaitu.

Selainmengalu,“Padian”juga menupakansatulagi corakpenniagaantradisiyang hampir senupadenganperniagaanmengalu. Cuma penbezaannya,padiandijalankandi sekitarKampungAyen. Kedua,kebanyakannyaaktiviti perniagaan

mi dijalankankaumpenempuanyang separuhumur. Menekamemakaitopi besardenganmendayungsebuahperahukecil. Meneka akanbendayungdan sebuahrumah ke sebuahrumah yang lain untuk menjualbasil daganganmeneka, ter-utamaapabilaair sedangpasang.Kebiasaannyasebehummerekabenniaga,me-rekaakanbenkumpuldanmembuatbeberapakelompok.Tujuan menekabenbuatdemikianadalah untuk mendapatkanbanang-banangdagangandanipadaperaihataupengalu-pengaluyangpulangdan mengalu.Menekajugaakanmembonongbasil tangkapanikan yang dipenoieholeh kaum nelayanuntuk dijual kepadapelangganmenekadi sekitar KampungAyer. Antara hasil bananganyang biasamerekajual ialah sayun-sayuran,buah-buahan,ubi kayu, sagu, ikan dan lain-lain.

Mengikut sejarahnya,corakpadian mi benmulasejak wujudnya KampungAyer yang pentamadi sekitanKota Batu padaabadke-15.Kenyataanmi dapatdilihat danipadalaporanPigafett~yangpernahmelawatBruneipadatahun1521,yangmengatakanapabihaair pasang,peniagawanitaakanmengayuhsampandi

45


sepanjangpekanuntukmenjualbanangkepeniuan.”8Kewujudan padianadalahsesuaidengankeadaanBnunei ketika itu, kenana

pekanBnunei ietaknyadi KampungAyer. Jadi tidak hairandenganketiadaanpa-saryang tetapsepentipasartamuataupasanminggu sebagaimanayangadapadahan mi, maka sudahmenjadi kewajipanmenekauntuk mengambilahih 1:~ar-pasaryang sedemikian. Gambaranyang jelas daham kehidupan inasyaiakatpadianmi boiehdihihat sepentipasantenapungdi Thailand.

Banyak lagi aktiviti-aktiviti pendagangantradisi yang masih diamalkandinegenimi, umpamanyamengusahakanhasil-hasilhutansepentinotan,sagu,kayubakau,damandan lain-lain lagi. Contoh-contohmm rnerupakanpenusahaantern-patanyang diusahakanoleh pihak pensendinian.Penusahaanmi tidaklah begitutenkenalsepentiusaha-usahaperniagaanyangtelahdibincangkandi atastadi.

Dalam unus niagapadapeningkatpenmulaan,seperti yang diarnalkanolehnegara-neganalain, menekamengamalkansisternpentukaranbarangpadaawal-nya, iaitu pertukananbanangsamabarangyang bersesuaiandengankehendakdan keadaannya.Kemudiankeadaanmi benubahapabilaadaneganayang hebihbertamadun mempenkenalkansistem penggunaanmata wang seperti negeniArab, India dan China. Keadaanmi telah mempenganuhidan menubahsisternperniagaantradisi di Brunei.Merekatelahmula menggunakanmatawang dalamurus niagadi negenimi. Mengikut SaranSingh, Bnunei telahmenggunakanmatawangnyayang pertamayang dipenbuatdanipadagangsadan tembaga.Kedua-dualogarnmi sebenarnyatelah lebih dulu diperkenalkanoleh orang-onangCina

sebagaimata wang yang sahdigunakan.Kenyataanmi dibuktikan oleh belmaudanipadakesan-kesantinggalanankeologiyang tendapatdi negenimi.”9

Sebelumpenggunaanrnatawang gangsadan tembagasebagaiwangyangsah di negeniin onang-onangCina telahmernpenkenalkanmatawangpitis dankue,’2°sepentiyang teiahdibincangkandahulu.Duit-duit syiling mi menupakanmata wang yang mula-mula diperkenalkandi negeni mi semasahubunganBrunei denganChina padatahun 723—1425.Bentuk mata wang pitis adalahpipih, bulat danberwannakuning. Sementanamatawangkue juga mernpunyai

bentukyang samatetapitendapatsatu hubangempatsegi di tengah-tengahnyadanbertulisanCina.

Selain rnatawangCina yang sahdigunakandi Brunei, Brunei jugamem-penkenalkanwangbesi sebagaiduit syiling dengannilai yang nendah,sebabbesibukanlahsatulogam yangbermututinggi. Nilai wang mi dikina satumci persegisarnadengansatuninggit.’2’

ii 8 Abdul Latif Haji Ibrahim i 970. “Padian — its market and the women vendors”,The Brunei

MuseumJournal, iii. 2, Bii. 1, Muzium Brunei,him. 39.i i9 SaranSingh,op. cii., him.89.i20 Abdul Latif Haji ibrahim 1982. “A Short Note On SomeOid Brunei Money”. The Brunei

MuseumJournal, iii. 5, Bii. 2, Muzium Brunei,him. i2.i2i Ibid., him. i3.

46


Padaabadke-16 semasahubunganSepanyoldenganBnunei, Bnunei telahmenggunakanmatawangmereka.Padasaatinilah penganuhbaratmula menesapke dalam pendagangantradisional Brunei. Buktinya dapat dilihat daripadalaponanBennandtLanghenexseonangahli pelayananBelandayangmengatakan

bahawa“their value as on SpanishDollar beingequalto 2000piecesof thebrassor coppercashcoinsof China”.’22 Daripadakenyataanmi nampaknyanilai matawang Sepanyollebih benhargaberbandingdengannilai matawangCina yangsudahlamadigunakandi negenimi. SelepaskejatuhanMelakawang-wangArab,Pansi dan India tehahjuga dipenkenaikandi negenimi keranatendapatbanyaksaudagan-saudagarIslamyangbenniagadi negenimm.

Bagi mengatasikemasukammatawang asingdanmasalahpenukarannyadinegerimi, makapadatahun1600—1620,Bnunei telahmenggunakanmatawang-nyasendiri dalarnbentukwang syiling. Matawang mi dipenbuatdaripadatimahdenganlogo “Pengiran BendaharaX Raja Dungu Muhammad” iaitu SultanBnunei yang kelapandan kesembilan.’23Mata wang mni dikenal dengannamaKawi. Besannyaadalahkina-kina 16 mm hingga37 mm ukunankeliling. Semen-tanamatawang yangdiperbuatdanipadatimah hitambenbentukbulat bertarikh1285 H. (1868) telah digunakansemasapemenintahanSultan Abdul Mumin(1852—1885)denganukunan24 mm dan 30 mm ukunankeliling. Kemudiandi-ikuti pulaolehmatawang perakbennilai 1 senbentanmkh1304H. (1887)yang di-

gunakanoleh Sultan HashimJalilul Alam Aqamuddin (1885—1906).Akhirnyawang tempatanmi tenusberubah,mengikut anuskemajuanpenkembanganeko-nomi, sehinggalahkedatanganBritish secanaIangsung mencampunmpenkem-banganekonominegenimi padatahun1906 Brunei secanalangsungmengguna-kanmatawang British sebagaimatawangrasmidi negenimi.

• CAMPUR TANGAN ORANG BARAT DALAM SOSIO-EKONOMI ORANG MELAYU BRUNEI DAN KESANNYASEJAK ABAD KE-16 HINGGA TAHUN 1900

SehepassahajakejatuhanMelaka sebagaisebuahempayanMelayu yang ten-agungdi nantau mi pada abadke-16, pusatpenkembanganagamaIslam danPendagangantelahbenpindahkeBnunei.’24 Keadaanmi wujud adalahdisebabkansaudagardanpendakwahIslam yang kunangsenangdengancana pentadbinanPortugis di Melakayang memaksasaudagan-~audaganbenniagadi MelakadanmengembangkanagamaKnistian di sana. Untuk mencani keamanandan kebe-basanbenniaga,sebahagiansaudagardan pendakwahitu benpindahke Bnunei.

i22 SaranSingh, op. cii., him.89.123 Ibid., him. 39.124 Pelita Brunei,26 November i986.

47


Kebetulanpada masaitu Brunei dipenintaholeh Sultan Bolkiah (1521). Pada

masapemenintahanbagindami Bnunei telah menjadi sebuahempayanyangbesan.KemuncakzamankeemasanBrunei semakinmenonjol lagi dalam masapemenintahanSultan Hassan.Bagindatelahmenyusunpentadbiranneganaben-handaskanhukum-hukumIslam. Faktor-faktormi telahmenanikminat saudagartersebutuntukberniagadenganBnunei.

Kemakmurandan perkembanganyang begitu pesatdi Brunei ketika itu,telahmenarik minat onangSepanyoluntuk benniagake sana.Minat orangSe-panyolmi wujud berdasankankepadalaponanyangditulis olehAntanio Pigafettayang telahmelawatBrunei padatahun1521. Pigafettateiahmelaponkantentangkemewahanyangdinikmati olehBrunei ketikaitu, tenutamatentangpenggunaanpingganmangkuk yang dipenbuatdanipadaemasdanlayananyang baik yangdibenikan oieh orang Bnunei kepadamereka.Lebih menaniklagi iaiah laponantentangbasil mahsyuiyangdiperdagangkandi Bnunei sepertikapunbarus,kayumanis, hahia, tembikan, timun, habu, sananglebah, kubis, kerbau, tenmasuk

dagingrusadangadinggajah.’25Mehihatadanyahubungandagangdi antanaBrunei denganSepanyoi,Pon-

tugis tidak ketinggalanuntuk benhubungtenus denganBnunei. Mereka telahmenghantarAntonio De Pereirake Bnunei untukmembuathubunganyangsama.Penutusanonang Portugis mi disambut baik oleh sultan Brunei denganmem-benarkanorangPortugisbenniagadenganonangBrunei.’26 WahaubagaimanapunonangPortugis kunangberminatuntuk berniagadenganBrunei, denganalasanbahawaBrunei tidak mempunyaihasii sehainkapur barus.Kenyataanmi me-mangbetul sebabBrunei tidak menghasilkannempahsepertiyang terdapatdiKepuiauanIndonesia. Kenyataanmi dapatdilihat danipadasurat yang ditulisoieh Jorgede Albuquerque,Kapten JeneralMelaka kepadaRaja JoanIII yang

bertanikhpada1 Januani1524.~27

Nampaknyaada pertentanganlaporan yang dibuat oleh onang PontugisdenganonangSepanyol.Dan sini jelas sekalibahawalaporanyangdibuat olehorang Sepanyol itu sengajadipenbesar-besarkanuntuk menanik naja merekaberhubungterusdenganBnunei, sekahigusuntuk menaklukiBrunei. Kenyataanmi dapatdibuktikan danipadasikaponangSepanyolyangkurangsenangapabiiamelihat orang Portugis ada membuathubungandenganBrunei. Menekatakutnanti orang Portugis akan menakluki Brunei sepertimanamerekamenaklukiMelaka padatahun 1511. Dengansebabyang demikian meneka— telah cepat-cepatbentindakmenakiukiBruneipadatahun1578.12~~

Waiau bagaimanapunpenaklukanSepanyolke atasBrunei tidakiabbegitu

i25 RobertNicoH, op. cit., him. i2.i26 Ibid.,him.2i.127 /hid.,him.21.

i28 D. E. Brown, op. cit., him. i42.

48


lama, hantarankesedarannasmonalismeyang begitu mendalamdi jiwa orangBrunei, yang tidak ingin mehihatagamadan tanahair merekadicabuli olehkuasa-kuasaasing. Namundemikian kesandanipadapeperanganmi sedikit Se-banyakmenjejaskanekonomiBnunei yang semata-matabengantungkepadapen-dagangantradisional. Akibatnya Brunei telah banyakkehilangan punca-puncapendapatanterutamapungutancukai danipadasaudagar-saudaganyangberniagadi sini, sebabsebahagiandanipadasuadagar-saudaganitu telab mengalmhkanpan-danganmerekake tempatlain. Waiau bagaimanapunkesannegatifmi tidaklahberlanutanuntuk selamanyaapabila perdaganganBnunei tehab puhih sepertisediakalapadaabadke-18. Pemulihanmi wujud adalabhasil danipadakeman-tapanpolitik danekonomi yangdapatdipulihkan, begitujuga denganpenganubagamaIslamyangsemakinkuat bertapakdi negerimi. Pemuhihanmi telahme-nanik minat onangBarat sekahi lagi ke ataskemakmunanBrunei benikutande-

ngan basil laporanAntonio Pigafettayang telah mempenkenalkanBrunei kedunmaBarat.

Kedatanganmenekake nantaumi terutamanyaonangInggenisdanBelandatelahmenempasatusejarahbaru. Merekadatangbukansahajauntuk menjalan-kanaktiviti pendagangan,maiahteiah mencampurmhal sosial,ekonomi danpoli-tik dm negeni-negenidi nantaumi. Pertapakanmerekabertambahkukuh apabilamerekamenemuiapayang dmhajatioleh merekasebelumsampaike Timun Se-perti rempah,kapas,bijih timah, suteradanhasil lain. Bagi British, denganter-bukanyaSingapuramerupakanpintu rahmatbagi menekauntuk meneruskanhubunganperdagangandengannegeni China pada abadke-19. Negeni Chinamerupakansatu-satunyanegaradi Timur yangdapatmenghidupkanperdagang-an di sebehahsini selain India untuk mendapatkanbahan-bahanmentahyangdi-perlukandi Banat.Kenyataanmi dapatdibuktikan apabihaBritish cubamemono-pohi jalan haut antara negeniChina, Singapuradan India, sebabpihak Britishberbuatdemikian ialah kenanamenekatahu bahawanegeri China merupakansebuahnegeniyangkayadenganbahan-babanmentahsepentiyangdisebutkandiatastadi. Banang-barangmi sangat-sangatdikehendakidi Enopah akibat her-lakunyarevolusi penusahaandi sana.Sikap monopohi mi bertambabmendalamakibat perasaantakut akanpersaingandanipadakuasa-kuasaasingyang ingincampurtanganke atasperdaganganmerekadengannegeniChina. PerdaganganInggenis-Chinami bertambahnancak apabila Syanikat Hindia Timur Britishmemonopoli semuapendaganganmi. Sikap memonopolimi telah memberike-istimewaankepadaonangInggenistenutamadalamperdagangancanduyangdi-haramkanolehorang Cina. Akibatnya secaratidak iangsungperniagaancandumi telahmenjatuhkanDinasti Mongol di negeniChina.

Denganpenemuandan tenbukanyajalan laut yangmenghubungkannegeniChina dengannegara-negaradi rantau mi telah menghancurkansistem penda-gangantradisi yangselamami telahdiamalkandi kawasansebelahsini akibatcampuntanganmenekake atasaktiviti-aktiviti ekonomiyangselamami diamal-

49

SLJARAI-l BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

kan oleh golongan pembesar-pembesar.Bu1’~::ayaaktiviti-aktiviti perlanunanyang selamami diamalkanoleb sebahagiangolonganpembesartelab terjejas,keranacampurtanganpibakBritish. Aktiviti-aktiviti menghapuskanperlanunanmenupakansalahsatupohisi British untuk menyeiamatkankegiatanekonomidanperdaganganmenekadi nantaumi.’29

Kehancuranperdagangantnadisi di tambahlagi denganterbentuknyaper-janjian 1824di antarapihakInggenisdenganBelanda.Tujuan perjanjianitu ada-lab semata-matauntuk menentukankawasanatauwilayah masing-masingbagimerebutkekayaandi rantaumi, agantidak menjejaskanbubunganmerekadi Se-belahBarat. Akibatnya rantausebelahsini tenbahagikepadaduakawasanyangdulunyamenupakansaturumpunkekeluargaanyangdipisahkanoleb batas-bataspolitik. Dalam penjanjian mi pihakBelandatelah menguasaiIndonesia,mana-kalaTanah Melayudikuasaioleh pihak Inggenis,termasukSingapura.Oleb Se-babkekaburanpenjanjianmi kedudukanPulauBorneodi timur Singapuratidakbegitujelas, akibatnyamenjadinebutandi antanakedua-duabelahpihak, yangbenan-benanmenjejaskanpendagangandanpemenintahantnadisidi pulaumi.

Bagi pihak British, Pulau Borneo adalahkawasanyang terkandungdalambatas-batasatauwilayah yang merekatuntut dalam perjanjianitu. Keadaanmimembeni peluang kepada peneroka-penenokauntuk membuka dan mencubanasibmerekadi sebelahsini. Kedatanganmerekake wilayah Borneo terutamakawasan sebelab pantai barat telah benar-benan mencabuhi kehormatanperdagangantradisi. Buktinya apabilaJamesBnookedatangke Sarawakpada 1Ogos 1839, politik Sarawakmula tengugat.Brooke sentiasamencanipeluanguntukcampurtanganbagi menyelesaikankekusutanpohitik Sanawakpadaketikaitu, denganalasanuntuk kepentinganBnunei sendiri. Apabila dikaji sedalam-dalamnyatujuan Brooke datangke Sanawaktennyata tujuannyaadalah lain.Pentamabeliau cubamemecahkansistem sosioekonomiSarawakyang selama

mi dirnonopohi oleb golonganpembesan-pembesanBrunei yang dianggapolebBrooke tidak begitu ekonomi dan merugikan.Brooke sedanbahawaSarawakkaya dengan basil buminya yang mengandungiemas,antimoni, rotan, him,madulebah dansebagainya.Bagi Brooke yangpenting baginyaialah basilanti-moni. Antimoni merupakanhasil galmanyangsangatbenhargadansangat-sangatdikehendakioleh beliau untuk dieksport dan diniagakan di Singapura.’35Apayang beniaku segala hasil perdaganganmi adalabdimonopoli oleh pembesar-pembesanBrunei. Contohnyaialah dalampenlombonganemasdi Sarawakyangdi usahakanoleh golongan pembesar-pembesarBnunei bersama-samadenganbunub-bunubbangsaCina. Untuk triemecahkanmonopohipenlombonganemasmi ia memenlukankelicikan pohitik. Untuk mi Brooke sentiasamencanipeluang

i29 Leigh Richard Wright 970. The Oriy’in.s of British Borneo. Hong Kong: Hong KongUniversity Press,him. 4.

30 GrahamSaunders.op. cit., him. i 08.

50


bagi memecahkanmonopoli perlombonganemasdanantimoni mi. Peluangmiterbukaapabilaterdapatkesilapanpembesar-pembesarBrunei yang diketahui-nya telah menindasorang Dayak dan orang ash pendalaman,denganalasanbahawapembesar-pembesarBnunei tidak membayargaji merekadengancukup.Malah dikatakanpembesar-pembesarBrunei melakukankezahimanke atasme-reka.’3’ Isu mi sebenarnyasengajadipenbesar-besarkanuntuk kepentingandin-nyasendini aganperkarami menjadiisu penting untuk beliau campurtangankeataspohitik Sarawakuntukmenimbulkankekacauandanpemberontakandi sana.

Isu perlanunanjuga sengajadiperbesar-besankanoleh behiau aganpihakberkuasaBritish campurtangandenganalasanbahawaaktiviti penlanunanyangdiamalkan oleh segolonganpembesarboleh menjejaskanpolisi perdaganganantaraBritish-China dan India. Untuk menanik minat pihak British, Brookesengajamenunjuk-nunjukkangelagatdan tingkah laku beberapaorang yangberketununanArab yang membebaskandin merekadaripadakekuasaanRajaBrunei dengantidak membayarcukai ke atas wilayah yang merekaduduki.Merekaseringdikatakanmenjalankankegiatanperlanunan.’32

Berdasarkanfaktor mi danditambahlagi dengankekusutanpolitik Sarawakyang dihasut oleh pihak yang tidak bertanggungjawab,akhirnya meletuslahpemberontakanyangdiketuaioleh PengiranYusuf. SebenannyaPenginanYusufkurangsenangdengancampurtanganpihakBritish ke atasekonomidanpolitikSarawak.Walaupunapaalasanyang dibenikanoleh pihakBritish tentangcam-

pun tanganmenekake atasSarawakadalahsemata-matauntuk mengabunimatasultan Brunei. KononnyaPengiranYusuf hendakmenyerahkanwilayah Sara-wak kepadaraja Sambasdanraja Sambasrela membantuPengiranYusuf de-ngan bekalan senjata.’33 Apa yang sebenarnyaberlaku mi adalahtipu helahBrooke ~upayakekacauanmi berpanjangandanbeliaudapatcampurtangankeataspolitik Sarawak,yangselamami segalaaktiviti-aktivmti ekonomidanpohitikSarawakmasihdi tanganpembesar-pembesarBrunei, terutamadalamperlom-bonganantimoni.

Kenyataandi atas dapatdilihat apabilaJamesBrooke telah menawarkanjasabaiknyauntuk mengamankanSarawakdi sebalik tujuan sebenarnyauntukmemonopohikeseluruhanekonomi dan perdaganganSanawak.Contohnya se-masapemberontakanitu berlaku, Brooke dengantidak segan-segantelahme-

nyehidik sendini kawasanSamarahandan Lundu yang dianggapboleh menda-tangkan keuntungansebagaikawasanperdagangan.Kenyataanmi dapat di-buktikan apabilaBrooke telah mencadangkankepada PengiranMuda Hassimuntuk membenarkansemuakapal-kapalBritish termasukkapal dagangasing

i3i Leigh RichardWright, op. cit., him. 62.i32 Grahamirwin 1986. BorneoAbad KesembilanBelas. Kajian Mengenai PersainganDiplo-

tnatik. Kuaia Lumpur: DewanBahasadanPustaka,him. 93.i33 /bid.,him.95

51


bolehberlabuhdi mana-manapelabuhandi seluruhwilayah Bnunei.’34 Dan ke-nyataan mi jelas sekali nasa tamak di jiwa Brooke yang cuba memonopohikeseluruhanperdagangandi pantaibaratBorneo,sekahigusmemecahkansistemperdagangantradisionalorang Melayu Brunei. Hasrat behiaumi boleh dihihat

daripadapetikanyang berbunyi: “... sekinanyadiinginkan, mungkin dapatme-nguasaikeseluruhanpendaganganpantaibaratutaraBorneodan TanjungDatuhinggake TehukMarudu”.’35

PeluangBrooke benan-benarterbukauntuk campuntanganke ataspohitikSarawakpadatahun 1840, apabila beliau mendapatikeadaanpolitik Sarawakmasih kucar-kacin. Kesempatanmi diambil oleh Brooke denganmenenimata-warandaripadaPengiranMuda Hassim untuk membantubeliau mengamankanSanawakdenganjanji akanmenyerahkansebahagianwilayah Sarawakkepadabehiau, wahaupunjanji-janji PengiranMuda Hassimmi sebagaiajak-ajakayam.Kenyataa~.mi dapatdmbuktikan apabilaJamesBrooke menuntutjanjinya dan-padaPengiranMuda Hassimuntuk menyerahkansebahagianwilayah Sarawak,walaupunPengiranMuda Hassim tidak berminat untuk melayanpermintaanBrooke.’36

Melihat tingkah laku PengiranMuda Hassim yang sudah benubah itu,Brooke menjadi serbasalah.Seandainyajanji behiautidak dituntut, bermaknadia akan kehilangan pendaganganantimoni yang dimonopoli oleh PenginanMuda Hassim.TindakanPengiranMuda Hassimitu benan-benanmengecewakanbeliau. Untuk memperolehiSarawak,Brookemencanijalan lain, iaitu jalanyangpaling halus, bukan sahajamenggugatPengiranMuda Hassim tetapi dapatmenggugatkewibaaansultanBrunei. Tindakanbeliau mi dapatdihihat apabilaterkandasnyasebuahkapal British Diana di perairanBrunei. Anak-anakkapalmi dikatakantelahd~tawanoleh orang-orangBrunei. Isu mi diperbesarkanolehBrooke denganmenuduhPengiranMuda Hassimterlibat di dalamnya.BrookejugamenuduhPengiranMahkota‘yang menjadiGabenorSarawakcuba

jurutuhisJames~

Bersandarkandua isu mi JamesBrooke telah mengugut Hassim danmemaksaHassim menyerahkanSanawakkepadanyawalaupunHassim tmdakberhakberbuatdemikian.

DenganpenyenahanSanawakkepadaJamesBrookepadatahun1841, tidakbermaknaBrooketelah berpuashati. Bagi Brooke,jatuhnyaSarawakke tanganbehiau, merupakanlangkah pertamake arab pemecahansistem pendagangantradisional yang dirnonopoii oleh golonganpembesarBrunei. Dan kenyataanmi, Brooke belum puashati selagikeseluruhanpantaiutaraBorneobelum di

i34 Ibid.,hlm.95.135 Ibid., him. 95.i36 Ibid., him. 97.i37 Ibid., him. 97.

52


kuasaioleh beliau. Jadipeluangmi terbukaapabilabeliaumendapatibahawake-rajaanBritish berura-unauntuk menc~inipetempatanbaru di sepanjangpantaiutana Borneo bagi kepentingankeselamatandan pensinggahankapal-kapalda-gang British yang benulangalik antanaSingapunadengannegeniChina, me-mandangkanpenjalananantarakedua-duatempat itu tenlalu jauh. Kesempatanmi diambil olehBrooke denganmencadangkanPulau LabuankepadakenajaanBritish sebagaipusatpensinggahan.Kalau diselidiki dengansaksamaalasanyang diberikanoleh JamesBrooke tadi merupakanhanyaalasanyangkecil sa-haja. Tetapiapayang sebenarnyabenlaku,PulauLabuantelahdinamalkanolehJamesBrooke sebagaisebuahtempatyangkayadenganbasil arangbatu.

Bagi mencapaimaksudnya,untuk memiliki Pulau Labuandanmenguasaiperdaganganpantai banat Borneo, beliau telah mendesakSultan Brunel aganmenyerahkanPulauLabuankepadakenajaanBritish selepasitu apabilaKaptenG. RodneyMundy telahpergi ke Bnunei pada15 Disemben1846 danmemaksaSultan OmanAli SaifuddienII menandatanganipenjanjianpenyerahanLabuanmaka akhinnya pada 24 Disember 1846 tersenahlahPulau Labuan kepadaKenajaanBritish.

Kejayaanpentamadankeduasepertiyang tersebutdi atasnampaknyabehummemuaskanhati Brooke untuk menguasaikeseluruhansumber-sumberekonomidi pantai banat Borneo. Behiau mahubianlah British sahaja yang menguasaikeselunuhansumben-sumberekonomidi kawasanmi. Keraguanbeiiaumi jelasterbayangapabiladuakuasabesaniaitu AmenikadanBelandayang memangadamenanuhminat ke ataspulau mi. Kenyataanmi dapatdibuktikan apabilapihak

Belandasendirisedangaktif membuatpetempatanbanudi selatanPuhauBorneo.PenerokaanpihakBelandami betul-betulmencemaskanBrooke,walaupunadagolonganCina danbumiputenadi sanayang kunangsenangdengangelagatdantingkah laku Belanda mi. Melihat ketidaksenangansemuapihak itu, Belandacubabenbaik-baikdenganpenduduktempatan~elepasberlakupepenanganantaraBelandadengansultanBanjanmasinpadatahun~

Untuk menghalangkegiatan Belanda itu, JamesBrooke telah membeniamarankepadaPejabatTanah JajahanLuar Negeni di London denganmem-bayangkanbahayakegiatanBelandami yang dikhuatini akanmenembusihinggake pantaibanatBorneo.Sikap Belandami dianggapBrooke sebagaimelangganpenjanjian1824.’~~

Walau bagaimanapunBekindatetapjugaberdegildengankeputusanmerekadenganalasan bahawa:“... the ports of the native state with whom she hadtreatieswereno longer nativeports but Dutchports andsubjectto the termsofthe 1824 treaty”.’4°

138 Wright, op. cit., him.44.139 !bid.,him.46.140 Ibid., him. 46.

53

SEJARAI-I BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

Walau macammanaalasanBelanda,pihak British tenutamaJamesBrooke

tetap kunangsenangdengankegiatanBelandadi sebelahselatanPulauBorneoyangdianggapoleh Brooke benar-benanmengugatpohisi British selamami.

Keraguanpihak Bnitmsh bukan sahaja kepada pihak Belanda malah jugapihak Sepanyol sendiri yang sudabpun menuntut kepulauanSulu danipada

sultan Sulu. Bagi menentukanbatas-bataspohitik ke atas Sulu, Sepanyoltelahrnenetapkanganis sempadanyang kekal di Presidio, Zamboangapadatahun1763 yang bertentangandengan Pulau Basilan. Untuk menentukanbahawaSepanyolbenan-benarbenkuasake atasSulu, Sepanyoltelah mengancamsultanSulu yang telahpunmembuatpenjanjiandenganJamesBrookepadatahun 1850,akhirnya berjayamendaulatkankedudukanmenekadi sana.TindakanSepanyolmi menjadikanJamesBrooke curiga sebabditakuti nanti SepanyolakanmarakeBorneoutara.’4’

KecunigaanBrookelebih memuncaklagi apabilaadalaporanbahawaorang

Amenika, G. TnadescantLay yang telah menemuigalian anang batu di PulauCermin, sebuahpulau yang letaknyadi kuala sungai Brunei padatahun 1837.Pengesahanadanyaarangbatu di Brunei lebih nyata lagi apabilaterjumpanyagalian mi di Sungai Kianggehdi PekanBrunei oleh Kapten CongaltondanHEICS Diana.Kapal Dianami sendini telab mengmsianangbatudaripadaBnunei,

semasakapal mi cubamenyelamatkankapal dagangBritish yang telab tengge-lam di sini. Contob arangbatu irti telahdiuji di makmaldi Calcutta, dandidapatianangbatu yang dijumpai di Brunei menupakansalab satu contoh arang batuyang “terbaik”.’42

Brooke cubamenguasaikeselunuhanpantai baratBorneo, dan sekali gusmenguasaiBrunei. Keadaanmi wujud disebabkanrasatakut, kalau-kalausultanBnunei akanirienyenahkanmana-manawilayahnyakepadakuasa-kuasalain Se-bab kuasa-kuasaBanatsentiasamencanipeluangmemecahkanmonopoli Britishdi pesisiranpantai baratBorneoyang dijadikan jalan pendagangantnadisi yangdulunyadikuasaioleb pembesar-pembesarBrunei. Untuk menghilangkankena-guan in Brooke telahcubaberundingdengansultan Brunei dalamtahun 1847untuk memintakebenarandaripadabagindaQueen,bahawasebelumBrunei me-nyenahkansebahagianwilayahnyakepadamana-manakuasaasing, bagindaten-lebib dahulu hendaklahmeminta nasihatdanipadaKonsol British yang adadiBrunei.’43

Untuk lebih meyakinkan, JamesBrooke melalui Kerajaan British telahmengikat penjanjianperdagangandenganBrunei padatahun 1847, untuk mem-pastikan bahawaKerajaan Brunei hanyamembuat perhubunganperdagangandenganKerajaanBritish sepertiyangdicita-citakanoleh beliau. Antara isi pen-

i4i lbid., him. 52.

142 Grahamirwin, op. cit., him. i02.i43 Wright, op. cit., him. 65.

54


ting yang terkandungdalampenjanjian itu ialah tentangsekataneksportcandu

yang tidak dibenarkanoleh KerajaanBrunei. Penjanjianmi jugabentujuanme-nentukankadarcukai yangdikenakanterhadapsemuakapaldagangBritishyangberniagadi Bnunei dengankadarseninggitbagi setiap1 tan barangyangdikena-kan cukai.’44

Dengan termetenainyapenjanjian mi jelas dilihat bahawacampuntanganBritish telah benlaku dengansecanatidak langsungdalampendagangantradisiyangselamami telahdimonopohiolehgolonganpembesan-pembesanBrunei, ten-utamadalampungutanhasil cukai. Menekajuga telahberjayamemecahkansis-tern pendagangantradisi yangselamami dikelolakanoleh pembesar-pembesantempatan.Buktinya ialah dengankemasukkanonang Cina yang dibawa olehorangBritish bagi mengusahakanladangladahitammerekadi negenimi, walau-pun padapermulaannyakernasukanmenekake negeni mi di bawah kawalansultanBrunei bagi mengusahakanlombong-lombongemasdi Sanawak.Meng-ikut St.John, sultanBrunei sendini telahmengimpontburuh-bunuhCina daripadaSingapunasebagaiwakil pemungutcukai. Kemasukanorang-orangCina padapeningkatpermulaanmi dapatdikawal oleh pembesarBnunei sendini,benbandingdengankemasukanmereka benarnai-namaisetelahpembukaanPulau Labuan,

basil perdaganganbebasyangdikelolakanoleb British.Dengan adanyaperdaganganbebas,orang Inggenisdan orang Cina me-

mainkanperanansebagaionangtengah,dalamsektonperdagangan.Merekatelahberusahauntuk memecahkansistempendagangantradisiyang bensifatmonopoli.Akibatnya dengankernasukanpedagang-pedagangbebasmi ke dalam perda-gangantradisional,ia telah benar-benanmenggugatpuncapendapatangolonganpembesaryang selamami bergantungkepada basil perdagangantradisional.Akhmnnya merekatidak lagi dapatmenikmati basil keuntunganyang lumayandaripadahasil pendagangantnadisionalyangbersifatmonopoli.’45

Walau bagaimanapunkemasukanorangCina ke dalampendagangantradisimi tidaklah serta-mentarnenggugatpenniagaanonangMelayu sekali gus, ten-kecuahipada pemodal-pernodalkecil sahaja.Akan tetapi dalamjangka masayang panjangia benan-benanmenjejaskanpendagangantradisi yang diamalkanoleh merekaselamami. Buktinya ialahdalamperniagaanbasil hutan,yangpadazahinnyatidak rnenguntungkandanmenggalakkan,tetapidalamjangkapanjangperniagaanmi mendatangkankeuntunganyang lumayan.

Mengikut D.E. Brown, peniaga-peniagabebasmi sentiasabengenakdikawasanpesisinanpantaibanatBorneohingga ke kepulauanFilipina. Kegiatan

merekami adalahsemata-rnatauntuk menghancurkanpendagangantnadisi yangselamami kunangdisenangioleb mereka.Kenyataanmi dapat dihihat danipadasistem perdagangantradisi itu sendini. Biasanyagolonganyang tenlibat dalam

144 D. E. Brown, op. cii., him. 7i.

i45 Ibid., him. 73.

55


inenjalankanaktiviti pendagangantnadisionahhanyaakanmenjalankanaktiviti

perdaganganmenekakepadagolonganyang tententusahaja.Ini benmaknasegalakeuntunganakandinikmati oleh onangterlibat sahaja.Kenyataanmi dapatdi-buktikanoleb ketenangandanpenjelasanyangdibuat oleh D.E. Brown. Contoh-nyasatubarangyangdiimport dan luan negenioleh golongantertentu,di Bnunei,

sebelumbanangitu sampaike Bnunei,barang-banangitu diunuskanoleh seonangnakhodayang biasanyadiarahkanoleh golonganpembesarataubangsawan,se-bab golonganinihah yang membenikebenanankepadanakhoda mengunuskanbarangtensebut.Apabila barang-banangmi sampaike Brunei, barang-banangituakandibahagi-bahagikankepadagohonganbangsawan,ketua-ketuadaerah,wa-kil-wakil pemenintab,ketua-ketuakampungsebelumia sampaikepadapenggunayanglain.’46 Sistemperdaganganmonopohimi jugadikenal sebagaiperdaganganbenpusatdan pembahagiankepadadaenah-daenahyang dikawal.’~Golonganbiasaatauluandanipadakelompokmi tidak dibenankantunut campunatausama-samamengendahikanperdaganganmi tanpakebenananpemenintah,ataupihakyangmengawahsistempendaganganitu.

Oleh itu jelas sekahipenjalanansistem pendagangantradisionalsentiasadikawal. Ia tidak dapatdimasukiataudiagihkankepadaonanglain tanpamendapatpensetujuandanipadapengawalpenniagaanyang biasanyatendiri danipadago-longanpembesanyangsentiasamendapatkeuntunganyanglumayan.

Sistemperdaganganmi memangtidak disenangioleh JamesBrooke yangmengamalkansistempendaganganbebas.Banyak usahayang telah dijalankanoleh beliauuntukmemecahkanmonopohigolonganpembesanmi sepentiyang te-lab dibincangkan.Satu cana yang paling halusuntuk mernecahkansistern pen-dagangantradisi ialah denganmemujuk PenginanMuda Hassimsebagaiwakilsultan Bnunei ikut samamenjalankanperdaganganbebasmi.’45 Kedua, denganmemasukkanonangCina yang terdini danipadagolonganonangtengahmencam-pun pendagangantradisi untuk bensaingdenganorangMelayu, yang juga telahdibincangkan.

Kalaupundibuat penbandinganpenganuhBritish denganpenganuhonangCina dalam memecahkansisternpendagangantradisi mi, nampaknyapenganuhBritish lebih ketanadalam soal mi kenanapihak British bukansahajacampuntangandalam soah pohitik dan ekonomi, tetapi merekamembenipehuangyangbanyakkepadaonangluar yang sebangsadenganmerekauntuk bengiatdaharnpencatunanekonomidi negenimi.’49

i46 Ibid.,him.68.

i47 Ibid.

i48 Ibid., him. 70.i49 Ibid., him. i54.

56


Petanegeni-negeniyangmembuathubunganperdagangandengannegeniChinapadaabadke-10Masihi, iaitu perniagaanhim.(Dipetik danipadaP. Wheatley i959. “Note on Some Commodities in Sung maritime Trade”,JMBRAS,Jii. 32, Bah.2).

57

BAB2BRUNEI SEBAGAI NEGARA NAUNGAN BRITISH

B ab mi membincangkankedudukanBrunei sebagainegaranaunganBritish.Antaratemapenting yangdikaji ialah pentadbiranSistemResiden,isu ekonomidan sosial yangpenting sepertipengeluaranhasil minyak dan kesedaransosialsertapolitik penduduktempatan.

Sebelumperjanjianpadatahun1905/1906ditandatangani,RajahBrooke te-lah menjalankandiayahdanmuslihatnyauntuk mewujudkankeadaantidak sta-bil dalamwilayah pemerintahanKesultananBrunel. Tujuan RajahBrooke her-buat demikian adalah untuk membuktikan bahawasultan Brunei tidak ber-upayamemerintahdanmengamankannegaranya.Akhirnya, empayarKesultan-an Brunei mi akan terpaksadiletakkan di bawah pengaruhRajah Brooke diSarawak.

KegagalanRajah Brooke untuk menjajahBelait menyebabkanbeliau me-nukar haluan untuk merampasLimbang. Niat mi telah tercapai apabilabeliauberjaya menghasutpenduduktempatanuntuk menentangpemerintahansultanBrunei. Padatahun 1890, RajahBrooke telahberjayamerampasLimbang. OIehitu, sultan Brunei telah menghantarsurat kepadasultanTurki untuk mendapatbantuantenterabagi mengambilsemulawilayah Limbang yang telah dirampasitu. Antara kandunganisi surattersebutialah,

“1-larapan hambadansekalianorangIslam di negeri hamba,iaitu Brunei sertanegeri-negerilain yang di bawah pemerintahanhamba suka dan reda sertaikhlas menyerahkandi atas agama Islam kepada Maulana Al-Sultan Al-Mu’azhamdan sehabhambapunya negeri-negeridan agamaIslam telah di-binasakanolch kafir dansatu negeri hambanamaLimbangtelah dirampasolehkafin, iaitu Charles Brooke Sarawakdan itu sangathambaharapkanperlin-dunganYang Maha Mulia inilah nama hambayang kinim mi surat jika adakhilafnya harapdimaafkanoleh MaulanaAl-Sultan A1-Mu’azham,iaitu dan-padahambadalam negeri Brunci tiada lain hanyalah diharapdimakbulkanhambapunyapermohonandan harapanhambasepertiyang tersebutmi dan

58

BRUNEI SEBAGAI NEGARA NAUNGAN BRITISH

mendapatbalassuratmi danipadaMaulanaAl-Sultan Al-Mu’azhamdemikian-Iah adanyatamat.”

Walau bagaimanapun,perutusanmi tidak sampai ke tangansultanTurkikeranasuratitu telahdirampasoleh Konsul British di Singapura.Denganper-kataan lain, keluargaBrooke di Sarawakterus bermaharajaleladi kepulauanBorneotanpamendapathalangandaripadakerajaanBritish sendiri. PercubaanBrooke untuk menguasaidaerahBelait dan Tutong masih diteruskandengancaramenghasutpendudukdaerahtersebutsupayabenci kepadapemerintahansultan Brunei, dan menggalakkanpermusuhansesamasendiri seperti berlakupeperanganantarapuakDusundenganpuakTutongdi TanjungMaya di sekitarawal danakhir tahun1900-an.2

Memandangkeadaanyang tidak stabil mi, akhirnyakerajaanBritish telahmenghantarMacArthur untuk mengadakanpenyelidikandan kajian di daerah-daerahberkenaan.Berdasarkanlaporan beliau, akhirnya satu perjanjiantelahditandatanganipadatahun1905/1906.Antara isi kandunganperjanjiantersebutialah,

His Highness(Sultan HashimJalilul Alam Aqamaddin)hasrepresentedtoHis Majesty’s Governmentthat the Treaty made on the 17 September1888doesnot give him sufficientprotection,andthe Sultan andHis Majesty’s Go-vernmenthaveaccordinglyenteredinto the following supplementaryAgree-ment.

His Highness will receiveBritish Officer to be styled Resident,and willprovide a suitableResidencefor him. The Residentwill be Agent and Re-presentativeof High Commissionerof the British Protectoratein Borneo, andHis advicemust betakenandactedupon on all questionsin Brunei other thanthoseaffectingin the Mohammedanreligion.”3

DenganpengenalanSistemResiden,negaraBrunei menjadinegaranaunganBritish yang diperintah oleh seorangsultan yang mendapatnasihat ResidenBritish dan Majlis MesyuaratNegeni. Sistemhal ehwal luar negaramenjaditanggungjawabBritish. Sistem pentadbiranBritish mulai kukuh pada akhirtahun1909. Mulai saatmi, sistempentadbiranberubahmengikutcorakdanren-takpentadbiranBritish. Sungguhpuninstitusi danpegawaitradisionalnyadike-kalkan tetapi institusi itu kehilangan kuasa dan fungsi asalnya. Kedudukan

I Suratsultan Bruneiyangditujukankepadasultan Turki dipamerkandi DewanPameran,JabatanPusat SejarahBrunei. PerampasanLimbang disebabkanBrooke berpendapatbahawakerajaansultan Brunei terletakdi Sungai Temburongtetapisangkaannyasalahdan menyebabkanBrookemeneruskancita-citanyauntuk menguasaiseluruhBruneidenganberusahamendapatkanTutongdan Belait.

2 A.V. Horton1987. Reporton Brunei 1904, M.S.H. MacArthur.SEA Series.No.74, 15—16.3 Maxwell danGibson,op. cit., him. 149—ISO.

59


Brunei lebih kurangsamadengankedudukanilegeri-negeriMelayudi Semenan-

jung TanahMelayu.Perjanjianpadatahun 1905/06 merupakanpermulaanBrunei menghadapi

era pemodenandalam bidang pentadhiran.Perjanjianmi bukan sahaja telahmengubahcorakpemerintahantradisi KesultananMelayu Islam di Brunei tetapijuga telah memulakancampur tanganBritish dalam hal ehwal pemerintahannegaraBrunei. Pengambilankuasa dalam dan luar negarami telah berjalansecaraperlahanberdasarkankepadasyaratperjanjianperlindunganTambahan1905/06.~

Residenmi akanbertanggungjawabuntuk menasihatisultan dalamsemuahal kecuali agamaIslam.5 Residenmenjadi wakil kerajaanBritish di Borneomelalui pengawasanPesuruhjayaTinggi British bagi BruneidanAsia Tenggara.

“Alamat negeri di bawahperintah” adalahsuatukenyataanyang tepat.Ke-hadiran ResidenBritish yang secaraperundangandianggapsebagaipenasihatsultan telahbertukarmenjadipemerintahdenganmengetuaipentadbiranawamyang baru di Brunei. ResidenBritish telah memperkenalkancara pentadbiranmodendenganmewujudkanpejabat-pejahatkerajaanyangbermulapadatahun1906. Antara bangunankerajaan yang telah didirikan ialah rumah kediamanResiden,Balai Polis, PejabatTanah,Kerja Raya, Polis, Kastam6dan lain-lainlagi. Pengambilankuasa pentadbirandalam negeri bermula apabilapegawaiBritish dibawake Brunei untuk mengetuaipejabatberkenaan.KetiadaanorangMelayu tempatanyang bertugasdalam pentadbiranyang baru mi adalahdi-sebabkansistempentadbiranmodenyang diperkenalkantidak difahamidanber-bezadaripadasistem pemerintahantradisi. Contohnya,pewujudanJabatanmiadalahsama seperti sistem yang telah dijalankan di Negeri-negeriSelat danNegeri-negeriMelayu Bersekutu.Tujuannyaadalahuntuk mewujudkansistempungutancukai yang lebih teratur‘bagi menambahhasil pendapatannegara.MenurutLaporanTahunanNegaraBrunei padatahun1906, Brunei tidak mem-

punyai sumberpendapatan.Kewangan negarapadamasaitu hanyaberjumlah$228173.78 sen dengan $200000.00 dipinjam daripadaPersekutuanTanahMelayu.7

Pembolotanpegawai British dalam pentadbirandi Brunei menyebabkanmasyarakatMelayu tersingkir. British menganggapbahawa, “Their generalignoranceand inexperiencemade it impossible to entrustany very important

administrationduties.”8

4 BruneiAnnualReport1946, hIm. 82.5 1-laji Karim Haji Abd. Rahman1988. “Tahun 1988 Masihi”, Dirghayu. Brunei: JabatanPusat

Sejarah,him. 46.6 BruneiAnnualReport1907, him. 10.7 Ibid., him. I.

S Ibid.,him.21.

60


mi adalah alasan British semata-matauntuk mengekalkankedudukanmerekadi Brunei. PenguasaanBritish dalamhal ehwal pentadbiranberterusan

sehinggaselepasPerangDunia Kedua. mi disebabkanBritish tidak yakin danpercayaterhadapkebolehanorangtempatanuntuk mentadbirnegerimereka.Halmi jelas sebagaimanaditerangkanoleh MacArthur tentangmesyuaratpertamaMajlis MesyuaratNegeri padatahun1907,

“Meetings of the Council arebut rarely necessaryor advisablein the presentState of Brunei. Their old age precludesthe presenceof the PengiransBen-daharaand Pemancha,andthe attitudeof the other nobles shows that as yetthey are incapableof forming any opinion for themselvesthe discussionofwhich might land to thebenefitof thecountry.”9

Memandangkanorangtempatankurangpengalamandanpengetahuanten-tang pentadbiranmakabilanganorangtempatanyang terlibat dalampentadbiranmodenmi adalahsedikit. Demikianjuga,padatahun1909,pasukanpolis Bruneidiketuaioleh seorangInspektordan Londondanbeberapaorangpolis Sikh sertaMelayu dan Negeri-negeriMelayu Bersekutu.1°Residentidak hanyabertugassebagaipenasihatsultan. Malah residen telah menjadipentadbir tertinggi diBrunei dengan menerimaarahan daripada PesuruhjayaTinggi British bagiBrunei, atauPesuruhjayaTinggi British di Asia Tenggaraatau arahansecaraterus daripadaPejabatTanah Jajahandi London. Oleh itu, kedudukankuasaResiden British sama seperti ResidenBritish di Negeri-negeriMelayu Ber-sekutu,malahResidenBritish di Brunei lebih berpengaruhkeranasultanhanyaberkuasadalam soal agamaIslam. KonsepkedudukanBrunei sebagaiNegaraNaungan British boleh dipersoalkankeranapihak yang mentadbir dan me-merintahBrunei adalahkerajaanBritish bukannyasultan.Perkarami dapatdi-buktikan denganlahirnya kesedaransemangatkebangsaanMelayu Brunei se-lepasPerangDunia Keduayang menuntutkemerdekaanbagi Brunei yang di-sokongoleh Sultan Ahmad Tajuddinsendiri.°Secararingkasbentukpentadbir-an kerajaanBrunei adalahsepertiberikut:

Kerajaa?Brunei

ResidenBritish Sultan

KetuaJabatan PenentuAdatIslam

Pegawai/Kakitangan PembesarNegeriKerajaan (Wazir, Ceteria,Pehin)

9 Ibid., hIm. 1010 Ibid.11 Sokonganbaginda terhadappergerakannasionalismeBrunei boleh dibuktikan berdasarkan

61

SLJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

Berdasarkanrajah in kuasapentadbirannegaraBrunei adalahdi tangan

ResidenBritish. Ini bermaknabahawasemuadasarpentadbiranjabatankerajaandi negaraBrunei ditentukanolehpihakBritish samaadadipersetujuioleh sultanBrunei ataupuntidak. mi jelas (sebagaimanayang dikatakanoleh MacBryan)tentang kedudukan kuasa Sultan Ahmad Tajuddin sebagaipengerusidalamMajlis MesyuaratNegeri,

“A StateCouncil of 12 memberswasestablished,which includedtheResident,but whosepresidentwasthe Sultan.The Council legislatesin the name of theSultan-in-Council.But the Sultan complainedthat if the views of himself orany memberof the council conflicted with thoseResidenthe was grimly re-mindedthat theResident’sadvicemusthetaken.”2

Kesedaranrakyat tentangpolitik dan hal ehwal pentadbirandalamnegerihanyawujud selepasPerangDuniaKedua.Hal mi memangdisedarioleh SultanAhmad Tajuddin danPengiranMuda Omar All Saifuddienyang menjadiBen-daharaketikaitu. Oleh itu, untuk membendungkewujudansemangatkebangsa-an di kalanganrakyatBrunei, British telah rnemperkenalkansistempendidikan°yang hanyabertujuanuntuk mengekalkansistem sosioekonomitradisi. Hal mijelas sebagaimanadikatakanoleh G.E.Cator,ResidenBritish (1916—1921),

“... these do not aim providing a high standardof education.They howeverprovide the children with elementarytraining andalso teachthem discipline,punctualityandpersonalcleanliness.°

Walau bagaimanapun,dasarBritish mi hanyadapatbertahandan tahun1914 sehinggazamanpendudukanJepundi Brunei padatahun 1945. KegagalanBritish menghalangpertumbuhansemangatkebangsaandi kalangan rakyattempatandisebabkanwujudnyasegolongannasionalisBrunei yang belajar diPersekutuanTanahMelayu yangbermulapadatahun1930-an.

KedudukanekonomiBrunei padamasaketibaanResidenMacArthur amatlemah. Wang kerajaan yang terdapatdalam perhadanannegeri hanya tinggal

sikapnyayang anti-British. Kebcrangkatanbagindake London adalahsatu gambaranketidak-

puasanbagindaterhadapdasarpemerintahanBritish di Brunei.

12 “746H.OO/4—255, Question of Right of Acccsion to Throne of Brunci; views of Gerald

MacBryan on Brunei Affairs and East-West Relations, Foreign Despatch Service, From

Johnnesburgto Departmentof State Washington,D.C., 25 April 1951. National Archives of

Washington, D.C. (Artikel mi tclah ditcrhitkan dalarn The Times, London pada 26 Oktober1950).

13 Sekolahawai didirikan di bandarBrunci pada tahun 1914 sctakatdarjah lima. Walau bagai-

manapun, perkembanganawal pelajaran di Brunci amat perlahan kerana kurang sanibutan

daripadaibu bapa,kecuali sctciahdikeluarkanEnakrner,Pendidikanpadatahun 1927 yangme-

wajibkan ibu bapamcnghantaranak-anakinerekake sekolah.Silarujuk Brunei Annual Report,

1928,hIm. 32—33.

14 Brunei AnnualReport 1928.

62


$272 115.58 sen. Kedudukan ekonomi yang merosot mi telah menyebabkan

ResidenMacArthur melaksanakanrancanganbagi memperbaikikeadaaneko-nomi negeri. Sebagai langkahpertama,beliau telah memperkenalkansistempungutancukai caraBritish, iaitu mengenakancukai terhadapbarang import,cukai daripadabayaran lesen,cukai tanahdan sebagainya.Tetapi kemerosotanekonomi itu hanyaberlakubuat sementarawaktukeranapada5 April 1929, Se-

buahtelagaminyak terbesartelahditemui di Brawa SeriadaerahBelait. Denganterjumpanyatelagaminyak mi, kedudukannegaraBrunei telah berubah.Dan-padasebuahnegarayangkecil danbergantungpadahasil pertaniansepertisagudangetah,Brunei telahmuncul sebagainegarayangkayadi duniami. Buat per-tama kali Brunei berjaya mengeksport hasil minyak sebanyak 176 275 tan pada

tahun 1932. Selain mengeksport minyak, syarikat yang mengendalikan penge-

luaran minyak mi, iaitu The British Malayan PetroleumCo. Ltd (BMPC), jugamengeksportgas ash melalui salurangas dan padangminyak Seriake Lutong,Miri.

Penghasilanminyak dan gas dan tahun1932 hinggatahun 1941 ditunjuk-kansepertiyangberikut:

PenghasiianMinyak danGas,1932—1941

Tahun Minyak Gaskaki padu

Royalti PeratuspendapatanNegara

1932

19341935193619371938193919401941

176854371591451744451621566900605004768519855499544400

66766727792433863464703917240455422

28300003155000417200051720001047000

230000287000383000399924487355

2/544%47%

Sumber:Annual Reporton Tite Stateof Brunei 1941 , hIm. 25,

Faktor utamahasil gasdan minyak meningkatadalahkeranapenemuanbe-berapabuahtelagaminyak yangbarudi SeriadanBelait. Setakati, sebanyak35 buahtelagaminyak telahdigahi dankesemuanyamengeluarkanhasil.

Penemuanbahanminyak mi juga telahmembawabeberapaperubahanke-padaperkembanganekonomidansosialnegaraBrunei seterusnya.Misalnya, da-lam jangka waktu antara tahun 1932 hingga tahun 1959, kerajaanBrunei telahmendapat sebanyak $340juta royalti daripadahasil minyak yang dikendalikanoleh SyarikatShell, British MalayanPetroleumCompany(BMPC). Hasil dan-padapendapatantersebutBrunei terusmembangundalambidangsosialdaneko-nomi. Peneinuanminyak di Seriadan di baratdayaAmpa, iaitu di luar pantai

63


Brunei pada tahun 1963, telah mengukuhkan lagi kedudukanekonomi Brunei.Sumberminyak menjadi puncautama,pendapatannegeniBrunei, iaitu kira-kina

90 peratus.PadamasapendudukanJepun,tidak banyakminyak dapatdikeluarkanke-

ranasebahagianbesarloji minyak dimusnahkanoleh BMPC sebelummerekameninggalkanBnunei. Pihak Jepunhanyaberjayamengeluarkanminyak seba-nyak 11 498000 tanmmnyak.

SetelahBritish kembali memenintah,BMPC berjaya membaik pulih lojiyang rosak danmenebussemulakerugianyangdialami semasapendudukanJe-pun. Padatahun 1955 saja, sehanyak36.75 juta tong minyak telah diperolehuntuk melipatgandakanhasil minyak mi. BMPC telah menjalankanpenggeru-dian minyak di luar pantai. Sejakdijalankan penerokaanminyak di dasarlautantaratahun1952 hinggatahun 1959, pengeluaranbasil minyak di daratanse-makin berkurangan.Penggerudianminyak di dasarlaut seterusnyameningkat-kanbasil keluaranminyak padatahun1980-ansehinggakini.

Dalam bidang sosial terutamanyapendidikan pula, padatahun 1926, ten-dapatsebanyak5 buahsahajasekolahMelayu.SekolahInggeniskerajaandibukapadatahun 1932 manakalasekolah perempuanpertamadidinikan padatahun1930 di bandar Brunei tapi terpaksa ditutup kerana ketiadaan guru. Oleh sebab

Brunei tidak adamaktablatihanperguruan,makacalon guru dihantarberlatih diMaktab PerguruanSultanIdnis (MPSI) TanjungMalim, Perakmulai tahun1924.Mulai tahun1931, putera-puterasultandihantarbelajardi Maktab Melayu KualaKangsar.Selarasdenganperkembanganekonomi, makabilangansekolahjugameningkat.Danipadasebuahsekolahpadatahun1913, sekolahbertambahmen-jadi 21 buahpadatahun1938. Perkembanganpelajaranbenikutnyaterbantutde-ngan meletusnya Perang Pasifik pada tahun 1941. Walau bagaimanapun, pela-jananyangdiperolehantaratahun 1913 hinggatahun 1941 telah membeniasaskepadapertumbuhankesedananpolitik dan’menentukancorak kepimpinanpoli-tik pada tahun 1950-an.

Penghantaranpenuntutke Maktab PerguruanSultan Idnis telah mengubahfikinan danpandanganorangMelayu Brunei tentangmasadepanbangsadanne-geni merekadenganmelahirkangolongannasionalisMelayuBrunei.

Sebagaimanadinyatakan awal tadi bahawakesedaranawal semangatke-bangsaanorangBrunei telahwujud di kalanganpelajaryang menuntutdi MPSIpada tahun 1930-an.Padatahun 1920-andan tahun 1930-an,maktab mi di-anggapsebagaipusatpertumbuhannasionalismeMelayu.t5 Persekitarannyadi-penuhi oleh gelanggang perdebatan dan perbincangan tentang persoalan kebang-

saan orang Melayu. Sebahagian danipada penuntut yang belajar di maktab mi

15 Abduiiah Hussein 1982. Harun Aminnurrashid PesnbangkitSemangatKebangsaan.KualaLunipur: DewanBahasadan Pustaka,him. 25.

64


termasuk penuntut Brunei telah terpengaruh oleh perkembangan mi.’6 Meneka

kebanyakannya telah dipengaruh oleh fahaman nasionahisme Indonesia yang ter-

sehar melalui majalah, huku dan pelarian Indonesia.’7

Salah seorangnasionalis Melayu yang muncul di maktab mi ialah HarunAminnurrashid (1927—1939). Beliau selalu mengambil kesempatanmencurah-kan perasaan dan menaikkan semangatkebangsaanpenuntut MPSI melaluipengajaran dan syarahan’5 serta penulisan dalam majalah dan suratkhabar.

Pada tahun 1938, dianggarkanIebih kurang400 penuntutbelajardi maktab

mi termasukpenuntut dan Brunei. PenuntutBrunei pertamayang telah meng-ikut kursus perguruandi maktab mi ialah Awang Basir Taha dan Marsal bin

Maun. Kemudian diikuti oleh penuntutyang lain sepertiH.M. Salleh,PengiranMohd. Yusof, Jamil Umar, Hashim Haji Tahir, Othman Bidin, Mohd. Au Ta-

mm, Abdullah PenyuratAbu Bakar, Ibrahim Haji Mohd. Said, Abduhlah Alia-shim, Awang Hussien, Pengiran Au Mohd. Daud, Zainal Panjang, Daud Sarudin

dan Abdi Manaf Penyurat Abu Bakar.Peranan yang dimainkan oleh nasionahis Melayu seperti Harun Aminur-

rashid, Ishak Haji Muhammaddan Ibrahim Yaakub telah membekalkan penun-tut MPSI dengan kesedaran kebangsaan seterusnya memainkan peranan penting

dalam kegiatan persatuan di negeri masing-masing.t9 Contohnya Marsal Maun,

Basir Taha, Jamil Umar, H.M. Salleh dan P.M. Yusof adalah antana penuntut

yangbelajardi MPSI dan menjadi pelopon kesedaran kebangsaan Bnunei. Ketika

belajardi maktab mi, penuntutBrunei tidak ketinggalanmenyertaipertubuhanpohitik seperti“Ikatan PemudaPelajardanIkatan SemenanjungBorneo”.20Anta-ra pelajar yang aktif ialah PengiranMohd. Yusof dan H.M. Salleh. Merekamempunyaihubunganyangnapatdenganguru mereka,HarunAminnurrashid.

Antara guru Brunei lepasanMPSI yang aktif menyumbangkanhasil dankaryamerekayang benbentuksemangatkebangsaanyang terkenaldengannamasamaranialah Yura Halim, H.M. Salleh,Tamin Mali, SekunarHayat,Anak JatiBnunei dan Puteri di Tanjung. PengiranMohd. Yusof telah menuhissebuahce-rita yangmenonjolkankesedarankebangsaanBrunei bertajukTangisanTerjajahdanH.M. SallehbentajukPemimpinTunanganBangsa.2tKesimpulannya,pena-

16 Menurut Dato Marsal Maun, beiiau selalu menghadirieeramahtokoh nasionalismeMelayu,

Harun AminnurrashidyangjugamengajarsebilanganpenuntutBrunei.17 Abdul Latif Abu Bakar 1983. “Puisi-Puisi Harun Aminnurrashid yangbertemakanNasional-

ismeMelayu (1929—39)”, Malaysia Dan SegiSejarah,Jurnal PersatuanSejarahMalaysia,Bil.12, hIm. 110—Ill.

18 Abdui Latif Abu Bakar, op. cit., him. 110. LihatjugaAbduIlah Hussein,op. cit., hIm. 21—22.19 Abdul Latif Abu Bakar, op. cit., him. Ill.20 AbdullahHussein,op. cit., hIm. 25.21 Tangisan Terjajah merupakansebuahcerpenyang menggambarkankesedaranbangsaMelayu

BruneiakibatpenjajahanBritish.

65

SEJARAHBRUNEI MENJELANGKEMERDEKAAN

namanawal nasionalismeBrunei telah benlakudi MPSI di persekitarantahun1920-andantahun1930-an.

Golonganguru inilah yang telahmenggerakkanpertubuhanpersatuanyangpadadasarnyapergerakanpolitik. Pergerakanawal berpersatuanBrunei yangte-lah dipeloporkandan dianggotaioleh bekaspenuntutBrunei di MPSI ialahPersatuanSahabatPenaCawanganBrunei, KesatuanMelayu Brunei, BanisanPemudadanAngkatanPemudaBrunei.

PadabulanJulai tahun 1936,PersatuanSahabatPenaBrunei (PSPB)telahditubuhkan.22Ia adalahcawanganPersaudaraanSahabatPenaMalaya (PSPM)yangditubuhkanpada15 April 193423 di PulauPinang.PSPBmendapatsokong-an kuat danipadagolonganatasandanpegawaikerajaan.Yang DipertuaPSPBialah PengiranHaji MuhammadYassin; Setiausaha,Encik Mohd. Zain24 danahlinya ialah Marsal Maun, PengiranDi-Gadong Haji Mohd. Salleh (KetuaKadi), Haji Hasbollahbin Mohd. Daud, Basir Taha, PengiranHaji MetussinPengiranPiutA. RahmandanMalai Mansur.25

Tujuan utamapenubuhanPSPB sangatterhadjika dibandingkandenganPSPM. PSPB hanya menjadipenghubungsosialmelalui surat atausebarangbentuk komunikasi.26KegiatannyaIebih banyak berbentukakiviti sosial, iaitupenghantaranberita atau artikel ke akhbar SAUDARA (Malaya) dan UtusanMelayu. Di sampingitu, PSPBmengadakanlawatanke PSPMcawanganSabahdanLabuan.MisalnyapadabulanOgos tahun 1939,Mohd. Zain Wali telahben-kunjung ke Tawaudanmendermakansebuahnovel Melayu Iakah Salmahke-padaPSPMTawau.27CawanganPSPBKuala Belait telahditubuhkanpadatahun1937dengandipimpin olehEncikLudin dan Negeri Sembilan.28

Padatahun 1939,PSPB telahmulamerosotapabilapemimpinPSPMMa-laya, iaitu EncikHassandanSyed SheikhAl-Hadi (pengasasPSPM)dicalonkanuntuk menjadiSetiausahaSulit Sultan AbmadTajuddin yangmenyebabkanben-

lakunya penjualan Akhbar Saudara.29 Walau bagaimanapun,hanya Encik

22 TemubualdenganDatoPadukaHaji Basirbin Taha,Brunei, 1982.23 W. Shamsudin M. Yusoff 1984. Sejanah Sastera Melayu Moden (SesudahTahun 1800).

Kuala Lumpur: PustakaAntara,him. 12.24 Beliau adaiahpegawaiyang dipinjam dan Labuan yang bertugas di Rumah Sakit, bandar

Brunei.25 Temubual denganAbduilah Hussein,BandarSeriBegawan,Brunei, 13 Mae 1989. Menurutbe-

Iiau, Maiai Mansuradaiahpenulis yangaktif, yang selalumenghantarartikelnyakepadasuratkhabarSaudara.

26 MetassimHaji Jibah1983. “Political Developmentin Bruneiwith Referenceto SultanOmar AuSaifuddien11(1950—1967)”.Universiti ofHull: TesisMA., him. 25.

27 SabihahOsman1986.“PerkembanganPolitik Sabah”.Sabah:PerubahandalamPembangunan.

UKM—YayasanSabah,him. 47.

28 Temu bual denganDato PadukaHaji BasirTahapada tahun 1982. Lihat juga W. Shamsudin,

SejarahSaslenaMelayuModenSesudahtahun 1800.KualaLumpur: PustakaAntara.hIm. 12.29 Temubuai denganDato PadukaHaji Marsal Maun,JalanTutong, 18 Mac 1989.

66


Hassanyangdipilih menjadiSetiausahaSultan Ahmad Tajuddinkeranabehiaubersikapliberal dandisenangioleh British.

SetelahPSPB lemah, pergerakan berpersatuanditeruskan oleh KesatuanMelayu Brunei (KMB) yang wujud sejurusdengankedatanganHarunAminnur-nashidke Brunei padatahun1939. BeliaudikatakannasionahisMelayu yangher-tanggungjawabuntuk mempengaruhisemangatkesedarandi kalanganmasya-rakat Melayu Bnunei melalui cenamah-ceramahnyakepada ahli KMB.3t’ Ab-duhlahHusseinmengatakanbahawa,

Haruntidak jemu-jemubekerjamemberipendidikankepadaanak bangsa-nya; behiau menanamkansemangatkebangsaankepadarakyat Brunei supayataatsetiakepadakerajaanMeiayuBrunei ...“

Ahli KMB kebanyakannyaterdini danipadagolonganatasandan guru lepas-an- MPSI. Yang DipentuaKMB ialah PengiranBendaharaOmanAli Saifud-dien.32 Penglibatanbaginda adalah suatu pertandaakan wujudnya semangatkebangsaandi kalangangolongan bangsawanuntuk memperjuangkanpeng-ambilan semula hak dan kuasa pemerintahannegaraBrunei danipadapihakBritish.

WalaupunkuasapemenintahannegaraBrunei terletakpadaResidenBritish,namunKMB yangdipimpin olehPengiranOmanAhi SaifuddientelahmendapatkehenaranpendaftarandaripadaResidenBritish atassokonganSultan AhmadTajuddin.33PergerakanKMB tidak begitu disekatoleh British sebagaimanake-adaanKMM yangdipimpin oleh Encik Ibrahim YaakubatauPKM Labuan.DiLabuan, Sabahatau Malaya, pihak British sentiasamenghalangsebarangke-

mungkinan wujudnyagerakanpolitik yang mempunyaipentaliandenganIndo-nesia.34PengaruhIndonesiamemangtidak dinafikan telah mempengaruhise-mangatkebangsaanBrunei, iaitu melalui siaran radio Indonesiadanpenerbitanterutamanyaakhbar.

Jumlah ahhi KMB sebelumPerangDunia Keduadikatakankira-kira 200—300 onangdengandikenakanbayaranyuran 50 sen sebulan.35Jika dilihat dansegi ahhi jawatankuasatertingginya, kebanyakannyadianggotai oleh golonganatasandanpegawai-pegawaikerajaan.Gerakanmerekatidak melibatkankeselu-

30 AbdullahHussein,op. cit., him. 43.31 Ibid., hIm. 44.32 Temu bual denganDato PadukaHaji Basirbin Taha.

33 Ibid.34 Menurut Haji Hashim 1-iaji Abd. Hamid, ketika Sultan Ahmad Tajuddin melawat Kuching,

tIM. SalIchtclah diperkenankanuntukmemberi ucapanmewakih baginda.LihatjugaSabihahOsman,op. cit.

35 Muhammad Hadi Abdullah 1992. “SeniangatKebangsaanBrunei: KesedaranAwal”, Jurnal

1)arussala,n,Bil. I, hIm. 44.

67


ruhannyamasyarakatBruneikhususnyapeningkatbawahan.Lagipunjumlah go-longantenpelajaryang terdapatdi Brunei sebelumPerangDunia Keduaadalahsedikit.

Kebanyakanpeloporpersatuansebelumperangadalahbekaspenuntutyangbelajar dan luar negarakhususnyadan Malaya. Di sampingitu, pemimpinke-

satuandi Brunei memangtelahadahubunganawal denganpemimpinpertubuh-an di Malaya. Hubunganmi dipereratkanlagi denganadanyalawatanke luarne-gana,seperti lawatanKMB danBanisanPemuda(akandibincangkankemudian)ke Mini danKuching yangdiketuaioleh PengmranOmanAli Saifuddien.Meski-pun KIvIB dapatmenonjolkandininya untuk memperjuangkanhak asasibangsaMelayu, tetapi kurang mencapaimatlamatpenubuhannyakeranatidak begitudihiraukanoleh pihakBritish. Perkarami memangtidak dapatdinafikankeranaSultan Ahmad Tajuddin sendiri tidak berupaya untuk menentang kuasa yang di-pegangoleh ResidenBnitish. Walau bagaimanapun,KMB terus bergerakse-hinggameletusnyaPerangDuniaKedua.

PenangDunia Kedua menularke Brunei apabilaJepunmendaratdi KualaBelait pada16 Disember1941, iaitu kira-kirapukul 3 pagi, denganbilanganten-tera lebih kurang 10 000 onang.36Tidak adasebarangpenentangandaripadapi-hakBrunei. PihakBritish mengambilkeputusanmi berdasarkankepadakenyata-an Naib LaksamanaLayton, iaitu KomanderTenteraLaut di Singapura,padabulanJun tahun1941. Hal mi jelasditerangkanoleh R.N.Turner,iaitu PenolongResidenBritish di Brunei,

“... thereI passedon awarningfrom theAdmiral thattheNavy couldno longerguaranteeprotection eastof Singaporeandadvisingthat all Europeanwomenandchildrenshouldbeevacuatedwith leastpossibledelay..

SultanAhmad Tajuddin telah menandatanganisuatupenjanjianpenyerahankuasakepadaketuapemenintahtenteraJepun.Brunei telahdiduduki oleh tentera

Jepunselamalebih kurangtiga tahunsetengah.Walaupunsemuakuasapentad-birandiketuaiolehtenteraJepun,orangMelayu masihterusbekenjasepertibiasadi bawaharahantenteraJepun.

Sikap British yang tidak bertanggungjawabterhadaptanah jajahantelahmengecewakangolongan nasionalis Brunei dan mereka mengalu-alukanke-rnaraantenteraJepun.PendudukanJepuntelahmembenikankesempatankepadagolongannasionahisBrunei menguatkanpengaruhdankedudukanmerekade-ngan menyebarkansemangatkesedarankebangsaandi kalanganmasyanakatBrunei. H.M. Sallehmengatakanbahawa,

36 MuhammadHadi Abdullah 1988. “PendudukanJepundi Brunei”, Jurnal PersatuanSejarah

Brunei.Bil. 1, hIm. 22.37 /bid.,hlm.21.

68


“Saya dilantik menjadi propagandaJepun(pegawaipenenangan)kesempatanmi sayaambiluntuk menyelitkanperasaannasionalismedalamsandiwarayangdiadakan..“38

Akibat kerjasamayang telah mereka berikan padapemenintahanJepun,banyakdaripadamerekatelahditangkapdandipenjarakanoleh British keranadituduhsebagaitali baruttenteraJepunselepasperang.Ini termasuklahpejuangnasionalisH.M. Salleh. Kerjasamayang telahdibenikan oleh rakyatBrunei ke-padaJepunmenyebabkankurangnyakekejamandan penyeksaanyang dilakukanolehtenteraJepunterhadapmereka.Sebaliknya,Jepuntelah melatih anak-anaktempatanuntuk mentadbirnegeni mereka.Jepuntelah menghantaranak-anaktempatanke luan neganasepertiPengiranMohd. Yusoftelabdihantarke Jepun,39JamilUmar, H.B. Hidup danYassinAffandy telahdihantarke pusatlatihan ten-tera Kuching, Miri dan Labuan.4°Manakala A.M. Azahani telah dihantarkeBogor Indonesiauntuk mempelajariilmu haiwan.Padaakhir-akhirpendudukanJepun,kehidupanrakyatbentambahsusahdisebabkankekunanganbanangma-kanandanubat-ubatan.KempetaiJepunmula bersikapkejamdanganasterha-daprakyat Brunei.Penistiwami menyebabkanpendudukkawasanbandarben-hijrah ke daerahpedalaman.

SultanAhmadTajuddin telah berpindahdi Tantaya,danPengiranOmanAuSaifuddientelahberpindahke hulu SungaiDamuan,iaitu di kampungKilanas.Di sini, PengiranOmanAu Saifuddienbersama-samadengankeluargatelah hi-dup samasepertiorang kampung,iaitu bentanampadi dan berkebunsayur. misemuaadalahsuatupengalamanyang begitu pahit yang dirasai oleh bakal pe-mimpin negara.Kesusahanmi juga telah menyedarkanbagindaakanpenlunyanegaraBrunei dipenintaholeh anakBrunei sendini. Pendenitaanyang bagindaalamipadazamanJepunakhirnyaberkesudahanapabilatenteraJepunmenyerahkalah padaTenteraBenikat padapertengahantahun 1945. PengiranOmar AuSaifuddienmerupakanorangyangmula-mulamenemuiWing CommanderKayapabilaTenteraBenikatmendaratdi bandarBrunei.

Di Brunei, kesankerjasamapendudukpenibumi masapendudukanJepuntelahmenyebabkanramaidaripadagolongannasionalisMelayu telahdigantungdanipadajawatan merekaoleh PentadbiranTenteraBritish (BMA) padaakhirtahun 1945 hinggatahun1946 keranadituduhbekerjasamadengantenteraJe-pun.Bulan Jun 1945 menandakanbermulanyaerabaru, iaitu PemenintahanTen-tera British di Brunei.

38 Temubual denganYang DimuliakanPehin OrangKayaLaila WangsaHaji Mohd. Salleh HajiMasri,TeratakPuja, BandarSen Begawan,Brunei, 1986.

39 Temubual denganPengiranSetia NegaraPengiranHaji Mohd. Yusofbin PengiranHaji Abd.Rahim.

40 MuhammadHadi Abduilah,op. cit., hIm. 26.

69


SetelahBrunei terlepasdanipadapendudukanJepun,keadaankehidupanmasyarakatMelayu masih tidak berubah malabjika diteliti secaramendalamsamalahseperti kata pepatah“keluar dan mulut hanimau masuk ke mulutbuaya”.mi disebabkanakibatdaripadaPentadbiranTenteraBritish (BMA) yangtelah memberikuasakepadaorangasing dalamsoal pentadbiran.KebanyakanpemimpinMelayu telahdipecatdaripadajawatanmasing-masingkeranadituduhbekerjasamadengantenteraJepun.Tekananmi telahmenyebabkankebangkitansegolonganpemudaBrunei yang menuntutuntuk memperjuangkanmaruahbangsa,raja dan agama.Pergerakanpenjuanganbangsadan tanahair mi telahmula melibatkangolonganrakyat biasadi kalanganguru,polis, keranidan lain-lain; sebelumnyami majoniti pergerakankebangsaanBrunei dianggotai olehkelas atasan dan golongan cerdik pandai.

Di Malaya, pemenintahantenteraBritish merupakanzaman penjuanganUMNO menentangMalayanUnion di sampingkomunis yang menghasutpe-kenja supayamogok. Di Brunei, golongannasionalistelahberanibangkit me-nentangsecaraterang-terangandasarBMA yang lebih mengutamakanbangsaasingdenganmengetepikanhakasasibangsaMelayu Brunei dalampentadbirannegara.Bukti yang jelas ialah pembolotandan-penguasaanbangsaasingdi Ja-batan Kastam, Risen (Catuan), Kerja Raya, Rumah Sakit dan Kewangan.4’Sultan Ahmad Tajuddin sendini tidak mempunyaikuasalangsungdalam soalpentadbirannegara,malahbenderanegaraBrunei tidak dikibarkanpadazamanBMA. TekanandanipadaBMA inilah merupakanfaktor penting yang telahmembangkitkanlagi semangatkebangsaangolongannasionalisBnunei untukmenegakkanmaruahkesultanandankedudukanbangsaMelayu.

Kebangkitanmi tidak secaramenyeluruhkeranaia melibatkansebahagianmasyarakatBrunei sahaja.Kesedaranmi hanyawujud di kalangangolonganelityang berpendidikantinggi dan luar negara.Kegiatan merekajuga tertumpuhanyadi sekitarbandarBrunei yang pengaruhbangsaasingjelas kelihatan.Pe-nentanganawal mi bukanlah berupa pengangkatansenjatauntuk menghalaupenjajahBritish atau orang asing; sebagaimanakeadaanberlakudi Indonesia,tindasandanpenekananBelandayang berlebih-lebihanterhadapekonomibumi-putenaterutamakaumpetanimenyebabkanmerekabangunmemberontak.Rak-yat Brunei tidak semuanyamempunyaiperasaanantipenjajahansepertidi Indo-nesiaapabilapejuangnasionalisIndonesiamengangkatsenjatamenentangpen-tadbinanBelanda.42

41 PadamasapemenintahanBMA di Brunei,kuasapentadbirannegaraBrunei adalahdi tanganWing CommanderK.E.H. Kay, seorangyang memang pro-Cina. OIeh itu, beliau sentiasamendengaraduanyangdibuat oleh kaumCina yang memangbenci terhadapgolongannasio-

nalis yang memperjuangkanhak asasi bangsaMeiayu, hal mi teiah menyebabkanramai go-longannasionalisdigantungdaripadajawatanmereka.

42 GeorgeMeTuman Kahin 1961. Nationalism and Revolution in Indonesia. Ithaca New York:

Cornell UniversityPress,hIm.43.

70

BRUNEL SEBAGAL NEGARA NAUNGAN BRITISH

Walau bagaimanapunciri-cini “kekerasan”mi telah wujud di Brunei padabulan Disembertahun 1962yang diketuai oleh A.M. Azahaniyangmemangten-penganuhdenganrevolusi Indonesia.DisebabkandasarBritish di Brunei tidakmenimbulkankesengsaraanrakyatsebagaimanakeadaandi Malaya, makapadaumumnya masyanakatBrunei menerimabaik kepulangansemula pentadbiranBritish. Sebahiknya,bagi golongannasionahisBrunei sepertiH.M. SaIleh,Pengi-ranMohd. Yusof, PengiranSharifuddin,Abdullah Jaffar, BasinTahadan Pengi-ran Haji Lampoh beranggapanbahawakepulangansemula kuasaBritish diBrunei telah menyebabkantergugatnyahak asasibangsaMelayu. DasarBMAyang telah mempercayaibangsaasing yang fasih dalambahasaInggenis telahmenyebabkangolongan nasionalisMelayu diketepikandandigantungdanipadajawatan. H.M. Salleh, pemimpin yang berpengaruhamat ditakuti oleh bangsaasing telah dipenjanakansebanyaktiga kahi atas tuduhanmenjadi “tali barut”Jepun.43

BMA telah mengambilahih pentadbiranneganaBrunei selepassahajaJepunmenyerahkalah padabulanJun tahun1945 sehingga6 Julai 1946.~~Tempohmidinamakanera pemuhihanapabilakuasapemerintahanadalahdi bawah kuasatenteraBritish. Sultan AhmadTajuddin masihtidak berkuasasehinggapenye-rahan kuasadilakukanpada6 Julai 1946, danMr. W.J. Peel dilantik menjadiResiden.PegawaiPentadbirKananBritish ketika zamanBMA ialahWing Com-manderK.E.H. Kay yangpernahtinggal di Brunei sebelumperang.Lebih ku-rangsetahunBMA bertapakdi Brunei,telah muncul satubanisanpemudaBnuneiyangtendiri daripadagolongannasionalisyang tidak secaralangsungmenentangdasar BMA. Dengan perkataanlain, kewujudan sikap diskniminasi tenteraBritish yang telahmembeni keutamaankepadaorang asingdalam pentadbirantelah menyedarkanbeberapaorang nasionahisMelayu. Secaratidak langsungperkarami telah mewujudkansatu organisasimassasebagaisatu salunanfa-hamannasionahismedengantujuanuntuk“kemuliaanbangsa.”45

Organisasimi dikenahi sebagaiBarisanPemuda(BARIP) yangditubuhkanpadal2 April 1946,46sebagaimanadiakui oleh suratkhabarSuaraRakyat.47Per-jumpaanawalpenubuhannyatelah diadakandi salahsebuahrumahdi KampungSungaiKedayan,iaitu di rumahAwangYaakubbin Othman.48Perjumpaanpadahan tersebutdilakukan secarasembunyiuntukmengelakkandanipadadiketahuioleh pihak berkuasaBritish. Di bawahpenaturanSocietiesEnactment1933 yang

43 TemubualdenganYang DimuliakanPehinOrangKayaLailaWangsaHaji Mohd. Saileb.44 Brunel AnnualReport, 1946, hIm.47.45 Haji Zaini Haji Ahmad1989. PentumbuhanNasionalismedi Brunei 1953—1963. KualaLumpur:

PencetakanSentosaSdn.Bhd. op. cit., him. 31.46 TemubualdenganPehinOrangKayaLailaWangsaHaji Mohd.SaIlehbin Haji Masri.47 SuaraRakyat,April 1957, him. 5.

48 TemubualdenganCikgu Haji Hamidbin Othman.

71


dikuatkuasakanpadazaman BMA, pegawai-pegawaidankakitangankerajaandilarang melibatkandin dalam sebarangpergerakanatau badanpolitik sepertiBARIP.

Kemungkinanmi merupakansatufaktoryangmenyebabkangolonganpem-besardirajalpembesarnegaratidak banyakterlibat denganpergerakanmi.49 Wa-lau bagaimanapun,PenginanOmanAli Saifuddienadalahpenyokongkuat per-gerakanmi keranabeliauadalahYang Dipertua KMB. Kedua-duapertubuhanmi sentiasaberganding bahu dan bekerjasamamemperjuangkankedaulatanbangsadanraja negeni in Sebagaimanakeadaandi Labuan,PKM danBARIPdianggapsebagaiTANGAN KIRI danTANGANKANAN.5°Di Brunei, BARIP

dan KIVIB telah bekerjasamamembuatsuatu rancanganuntuk menghapuskankaum asing.5t Meskipun pergerakanmi tidak hidup lama, tetapi selamasatutahun pemenintahanBMA di Brunei,BARIP danKMB telah dapatmemperta-hankanhak bangsaMelayu yang hampir lenyap ketika itu sebagaimanakatapemimpinnya,

“Jika BARIPtidak berdinibolehdikatakanMelayugoncangpadaketikaitu. Se-kiranya BARIP tidak ditubuhkan dan musuh tidak ditentang tentulahia ber-maharajalela.”52

BARIP bertanggungjawabuntuk menyatukanbelia Melayu untuk sama-samamenyelamatkannegenidanipadadikuasaioleh bangsaasingkhususnyada-lam bidang politik. Dalam pentemuanpertamadi KampungSungaiKedayanyang dihadiri lebih kurang30 orang,merekatelah sepakatuntuk melantikNaibYang Dipertuasementaranya,iaitu AbdullahJaafar..Antara ahlinya ialah Abd.Hamid Osman,PengiranHidup bin PengiranHashim, Hang Tuah Putih danEncik Zainal Abidin Putih.53Merekami tendini danipadagolonganguru lulusanMPSI, Ahli PersatuanGuru-GuruMelayu Brunei (PGGMB)54dantidak keting-galanpegawaikerajaansepertipolis dankerani.

KemunculanBARIP dalammasyarakatMelayu Brunei yangbelum begitumatangdalambidangpolitik telahdijadikan bahanketawadanpersendaan,khu-susnyasebahagiangolongantuayang memangtidak menyedanilangsungpolitik

49 Golonganpembesarnegaraadalahgolonganatasanyangterdini danipadaKerabat Diraja, Pengi-

ran dan Pehin. Golonganmi merupakankelas yang berkuasadalam adat istiadat dan pentad-biran negara.Denganperkataanlain, golonganpembesarnegaraadalahgolonganpemerintahyang kadang-kadangmenganggotaiMajlis MesyuaratNegenidansebagainya.PenjelasanIebihlanjut, sila rujuk CartaPentadbiranNegaraBruneisebeiumtahun1959, hIm. 10.

50 SabihabOsman,op. cit., him. 47.51 TemubualdenganYang DimuliakanPehinOrangKayaLailaWangsaHaji Mohd. Salleh.52 Ibid.53 TemubualdenganCikgu Haji Abd. Hamidbin Othman.54 Haji Zaini Haji Ahmad,op. cit., him. 33.

72


dan ekonomi bangsaMelayu telah digugat oleh bangsaasing. Golongan tuamenganggapbahawapenjuanganBARIP adalahsia-siadan tidak mendatangkanfaedah. Contohnya,setiap ahli BARIP mengucapkanperkataan“MERDEKA”sesamameneka, ternyata ada yang mempensendakandengansebutan“MEN-TEGA”.55 Pengarangbuku Ulu: The Worlds End, iaitu JongenBisch sendiriberpendapatbahawaperkembanganmi sebagai“useless,like to put salt in theirbenefactorspetrol”.56JorgenBischseterusnyamenjelaskanbahawa,

whethermostof thesewho belongto the ‘freedom movement’realizewhatmerdega(Merdeka)meansin practice.Whetherthey know that if the fuli andunconditionalmendegafor which they cry out givento them now, it would leadto corruptionwithout parallel.”57

Ini menggambankanbahawasesungguhnyapihakpenjajahmenganggapgo-longannasionalishanyatahuberteriakuntukmentadbirnegenisendiri tetapiapa-bila dibenikan tanggungjawab, mereka tidak dapat menjalankannya. Walau

bagaimanapun,pergerakanBARIP dianggapmerbahayaoleh kaum asingdanpentadbiranBMA. Oleh itu, BARIP telah sama-samabermuafakatakanme-nyimpanrahsiapengerakanmerekasebelumdidaftarkansecararasmi.Sebagai-manadinyatakanpada awal tadi bahawapenjuanganBARIP memangdirestuioleh Sultan AhmadTajuddin keranaKMB yang dipimpin oleh PengiranOmanAli Saifuddiensentiasabekenjasamadalam memperjuangkanhak asasi orangMelayu. Oleh itu, setelahia didaftarkan ahlinya semakinbertambahramai. midikuatkanlagi dengankemasukanbeberapaorangtokohyang terkemukasepertiH.M. Salleh, PengiranMohd. Yusof, Jamil Umar, Pengiran Sanifuddin danAwang ZainalAbidin bin Putih.

WalaupunBARIP tidak melibatkankeseluruhanlapisanmasyarakatBruneitetapi pengaruhnyabegitu kuat keranamendapatsimpati dan sokonganmoraldanipadagolonganatasandan pembesarnegarakhususnyaSultanAhmadTajud-din danPengiranOman Ali Saifuddien.Sultan Ahmad Tajuddin sendini meng-akui bahawapemudaBARIP mi “adalah golonganbelia yang bakal menjadipemimpindanakanmemegangjawatandalampentadbirannegeni.”58

BnitishsedarbahawaSultanAhmadmemangmenyokongbanisanin Olehitu, British tidak dapatmenghalangkesemuamaksudBARIP apabiladirestuioleh sultansepertipenistiwa penebanganpintu gerbang(akandibincangkanke-mudian).Sikap terbukaSultan Ahmad Tajuddin yang menyokongpergerakannasionalismeBrunei mungkin merupakansatu faktor yangmenyebabkanpihak

55 TemubualdenganCikgu Haji Abd.Hamidbin Othman.56 JongenBisch 1962. Ulu.- The WorldEnd. GreatBritain: GeorgeAllen andUnwin Ltd., him. 42.57 Ibid.58 TheStraits Times,28 Februani1947, hIm. 5.

73


British cuba menghancurkan kuasa dankedudukanbaginda.MenyentuhtentangBARIP, antarapenjuangandan kegiatannyayangjelas

mendapatsokonganmoral danipadaSultanAhmadTajuddin dan PenginanOmanAli Samfuddienialah penistiwa keberangkatanPesuruhjayaTinggi British bagiAsia Tengganake Brunei, kemangkatanhondaSultan Ahmad Tajuddindanpe-nistiwa antibangsa asing. Semua peristiwa mi adalah gambaranperjuanganBARIP yang melaung-laungkan slogan “MERDEKA”, iaitu memperjuangkankedaulatan satu bangsa, satu bahasa dan satu agama.

59 H.M. SalIehmenegaskanbahawapenjuanganBARIP adalahuntuk menegakkankedaulatanraja, tanahairdan bangsaMelayu negeni in Malah salahseonangdanipadapemimpinnyamengakuiakankecenderunganBARIP dalambidangpolitik.

DalamusahaBARIP untuk menegakkanidentiti bangsadan mempertahan-kankedudukannajasentaagama,secaratidak langsungmenekatelah melibatkan

din dal’~i hal ehwal politik Brunei dan membenikesanyang mendalamterhadapsikapdandasarpihakBritish di Bnunei. H.M.Sallehmenjelaskanbahawa,

“BARIP sebenarnyamerupakansatu ‘badan pohitik’ yangia mempunyaikese-darankebangsaan.Kesedarandanipadaanak Bnunei jati. JadinyaBARIP adalahsatubadanyangboleh mewujudkanperpaduanyang kukuh bahkanuntuk mem-pertaha;’kankedaulatanbangsakita daripadadiponak-perandakanoleh tindaktandukbangsaasingyang sampaimenjolokmatabangsaMelayu.”6°

Peristiwaantibangsaasingadalahsatu-satunyadetik bersejarahyangmeng-gambarkankebangkitansemangatkesedarandan penentangangolongannasio-

nahis dan sebahagianmasyarakatBrunei terhadapdasanpemenintahanBMA.Ketika mi, bangsaasingtelahmembuatrancanganuntuk menguasaitampukpe-merintahannegenimi6’ denganmenyogokdanmengambilhati pihak BMA. InimenyebabkanonangMelayu tempatanbangkitmenentang.

Keangkuhandan keberanianbangsaasing jelas nampakapabilapersatuanmerekabernamaShiau Yu Hoi menaikkanbenderanegaraasing di depanba-ngunanpersatuantersebutdi JalanPemancha,bandarBrunei.62Tidak siapayangberani menegunatau menghalangtingkah laku mereka,keranakuasa peme-rintahanbenadadi tanganBMA. MasyarakatMelayu sakitmatadanhati melihatkeadaanmi. Merekamengaturrancanganuntuk membelasahorang asingyangtinggal di bandanBnunei.Rancanganmi bertujuanmahu menghapuskanpenga-

59 Temubual denganPengiranSetiaNegaraPengiranHaji Mohd. Yusof bin PengiranHaji Abd.Rahim.

60 TemubualdenganYang DimuliakanPehinOrangKayaDatoLailaWangsaHaji Mohd. Saliehbin Haji Masni.

61 TemubualdenganPehinOrangKayaAmarDirajaDato Sen Utama(Dr.) Haji Mohd JamulAl-Sufri, JabatanPusatSejarah,Januani1988.

62 Ibid.

74

BRUNEL SEBAGAL NEGARA NAUNGAN BRITISH

nub dan bangsaasing di Bnunei. Meskipun rancanganmi bukan diatur olehBARIP tetapi secaratidak langsungia telah melibat ahhinya. Penglibatanma-syanakatMelayu khususnyadi sekitar bandarBnuneiketika mi menggambankanwujudnya kesedarankebangsaanbukansahajadi peningkatkelas atasantetapijuga kelas bawahan.Menunut nancanganyang telah dipersetujum,setiap onangMelayu di bandarBrunei akanbertindakserentakterhadapmangsanyamasing-masingpadapukul 4.30petang.

Tetapinancanganmi telahgagal keranasalahseorangdanipadaperancang-nyatelahbentindaklebih awal danipadawaktu yang telahditetapkan.Perkaramibermulaapabilabenlakusatupertengkanandi pasarbandarBrunei.Pertengkaranmi telah menjadi puncamenyebabkanmerebaknyapergaduhandi persekitaranbandarBruneikhususnyadi JabatanKastam.

Perkelahianmi menyebabkankeadaanmenjadi kelam-kabut,dan kedai-kedaimula ditutup.Padamasayangsama,beritami jugatelah tersebardan me-nyebabkanpendudukKampungAyen mengayuhsampanmerekamasing-masingmenuju ke darat(bandarBrunei). Tetapi kemaraanmerekatelahdihalangolehtenteraBritish. Tokoh-tokohnasionahisyang mempeloponinancanganmi telahditangkapolehpihakberkuasaBMA. Meskipun nancanganmi gagaltetapitelahmembenikesedarankepadabangsaasingdanBMA tentangkebangkitanorangMelayudi bandarBrunei.

Perasaantidak puashati anaktempatantetapberterusandengandasardis-kniminasi BMA yangsentiasamengetepikanhak sentakedudukanbangsaMe-layu. Hal mi nampakdalamtragedipembinaanpintu gerbangsempenalawatanPesuruhjayaTinggi British di Asia Tenggarake Brunei, Malcolm McDonaldpada bulan Julai tahun 1947 bagi penyerahankuasapemerintahandanipadaBMA kepadapemenintahanawam.Pintu gerbangyang telah didinikan antaranyaoleh PersatuanCina, PersatuanIndia, KesatuanMelayuBnuneidanBARIP. Per-sehisihantimbul apabilaorang asingmenentangcogankata dan lukisan yangtelah dibuatdi ataspintugerbangBA1UP.

BARIP telah mendinikan pintu gerbang di antarapadang besar bandarBrunei (TamanOman Ali Saifuddien)denganJabatanBandaran.Di atas pintugerbangitu telabditulis dengancogankatadalambahasaInggenis,SoleRightFor The Sultan andHis Subjectsdengandilukis benderaBrunei.63Manakaladisebelahnyapula dilukis bendenaUnion Jack yang bercogankataRestorerofPeaceandJustice.64Lukisan dancogankatami adalahgambarandaripadape-rasaantidak puashati BARIP yangmenuntutkeadilandankeamanandi Bruneidi bawah pemenintahanBritish. Cogan kata mi juga menghendakiagar pihak

63 Temubual denganPengiranSetia NegaraPengiranHaji Mohd. Yusofbin PengiranHaji Abd.Rahim.

64 Ibid.

75


benkuasaBritish mengembalikantampuk kuasapemenintahannegaraBnuneipadasultandanrakyatnya.Cogankatami sudahpastiditentangoleh orangasingdi Brunei dan pihak British, terutamatentangcogankataSole Right For TheSultan and His Subjects.Cogan katami merupakansindiran yang tajam khasditujukankepadaBritish dan kaum asingyang sentiasamenggugathakasasisul-tandanbangsaMelayu.65 PihakbenkuasaBMA danbangsaasingkhususnyaja-watankuasasambutantelah membantahcogankata tersebutdan menganahkansupayaahli BARIP mengubahnya.Pemimpin BARIP tidak berganjakdanipadapendinianmereka.Sebahiknya,merekamemberikataputusdenganduapilihan,sebagaimanaditerangkanoleh salahseonangpemimpinnya sendini, “Tulisan itu

boleh diubahdenganmenggunakandarahatau pintugerbangtersebutditebangsahajadengankapaklalu dibiarkanbegitu sahaja.”66

Memandangkepadakeadaanyang tegangin makapemimpinBARIP punbermesyuaratdan akhirnyabersetujusupayaperkara mi disembahkankepadaSultanAhmadTajuddin. Seramailebih kurang300 pemudaBARIP berkumpuldengankemejaputih bersingsingtanganmenunggukeputusanutusantersebut.67Sekiranyatindakan BARIP tidak diperkenankanmaka pintu genbangtersebutakanditebang.

Sebagaimanayang telah dibincangkanawal tadi bahawaperjuanganBARIPdirestui oleh Sultan AhmadTajuddin danPengiranOmanAhi Saifuddien.Olehitu, sebarangpermintaanBARIP tetap dipersetujuioleh sultan.mi jelas berda-sarkankeputusanbagindatentangpintu gerbangBARIP itu sebagaimanatitah-nya bahawa“terserahlahpada fikiran dan pendinianpemudaBARIP sahaja”.68MaksudnyaBARIP dibenarkanmemperjuangkanapayang merekaingin capai

padaketika itu. Ini menunjukkanbahawasultanmerestuidan menyokongpen-juanganBARIP untuk membelanasib bangsaMelayu. Sebagaimanakata pe-mimpin BARIP bahawa,“jika BARIP tidak berdini bolehlahdikatakanMelayugoncangpadaketikaitu”.69

SemangatperjuanganBARIP untuk menegakkandanmendaulatkanbangsadan raja negenimi juga dapatdilihat ketika kemangkatanKebawahDuli YangMahaMulia PadukaSen BagindaRajaIsteni PengiranAnak Siti Fatimahpada8

65 Temu bual denganPehinOrangKaya AmarDinaja Dato Seri Utama(Dr.) Haji Mohd Jamil Al-

Sufri.66 Temu bualdenganYang DimuliakanPehin OrangKayaLaila WangsaHaji Mohd. SalIehbin

Haji Masni.67 Temu bualdenganPengiran JayaPerkasaPengiranData SeriLaila JasaAnak Mohd. Hassan

bin PengiranSabtuKamaluddin,JalanistanaDarul Hana,BandarSeriBegawan,1987.68 TemubualdenganPengiranSetiaNegaraPengiranHaji Mohd. Yusofbin PengiranHaji Abdul

Rahim.69 Temubual denganYang DimuliakanPehin OrangKayaLaila WangsaHaji Mohd. Saiieh bin

Haji Masni.

76

BRUNEL SEBAGAI NEGARA NAUNGAN BRITISH

Mac 1947.~°Ahli BARIP yang dipimpin oleh Yang Dipentuanya,H.M. Sallehsendini telahbergandingbahu danbekenjasamauntuk menyempurnakanmajhispemakaman itu. Pada malam 8 Mac 1947, ahli BARIP telah diarahkanolehH.M. Salleh untuk menyebarkanberita itu ke seluruhnegeni secarasambung-menyambungdan mulut ke mulut, sebenapayang tendayamengikutkeupayaanmasing-masing.Memandangkanadanyanasasemangatkecintaandan ketaatanpadarajadan tanahair, merekasanggupbenkayuhdan benjalankaki ke tempat-tempat yang menenimabenita itu dan menjemput menekadatang ke bandanBrunei.7t

Padahan itu, pejabatBARIP telahmenjadipusatpembahagiaiikain putihuntuk dijadikan tandaperkabungan.72Pada8 Mac 1947, ketika jenazahalmar-hum dibawa dan istanake DenmagaKastam, behiaBARIP benatunsatu banshima orang membawakain nentangputih yang bertuliskandenganperkataan“MERDEKA”. Banisanpemudami tidak putus-putusdan rumah Yang AmatMuhia PengiranMuda Hashim hingga DenmagaKastam. Dan sini, jenazahalmanhumtelahdibawadengansampanke Makam Diraja. Dianggarkansenamai10 000onangtelahmenginingijenazahalmarhumpadahan tersebut.73

Ketikadetik bangsaMelayuberdukabenkabungkeranakemangkatanalman-hum, bangsaasing pula telah menunjukkansikap keangkuhandengantidakmahu menutup kedai mereka dan tidak menaikkanbenderasetengahtiang,sebagai tanda berkabung kerana kemangkatanalmarhum.74Ini secaraterang-terangmenunjukkankeberanianmerekamenentanghakasasibangsaMelayu dibumi Melayu sendini. Yang Dipertua BARIP, telah mengumpulahhinya untukmengambil tindakan yang sewajarnyaterhadap penbuatandan sikap bangsaasing itu. Berdekatandengantanah lapang(bangunanletak keretabertingkatsekanangin, behiautelah berpidatokepadalebih kurang 100 orangahli BARIP.Dalampidatonyaitu, beliaumengarahkanbahawa,

“Dalam tempohsatujam apabilaorangasingmi tidak mahumenutupkedai me-reka,hendaklahkamuscmuasekahbentindak,sayayangbentanggungjawab.”75

Padamasaitu, ahli BARIPtelah bersediamembawatin minyak tanahuntukmembakankedai yang tidak ditutup dalam tempoh masasatu jam dan masaYang DipertuaBARIP berpidato.Inilah satu-satunyapenjuangansejati nasio-

70 BruneiAnnualReport1947,him. 2.71 Temubual denganYang DimuliakanPehinOrang KayaLaila Wangsal-iaji Mohd. SalIeh bin

Haji Masni.72 Ibid.73 ibid.

74 Ibid.75 Ibid.

77


nahis anakwatan yang berani berjuangderni kedaulatanbangsa,tanahair danrajanya.Memandangkantindakanmi melebihi danipadakuasanya,Yang Diper-tua BARIP pun terus menghadapPengiranOmar Ali Saifuddien kenanaSultan

Ahmad Tajuddin ketika itu berada di luar negara. Setelah sampai di Istana

Darussalam, Kampung Sumbiling, H.M. Salleh pun menyembahmem~)on

ampundenganmengatakanbahawa,

“Perambapadahan mi tcrpaksamengambilsatutindakanyangdahsyat,keranabangsaasingdi BandanBrunei tidak mahumenutupkedainyadanmenghonmatikcmangkatanAlmarhum PadukaBonda. Denganitu Perambasudahmembenipenintahpadaahli BarisanPcmuda,supayabersiap kenanaempatpuluh minitlagi, Abis Perambaakan mengamukdan membakar,jika kedai-kedaiitu tidakditutup.”

76

Pengiran Oman Ali Saifuddien telah merestui tindakan Yang DipertuaBARIP dengandisokong oleh PengiranDi-Gadong PengiranHaji MuhammadSalleh.77Maka beliau pun tergesa-gesabalik ke bandarBrunei. SebelumahliBARIP dan pendudukKampung Ayer mengambil tindakan,onangasingsudahmenutup kedai merekadan menaikkanbenderaBnunei setengahtiang. Di sinirnenampakkanberkobarnyasemangatpenjuanganBARIP padaketika itu seba-gaimana dijelaskanoleh pemimpinnyabahawa“sekiranyaBARIP tidak ditu-buhkandanmusuhtidak ditentangtentunyaia bermaharajalela”.78

JelaslahbahawapenjuanganBARIP mendapatsokonganyangkuat danipadarakyat Brunei, danjugagolonganatasan,iaitu Ahhm Majlis MesyuaratNegeniSe-perti PengiranOman Ali Saifuddiendan PengiranDi-Gadong PenginanHajiMuhammadSalleh dan PenginanTemenggung.PenginanOman Ahi SaifuddienmempercayaibahawakepimpinandanpenjuanganBARIP adalahsesuatuyangtnurni bagi kepentinganbangsadannegeniin Sokonganmi telahmenyebabkanpihak British menasasegan untuk membendungdan menghalangkegiatanBARIP secanatenang-tenangankhususnyadalambidangpolitik. -

SokonganSultan Ahmad TajuddindanPengiranOmanAll Saifuddienjelasapabila menekaberdua berkenanbenangkatke majhis ulang tahun pertamaBARIP7’3 pada12 April 1947. Majlis itu telahdiadakandi SekolahMelayu JalanPemancha,yang terletakdi stesenIbu PejabatBalai Polis BandanSen Begawan

sekarang.DalamupacaratersebutSultan AhmadTajuddin telahdijunjung untukmenaikkan benderaBARIP yang berwarnamerah dan putih8°dengandiiningi

76 Ibid.

77 ibid.

78 Ibid.79 TemubualdenganCikgu Haji Hamid bin Othman.80 Benderawama merahdan putih membuktikanbahawaperjuanganBARIP dipengaruhioleh

perkembangannasionalismedi Indonesia.

78

BRUNEI SEBAGAL NEGARA NAUNGAN BRITISH

oleh nyanyianlagu BARIP. Ini adalahsatupetandayangmenunjukkansokong-an moral bagindaberduaterhadappenjuanganBARIP. Jumlahjemputanyanghadinpadahan itu tidak kunangdanipada2000 orang.KehadiranSultanAhmadTajuddin danPengiranOman Ahi Saifuddiendiiningi oleh PenginanPemanchaPengiranAnak Haji MuhammadYassin bin PengiranOmanAli, tenmasukpega-wai tinggi kerajaan dan ResidenBritish, Tuan W.J. Peel.8’ Dalam majlis itu,H.M. SallehselakuYangDipentuatelah membeniucapanyang isi kandungannyaantanalain menyebuttentangpenjuanganpensatuanitu untuk menumpukantaatsetia yang tidak benbelahbagi kepadanaja yang memenintahNeganaBruneiturun-temunun.

Selainmempenjuangkankedaulatanbangsa,tanahair danraja, BARIP juga

sedankebajikanmasyanakatkhususnyadalambidang pendidikan.BARIP telahmenghantansepucuksunatmemorandumkepadaResidenBritish untuk meng-adakansekolahInggenis. Suratitu telahditulis oleh Naib Yang DipentuaBARIPsendini. BARIP juga telah mencadangkansupayapihak berkenaanmengaranglagu kebangsaanBnunei. Walau bagaimanapun,semuacadanganyang telahdi-suarakanoleh BARIP mi tidak diambil beratoleh ResidenBritish. Cadanganmiakhirnya hanya terlaksanasetelahPengiranOman Ali Saifuddiennaik takhtapadatahun1950.

Oleh itu, kita menyedani bahawa pergenakanBARIP merupakan suatusumberinspirasi Sultan Haji Oman Ahi Saifuddienuntuk mernahamikehendakdankeinginannakyatbaginda.Disebabkankefahamanbagindatentangcita-citanakyat khususnyagolongan nasionahis,maka di peningkatawal pemenintahanbagindagolongannasionalis mi telah dibeni peluangmenjaditulang belakanguntuk menjalankanjentenakenajaanpemenintahanbagindayang benmulapadatahun1950.

Onang asing pula menganggapbahawapergerakanBARIP adalah men-bahaya.Oleh itu, nancangantelah dibuat untuk membunuhorang yang menjadi

penggerakonganisasiin iaitu PengiranTemenggung.Usahauntuk rnembunuhbeliau dengan rnenggunakanborn buatansendini telahgagal setelahpenkanamidilaporkankepadapihakbenkuasa.Di sarnpingitu, pihakBritish telahmenjalan-kandiayahnyasecanalembutuntuk melemahkanpengenakanBARIP denganme-rnujuk dan menawankanjawatankepadapemudaBARIP.82 Seterusnya,orangkuat BARIP sepentiPenginanMohd. YusofdanJamil Umar telahdihantar ben-kunsus ke MPSI. H.M. SallehsebagaitokohyangmasihmenenuskanpenjuangandalamBARIP tidak dapatbengenakdenganaktif keranasentiasadiekoni dandi-

awasi oleh pihakBritish. Malah beliausentiasadisogokdandipujuk oleh British

81 ibid. Kehadiran Residen British membuktikan bahawa BARIP dapat bergerak pada zaman

pcmcrintahanSultanAhmadTajuddin.

82 Tentu huaidenganPehin OrangKayaAmar Diraja Data SeriUtama (Dr.) Haji Awang Mohd.Jamil Al-Sufri.

79


untuk bekenjadengankenajaan.Taktik British menawankanjawatankepadaahliBARIP telahmelumpuhkanpengenakandanpentadbinannya.

Selepasduatahunpenubuhannya,BARIP semakintidak aktif setelahpe-mimpinnya menumpukantugasnyasebagaiguru. Kemudian sebilanganbesar

danipadamenekakembali semula ke MPSI untuk menamatkanpengajianma-sing-masingdalambidang pergunuan.Hal mi juga dihadapioleh KMB yangdi-pimpin oleh PenginanMuda OmanAli Saifuddienkeranapada 15 Julai 1947,bagindatelah ditabalkanmenjadiPenginanBendaharaSen MaharajaPenmai-suara.Ini bermaknabahawabagmndalebih sukamenumpukanpenhatiankepadatugasnyasebagaiBendaharayangbentanggungjawabdalamhal ehwal kebajikandankemasyanakatan.Bagindamenyedanisatu-satunyajalan untuk mencapaise-mua cita-citayang diperjuangkanoleh golongannasionalis hanyaakandapatdicapai melalui kedudukanbagindadalamMajlis MesyuaratNegeni. Denganperkataanlain, beliaumengakuibahawapengerakanberpensatuankunangberke-san untuk memperjuangkankedaulatanbangsa,agamadan raja negeni in Ke-simpulannya,dasarBritish telahbenjayamembendungpergenakanpolitik yangmahu menuntut kemendekaan.Hal mi tidak samasekali memutuskanharapanPengiranBendaharaOmanAli Saifuddienuntuk terus benjuangmengembalikan

semula pemenintahanKesultananMelayu Islam yang telah wujud sejak tahun1400 Masihi. Bagi Sultan Ahmad Tajuddin, kegagalanKMB danBARIP mem-

perjuangkankedaulatan negara Brunei tidak mematahkanusahadan cita-cita

bagindauntuk benjuangsendini denganmenggunakankuasayang adapadaba-gmndasebagaisultanBnunei. Kemungkinanakibatdanipadatindakandan sikapagnesifbagindamenyebabkansetengah-setengahpihakbenpendapatbahawake-mangkatanbagindadianggapsebagaisesuatuyangdinancangkanoleh pihakBri-tish. Penkarami dilakukansemata-matauntuk rnenggagalkannancanganbagindabagi mengembalikankedudukanBnunei sebagaisebuahnegarayang berdaulatdanmerdeka.

Apa yang nyata ialah matlarnat yang diperjuangkan oleh BARIP jugamerupakancita-cita yang ingin dicapai oleh bagmnda.Padapraktiknya, SultanAhmad Tajuddin menyedanibahawakedudukanbagmndasebagaisultansebagaisimbol semata-matakeranakuasasebenarnyaadalahdi tanganBritish khusus-

nya Residen.53

KesedananSultan Ahmad Tajuddin tentang ketiadaankuasanyami bukansahajamenupakanfaktor pentingmenyebabkanbagmndamenyokongpenjuanganpengenakannasionalismeBrunei. Ia juga menyebabkanbagindamenyusunran-cangannyatersendiniuntuk tenusbenundingdengankenajaanBritish tentangke-dudukanpolitik danrakyat Bnunei padamasadepan.Penkanami dilakukanke-ranabagindasedanbahawapenjuanganBARIP tidak dapatmencapaimatlamat-

83 746H.OO/4-2551,“Question of Right of Accesion , ibid. Lihat juga TheTimes,London, 26

Oktober1950.

80


nya untuk menyokong baginda bagi rnenuntutsemula kuasapernenintahanne-

ganaBrunei. Oleh itu, bagmndatelah melantik MacBryan untuk rnenjadipena-sihat pohitik penibadibagmndadalamprosespenundingandi London nanti.84 Inijelas sebagaimanadikatakan olehMacBryan,

“He (Sultan Ahmad Tajuddin) made up his mind to visit Englandand accor-dingly he had taken the drastic diplomatic step of telegraphingto the Kingannouncinghis attention. i-Ic arguedmethat theBritish Governmentin Englandshould agreeto revisethe Brunei Treatiesandmake things easierfor himselfand his people.”85

Langkah mi diarnbil keranapenjuangannakyat baginda(KMB danBARIP)tidak mendatangkansebanangkesanatau sikappositif pihak British untuk menu-

naikan penmintaanmeneka,iaitu mengembahikansernulakuasasultandanipadaResidenBritish atau mernbuatperundinganbanu untuk meneliti semulasyaratPenjanjian1888 dan Penjanjian 1905/06.~~6Walaubagairnanapun,denganadanyasokonganrakyat dan wujudnyasemangatbentanggungjawabtenhadapnakyatdan

negara,bagindatelah benusaharnengembahikankedudukanbagindasebagaipe-menintahnegaraBrunei.KetidakpuasanbagmndatenhadapdasanBritish mi bukan

sahajadalambidang pohitik tetapijuga dalambidang kewangandan ekonomi.Bagindabenanggapanbahawasepatutnyabagindasendini yangmenentukanper-belanjaandanpenancanganpenggunaansumbenset-tahasil neganaBnunei bukan-nya ResidenBritish, PesunuhjayaTinggi bagi Brunei ataupunCrown Agent.87Dalam hal in bagindatelah rnenyuanakantentangannyatenhadapdasanBritishitu. Bagmndamengatakanbahawa,

“1 havebeenvery ill for alongtime andthe causeof it hasbeenmental anguish

at the way the oil-fields of Brunei have been conceded without consideration ofmyselfor my feelings on of the interestof my people.But I havebeenhelplessbecauseof the Treatiesbetweenmyself and GreatBritain which have forcedmeto do whateverwastold in all matters.”88

Oleh itu, pada awal bulan Jun tahun 1950, bagindatelah membuatpense-diaan untuk berangkatke Londonbagi menundingkantentangmasadepanpohi-tik Brunei denganSetiausahaTanahJajahandanseterusnyadenganRatu Eliza-beth. Bagindajuga akanmernbincangkantentangsoal wilayah-wilayahBrunei

84 Gerald MacBryan pemahberkhidmat sebagaipenasihatpolitik penibadi kepadaSir CharlesVyner Brooke di Sarawak.Lahir di Kingdown House, England pada tahun 1902. Mendapat

pendidikandi Royal Naval Collegesof Osbornedan Dartmouth.Siia rujuk 746H.00/4—255l.

“Question ofRight of Accesion85 Ibid., Artikel tidak diterbitkan“ThePrincessof Borneo”,oiehGeraldMacBryan.86 ibid.87 Ibid. SuratSultanAhmadTajuddinkepadaGeraldMacBryanyangbertarikhpada I Jun 1950.88 Ibid.

81


yang telahdiambil oleh British sepentiLabL’~.,SarawakdanLimbang.89Padatanggapanbaginda,wilayah mi patutdikembalikankepadaBrunei kenana,“thecession of Sarawak by the Rajah Sarawak was quite wn~ngand that myauthority for it wasneveraskednorevergiven.”90

Denganperkataanlain, di sampingmerundingkansoal kemerdekaanBrunei,

bagmndajugaakanmenyuarakantentangmasalah,“territory that hadbeensiezedandannexedfromBrunei in thepast.”9’

Walaubagaimanapun,sebelumcita-citadanhasnatbagindatercapai,semasa

dalam perjalananke London, bagindatelah mangkat di Singapura.Jenazahbagindatelahditerbangkanke Brunei melalui LabuanpadabulanJun 1950.~~92

Pada6 JunsebelumjenazahAlmarhum Sultan Ahmad Tajuddindimakam-kan, PengiranBendaharaOman Ahi Saifuddiendilantik menjadi sultanBnuneike-28.mi memandangkanAlmarhum Sultan Ahmad Tajuddintidak mempunyaianaklelaki. Olehitu, berdasarkanAdat IstiadatDiraja Brunei,sejarahdanajaranagamaIslam, makaperlantikanPengiranBendaharaOmanAim SaifuddienuntukmenjadipenggantiAlmarhum Sultan Ahmad Tajuddin telah dipersetujuiolehAhli Majlis MesyuaratNegeniBrunei93dankerajaanBritish.94

Sultan Oman Ali Saifuddien sedan bahawa adalah menjadi kewajipanbaginda untuk meneruskanusahakekandabagmndaserta menyahut tuntutannakyatBrunei sendini bagi mendapattaraf berkerajaansendini bagi Bnunei.BendasarkanpenglibatandanjugapengalamanbagmndadalampengenakanpolitikselepasPerangDunia Kedua, bagmndatahu bahawapergerakanBARIP danKIVIB telah gagal mencapaimatlamatnya.Bagi Sultan Omar Ali Saifuddien,penistiwa kemangkatanSultan Ahmad Tajuddin telah membeni sedikit peng-ajarandanpengetahuankepadabagmndauntukberhadapandenganpihakBritish.Baginda yak.in bahawa taktik yang perlu untuk mengembalikankedudukanBrunei sebagaisebuahnegarayangmerdekahanyamelalui perundingandenganpihakBritish di sampingmembuatpembaharuandalamnegaraBruneisendini.

Kesimpulannya,kuasapemenintahanneganaBrunei sebenarnyaadalahditanganpihak British. Oleh itu, perjuanganpergerakannasionalismedanSultanAhmad Tajuddin merupakantitik awal wujudnya kesedarankebangsaandi

Brunei yangmahukantarafberkerajaansendini.Walau bagaimanapun,perjuang-anmi telahgagalmencapaimatlamatnya.

89 Ibid. LihatjugaTheTimes,London,26 Oktoher1950.90 Ibid. SuratSultanAhmadTajuddinkcpadaGeraldMacBryan,yangbertankhpada 1 Jun 1950.91 Ibid. Artikei tidakditerbitkan,“Princessof Borneo” olehGeraldMacBryan.92 A.M. Grier 1950. Funeral of the SultanofBrunei. 10 Jun, Mss Pac977, PerpustakaanRhodes

HouseOxford. Artikel tidak diterbitkan.93 746H.00/4—2551“Questionof Righof Accesion ...“, ibid.

94 C.F.C. Macaskie 1964. MacaskiePapers, An Unpublished Autobiographytypescript, 1964,

him. 145, Mss PacS71,Oxford RhodesHouseLibrary.


(a) BintorNegaraBrunei Darussalam. Kedudukan di Pulau BorneodanpembahagianpentadhiranSumber:Sumbangsih,Uniyersjti Brunel Darussalam,Brunei.

83


(a)Tugu

(b) Selambau

Foto2.1 Peralatanyangdigunakanolch orangMelayu Bruneiuntuk menangkapikan(a) tugu dan (b) seiambauSumber:JabatanPerikanais,NegaraBruneiDarussalam

84


Foto2.2 Sebahagiandanipadapenalatanuntuk menangkapketamdan ikan yang diguna-kanolehorangMelayu Bnunei: (a)bintordan (b) rawaiSumber:JabatanPerikanan,NegaraBruneiDarussalam

(a) Bintor

(b) Rawai

85


Foto2.3 Penkhidmatanteksi air di kawasanKampungAyen, NegaraBnunei Danussalam

Foto 2.4 Perkhidmatanteksi air antaraPekanBangar,TemburongdenganBandarSenBegawan,NegaraBrunei Darussalam

86

BRUNEI SEBAGA! NEGARA NAUNGAN BRITISH

Foto2.5 Gambar(a) dan(b) menunjukkankegiatan padianyangberniagamenggunakanperahudi KampungAyer, BruneiSu,nber:JabatanMuzium Brunei,NegaraBruneiDarussalam

(b)

87


(b)Foto2.6 Gambar(a) dan(b) menunjukkanjenis-jenisperahuyangdigunakanoleh orangMelayu untuk menangkapikan antaratahun1940-anhinggatahun1960-anSu~nberJahatanMuzium Brunei,NegaraBrunei Darussalam

88


Foto 2.7 Gamban mi menunjukkankerja merekabentuk atau mengukir pada barangperakoleh seorangtukangperakMelayuBrunei padatahun1950-an

Foto2.8 AntarabarangperakyangdihasilkanolehorangMelayu Brunei

89

SEJARAHBRUNEI MENJEI,ANG KEMERDEKAAN

Foto 2.10 Sultan Haji OmanAli Saifuddiendan keluargabergambarbersama-samade-nganRatuElizabethdanPuteraCharlesSumber:JabatanPusatSejarah,Brunei

~— ~—----...-,--

Foto 2.11 Sultan Haji Oman Au Saifuddien menyentai acara sukan lumba perahusempenasambutanHan KeputeraanBagindaSumber:JabatanPusatSejarah,Brunei

90


Foto 2.13 Deiegasiyang menghadinimesyuarattentangrancanganGagasanTv.~.aysiayangdicadangolehTunkuAbdul RahmanSumber:JabatanPenerangan,Malaysia

91

.~LJARAHBRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

Foto 2.14 Kapal perangBritish beriabuhdi KampungAyer, BandarBrunei, padabulanDisember1962Sumber:JabatanPusatSejarah,Brunei

Foto2.15 Bcrgambarramai di GovernorHouseLondon padabulan Mac/Mel 1959 ke-tika mengadakanperbincangantentangPeniembagaanNegara Brunei

Sunther:JabatanPusatSejarah,Brunci

92

BRUNE! SEBAGAI NEGARA NAUNGAN BRITISH

Foto 2.16 Sultan Haji OmarAu SaifuddienmelawatTunku Ahdui Rahmandi HospitalLondon padabulanJulai 1965Sumber:Pelita Brunei, 21 Julai 1965

93

BAB3BRUNEI PADA ZAMAN PENDUDUKAN JEPUN

B ab mi membincangkanpendudukanJepun di Brunei antaratahun 1941hingga tahun 1945. PadamasapendudukanJepun,ekonomi Brunei menjadilumpuh akibat daripadasekatanekonomi yang dilakukan oleh Pihak Berikat(terdiri daripadaBritish AustraliadanAmerika Syarikat) terhadappentadbiranJepundi rantauin KesannyatelahmenjejaskanperkembangansosialBrunei.

PerangDunia Kedua meletusdi Pasifik, apabila tenteraJepunbertempurdenganPihak Berikat pada8 Disember1941) PerangPasifik bermulaapabilaangkatanudaraJepuntelah menyerangPearl Harbour, Hawai, tempat terletak-nya kubu pertahananangkatanlaut Arnerika Syarikatdi Lautan Pasifik. Selainmenyerangangkatanlaut Amerika, pihak Jepun juga menyerangangkatanlautBritish di timur SemenanjungTanahMelayu denganmenenggelamkanduabuah

kapalperangBritish ThePrinceof WalesdanRepulse.2

Seterusnya,pihak tenteraJepun terus rnenyerangdan menakluk beherapabuah kawasandi Asia TenggarasepertiTanahMelayu, Indonesia,Filipina danBurma Selatan,termasukPulauGuamdanWake.

Kejayaanpihak Jepunmenakluki beberapahuah kawasanmi telah mem-bimbangkanResidenBritish di Brunei. ResidenBritish tidak menyangkabaha-wa pihak Jepunjuga akanmenakluki Brunei keranapada anggapanresiden,negerimi tidak mempunyaiapa-apakepentingankepadapihakJepun.OIehyangdemikian, ResidenBritish tidak membuatsebarangpersediaanuntuk memper-tahankannegerimi daripadaseranganJepun.

Walau bagaimanapun,ResidenBritish telah membentuksatupasukanpollsSingapuraseramai52 orangdengandibantu oleh beberapaorangpolis tempatan.

1 Abu Yazid Abidin 1979. KebangkitanSernulaJepun.Kuala Lumpur: DewanBahasadan Pus-

taka,him. 66.

2 ibid., him. 73.

94

BRUNEI PADA ZAMAN PENDUDUKAN JEPUN

ResidenBritish jugasempatmenyelamatkanhartabenda,keluargadanpegawaiEropahyangberkhidmatdengansyarikatminyak di Seria.Merekatelahselamatdihantarpulangke Eropah.

TenteraJepun seramai10000 orang mula memasukinegeri mi pada 16Disember1941 dengandipimpin oleh JeneralTawaguchi.3Kemasukantentera

Jepunke negerimi tidak mendapattentanganlangsungdaripadapihakkerajaan.Merekadenganbegitu mudahmenawanbalai polls, bangunankerajaandanpa-dang minyak di Seria. TenteraJepuntelah menangkapramai pegawai bangsaEropahtermasukPenolongResiden.OrangEropahyang masihbebasberusahauntuk menyelamatkandin. Ada antaraorang Eropahyang melarikandin keMiri, Sarawak.4

Berita tentang penawanandaerahBelait oleh tenteraJepunsempatdila-porkankepadaResidenBritish di Brunei melalui duaoranganggotapolis Seriaoleh PenolongResidenBritish di Belait, R.N. Turner,sebelumbeliauditangkapoleh Jepun.5

Akhirnya, tenteraJepuntelah sampaike bandarBrunei pada22 Disember1941. Kedatanganmerekake bandarmi bertujuanuntukmembuatpengisytihar-an tersebut,mereka telah menawanbalai polis bandarBrunei, bangunanke-rajaandanbeberapaorangpegawaiBritish.6

Sementaraitu, JeneralTawaguchiyang memimpin kemaraantenteraJepunke Brunei telahmenghadapSultan Ahmad Tajuddin di IstanaMahkota,di Kam-pung Sumbiling. Beliau telah menyerahkansurat penyerahankuasa bagindakepadapihakJepun.

Denganmenandatanganipenyerahankuasaitu, Brunei secararasmi telahjatuh ke tanganJepun.PihakJepuntelahmengisytiharkankejayaanmerekade-ngan mengabungkannegeri mi di bawah satu unit pentadbiranyang dikenalisebagaiBorneo Utara bersama-samadenganSabahdan Sarawak.7MengikutDalius Lucius Lobinjang, pihakJepuntelahmembahagikanBorneoUtarami ke-pada15 bahagian.10 bahagianterletakdi Sabah,tiga bahagiandi Sarawakdanduabahagian,masing-masingsatu terletakdi Brunei dandi Labuan)~KawasanBrunei dimasukkanke dalambahagianyang dikenali “Miro Shyo” yangmem-punyai lima daerah.Manakalapusatpentadbirantertinggi keseluruhanBorneo

3 Temu hualdenganDato Haji Marsaibin Maun.4 RN. Turner, “An Account of My Time as AssistantResiden,Brunei April/May 1940 to 1941”,

TheBruneiMuseumJournal, him. 173.

5 MuhammadHadi AbduHah i98S. “PendudukanJepundi Brunei”, Jurnal PersatuanSejarah

Brunei,him. 21.

6 ibid., him.23.7 Daiius Lucius Lobinjang. “Sabah SemasaPendudukanJepun 1942—1945”, JabatanSejarah,

UKM 1988/89,him. 35.

8 ibid.

95

SFJAR.’5.l-1 BRTJNII MI~N.Jl~I.ANGKI~MI~RI)I~KAAN

Utaraberpusatdi Kuchingdi hawahpcrintahseorangGabenonJeneral.9Bagi rnernudahkanpihak Jcpiiit meniadhir wilayah yang merekaduduki,

mereka tcrpaksamenjalankanpentadhirantentera,dan mi tidak terkecuali diBrunci. Di Brunei, sernuajawatanpenting di bawahkekuasaanJepunwalaupunsultanBrunei sendini yang menjadi raja di negenimi. Bagindahanyadiar~egapsehagaisultancli keseluruhanPulau Borneosetelahbagindadipencenkan.Mana-kala Encik Ibrahirn bin Jaafarhanyadilantik sebagaiketuapentadbirdanjugaketuabagi orangMelayu di Brunei.’°Jadi,ketuatertinggi bagi kawasanBrunei

dan Miri adalahdi hawah kuasaGabenorTakarnuna(Sarnabuchu)yang telahdilantik oleh pusat pentadbirantertinggi di Kuching. Beliau dibantu oleh duaorang pegawaiyang dikenali sehagaiKenchichiyang bertugasdi duakawasanin i.

Pegawai-pegawaiBritish, residendanpenolongnyayangditangkapoleh pi-hak Jepundianggapsebagaitawananpenang.Mereka telah ditahan di kern ta-hananJepundi Batu Lintang, Kuching)2

Tujuan pihakJepunmenahansernuakakitangandanpegawaiBritish adalahuntuk membendungdan melenyapkanpengaruhBritish di rantau in DenganlenyapnyapengaruhBritish, pihak Jepunrnudah rnenyerapkandiayah merekauntuk mernbebaskannegeri mi daripadapengaruhpenjajahan,sekaligus rnem-ben kemerdekaankepada negarayang rnereka takluki, denganslogan “Asiauntuk Orang Asia”. Padapeningkatawal, slogan mi inendapatsokongandan-padanakyat negeri mi, sehinggadapatmenambahkansemangatnasionalisrnedikalanganpenduduktempatanrnenentangpenjajahan.

Sebagailangkahpertarnauntuk rnengukuhkanpentadbirandi Brunei pihakJepun telah memperkenalkannilai kejepunandi negeni mi sarnaada dan segiekonorni ataupunsosial.Tujuannyaialah supayaapajuganilai ketirnuranyangmerekabawadan Jepuridapatdiserapke dalarnjiwa rakyatdi negerimi.

Carayangpaling benkesanuntuk rnenanarnkannilai kejepunanmi ke dalamjiwa rakyat ialah rnelalui pendidikan kanak-kanakdi sekolah. Pendidikanme-

rupakancarayangpaling berkesanbagi rnenerapkannilai Jepunke dalarnjiwakanak-kanakyang masih rnentah.Pertarna,pihak Jepunmemperkenalkankuri-kulurn sekolahala Jepun.Murid-murid sekolahdiwajibkan rnernpelajanibahasaJepundan lagu “Kirnigayo”.’3 Kernudian,kanak-kanakdiperkenalkanpula de-ngan penggunaankalendarJepunrnenggantikankalendarMasihi.°Jepunjuga

9 Horriah Haji Affendi, “PendudukanJcpun di Sarawak (1941—1945)”,JabatanSejar~,UKM

1988/89,him. 73; dan hhat R.H.W. Recce 1987.The Nan,e0/ Bmoke.TheEnd of WhiteRajabRulein Sarawak.Koala Lumpur: OUP,hIm. 142—180.

10 Temubuai denganDab Sen PadukaHaji Basirbin Taha.ii ibid.12 RN. Turner,op. cit., him. 181.

13 Temubual denganData HarimauAiam Awang 1-laji Besanbin Munaf.

14 DahusLucius Lobinjang,op. cit.. him. 31.

96


tneinperkenalkancuti awani negaraJepunbagi menggantikancuti tempatanyangdiperkenalkanoleh pihakBritish, sepertihan jadi raja ataupunratu digantidenganhan jadi maharajaJepun.

Dan segi ekcirorni pula, pihak Jepun memperkenalkansistem ekonontiJepun,yang rnenggesarakyat berusahadengangigih untuk rnernajukankegiatanpertaniandanperusahaan,terinasukpenggunaanrnatawangJepun.

Dalain jangka rnasapentadbiranJepunyangbegitu singkat, iaitu lehih ku-rang tiga tahLln lapan bulan, pihak Jepuntidak dapat rnernbuatsebarangper-ubahan,samaada dan segi ekonorni ataupunsosial di Bnunei. Ini disebabkanpentadbiranJepunyang tidak teratur,walaupundilaksanakansecaraketenteraan.Pentadbirancana merekasendiri kurangrnendapatsambutanrakyat di sampingkesukaran-kesukaranpada inasaperang.Walau bagaimanapun,dalamkeadaanpolitik yang tidak stabil, pihakJepunsedikit sebanyakcubamemperkembang-kansumberekonorninegenimi bendasarkankepadabahan-bahanyangada,bagi

menarnpungkekuranganbahan-bahanmakananpadamusimperang.Langkahpertamapihak Jepununtuk rnernbangunekonomi negeri mi ialah

denganmengusahakansurnberpertaniansepentipadi, getah,sayun-sayunandanbuah-buahan.

Padaperingkatawal kedatanganmerekake negeni mi, pihak Jepun tidakrnenghadapimasalahkekuranganbahanmakanantenutamaberaskeranapihakkerajaansudahpun mempunyaibekalanberasyang mencukupi. Pada akhir-akhir pemenintahanJepundi negenii, barulahmerekamenghadapikekuranganbekalanberaskeranasimpananberassudahbenkurangan.Walau bagaimanapun,sebelum sirnpananberashabis, pihak Jepun rnenggesapenduduk negeri mimengusahakankegiatanpentanian.Mereka menggesasupayarnembukatanah-tanahbanudi kawasanpedalamanuntukditanamdenganpadi.

Bagi mengelakkanberlakunyapenyelewenganterhadaphasil padi, pihakJepunrnernaksapetanimenjualhasilnyakepadameneka,sarnaada secaratunaiataupaksa.Biasanyasatupentigadanipadahasil padi yangditanamrnesti dijualataudiserahkankepadapihakJepun)5Ejen ataukempetaiJepunpuladitugaskanuntuk membeli benasdanipadapetani. Merekasentiasabergerakdi merata-rataternpatuntuk mengawasikawasantanarnanpadi. Pihak yang engganrnenjual

padi kepadaJepunatau rnenjualnyakepadaoranglain akanditangkapuntuk di-hukum. Buktinya Haji Mangol bin Antin, salah seonangpendudukKampungKilanas, telahdituduh menjual benaskepadaoranglain secarahanam.Apabiladiselidiki, benas itu adalah kepunyaannyasendini untuk disedekahkankepada

oranglain.°’Selain rnenanarnpadi, pihak Jepunjuga rnengendalikanperusahaantanarn-

5 MuhammadHadiAbduhah,op.cit., him. 26.

lb Temuhuai denganCikgu Tuahbin Hitain.

97


an gambir.Perusahaanmi diusahakandi ladanggambir KampungKiudang/La-munin, daerahTutong. Selaintanamangambir, tanamangetahjuga diusahakan,tetapi tanaman mi tidak diusahakansepenuhnya,seperti pada zaman peme-rintahan British dulu. Pekebunkecil takut untuk mengusahakantanamangetah

padawaktu perangkeranakeselainatanmerekatidak terjamin. Tanam-tanamanlain ialah sayur-sayuran,ubi kayu dan sagu. Tanarnansagu dan ubi kayumerupakanmakanankedua,selainberas.Olehsebabkekuranganberas,rnakan-antersebutmenjadimakananutamapenduduktempatan.

Doronganuntuk mengusahakankegiatanpertanianbukansahajadisarankanoleh pihak Jepun,malahjugadisuarakanoleh Sultan Ahmad Tajuddin sendiri.Bagindamenggesapegawaikerajaansupayamenanamapajugajenis tanamandansayur-sayuran.Malahbagmndasendiri rnenanamubi kayu bersama-samade-nganpembesarnegarauntukmengatasikekuranganbahanmakanan.

Walaupunkegiatanpertanianbanyakdijalankan,namunhasilnyatidaklahbegitu menggalakkankeranakeadaanteknologi pertanianyang digunakanten-lalu rendahketika itu. Pertama,ketiadaanbiji benih yang baik. Kedua, keku-ranganbaja bagi menyuburkantanah,danketiga, ketiadaanperalatanpertanianyangmodensepertiyang terdapatpadahan mi. Faktor inilah yang rnenjejaskanhasil pertanianketika itu. Kesannyaialah terjadinyakebuluran,kelaparandankesengsaraanpadazamanpemenintahanJepun.

Selain kegiatanpertanian, can gali rninyak juga diusahakanoleh pihakJepundi Seria,walaupunsebahagianbesardanipadaloji minyak yang terdapatdisanatelahdimusnahkan.Permusnahanloji minyak itu dilakukan oleh syanikatitu sendiri sebelumJepunmenaklukinegerimi. Walau bagaimanapun,pihakJe-pun telah berjaya menghasilkanrninyak sebanyak 11 498000 tong daripadapenghasilanminyak yang terdapatdi SeriadanMiri.’7

Selainperusahaanminyak, pihakJepunjuga sempatmenjalankanbeberapaperusahaanlain yang tidak kurangpentingnyasebagaisumberekonomi negarasemasapendudukanmerekadi sini. Walau bagaimanapun,perusahaanyangmerekausahakantidaklahsecarabesar-besaran.Antaraperusahaanyang rnereka

jalankanialahperusahaanmelombongarangbatudi KampungSubuk.Pihak Jepunjuga membuatperusahaanknaf tanganyang diusahakanoleh

kaumwanita. Antaranyaialah menganyamtikan danmembuatkajang.Perusaha-an mencelupkain danmemproseskulit binatangsepertikerbau,buayadan ularjugadiperkenalkandi negerimi. Perusahaanmi biasanyadilakukanoleh masya-rakat Jepun.Ia bertujuanuntuk rnenggalakkanpenduduktempatanrnengeluar-kan barangtempatantanpa mengimpont dan luar neganaseperti kasut, begtangandantali pinggang.°1

17 G.C. Harper1975. TheDiscoveryand Developmentof theSeria Oiifields, Muzium Brunei. hini.

21.18 Temu buai denganPengiranHaji Omarbin PengiranHaji Suiaiman.

98

BRUNEL PADA ZAMAN PENDUDUKAN JEPUN

Walaupunpihak Jepunmempunyaitujuan yang baik untuk mernperkem-bangkanekonomiperusahaandi negeri mi, namunkeranatekananpolitik danekonomiyang sentiasaberterusanoleh Pihak Benikat, sernuaperusahaanmi ti-dak dapatberkembangdenganjayanya. Tambahanpula,pihak Jepunsentiasamemaksadanmemeraspenduduktempatansupayabekerjatanpamembayargajiyang cukup. Keadaanmi rnenyebabkansebahagianbesardanipadapekerjame-nekaberhenti ataumelarikandin tanpapengetahuanpihak Jepun.Akibatnya,

perusahaanitu tidak dapatditeruskanatauditutup.Untuk menghapuskanpengaruhBritish di negeni mi, pihak Jepuntelah

memperkenalkanmatawang rnerekasendini.SebelummatawangJepundiguna-kan sepenuhnya,mata wang British digunakan seperti biasa. Akhirnya, matawangBritish tidak bolehdigunakanlagi apabilamatawangJepunsudahbanyak

diedarkandi negenimi. Semuamatawang Jepunyang diedarkandi negenimidicetakdalam bentuk nilai wang kertas,walaupundalam nilai syiling. Nilaiwang yangpaling tinggi ialah senibuninggit.’9

Padaperingkatpermulaan,duit Jepunmempunyamnilai yang tinggi. Nilai-nya mula merosotapabilawang mi terlalu banyakdiedarkantanpa kawalan.Akhirnya, inflasi berlakuakibatpenawaranwangyangbenlebihan.Orangramaitidak lagi mernpercayainilai mata wang Jepunkeranahangabarangyang Se-makin melarnbung.Untuk mengatasinya,sistembarterrnuladihidupkansemulaoleh penduduktempatanbenikutannilai wangJepunsudahjatuh.

WalaupunadausahapihakJepununtuk rnenyekatinflasi akibatpengaliranwang yangbanyakdi pasanan,tetapitidak berjayakeranaketiadaanbarangma-kanandanpakaianyangdibawamasukke negerimi. Akhirnya, wujudlah pasargelap danpenyeludupanbarang-barangkeperluansecaraharam.Ada juga pe-niagayangsanggupmenjualbarang-barangmakanandenganhargayang mahal.Keadaanmi memaksapendudukternpatanbenusahasendini untukhidup, walau-pun hanyamemakanubi kayu dansagu.Kekuranganmakananjugamenyebab-kan penduduktempatanmengeluarkankeperluanbarangasastempatansepertigula danipadapokok nipah.2°Begitu juga denganperusahaanmembuatpakaiancelup,kasut,selipardansebagainyadanipadakulit binatang.

Selain kegiatanpertaniandan perlombongansebagaihasil pendapatanne-gara,pihakJepunjugamengenakanbeberapajenis cukai terhadappendudukne-geni mi. Antaracukai yangdikenakanialahcukai kepala,cukai perjudian,cukaimonopoli dan cukai perdagangan.Di Sabahmisalnya,cukai kepaladikenakankepadasetiaporang sebanyak50 sendan$6.00seorangbagi merekayangber-bangsaCina.2’ Di Bnunei, kadarcukai kepala tidak diketahuidenganjelas bagi

19 William L.S. Barret 1988. Brunei and NusantaraHistory in Coinage. PusatSejarahBrunei,

him. 260.20 Temu huai denganDato HarimauAlam Awang Haji Besarbin Munaf.

21 DahusLucius Lobinjang,op. cit., him.57.

99


setiaporang. Manakalacukai perdaganganpula dikutip di setiappusatperda-

gangan,sepertidi pelabuhanuntuk mengawasikapal dagangyang masukben-niaga.

Sebagaicarauntuk menjimatkanperbelanjaanpadamusim perang,pihakJepuntelah mengurangkanperbelanjaannegara.Antaranyaialah pembayarangaji yang rendahkepadapekerjamereka.Contohnya,pihak Jepuntelah mem-bayargaji yang rendah kepadaburuhyang berkerja membinalandasankapalterbangdi Berakas. Merekahanyadibayar gaji sebanyak50 senhingga$1.00

sebulan.Kadang-kadanggaji merekatidak dibayarlangsung.Keadaanmi me-nyebabkansebahagiandaripadaburuhitu berhenti ataumenghilangdin begitusahaja.22

Sebenarnya,banyakfaktor yangmembawakepadakemerosotanekonomidinegaraBrunei padazamanpemerintahanJepun.Pertama,dan segipentadbiran.Padaperingkatawal, pemerintahanJepunmendapatsokonganrakyat sepenuh-nya denganslogan “KemakmuranAsia Timur Raya”. Tetapi sokonganitu se-makin berkuranganapabilapihak Jepun tidak dapatmemenuhijanji merekauntuk memberikemerdekaandan kemewahankepadarakyat negerimi. Semuajanji merekaitu kosongbelaka.23Keadaanmi telah mengurangkankepercayaanorangtempatankepadapemerintahanJepun.24

Kedua, pihak Jepuntidak berupayamenghasilkandanmengeluarkansum-ben utamaekonominegeri i. Contohnyaminyak. Merekatelahgagalmenge-luarkan hasil minyak daripadatelagaminyak yangadawalaupunmerekacubamemperbaikinya.Jika merekahendakmemperbaiki semulasegalakerosakantersebut,ia memerlukanbelanjayangmahal.Begitu jugadenganalatganti yangsukar dicani. Walau bagaimanapun,pihakJepunberjayamengeluarkanminyaksebanyak1 594000 tansahaja.Oleh yang demikian,pihak Jepuntidak mem-punyai pilihan lain. Mereka tidak dapatmenghadapiekonomi yang meleset.Ketiga, disebabkanoleh pengaliranwang Jepunyangterlalu banyakdalampa-sarantanpakawalan.Kesannyamata wang Jepuntidak lagi bernmlai. Dengansebab-sebabmi makapihakJepuntidak dapatmembangunkanekonomi negarami secarakeseluruhannyasepertiyangmerekakehendaki.25

Walaupunpihak Jepuntidak berjayamembangunkanekonomi negeni misepenuhnya,tetapi merekacubajuga melaksanakanpembangunansosial yangtelahmerekarancangkansebelummerekasampaike sini.

Pertama,merekacubamenjalankandasarpenjepunanterhadapmasyarakattempatan.Carayangpaling mudahuntuk menjalankandasarmi ialah denganmenyerapkannilai kejepunanke dalammasyarakattempatanmelalui pendidikan

22 Temubual denganHaji Abdul Rajakbin Ahmad.

23 Temubual denganData Haji Marsalbin Maun.

24 Dalius Lucius Lobinjang,op. cit., him. 37.

25 ibid.

100


yangdiajarkandi sekolah,termasukkebudayaan,dansebagainya.Kedua, pihakJepunmahu melenyapkansamasekali nilai Barat yangdianggapmerosakkantatacaraketimuran yangdiamalkanoleh masyarakatJepun.Merekamenanam-kan generasimudadengansemangat“KemakmuranBersamaAsia Timur Raya”ataupersaudaraansejagat(HokkoichuHakko Ichiku) yangdiasaskanoleh maha-rajaJepun.26

Untuk mencapai maksud i, pihak Jepun akan mendidik murid-muridsekolahmengikut carahidup orangJepun.Merekadianjurkanmembuanghidupsecarabersendiriandankebendaanyangmenjaditerasdanurat nadiorangBarat.

Merekaberpendapatbahawapendidikanmerupakansatu-satunyacarayangpaling berkesanuntuk menjalankandasarpenjepunanterhadapmasyarakatdinegeri mi. Teknik pendidikanyangdiperkenalkanitu berorientasikanpelajarankebangsaanyang juga dikenali sebagaiKo Mm Gakko(NationalSchool in theWest Seas).Corakpendidikanmi jugatelah diselaraskandengangagasanLing-kungan KesekmuranAsia Timur Rayadi bawahpanji-panji penjajahanJepun.Tujuan pendidikanyang demikian adalah untuk mengajarpendudukdi Asiasupayataatsetiadanberdisiplin,mengikutideologipeperangandankebudayaan

Jepun,27

Bagi pihakJepun,alat pengerakke arah gagasanLingkunganKesekmuranAsia Timur Rayaitu ialahbahasaJepun.Bahasainilah yangakandiperkenalkandi semuasekolahdi negeri mi hinggabahasami wajib dipelajarioleh setiap

orangpenuntut.Denganmenjiwai bahasaJepun,barulahseseorangitu dapatme-nilai erti perjuanganrakyatJepundi rantaumi. DenganmengetahuibahasaJe-pun, seseorangitu akanberpeluanguntuk belajarsambil melawatke Jepun.DiJepun, merekaakanmelihat sendiri kemajuanyang sudahdicapaioleh pihakJepun. Di sanajuga merekaakanditunjuk cara-cara menanamkan taat setiake-padamaharaja,sebagaisatucaramenghayatikehidupanorangJepun.28

Jadi, objektif utamapendidikanyang diperkenalkanoleh Jepunmi ialahuntuk menanamkansikapcintakan negaradanbertanggungjawabterhadaptugasyang dipikulnya. Padakeseluruhannya,sistempendidikanyang diperkenalkanolehpihak Jepundi negerimi serupadengansistem pendidikanyangdiajarkandi seluruhtanahjajahanyangpernahmerekatakluki, samaadadi TanahMelayuataupundi Indonesia.

Untuk melaksanakandasarpelajarani, pihak Jepuntelah membukaSe-mula semuasekolahdi negeri mi yang dulunyadikuasaioleh pihak British.Bezanya,jumlah murid-muridnyasahajayang berkurangandaripadabiasa,Se-perti iaitu sebelumperang.Antara sekolahMelayuyangdibuka semulaolehpi-

26 Dalius Lucius Lobinjang,O~.cit., him. 68.

27 ibid., him.73.28 ibid.,him.61.

101


hak Jepunialah SekolahMelayu PekanBrunei danSekolahMelayu JalanPe-mancha.Jumlahmurid di kedua-duabuah sekolahtersebutadalahlebih kurang100orang.

Bilanganguru yang mengajardi sekolah-sekolahtersebuttidak Iebih dan-padaduapuluh orang. Mereka terdiri daripadaguru tempatan.Adajuga guruyangdidatangkandaripadaTanahMelayu sepertiCikgu Harun bin MuhammadAmin, yangbertugassebagaiPenguasaPelajaran.

Kaedahatauteknik pembelajaranyang diperkenalkandi sekolahJepunitu,serupajuga dengancara yang digunakandi sekolahMelayu sebelumperang.Murid-munid di sekolahtersebutdiajar membaca,menulis dan mengira. Per-bezaannyaialahtentangpembelajaranbahasa.BahasaJepunwajib dipelajaridisemuasekolahJepunsehingganyanyiandalambahasaJepundiajarkansama.29

Untuk memperkembangkanbahasaJepundi rantau mi, pihakJepuntelahmemilih Brunei sebagaipusatpembelajaranbahasaJepunbagi kawasanBorneoUtara. MerekamenganggapBrunei adalahtempatyang sesuaidijadikan pusatpembelajaranbahasatersebut,benikutandengankemajuanyang telah dicapaioleh murid-muridnegerimi dalampenguasaanbahasatersebut.Buktinya,selainpenuntut tempatan,beberapaorang guru, penuntutdan pegawai kerajaandanluar negarasepertiSabah,Labuan,Miri danLimbang turut mempelajaribahasaJepundi Brunei selamatiga bulan.3°

Penuntutyangsudahlulus dan mahir bertuturbahasaJepunakandihantarke SekolahPegawaiTadbir Kanan, BorneoUtara,di Kuching.3’ AntarapelajarBrunei yangpernahbelajarke SekolahPegawaiTadbir Kananmi ialah PengiranYusufbin PengiranAbdul Rahim, Zainal Abidin Puteh,HashimTahir, AwangJamil UmardanHaji Basirbin Taha.32

Untuk mendalamibahasaJepun, pihak Jepuntelah menghantarbeberapaorang penuntutyangpandaidan mahir bertuturbahasaJepunke negeriJepunsendini. Antara penuntutyangdiberi peluangoleh pihak Jepununtuk belajardisanaialah PengiranYusufbin Abdul Rahim dan Brunei dan Kassim Kamidindan Sabah.Tujuannya selainmerekadibeni peluangbelajar bahasaJepundiTokyo, merekajuga diberi peluangmelihat sendiri kebudayaandancarahidup

onangJepun.Disiplin yang diamalkandi mana-manasekolahJepundi negerimi sangat

ketat. Semasabelajarmunid-munid mesti patuh kepadaperaturandan disiplinbelajar. Di dalambilik darjah, merekatidak boleh tidur ataumengantuk.Jikamurid-muriddidapatiberbuatdemikian, merekaakandidendadenganhukumanyang berat.33

29 Temubual denganCikgu Haji Ludin.

30 DahusLucius Lobinjang,op. cit., him. 72.

31 Temu bual denganPengiranHaji Yusuf bin PengiranAbd. Rahim.32 Temubual denganCikgu Haji Basirbin Taha.

33 TemubualdenganPehinPekermaSuraHaji Abdul Mananbin Muhammad.

102

BRUNEL PADA ZAMAN PENDUDUKAN JEPUN

Untuk memastikan ideologi dan bahasaJepunbenan-benardihayati dandiamalkanoleh masyarakatMelayu Brunei, munid-munidsekolahdisunuhmeng-hafal lagu kebangsaanJepun“Kimigayo” dan bebenapabuahlagu patniotik Je-pun. Setiap han padawaktu matahanitenbit, munid-munid sekolahdikehendakiberaturuntuk menyanyikanlagu kebangsaanJepun.Semasalagu itu dinyanyi-kan,bendenaJepundinaikkanuntukmenghormatineganadanmaharajaJepun.

Walaupunpihak Jepunmengamalkandisiplin yangketatdalampendidikandi sekolah-sekolahJepun,tetapihasilnyatidaklahdapatmencapaike tahapyangmemuaskan.mi disebabkanpembelajarantidak sesuaipadamusim perang.Pen-tadbiran sekolahtidak benjalan dengansempunna.Suasanadi sekeliling tidakaman.Munid-murid sentiasadibendungperasaancemas,takut, manahdanbencikepadapihakJepun.

Manakalasebahagiandanipadaibu bapatidak menggalakkananak-anakme-rekabensekolah.Ibu bapamerasaselamatjika anak-anakmenekasentiasaberadadi sisi meneka,ataubenhijnahke kawasanpedalamanyang bebasdanipadagang-

guanpihak Jepun.Faktor-faktor inilah yang menjejaskanpenatuspunatakeda-tangankanak-kanaksekolah.Keadaanmi bertambahburuk apabilapihakseko-lah menghadapikekunangantenagapengajandan penalatanmengajan.Denganpenalatansekolahyang senbakekurangan,minat kanak-kanakuntukbelajarjugakurang.

Selain mempentingkatkanperkembanganpendidikandi sekolah,pihakJe-pun cubamemperbaikikesihatanpendudukdi Brunei tetapitidak benjaya.Kega-galanmi disebabkanketiadaankemudahanperubatan.PihakJepunmasihmeng-gunakankemudahanpenubatanyangdigunakanoleh pihakkerajaansebelumpe-rang dulu. Kakitangandan pegawai perubatanterdini danipadapegawai ben-bangsaEnopahyangmenjadi tawananperang.Menekainilah yangmenjalankanpenkhidmatanpenubatansambil diawasi oleh pihak Jepun.34Mengikut laponantahun 1946, JabatanPenubatandan KesihatanBrunei pada tahun 1941—1943diawasiolehDr. G.M. Graham.Tetapi tugasbeliautergangguapabilabeliaudi-tangkapdandipenjarakandi Kuching padatahun1943.~~

Pada akhir-akhir pemerintahanJepun,perkembangankesihatandi Bnuneibertambahbunuk apabila pihak Jepunmenghadapikekuranganbekalanubat-ubatan.Kesannyatelahmenimbulkanbenbagai-bagaipenyakitdi kalanganpen-duduk negeni in tenutamapenyakit benjangkitseperti taun, malaria, cinit-binitdan batukkening. Faktor utamamenyebabkanpelbagaipenyakit itu merebakialah akibatdanipadakekuranganbekalanmakanandanair bersih.

Dan segi kemudahaninfnastnuktur,pihak Jepuntidak dapatmenyediakansebarangkemudahanawam sepertijalan raya, tali air, perumahandanelektrik.

34 Temubual denganPengiranHaji OmarbinPengiranHaji Suiaiman.35 Reporton the StateofBrune,, 1946,him. i2.

103


Sebaliknya,semuakemudahanawamyangadatidak diusahakandengansepe-nuhnya.PihakJepunhanyamenumpukansoalpeperangandanpensiapankeleng-kapanperangbagi mempertahankandin danipadaserangantentenaPihak Berikatsepertipembinaanlandasankapal tenbangdi Benakas.Landasankapal terbangitu dibinabertujuanuntuk pensiapanbagi pendaratankapal terbangJepunyangakan membawabantuanketenteraandan bekalan makanandaripadanegara

Jepun.Untuk membinaprojek pembinaanlandasankapal terbangitu, pihak Jepun

melalui ketua-ketuakampung, menganahkananak buah mereka bergotong-royong membinalapanganterbangtensebutsecarapaksa.36Mereka diarahkanbekenjadengancarabergilin-gilin. Walau bagaimanapun,kerja-kerjapembinaanlandasantersebut tidak dapat disiapkan sehinggalahpihak Jepunmenyenahkalah.37

Selain membina landasan kapal terbang, pihak Jepun juga membinatambatankastamdi Muanapadatahun1943, bagi kemudahanpendanatankapal.Tambatankastamtensebutdibinadanipadakayu. Oleh sebabpihakJepunhendakmenyiapkantambatanitu secepatmungkin, kemalanganbanyak benlaku ten-utamakemalanganyang menimpaburuh Jawayang menjalankanpnojek ten-sebut.35

Dalamprojekpembinaanjalan nayapula, tidak banyakkenja pembinaanja-Ian nayadilaksanakan.Kebanyakanjalan nayayangsediaadamasihdalamben-tuk tanahkuning yanghanyasesuaidigunakanuntuk kenderaantentera,sepentijip danLand Rover.39Oleh itu, kebanyakankendenaanyangmenggunakanjalantersebutpadamusim penangterdini danipadajip tenteraJepunyangdianggankanantara20 hingga30 buahsahaja.4°

Walaupunpihak Jepuncuma berjayamemerintahnegeri mi lebih kurangtiga tahun lima bulan (1942—1945),kesannyacukup mendalamtenhadappen-kembangansosioekonomi negenimi. Menekatenlalu kejamketika mentadbinnegenimi. Keadaanmi benlaku,antaralain keranamerekanasakecewadanden-dam akibat empat.buah kapal kargo Jepuntenggelamdi Santubong,Sarawak.Untuk mengatasikekuranganbahanmakanantersebut,pihak Jepuntenpaksamenganahkanpenduduknegeri mi bekenjakenas untuk menghasilkansumbermakanandanpakaiansendini. Inilah sebahagiandaripadapuncaberlakunyake-sengsanaandanpendenitaanyangmesti ditanggungoleh rakyat negenimi untukhidup.

PihakJepunjuga gagalmemajukansumberutamaekonominegenimi, iaitu

36 Temu bual denganPengiranHaji Omarbin PengiranHaji Sulaiman.

37 TemubualdenganDato HarimauAlamAwangHaji Besarbin Munaf.

38 TemubuaidenganDato Sen PadukaHaji Basinbin Taha.39 TemubuaidenganCikgu Haji Ludin.40 TemubualdenganData HanimauAlamAwangHaji Besarbin Munaf.

104

BRUNEI PADA ZAMAN PENDUDUKANJEPUN

perusahaanminyak keranasyanikatminyak yang benoperasimencanigali mi-nyak telah memusnahkantelaga tensebut.Dengankenosakanyang besaritu,

pihakJepuntidak benupayamemperbaikisemulakenosakantersebutdalamjang-ka rnasayang singkat. Walau bagairnanapun,menekahanyabenjayamenggalisebanyak16 buahtelagabarudi SeniadanMini.4’

KegagalanpihakJepunrneningkatkankegiatanekonomitelahmenjejaskansekali guspenkembangansosialdi Bnunei. Pihak Jepunjugatidak dapatmem-ben bantuankewanganatauapa-apakebajikansosialkecuali membenikanpen-didikan alaJepun.Keadaanmi tenjadi disebabkanoleh corakpentadbiranketen-

tenaanyangdiarnalkanoleh pihakJepuntidak sesuaisekalidengankeadaandanlatar belakangpendudukdi negenimi. Akibatnya, sebahagianbesanpenduduknegenimi rnerasabend terhadappernenintahanJepun.Ejen ataukempetaiJepunyang bertugassebagaipenisik Jepunsentiasabergenakke merata-ratatempatuntuk rnencanidan menangkaporang yangdianggapanti-Jepun.42Pihak Jepunakanteruspencayakepadalaporankernpetaiitu. Mana-manapihakyang meng-adu ataumelaporkanlebih dahulu kepadakempetai,merekalahyangdianggap

betul, walaupunmenekaitulah penjenayahyang sebenannya.43Satu lagi penkanayang kurangdisenangioleh penduduknegerimi terhadap

pentadbiranJepunialah sikapterpaksadandipaksarnenghormatitentenaJepundenganmenundukkankepalasetiapkali bertemudenganmereka.Penbuatanmipada anggapanpihak Jepunmerupakandisiplin yang baik, sebaliknya bagiorang Melayu merupakanpenghinaanpadadin sendiri. Orang Melayu yangengganberbuatdernikianakanditempelengataudipukul separuhmati.

Pengalarnanpahit yang paling rneninggalkankesansernasapemenintahanJepun ialah masalahkekuranganbekalanmakanandan pakaian.Walau bagai-manapun,pengalamanmi tidak sehebatsepertiyangdialami oleh pendudukSa-bahdanSanawak.Bagi pendudukBnunei, bekalanmakananadalahcukup.Mas-alahkekuranganbekalanrnakananhanyadapatdirasakanapabilabekalanberassudahmulai berkunangan.Padapeningkatawal kedatanganJepundi negenimi,gudangsimpananbenaskenajaancubadipecahkan,kononnyaperangJepunakanberpanjangan.Bekalanmakanandan luarnegaratidak akanmasukke negenimi.Pemecahangudang benaskenajaandi Sungai Kianggeh itu dilakukan oleh Se-bahagiandanipadaorang Brunei sendini. Denganpemecahangudangtersebut,banyaklahpendudukdan Kampung Ayer datangke kawasantersebutuntukmendapatkanbahagianmasing-masing.Kapal yang membawamasuk banangmakananke negenimi jugaturut dirampas.

Walaupunberlakukekuranganbekalanmakanan,kegiatanperdaganganben-

41 A. V. Horton,op. cit., him. 36.

42 Temubual denganPengiranHaji Omandan PengiranHaji Sulaiman.

43 Temubual denganCikgu Haji TuahbinHaji Hitam.

105


jalan sepentibiasa,tetapitidak lancan.Bekalanberasmasihlagi dibawadanipadaLimbang.Manakalaminyak masaktempatandibawadanipadaPulauLabuan.~

Selainketiadaanbekalanmakanan,masalahkekunanganpakaianjugamen-jadi-jadi. Ada antanapendudukdi negenimi sanggupmemakaipakaianyangdi-penbuatdaripadabekasguni berasatautepung.

Padasaat-saatakhinpemenintahanJepundi negenimi (1944—1945),keadaansosial danekonomidalamnegeni bentämbahburuk.mi ditambahdengankeza-limandannasatakut terhadaptenteraJepun.Akibatnyatelah menambahkanke-benciannakyatkepadapemenintahanJepun.Oleh itu, sebahagianbesanpendu-duk danipadaKampung Ayen telah benpindahke pedalamanatau ke kawasanyang difikinkan selamatdanipadagangguantentenaJepun.Malah adayangsang-gup meninggalkannegenimi untuk mencanipenghidupanbanu di daenahlainsepertiLimbang,Lawas danLabuan.Sepertijuga penghijrahanSultanAhmadTajuddmnke Tentaya,Limbang,penghijnahanpendudukmi menyebabkanbandarBnuneidan kawasansekitannyamenjadilengangdansunyi.45

Sementanaitu tenteraPihak Benikat telah cubabebenapakali melakukanseranganterhadapBnuneiuntuk menawansemulanegenimi danipadaJepun,te-tapi belum benjaya.Padamasasenanganpertama,pihakJepunmerasagembinakenanaketibaankapal-kapaltenbangtersebut.MenekamenyangkakapalperangJepundatanguntuk membawabantuan.Tiba-tibakeadaanyang gembirabertu-kar menjadi cemasdan kelamkabut apabilamenekaketahuibahawakapal ter-bang tensebutkepunyaanpihak musuh. Merekatidak dapatmembuatapa-apatindakan.Sebaliknya,merekabersediauntuk melanikandin daripadaseranganborn tenteraPihakBenikat.

Pengebomanitu memusnahkanbanyak tempat kemudahanawam sepertirumahsakit,pejabatkenajaan,kedai, KampungAyer termasuktempatkediamannasmiResidenBritish di JalanResidensi.Selain itu, tenteraPihakBenikatjugamelakukansenangandi Teluk Brunei yangmenjadi pangkalanutamaangkatanlaut Jepunyang menghubungkanantanaSingapuradenganSaigon.46Peristiwapengebomansecanabesan-besananitu benlakupada16 November1944.~~

Keadaanhunu-hanaitu benlaku sehingga10 Jun 1945, apabilaangkatanudaraAustralia ke-9 berjayamendudukiPulau Labuan.Lapanhan kemudian,merekamenawanBrunei,Seniadan Mini.48 Prosesmenawansemulaketiga-tigabuah bandartersebutmemakanmasaselamatiga han dengandiketuai olehWing CommanderK.E.H. Kay.49

44 Temu buaidenganDato HanimauAiam AwangHaji Besarbin Munaf.45 MuhammadHadiAbduiiah,0~.cit., him. 27.

46 A. V. Horton,op. cit., him. 38.

47 MuhammadHadi Abduiiah,op. cit., him. 22.

48 G.C. Harper,op. cit., him. 2i.

49 Reporton the StateofBrunei, 1946,him. 8.

106


Ketika menyerangdan menawansemuladaenahSeniafBelaitdanipadaJe-pun, tenteraPihak Benikatterpaksamengebombebenapabuah telagaminyak didaerahitu. Menekajuga mengebomtempat yang disyaki sebagaitempat per-sembunyianpihakmusuh.Dalamsenanganitu, padangminyak di Seniatelahten-bakan.Dalamprosesmenawansemuladaenahmi, kina-kira 300 onangaskanJe-pun telahdapatditawantanpapenentangan.5°

Manakalaprosespembensihandanpemadamansemulaapi di padangmi-nyak itu benlanjutanhingga bulan Julai 1945, dengan diketuai oleh Lt.Undenood,danipadapasukantenteraPihakBenikat. Namun demikianapi yangmembakardi bebenapabuahtelagaminyak masihlagi menyala.Untuk mema-damkanapi tensebutsekali gus, sepasukanahli bombadanipadaAmenika Syari-kat telahdidatangkanke negerimi. Hanya26 daripada38 buahtelagaminyakyangberjayadipadamkansehingga17 Ogos 1945.Walau bagaimanapun,masihadakina-kira 12 buahtelagaminyakyangbelumdapatdipadamkan.Pada2 Sep-tember 1945, barulah semua telaga minyak yang masihmenyala dapat di-padamkan.5’

Akhirnyapihak JepunmenyerahkalahapabilaAmenikaSyanikatmenggu-gunkanborn atom yang pentamadi Hiroshimadan Nagasakipada6 Ogos 1945.Hampirkina-kina2530tenteraJepuntelahditangkapdi negeniini.~2

DengankekalahanpihakJepun,Brunei diperintaholehPentadbinanTentenaBritish (BMA) pada10 Jun 1945denganpengisytihanandibuat oleh Lt. JenenalC.J. Mushead. Ketuapemermntahpasukanmi diketuai oleh SeniorCivil AffairOfficer, Wing CommanderK.E.H. Kay. Beliau juga adalah wakil sementaraResiden British.53 PemenintahantenteraPihak Berikat bukan sahajaberkuat-kuasadi Bnunei, tetapi meliputi juga Sabahdan SanawakdenganmenjadikanPulauLabuansebagaipangkalan.54

PemerintahantenteraBerikat telah membahagikanwilayah Borneo Utanakepadaenamwilayah, iaitu Kuching,Sibu, Mini, BruneilLabuan,Jesselton(KotaKinabalu) dan Sandakan.Bnunei dimasukkanke dalam Wilayah Lima yangdiperintaholeh Wing CommanderK.E.H. Kay.

Tujuan pihak British memperkenalkanpemerintahantentenakepadaenamwilayah adalahuntuk memulihkansemulakeamanandan ketentenamanawamselepastamatnyapemenintahanJepun.Apabila semuawilayah tensebutamandankeadaannegarasudahpulih seperti sediakala,barulahwilayah itu disenah-kansemulakepadapemerintahanawam.

SebelumPentadbiranTentenaBritish mentadbinneganaBrunei diteruskan,

50 G.C. Harper,op. cit., him. 21.

51 ibid., him. 22.

52 A.V. Horton,op. cit., him.38.53 Reporton the StateofBrunei, 1946,him. 8.54 DaliusLuciusLobinjang,op. cit., him. 40.

107


mereka telah membutbebenaparangka pentadbiranyang difikinkan berkesanuntuk mentadbirnegenimni. Antaranyaialah:

(a) Membeni bantuanrnakanandan pakaiankepadapenduduknegerimitenmasuktawananpenang.

(b) Menyediakannangkapentadbirantentenabagi jangkamasayang ten-tentu.

Dalarn usahamemberi bantuankecemasanseperti bantuanmakanandanpakaian,pihak pemenintah(BMA) menggesapengusahadanpengeluansedayaupayamenyediakansecepatmungkinbantuanmakanandanpakaian.

Untuk menentukanpembahagianmakanandan pakaian berjalan denganlancan dan adil, lembagapembahagianmakanandan pakaian telah dibentuk.Lembagami dibantuoleh pegawaikenajaanyang tahu berbahasaInggenis.55Na-mun demikian,penyelewenganberlakujugasemasapembahagianmakanandanpakaiandilakukan.

Dalamjangkamasapentadbirantentera(BMA) yang begitu tenhad,pihakBMA tidak dapatmembangunekonomi negenimi, selain memulihkankeaman-an. Walau bagaimanapun,pihak BMA telahberjayamengeluankanhasil benassebanyak50 penatusdanipadahasil padi yangditanampadatahun 1945. Seku-nang-kunangnyahasil benas yang diperoleh mi dapat juga menampungkekuranganbekalanmakananpadaakhintahun1945.

Dan segipembangunansosial,pihakBMA tidak dapatmembangunsemulakernudahansosialdaninfnastnukturdengancepat.Walau bagaimanapun,merekadapatrnerancanguntuk mempenbaikisemulabebenapabangunankerajaan,jalanraya,sekolahdansebagainya.Antanakenjayang menekalaksanakanialah mem-bina semulabangunandan pejabatkerajaan,balai polis, numah sakit, sekolahdankedai.

Antanabangunanyang dibina semula ialah bangunankenajaanyangdifikin-kanpentingsepentinumahsakit sementara.Rumahsakitsementarami dmtempat-kandi numahpersendiriankepunyaanPenginanPemancha.Bangunanmi kemu-dian dipindah lagi ke rumah PengiranDi-Gadong, sementaramenunggupem-binaannumah sakit sementanayang banu siap.Bangunantensebuthanyadapatdisiapkanpadatahun 1947.Bangunanrumahsakit sementanayang adasekanangwalaupunkecil tetapi cukupselesakeranaia mempunyaibilik dankelengkapantenmasukbilik bedah.Bekalanubat disediakanoleh BMA sendiri.56Di daenahBelait,penkhidamtankesihatanberjalansepertibiasakeranabangunanlamama-

55 “Tentera Berikat Mendarat”, JabatanPusatSejarahBrunei. Tarikh dan namapenulis mi tidakdisebutkan,him. 3.

56 ibid., hIm.4.

108


sih boleh digunakanlagi.57 Selain pembinaanrumah sakit kerajaan,beberapabuahkedai danpasansernentaratelah dibina semulabagi kemudahanpenduduktempatanmendapatkanbahanmakanan.Tapakbangunankedai danpasanmi di-sediakanoleh BMA bagi menggantikanpasandankedaiyangtelah musnahaki-bat seranganborn. Bangunanlain yang dibuka semulaialah bebenapabuahsekolahMelayu.

Secarakeselunuhannya,pembangunanekonomidan sosialhanyadapatdija-lankan sebaik-baiksahajapemenintahantentenadiambil alih oleh pemenmntahanawarnpadatahun 1946.

Danipadaperbincanganmi, dapatdikatakanbahawanegaraBnunei padarnasapemenintahJepunadalah rnundurdan lernah. Kelemahanmi disebabkanketidakmampuanJepun untuk mengusahakanekonomi dan sosial negeni mi,sebabpihak Jepunmenumpukansepenuhnyake anahstrategipepenanganmeng-hadapitentenaPihakBenikat.Kesanyang diperolehBrunei hasildanipadapepe-rangan itu adalahpemusnahandan kehancunan.Ini bermaknabahawaasasatausurnbenekonomi Brunei di peningkatawal telah hancur. Kehancuranmm sekaligusmenjejaskanperkernbangansosialyang baru sahajabenmulauntuk menujuke arahpernodenan.

57 Buku KenanganSempenaPe,nbukaanRasmiRu,na’hSakit Raja Isteri Pengiran Anak Saleha,

Muzium Brunei, 1983, him. 3.

109

BAB4BRUNEI KE ARAH BERKERAJAAN SENDIRI

B ab mi membincangkanPerlembagaanNegaraBrunei 1959. Tumpuanper-

bincanganadalahterhadapperanandanusahayangtelahdilakukanoleh SultanHaji Omar Au Saifuddienuntuk mendapatkanpersetujuandaripadarakyat Bru-nei dankerajaandalammewujudkanperlembagaantersebut.Dalamusahauntukmembentukperlembagaanitu, bagindamendapattentangandan cabarandan-padaParti RakyatBrunei (PRB) yangdipimpin oleb A.M. Azahariyangmeng-anggapbentukperlembagaanyangdicadangkanitu adalahbertentangandenganprinsip demoksasi.Bagindajuga menerimatekanandan saingandaripadake-

rajaanBritish yang sentiasamelengah-lengahkanprosesperundingantentangperlembagaanitu dengantujuan bagi menjayakanrancanganmereka,iaitu me-wujudkanPersekutuanBorneo.Walau bagaimanapun,akhirnyabagindaberjayamengatasirintangandancabarantersebutapabilapengisytiharanPerlembagaanNegaraBrunei ditandatanganipada29 September1959di bandarBrunei.

SebelumterbentuknyaPerlembagaanNegaraBrunei padatahun1959, me-mangtelahwujud peraturanatauundang-undanguntuk mengaturjenterakeraja-

an. Hukum atauadatistiadat mi dinamakanHukumKanun Brunei yang dikuat-kuasakanoleh Sultan MuhammadHasan(1582—1598).! Hukum kanunmi bolehdianggapsebagaisebuahperlembagaan.Pentadbirannegeri berjalan berdasarkepadaisi danperaturanyang terkandungdi dalamhukummi sebagaimanayang

dijelaskanolehAwangMetassimHaji Jibah,

“Kitab yang dimaksudkanitu adalahHukum KanunBrunei sebuahkitab yangkhasmembincangkanperaturanatauundang-undangyang menjadiperlemba-gaannegenipadazamandahuiu.”2

1 P.0K. Amar DirajaDato SenUtama(Dr.) Haji Mohd. Jamil Al-Sufri 1973. CatatanPerwira-Perwjra dan Pembesar-Pembesar. Brunei: DewanBahasadanPustaka,him. 27.

2 MetassimHaji Jibah 1980. CatatanMengenaiHukum Kanun Brunei”, Beriga, Oktober —

Disember.Brunei: Dewan BahasadanPustaka,him.45.

110

BRUNEI KE ARAH BERKERAJAAN SENDIRI

KedatangankuasaBarat khususnyaBritish padaabadke-19 telahmenye-babkankepupusanpengaruhhukum kanunmi. mi jelas dengantermaktubnyaPerjanjian1906 antaranegaraBrunei dengankerajaanBritish yangmenjelaskanbahawapentadbiranhal ehwal dalamdan luar negaramenjadi tanggungjawabResidenBritish kecuali agamaIslam. Perjanjianmi adalahtitik touakyangme-nyebabkanHukumKanun Brunei kurangberfungsisecaraberkesandalampen-tadbiran negeni. Pehin OnangKaya RaknaDiraja Dato Sen UtamaUstazDr.AwangHaji Mohd. Zain bin Haji Serudinmenjelaskanbahawa,

‘Penderitaankedua, sikap British menghapuskanHukum Al-Kanun Bruneiyang sebahagianbesarnyahukum-hukumyang terkandungdi dalamHukumKanun itu adalahberlandasanajaran-ajaranIslam. Akan tetapi denganadanyanasihatyang semestidihormati dan dipatuhi maka Hukum Kanun Brunei ituperlahan-lahanmenujukepupusan.”

3

Kemunculan Sultan Omar Au Saifuddien sebagairaja dan pernerintahBrunei yangberjiwa modentelahmenyedaribahawahukumkanunmi penludi-hidupkan semula. Ia bukan sahajaberfungsi sebagaipenaturandan undang-undangnegarabahkanbersesuaiandengananuspemodenandaninspirasipem-bangunannegara.Hukum mi jugabolehdijadikan alatyangdapatmengukuhkankeutuhanpemenintahanKesultananMeiayu Islam di Brunei benlandaskanke-padaidentiti sentakebudayaanmasyarakatMelayuBnunei.

Keinsafandan kesedaranmi lahin apabilapengaruhdankuasasultandalampentadbirannegenitelah benkurangankhususnyasetelahSultan Haji OmanAliSaifuddienmenaikitakhtapadatahun1950. KeadaanBrunei padazamanpeme-

nintahankekandabagindatelah memberisedikit pengajaranbagaimanamasya-rakatdannakyat Brunei sendiri seo]ah-olahmenumpangdanmeminta sedekahdanipadaoranglain. Padahakikatnya,bagindasedanbahawakuasapemerintahandan kedaulatannegeni adalah hak nakyat Brunei dan adalah tidak patut bagirakyat Brunei memintahaknyasendiri daripadaoranglain. Kesedaranmi lahir

adalahakibatdaripadapeganganagamayang berlandaskankepadahukum sya-rak, iaitu padayang empunyahak tidak sepatutnyameminta haknyadanipadaoranglain (British).4

Atas kesedaraninilah bagindamula mengoraklangkahuntuk mengambilsemulahak nakyat negenimi secaraberpeningkat-peringkatkhususnyamelaluipenlembagaanbertulis yang dihasratkan.Bagindatelahmembuatlangkahyang

3 Yang BerhormatPehinOrangKayaDato Sen UtamaUstazDr. Awang Haji Mohd. Zain bin }-iaji

Serudin 1987. KetahananBruneiMenghadapiUjian Zaman.KertasKerja SeminarAntarabangsaAnjuran Universiti Brunei Darussalamdengan kenjasamaDewan Bahasadan Pustaka,Ogos,hIm. 2.

4 TemubualdenganYangDimuliakanPehin OrangKayaAmar DirajaDataSen Utama (Dr.)HajiMohd. Jamil Al-Sufni.

Ill


positif terhadappembaharuanpentadbirannegenidalamusahanyauntuk menujuke arah kerajaansendiri. Kesedaranmi wujud adalahatas kemahuanbagindasendini. Sultan Haji Oman Ali Saifuddienmemangberpengalamanluas dalampentadbirannegaraBrunei sebelumditabalkanmenjadisultan.

Sebagaimanayang telahdibincangkan,perananpenting yangbagindalak-sanakanselepasbebenapatahun ditabalkanialah usahake arah mewujudkanPenlembagaanNegaraBrunei yang telah diisytiharkanpada29 September1959.ProfesonJohnCady mengatakanbahawalangkahpembentukanPenlembagaanNegaraBrunei mi adalah“titik awal pemodenansistempolitik di Bnunei”.5

Idea untuk mewujudkanpenlembagaanbertulis bagi Brunei lahir danipadahasratbagindasendinikeranatimbul rasatanggungjawabterhadaprakyat. Lang-kah mi diambil setelahbagmndamengadakanperbincangandan bertukan-tukarpandangandenganpegawaiBritish di Brunei. Bagindameminta pandanganBritish keranaberdasarkanPerjanjian 1906,sultandikehendakimenenimanasi-hat danipadaResidenBritish seandainyanasihattersebutmendatangkankebaik-an dan manfaatkepada negaraBrunei. BersesuaiandengankeputusanMajlisMesyuaratNegeni yang bersidangpada 10 April 1953, padapeningkat awal,bagindatelahmengumumkansecanarasmi perubahanpemenintahanbagmndadanseterusnyamengadakanpenlembagaanbertulis bagi negaraBrunei sebagaimanatitah yangdiadakandi istanapadabulanMei 1953.6

Dalamusahauantukmencapaicita-citanyadanjuga untuk menyahutsuaranakyatBrunei,padabulanJulai tahun 1953, sebuahjawatankuasayang dikenalidengannama “Tujuh Serangkai” atau JawatankuasaPenasihatPerlembagaanBaru Brunei (JPPBB)telahditubuhkan.7Jawatankuasami terdiri danipadatujuhorangahli, iaitu:

(a) YangAmat MuliaPengiranMaharajaLailaMudaAbdul Kahar.(b) YangBerhormatPengiranHaji Mohd. Salleh.(c) Yang Dimuliakan PehinOnang Kaya Di-GadongHaji Awang Mohd.

Yusof.(d) YangMuliaPengiranMohd. Yusof bin PengiranHaji Abd. Rahim.(e) YangMulia PengiranAli binPengiranHaji Md. Daud.(0 YangMulia Encik Abu Bakanbin Jambul.(g) YangMuliaPehinOrangKaya ShahbandarHaji Ahmad.

TugasutamaJPPBBialah mengumpulsemuapendapatdan persoalanyangditimbulkan oleh rakyatBrunei tentangperlembagaanyang dicadangkan.Hal mi

5 John F.Cady 1974. TheHistory OfPost-WarSoutheastAsia. Ohio UniversityPress,him. 163.6 R.H. Hickling 1955. Memorandumupon Brunei ConstitutionalHistory and Practice. Jabatan

MuziumBrunci Brunei.Januari,(manuskrip).7 Yang BerhormatPengiranHaji Au PengiranHaji Mohd. Daud, ibid.

112


jelasdinyatakandalamSyair PerlembagaanNegeri Brunei karya Sultan HajiOmarAli SaifuddienIII,

“Komiti melawatkampungdaerah,berjumpaketuadananakbuah,menerangkanmaksudcadangandicurah,semuanyasetujutidak membantah.

Semuarakyatmenyambutcadangan-cadangan,bersukahati mendengarkanrancangan,Rakyatmenghadapkansegalaketerangan,menyokongcadanganmenguatrancangan.”

t

Dalam hal mi jawatankuasabukansahajabengerakdi kawasanbandarbah-kanjuga di kawasanpedalamanuntukmendapatkanpandangandanbuahfikiran

menekatentangperlembagaanyang dicadangkan.Di setiap kampungtelahdi-lantik wakil atau ketua untuk mewakili pendudukdi daerahmasing-masing.Langkahmi membayangkantentangtitik permulaanmenuju ke arah sistemdemokrasiberparlimen.Sultan Haji OmanAli SaifuddienberharapsultanyangmemerintahBrunei tidak lagi ménggunakankuasaautokratiktetapi mendengarpendapatdansuaranakyatnyauntuk kepentingandan faedahbersama.Dengancanami sahajabagindamendapatsokongandan kenjasamadanipadarakyat ten-tang rancanganpemodenannyadalambidangpentadbirannegara.Olehitu, pen-lembagaanitu benar-benardapatditenima oleh rakyatdansekali gusmembawakebajikandan faedahkepadamereka.Cana mi adalahlangkahyangbijak bagimewujudkankestabilanpolitik, untuk mengekalkanpemenintahanberajadanmenyesuaikannyadenganbentukpemenintahaiidemokrasimoden.

Sebelumjawatankuasami membuatlaporanlengkaptentanghasil perte-muanmerekadenganpendudukdi negenimi kepadasultan,ahli jawatankuasadibeni peluangmeninjau ke negeni-negenidi PersekutuanTanahMelayu untukmengetahuidanmendalamkanlagi pengetahuanmerekatentangbentukperlem-bagaannegeni-negeniyang dilawati. Antana negeni yang akan dilawati ialahJohor,Selangon,Kelantan,Negeni Sembilan,Pahangdan Singapura.9Lawatanmi memangbaik khususnyauntukmembenikesedaransertapengetahuankepadaahli jawatankuasatentangpenlunya perlembagaannegaradibuat dengantelitisupayatidak mengurangkanatau mengancamhak asasi bumiputenasehinggamengutamakanbangsaasingsepertidalamhal kenakyatan,ekonomi,pelajaran,bahasadanagama.

8 Syair PerlembagaanNegeri Brunel 1989. Syairmi dibacaoieh Haji Abd. Wahabbin BegawanPehinTuan ImamDato SetiaHaji Metassan,PelancaranPenyairDiraja,JabatanPusatSejarah.Salmankasetadapadapenulis.

9 PenginanSetia NegaraPengiranMohd. Yusof bin PengiranHaji Abd. Rahim 1986. Forum Pe-

merintahanSultanHaji Omar Au Saifuddien.Studio 1, RTB Brunei.

113

SEJARAHBRUNE! MENJELANG KEMERDEKAAN

Hasil rumusandaripadalawatandan pa:~Jangansertapendapatpenduduknegerimi, makasatu laponanlengkapsetebal50 halamantelah dipersembahkanoleh Jawatankuasa“Tujuh Serangkai” kepada bagindaSultan Haji Omar AliSaifuddien.°~Laponanmi telah dibmncangkanpada23 Mac 1954 dalam MajlisMesyuanatNegeni.°Laporansetebal50 halamanyang dihadapkankepadaba-gindapada umumnya memangdipersetujui dan disokong oleh rakyat Bruneik~ranaia adalahhasil danipadapandangandan pendapatmereka.Laporanituantaralain mengatakanbahawa,

semuapendudukkampungyang kami lawati telah mengatakanpensetujuanpembentukanpeniembagaanbani mi, waktumi jugarakyatbebasmemberipen-dapatdanpandanganmerekatentangpenlembagaanyangakandibentuk.”

12

Antana syor danipadanakyat yang dicadanguntuk dimasukkanke dalampenlembagaanyangakandibentukialah:

(a) Pemerintahanbersultandengancarademoknasiyangpenuhberdaulat.

(b) CarapemenintahanneganademokrasiIslam.(c) BahasaMelayusebagaibahasarasminegara.(d) Islam menjadiagamarasmi.(e) Ahli Majlis MesyuaratDaerahdilantik melaluipilihanraya.

(0 Ahli MesyuanatNegenidipilih danipadaAhli MesyuaratDaerah.(g) Pegawaikerajaandibenarkanbenpolitikdanbolch inenjadicalon dalam

mana-manapilihan naya.(h) Mengikut undang-undangperlembagaan,anakMelayu hendaklahdi-

berikankeutamaan.(i) Perjanjian1888/1906mestilahdiubahdandiperbaharui.(j) GelarannesidenhendaklahdiubahmenjadiPegawaiPenasihatBritish.(k) Menteni Besan,SetiausahaKerajaan, PegawaiKewanganNegaradan

PenasihatUndang-undanghendaklahdilantik danipadaorangyang her-

agamaIslam.(I) Pegawaikerajaandibeni tambanghaji.(m) AnggotakeamananmestilahorangMelayu.(n) AskanMelayuditubuhkan.(o) Brunei Shell Petroleum(BSP) hendaklahmembeli sahamsebabkeraja-

an hanyamengenakancukai.’3

10 MetassiniHali Jibah 1983.Political Develop~nentin Bruneiwitlt Referenceto SultanOmar Au

Saitiuldien111(1906—1967).TesisUniversityof Hull, tidak ditenbitkan,him. 15.

II Mempeningatipenukanannama BandarBrunei menjadi BandarSeniBegawan,op. cit., hIm. 6.12 Penginan i-1a~iAu PengiranHaji Mohd. Daud. Forum PcmenintahanSultan Hj. Oman Au

Salfudd!en,Studio I, RadioTelevisyenBrunci, Brunei 1986,(dalanivideo).3 Ibid.

1l4

BRUNEI KE ARAH BERKERAJAANSENDIRI

Setelahsemuanyaberjalandenganlicin, langkahawal yang diambil olehSultanHaji Omar Ali Saifuddienitu telahdit&ima denganbaik danmendapatsambutanyangpositif daripadarakyat.Langkahseterusnyauntuk membentukperlembagaanyang diambil oleh bagmnda ialah denganmenubuhkansecararasmi Majlis PenasihatDaerahdi setiap daerah,iaitu Brunei Muara, Tutong,BelaitdanTemburong.Majlis PenasihatDaerah(MPD) diwujudkandengantu-juan untuk memberikesedarankepadarakyatakantanggungjawabdanperananmerekaterhadappembangunandankemajuannegara.Selamami tugasitu hanyaberadadi bahubagindasendiri dangolonganpembesarnegaraterutamadalamperancangandan perlaksanaandasarpembangunannegara.Majlis PenasihatDaerahdi setiapdaerahmi denganrasminyatelahditubuhkanpadabulan Sep-tember1954.’~Ahli majlis mi dipilih oleh rakyatdanjugadilantik oleh baginda.Denganperkataanlain, setiapkampungdi empatdaerahitu akanmemilih wakilmasing-masinguntuk menganggotaiMajlis PenasihatDaerah. Jumlah ahliMajlis PenasihatDaerahyangdilantik olehSultanHaji OmarAli Saifuddiendandipilih olehrakyatbolehdilihat berdasarkanjadualyangberikut:

BruneilMuara Belait Tutong Temburong

LantikankerajaanPilihan rakyatTambahanlantikan

kerajaanPegawaiDaerah

1614

51

107

61

96

31

6—

51

Jumlah 36 24 19 12

Sumber:BorneoBulletin, 12 Jun1954.

LangkahpenubuhanMajlis PenasihatDaerahmi boleh dianggapsebagaiasasdanpetandabagi mempercepatkanprosespembentukanpenlembagaanher-tulis. Secaratidak langsung,Majlis PenasihatDaerahboleh melatih danmeng-ajar rakyattentangcaramentadbirnegarabagi persediaanke arabberkerajaansendini.Bagindasedartentangmasalahkekurangantenagamahir dancekapdiBrunei.Oleb itu, persediaanuntuk mendapatkanlatihan asasdiperlukansupayarakyattahu tentangselok-belokpentadbirannegara.Langkahmi penting untukmembolehkanBrunei berdiri sendiri tanpamemintabantuandaripadapihak lain.Oleh sebabBrunei kekurangantenagamanusia,Sultan Haji Omar Au Saifud-dientidak sukakepadaperubahansecaramengejuttanpaperancanganyangtelitidaft teratur.

14 BruneiAnnual Report1954,GeneralReview.,

115


Apabila Majlis PenasihatDaenahditubuhkan,secaratidak langsungkuasayangdipegangoleh ResidenBritish jugadapatdikurangkan.Dasarnegaratidaksahajaakandipegangoleh residentetapi juga akandikongsibensama-samade-ngan rakyat.Wakil nakyatdapatmenyuarakanmasalahsertacadanganmerekakepadaMajlis PenasihatDaerah. Dengan perkataanlain, Majlis PenasihatDaenahbukansahajaberfungsiuntuk mewakili kenajaanmenyampaikandasar-nya tapi juga menenimadan mempentimbangkansegalaaduandanpendapatrakyat.Dalambidangpolitik, Sultan Haji OmarAu Saifuddienmempunyaifal-safahyang tersendini,iaitu bagindamahu menanamkankepadarakyatnyaasaspolitik yangpositif sebelumberkecimpungsecaramenyeluruh.Tambahanlagi,tujuan bagindamenanamkesedananbenpolitik dan bersiasahkepadanakyatnyaadalahuntuk keamanandankeadilansejati bagi negarami. Denganitu, rakyatdanpendudukdapathidupbebasmenikmatikebahagiaandankemakmuranapa-bila benkerajaansendini.

Penglibatannakyat dalamhal ehwal pentadbiranneganadiperluaskanlagidenganwujudnya Majlis MesyuaratNegeni yang dianggotai oleh 18 orang.Majlis mi dipengenusikanoleh Sultan Haji OmanAu Saifuddiensendiri. Ahlimajlis terdini danipadaResidenBritish, wakil keempat-empatMajlis PenasihatDaerahdanahli yang dilantik oleh baginda.Rakyatdibeni peluangmengemuka-kan pendapatmerekasecaralangsungmelalui wakil merekadalam majlis mi.Sebelummi dasardalamhal ehwalpentadbirannegara,hanyadikuasaioleh ke-rabat dan pembesarnegara.t6Dengan langkah-langkahin pentadbiranhalehwal dalam negerimula diambil alih oleh bagindadanipadaResidenBritish.Sebelumin semuasultanBrunei yang memerintahdi bawah naunganBritishadalahdikongkongdan dikuasaiolehResidenBritish. mi mungkin kenanasultansebelumbagmndatidak menerimapendidikanmodenataupunmerekatenlalu me-nampakkansikap anti-British sepertiSultanAhmadTajuddin. Oleh itu, Britishmenggunakantipu muslihatmerekasecaralembutbagi menghancunkansultanyangantimereka.

PenubuhanMajlis MesyuaratNegenibukansahajamengukuhdanmenguat-kan lagi kuasadalamhal ehwalpentadbirannegeribahkanmenguatkansokong-andankenjasamarakyatterhadapkepimpinanSultanHaji OmanAu Saifuddien.Padakeseluruhannya,terdapat91 orangahli penasihatdi keempat-empatbuahdaenahmi, 33 ahli adalabdaripadarakyat sendini. Meskipun nisbahnyaadalahsatupertigadaripadajumlahsemuaahli majlis,padapraktiknya,jumlahmi telahmencukupiuntuk rakyatBrunei menyuarakanpendapatdanpandanganmerekasecaraterbuka.t7

Ahli yangdilantik oleh kerajaandi setiap daerahterdini danipadapenghulu

16 TheBorneoBulletin, 9 Mac 1957.17 Ibid., 29 Julai i954.

116


dan ketuakampung yang memangmenjadi wakil penduduksetempat.Ini ben-maknabahawakehadiranahli wakil rakyat akanmenguatkanlagi suararakyatbiasatenmasukwakil masyarakatCina, Syarikat Minyak Shell Seria dan kaum-kaum yang lain. Terdapat91 orangahli Majlis PenasihatDaerahyang mewakilikeseluruhanpendudukBrunei yang berjumlah 60330orangpadatahun1954.!8

Selarasdengankehendakperlembagaanyangakandibentuk,7 ahli danipadaMajlis PenasihatDaerahmenganggotaiMajlis MesyuaratNegeni. Status ahlidanipadaMajlis PenasihatDaerahbukan sahajasebagaipemerhatitetapi dibeniJugakebeba.sanuntuk bersuaratentangmasalahkebajikandan hal ehwalkema-syarakatandi daerahmasing-masing.Secanalangsung,uangkahmi membanyak-kan lagi sokonganrakyat terhadapdasaryang dijalankanouch baginda.Keha-diran perwakilanrakyat di dalam Majlis MesyuaratNegeni adalahsatu tandapenerimaanbagindauntuk melengkapkanpemenintahanyangberdemoknasipe-nuh.’9 Merekabukansahajamewakili rakyat tetapijugamenjadipenasihat.Maj-lis PenasihatDaerahdanMajlis MesyuanatPersekutuanmerupakangelanggangtempatdiadakanperbincangandan penukaranideauntuk memperbaikipemerin-tahannegara.

Meskipun cita-citaSultan Haji Omar Ali Saifuddienmahumewujudkande-moknasi dalampentadbiranselarasdenganperubahandan kewujudan “negara-negarabaru” di nantauAsia Tenggaratetapibagindatidak mahuperubahanher-laku secaramendadak.2°Bagindaberpendapatperubahancarami mengakibatkanketidakstabilanbentukpemenintahantradisi yang sudahdiamalkantunun-temu-run. Bagindajugasedanbahawakeupayaanke arahpemodenanpentadbiranme-merlukanpegawaitempatanyang benkelayakandan berkemahirandalambidangtertentu. Denganitu, bagindalebih suka “penubahan” secanaberperingkat-pe-ningkatuntuk menyesuaikandengankemampuanBrunei. Contohnya,padatahun1955, danipada33 onangpenuntutyang mendudukipepeniksaan“The NewSara-wak JuniorCertificate” hanya20 orangyang lulus.2’ Menyedanikekuranganmi,bagindaIebih sukaperubahandalampentadbirannyayang bercorak“demoknasitenpimpin”, iaitu semuakuasapemerintahanmenjadikuasamutlak bagindasen-

din.22 Walau bagaimanapun,pada masaakandatangbagindayakin kesemuapenwakilanyangmenganggotaiMajlis PenasihatDaerahakandipilih olehrakyatmelalui prosespilihan raya. Setenusnyajumlah ahli yangdipilih oleh rakyat da-

18 BruneiAnnualReport1954, him. II.19 PengiranHaji Ali bin PengmranHaji Mohd. Daud, ibid.

20 Baginda sedan bahawabagm mengekalkankeutuhanpemerintahanbersultan, bagindaperlumengubahdan menyelaraskanstnuktur pemerintahantradisi mi dengan corak pemerintahandemokrasi.

21 MetassimHaji Jibah,op. cit., him. 17.

22 MuhammadAbu Bakar, ‘Politik Brunei Menjelang PenubuhanMalaysia”, Jurnal Persatuan

SejarahMalaysia,Bil. 10, hIm. 118.

117

SEJARAHBRUNEIMENJELANG KEMERDEKAAN

lam Majlis MesyuaratNegerijuga akanbertambah50 peratusdaripadajumlahsatupertigayangadasekarang.Keyakinanbagindauntuk mencapaike arabmiadalahbasil daripadapercubaanselamadua tahun setelabdasarmi dijalankan.Menurut Laporan Tahunan Negara Brunei pada tahun 1955, “The DACS(MPD) functionedquite effectively the peoplewereableto aim their problemsthroughtheir councellors.”23

Langkah seterusnyayang akandiambil oleh bagindaadalahmengadakanpilihan raya untuk memilih ahli Majlis MesyuaratNegeri danMajlis PenasihatDaerahserta seterusnyamembmncangkanperlembagaanbertulis bagi negaraBruneidalammajlis mi untuk dirundingkandengankerajaanBritish.

Padadasarnya,rakyat menyokongcadanganuntuk mengadakanperlem-bagaanbertulis bagi negaraBrunei berdasarkankepadalaporanjawatankuasa“Tujuh Serangkai”.24Setelahlaporan itu siap, laporan itu diserahkankepadaSultanHaji Omar Aim Saifuddienuntuk dibmncangkandenganResidenBritish.Tetapi nampaknyaResiden British kurang berminat untuk menerimaperkaratersebutsebaliknyameminta supayaperkarami dibincangkandenganPesurub-jaya British di Asia Tenggara.Perundinganberjalan hampir setahunnamuntidak membawasebarangpersetujuandanpenyelesaianantarakerajaanBruneidanwakil kerajaanBritish.

Akhirnya, padabulan Novembertahun 1954,kerajaanBrunei telahmene-rima reaksiyang positif danipadakerajaanBritish setelahkerajaanSarawakmenghantarR.H. Hickling untuk membuatlaporan tentangcadanganpemba-haruanPerlembagaanNegaraBrunei.Dalamcadanganitu, RH. Hickling mene-rangkanperlunyadiadakanpembaharuanpolitik di negaraBrunei keranatelahwujudnyakesedaranpolitik di kalanganrakyat.Beliaumenjelaskanbahawa,

“The senseof personalallegiancehas in fact increasedthe State is a MalayStatewith a living constitutionbasedupona strongsense(SIC) of history,andwith their healththe peoplearepolitically ambitious,althoughtheir ambitioushavenot yet beenovertakenby generaleducation.All thesefactorsemphasizethe needfor caretothe guidingof constitutionaldevelopmentin the State.”25

Malangnyasebelumcadanganperlembagaanmi dapatdibawake Londonuntuk dirundingkandenganSetiausahaTanahJajahan,padaawal tahun 1956 te-uah timbul reaksiyangnegatifdaripadasetengah-setengahrakyatBrunei tentangperuaksanaannya.Rakyatmemangmenyokongcita-cita Sultan Haji Omar AuSaifuddien untuk mewujudkan perlembagaanbertulis berdasarkaninspirasirakyat.Keadaanmi telahherubahpadatahun 1956 apabilawujudnyaParti Rak-

23 TheAnnual StateReport1955.

24 PengiranHaji Mohd.Au bin Pengiran Haji Mohd. Daud, ibid.

25 R.H. Hickling 1955. Op. cit., hIm. 29.

118


yat Brunei yang agak radikal dan sentiasamenentangusahakerajaanuntukmengadakanpembaharuandalampentadbirannegara.Parti RakyatBrunei yangdipimpin olehA.M. Azaharitelahdidaftarkanpadatahun1956.

Kewujudanawal semangatkebangsaanorangBrunei dan dasarpembaharu-an teiah memberi kesempatankepadapemimpmnParti Rakyat Brunei untukmengekspioitasikankesedaranitu denganmenonjolkandin merekasebagaipe-juang kemerdekaanbangsadannegaraBrunei. Keghairahansikap sebahagiandaripadamasyarakatBrunei dalamgerakanberpolitik telah memberipeluangkepadaA.M. Azahariuntuk menarikminat rakyat supayamengikut pimpinandanperjuanganPartiRakyatBruneiuntuk mencapaicita-citanya.

KeadaanekonomiorangMelayuBrunei padamasaitu memangketinggalanjika dibandingkandenganorangasing terutamanyaorangCina. Langkahutamayang telah diambil oleh A.M. Azahari ialah denganmenubuhkanBrunei FilmProductionCompany(Brufico) pada28 Oktober1952.Tujuan utamanyabukan-Iah sekadaruntuk memperbaikitaraf ekonomiorangMelayu tetapijugauntukmembangkitkansemangatkesedarandi kalangan masyarakatMelayu Bruneimelalui ideaperfilemannya.

Setelahpenubuhansyanikatperfilemanmi diisytiharkan,banyaksambutanyang telah ditenima daripadamasyarakatBrunei keranapadawaktu itu kese-daranorang Meiayuyang telahdipimpin oleh BARIP, KMB danMUTU masihtertumpu kepadamasaiahkebangkitanpembangunannasional.Setiap usahayang berkaitan dengan nama kebangsaanakan mudah mendapatsambutandaripadarakyatBrunei.mi disebabkanpembangunankesedarannasionalitu ben-hubungkait dengankesantekananekonomi terhadaporangMelayu, khususnyadalambidangperniagaanyangselamami dibolot olehorangasing.Walaubagai-manapun,permohonanA.M. Azahariuntuk menubuhkansyarikatperfilemanmitelah ditolak oieh kerajaankeranapadamasami tidak adasebarangEnakmenPerdagangandi Brunei.Enakmenyang adahanyalahEnakmenPersatuan.Peno-lakanmenubuhkansyarikatperfilemanoleh kerajaanmi telahdiperalatkanolehA.M. Azahari untuk menyemarakkankemarahanpihak rakyat. SecaratidakIangsungA.M. Azahaniberjayamenanamkansikap negatifrakyat terhadappi-hak kerajaanbagindadanBritish. KejayaanA.M. Azaharimempengaruhirakyatuntuk menentangkerajaanBrunei khususnyaBritish terbukti denganwujudnyademonstrasipertamapada23 Januari195326 yang menyebabkanbanyakorangdipenjara.Namunbegitu, A.M. Azahari tidak berputusasa.Olehitu, padabulanJanuani1953, satuperjumpaanawal telahdiadakandi rumahH.M. SallehbagimembincangkanpenubuhanParti Rakyat Brunei. Tujuan penubuhanparti miantaralain ialah:

26 Temu buai dengan Pehin Orang Kaya Lamla Wangsa Dato Sen Paduka Awang Haji Mohd.Salieh.

119


(a) Menentangsegala bentuk penjajahandalam bidang politik, ekonomidan sosial.

(b) Memperjuangkankemendekaanbagi seluruhKepulauanMelayu yangberdaulatsecarapenlembagaan.

(c) MempertahankankedudukanDuli Yang Maha Muuia MaulanaSultanBrunei dengansegauaketununannyamendudukitakhtakerajaanBruneidengandasarpenlembagaan.

(d) MewujudkannegaraMelayu merdekayang berdaulatke dalamdankeluar, demoknatikdan menjaminkeselamatansertakemakmuranrakyatselunuhnya.27

MemandangkanmatlamatperjuanganParti RakyatBnunei padaumumnyatidak bertentangandengankehendakkenajaanapabilaia didaftarkan,sultantidakmenentangataumenghalangpenubuhanparti mi. Parti mi bukan sahajame-nyokongdanmemperjuangkankemerdekaanBrunei malahjugamempertahan-kan kedudukanbagmndasebagaipemenintahmutlaknegaraBrunei.Walau bagai-

manapun,matlamatkeduaparti mi tenlauu umum. Oleh itu, pendaftaranPantiRakyatBnunei tidak dapatditenima.KerajaanmentafsinkanbahawaPartmRakyatBnunei adalahcawanganParti Rakyat Malayakeranapenjuanganpanti mi me-libatkannegeni-negenidi uuan Brunei khususnyaBorneoUtara(Sabahdan Sara-wak). Perkanami jelas tercatatdalam sunat PendaftaranPentubuhanyang di-hantankepadaPantiRakyatBrunei,

Sayatidak dapatmendaftarkanParti Rakyatsebagaisatubadanpolitik, di-sebabkansatudanipadatujuannyanienjelmaakan merubahperlembagaanbaginegeri-negeniselainBrunei (Sabahdan Sanawak).Jikaundang-undangdasanituakan dapatdiubah tujuannyahanyatentang Brunei sahajamaka pendaftaranakandipertimbangkan.”28

Pihak kerajaankhususnyaSultanHaji OmanAu SaifuddienmemangtidaksetujudengandasarParti Rakyat Brunei yangmelibatkan negeni-negeridi luarBnunei. Sebenannya,dasarmi memangtelah wujud sebelumpenubuhanPartiRakyatBrunei.

PensidanganPersekutuanBorneopada23 April 1953 diadakandi Sanawakbertujuanuntuk menyelanaskanperkara-penkanakepentinganbersamadan segidasandanpentadbirannya.29Bagindaberpendapatbahawapenyatuanketiga-tigawiuayahBritish Borneo tidak banyakmenguntungkanBrunei dan segi politik

27 Haji Zaini Haji Ahmad,PertumbuhanNasionalismedi Brunei1939—1962,TesisMA., Univer-siti KebangsaanMalaysia, Bangi 1983—1985,hIm. 71.

28 Ibid., hlm.73.29 RanjitSingh 1984. Brunei1839—1983.’The Problemsof Political Survival,him. 128.

120

BRUNEI RE ARAH BERKERAJAAN SENDIRI

atauekonomi.Kedua-duawilayah mi juga adalahtanahjajahanBritish sedang-kanBrunei bertarafnaungan.

Akhmrnya,setelahParti RakyatBrunei bersetujuuntuk mengubahdasarnya,pada15 Ogos 1956barulahPartiRakyatBrunei didaftarkansebagaisebuahpartipolitik di Brunem. Bagindasedar tentang implikasi daripadapergerakanPartiRakyat Brunei terhadapkedudukanbaginda dalam bidang politik. KelulusanpendaftananParti RakyatBnunei tidak bermaknaia bolehsewenang-wenangnyabergerakdanberkempendalambidangpolitik. Pihak kerajaandenganlangkah-langkah tertentu telah menghadkanpergerakanmereka,iaitu denganmembeniamarankepadanakyatumumsupayajanganmelibatkandin dalamkegiatanparti

politik.3°

Langkahmi memangberkesanuntuk menghalangpenguibatanpegawaike-rajaandalam Panti RakyatBrunei. BerlainandenganBARIP, MUTU atauPanti

Rakyat Brunei tidak mendapatsokongan atau simpati daripada golonganpembesardinaja, pembesarnegaraataupunpegawai kerajaan.Mereka menyo-kong danmenaruhkepercayaanterhadapkepimpinanbagmndauntuk membawaBrunei ke arahberkenajaansendiri,sepertijuga yangdiidam-idamkanoueh PantiRakyatBrunei. RakyatBnunei padamasami sudahmula berminatdenganpoli-tik akibat danipadapembaharuandalam pentadbiranSultan Haji Oman AliSaifuddiensejaktahun1953. Parti RakyatBnuneimengambilkesempatanmeng-api-apikankesedaranrakyat denganmenonjolkanpanti mi sebagaiparti pen-juanganrakyatdanakanbertanggungjawabuntuk mempenbaikitarafpolitik dansosioekonomimeneka.

Memandangkankeadaansosioekonomipada zaman pemenintahanSultanHaji Omar Ali Saifuddienbaruberkembang,Parti RakyatBnunei telah meng-hasutnakyatkenanapihak kerajaantidak mempenbaikitanafkehidupanmereka,tenutamanyakehidupandi luar bandan. Kelemahandankemundunansosioeko-nomi di pedalamanteuah digunakanoleh Panti Rakyat Bnunei terutamaolehAM. Azahani dengansyanahanyang berapi-apisehinggabeliau dihormati dandiseganinakyatBrunei.Denganitu, Parti Rakyat Bnuneiberjayamemesongkanketaatandankefahamannakyatterhadappembaharuanperlembagaanbaruyangdicadangkanoleh SuutanHaji OmanAli Saifuddien.Kepercayaandankeyakinanrakyat terhadap kepimpinan A.M. Azahani sebagaipemimpin Parti RakyatBrunei, menyebabkankeahliannyabertambah.Dalam tempoh satu tahun PartiRakyat Brunei dibentuk, ia telah mempunyaikeahliansenamai16000 orang.Jumlah mi mewakili lebih kurang 75 peratus danipada penduduklelaki diBnunei.3’

AM. Azahani bukansahajamembukapartinyakepadamasyarakatMeuayu

30 The BorneoBulletin, 3 Mac 1956.31 D.S. Ranjit Singh,Brunei1839—1983, him. 133.

121


tetapi juga kaumCina, India, Than danEropah.Dasarmi memangsudahawal-awal dirancangoleh AM. Azahani untuk mendapatkansokongandaripadaSe-muakaum bukansahajadi Brunei,bahkandi SabahdanSarawak.Dasarmi me-rupakan rancanganjangka panjang Parti Rakyat Brunei untuk menjayakanmatlamatpenubuhannegaraKalimantanUtara yang meliputi BorneoUtaradanSarawak.Seruan A.M. Azahari mi jelas ketika benlaku perkelahianantaraMelayu denganCina di Seniasebagaimanakatanya,“If you love me as yourueader,you mustseethat there is neveragain an associationthat will lead tocommunaldisharmony.”32

mi jelas menunjukkanbahawaperjuanganA.M. Azahani bukan benlan-daskansemangatkebangsaanBrunei tetapi semangatkebangsaanBorneoyangmerangkumijuga kaum asing. Sultan Haji Oman Aim Saifuddienpula mem-penjuangkansemangatkebangsaanBrunei sebagammanatermaktubdalamlapor-an cadanganPerlembagaanBaru Brunei 1953, yang mengutarakanhak asasibangsaMelayu.

Apabila A.M. Azahanimerasamula mendapatsokonganrakyatBrunei,be-umau denganlantangmulaberanimemprotesdanmenentangpembaharuanyangdijalankanoleh kerajaanBrunei.A.M. Azaharimenganggapbahawacadanganpembaharuanbagindadalambidangpentadhiranitu sebagaipnimitif. Parti Rak-yat Brunei menentangperubahanyangberperingkat-peningkat,sebaliknya,me-nuntutkewujudan“demokrasi penuh”dalampemenintahandi Brunei, danme-mintaduapertigasuaraataukerusidalamMajlis MesyuaratNegeri.Cadanganmidiminta supayamerekabolehmencadangdanmenolaksesuatuusulataupindaanyang tidak sesuaibagi perjuanganmereka.A.M. Azaharijugamengusulkanke-padakerajaanbagindaagar75 peratusdaripadaahli Majlis MesyuaratNegenise-patutnyadipilih secarabebasdan bukandilantik oleh sultan.33TindakanagresifParti RakyatBrunei mi telah menunjukkantitik permulaanketidakserasiannyadenganlangkahyangtelahdmambmlolehSultanHaji OmanAu Saifuddien.

Walaubagaimanalantangpun Parti RakyatBrunei menentangkerajaan,ba-gindatetapengganmembuatperubahanyang mendadakuntukmemperkenankanpermintaanParti RakyatBrunei, keranabagindatidak yakin untuk melepaskantampukpemerintahankerajaansepenuhnyakepadaParti RakyatBrunei.Kepim-pinan Parti RakyatBrunei sendinikekuranganpengalamandan kelulusandalambidangpentadbiran.Ahli Parti RakyatBrunei (khususpemimpinnya)tidak ba-nyak yang mempunyaitaraf akademikyang tinggi kecuali Zaini Haji Ahmadyangmempunyaikelulusandan London Schoolof Economicspadatahun1958.Ahli parti mi yang lain terdini danipada“kakitangankerajaandangolonganten-pelajaryangjumlahnyatenlalusedikit”.34

32 NorthBorneoNewsandSabahTimes,3 Julai 1957.33 The BorneoBulletin, 16 Mac 1957.

122


MeskipunParti RakyatBrunei menganggapdasarperubahanbagindaseba-gai memperoiok-olokkandemokrasi,35bagindaterus berusahauntuk mewujud-kan perlembagaanbertuuis bagi Brunei. Bagindamahu Brunei mengamalkanpemenintahan“demokrasi terpimpin” denganbagindasendini menjadi pemim-pinnyadengandibantuolehpegawaikerajaanyangtelahdilantik. Ini merupakanusahabagindauntuk tidak mengubahsepenuhnyastruktur tradisi pentadbirannegaraberkesultanan.Daripadatitah ucapan,bagmndatelah menunjukkansikapbagindayang tidak mahu melepaskansepenuhnyakuasapemenintahannegeriwalaupundiadakanpembaharuanuntukmenujuke arabberkerajaansendiri.

Kuasadan pengaruhbagindadalam hal ehwal pentadbiransemakinben-tambahapabilaMajlis PenasihatDaerahdanMajlis MesyuaratNegeni diletak-kandi bawahkuasabaginda.mi menunjukkanbahawapengaruhdan kuasaha-ginda dalamhal ehwalpentadbiransemakinbertambah.DalamMajlis Mesyua-ratNegeni,bagindasendinimenjadipengerusi,Residenhanyamenjadiahli. Olehitu, kemunculanParti RakyatBrunei dianggapboleh menggugatdan mengu-nangkankuasabaginda.Kuasapemenintahanpadamasaitu sedangdalamprosesperalihandanipadaResidenBritish kepadasultan.Walau bagaimanapun,bukan-uah bermaknabahawabagindatidak mahu berkongsikuasadenganrakyat. Te-tapi danipadatitah-titahbagindasendini, jelas bahawabagmndatidak mahume-lepaskansepenuhnyakuasapemenintahannegenikepadarakyatbagindakhusus-nyaParti RakyatBrunei.Meskipunbegitu, bagindatetapmelibatkansuararak-yat dalam soal pentadbiran negaradengan mewujudkan Majlis MesyuaratNegenidanMajlis PenasihatDaerah.

Parti Rakyat Brunei menouakperubahanyang dilaksanakanoleh sultanbukansahajadisebabkankeahlianMajlis PenasihatDaerahhanyamewakili se-bahagiandanipadasuara rakyat tetapi juga memandangkankebanyakanahliyangmendudukiMajlis MesyuaratNegeniterdini danipadapegawaikerajaandanmerekabukan pilihan rakyat. mi pasti menjejaskansuararakyatdalampeme-nintahandemokrasipenuhkeranaia tidak mewakili rakyattetapi cumamembeninaunganpolitik.36 Panti RakyatBrunei juga menolakMajiis PenasihatDaerahkerana 50 peratus danipadaanggotanyadipilih oleh rakyat dan cara pemi-lihannyajugabertentangandenganpninsip demokrasi.PartiRakyatBrunei mahupemilihan dilaksanakansecaralangsungdan bersifatundi rahsia.37PadabulanApril 1957, Sultan Haji Omar Ali Saifuddientelah menyusunsemula MajimsMesyuaratNegeri untuk menyahutdanmeredakanketeganganhubunganantarakerajaan dengan Panti Rakyat Brunel. Ahum Majlis MesyuaratNegeni yang

34 Smith 1963. ‘The Borneo Revolt, Backgroundand Consequence”,The World Today, April,

him. 136.35 The BorneoBulletin, 16 Mac 1957.36 The BorneoBulletin,28 September1957.37 Haji Zaini Haji Ahmad,op. cit., him. 94.

123


barumi benjumlahseramai18 orang,iaitu empatahli keranajawatan,38iima ahlirasmi,39dansembilanahli tidak rasmi.4°

Walaupun ahii yang tidak rasmi mm bukan dilantik oleh baginda, tetapimeneka kebanyakannyaadaiahpegawai dan kakitangan kerajaan. Hal inilahyang menyebabkanparti RakyatBrunei menentangkeahuianahli tidak rasmidalamMajiis MesyuaratNegeni.Misalnya, walaupunsuanarakyat diwakmii da-uam Majlis PenasihatDaenahtetapi perwakilantersebutterdiri danipadaPegawaiDaerahyangsememangnyamenyebelahikerajaan.Parti RakyatBrunei berpen-dapatbahawaMajuis MesyuaratNegeri tidak mewakili nakyattetapi hanyamem-ben naunganpolitik.41 PartiRakyatBrunei tidak mengiktmrafsamasekali bentukpembaharuanyang dilaksanakanoleh bagindayangmasih menguatkankuasaautokratiknyadalambidangpolitik. PartiRakyatBruneimahu SultanOmarAimSaifuddien menyenahkankuasapolitik sepenuhnyakepadarakyat (khususnyaPanti RakyatBrunei). Pengekalanhaktradisionalbagindamenunjukkanbahawakedudukanahli Majlis MesyuaratNegeniadalahsumbangdanbertentangande-nganhakdemokrasi.42

KelantangansuaraParti Rakyat Brunei menentangsegala usahabagindamenyebabkanpihak kenajaanbegitu benhati-hatidan wasangkatenhadapper-genakannya.Dauamkongrespertamaparti mi pada30 Mac 1957,Parti RakyatBrunei telahmenjemputDr. BurhanuddindanAhmadBoestamanmembenisya-rahan untuk menaikkansemangatpenjuanganrakyatdalam usahamenuju kearahkemerdekaan.Oleh itu, pihak kerajaantentu benhati-hatiuntuk membenan-kan kedua-duapemimpin itu menghadinikongrestersebut.Dalamkongresmi,Parti RakyatBrunei menyuarakandenganlantangmatlamatmenekamenentangsegalabentukpenjajahansamaada“neo-kolonialisme”atau“kolonialisme Se-jati” tetapitetapmenyokongpemenintahanbagmnda.43PengisytihananPartiRak-yat Bnuneimi padadasarnyaadalahbertentangandenganapayang menekaprak-tikkan kenana di sampingmenyokongsultan, merekajuga menentangusahabagindauntuk mengadakanpembaharuan.KeberanianParti RakyatBnunei mnm

38 Ahlmnya ialah Duli PengiranBendahara,Duli PengiranPemancha,ResidenBritish dan PegawaiKewanganNegara.

39 PehinDato’ PerdanaMenteniP.M. Yusof, KetuaKadi, PenasihatUndang-Undang,PehinOrangKayaSyahbandarD.S. Haji Yusof.

40 Ahimnya ialah SyarikatMinyak Shell Brunei Sdn. Bhd., wakil kaum Cina, Pehin OrangKayaLaksamanaHaji Taha,PehinJawatanDalamHaji Mohd. Noor, PengiranAu bin PengiranHajiMohd.Daud,Marsal Maun,dantigaorangpegawaidan DaerahTutong,TemburongdanBeiait,

41 TheBorneoBulletin,28 September1957.42 Haji Zaini Haji Ahmad,op. cit., hIm. 94.43 Temubual denganCikgu Mohd. Alinordin. Menunutbeliau,sambutanorangnamaiyangmeng-

hadiri kongres pertamayangdiadakandi panggungBoon Pang Banu BandanBrunei sungguhnienggalakkan.Dalam kongresitu, A.M. Azahani telah berucapuntuk menaikkankesedaranmasyanakatBrunei.

124


jelas apabilamerekamenampakkansikap tidak mengiktinafcadanganpeniem-bagaanBrunei yangdicadangkanoleh rakyatdansultan. Sebauiknya,PartiRak-yat Bnunei teuahmenggubalsatu memorandumpolitik denganmemanggilse-orangpeguamsosialisdat-i Britain, W.A.L. Raeburn,Q.C. untukdihadapkanke-padaSetiausahaTanahJajahandi London.44Peguamitu dibayaroieh PartiRak-yat Brunei sebanyak$12000. Tindakan parti mi tidak mendapathalangandanipadapihak kerajaan.Sebaliknya,apabilaparti mi mendengaryang kerajaanakanmenghantarsatudelegasike London untuk merundingkanperlembagaanbagi Bnunei,Parti RakyatBrunei tergesa-gesamenghantardeiegasinyayangdi-ketuaioleh AM. AzahanidanonangkanannyaYassinAffendy sertaZaini HajiAhmad. SultanHaji Oman Au Saifuddientidak menghaiangtindakanpat-ti miwalaupunpat-ti itu sendmrm tidak merestuidelegasibagmndasendini. mm mem-buktikan bahawabagmndaadalahpemimpinyangsukabertolakansurdanpenya-

bar, bagindaiebmh suka mendolorkan* rakyatnyauntuk menasasendini bagai-mananasanyamempenjuangkanhak asasi nakyat dan negara. PemergianPartmRakyat Brunei sememangnyamenjadi harapant-akyat Brunei untuk mencapaikejayaanyangmerekahajati.Pet-belanjaandelegasiitu ditanggungoleh pat-ape-nyokong parti denganmenggadaigerantanahdan menjual kerbau.45 Merekajuga menjual barangkemasisteni sendinikeranamenekayakin faedahyangdi-peroiehdanipadadelegasitensebut.46Selamnitu, Pat-ti RakyatBt-unei juga teuahmemaksaahli membeli lambangatausimbol pat-ti in Setmapahii parti mi mestimemiliki cetakan“kepala banting”yang merupakanlambangsimboi pat-ti terse-but dengan hat-ga $10, $15 dan $25.~~Malah Pat-ti Rakyat Bnunei berjanjibahawasesiapayang membeli lambangpat-ti mi denganhat-gayang tinggi, me-rekaakanniendapatimbalanyangbanyak.Pengonbananrakyat mm benar-benarmenampakkansokongankuatmerekaterhadapPat-ti RakyatBrunei.

Sebamk-baiksahaja delegasmPartm Rakyat Brunei tiba di London, merekateiahmembuattemujanji untuk mengadakanperjumpaandenganpihakPejabatTanahJajahandi London. Walau bagaimanapun,nombonganmi tidak ditenmmaolehpmhakBritish denganalasanbahawajika pat-ti mi hendakmerundingkanke-mendekaannegaraBnunei, perundinganhendaklahberdasarkanPet-janjianPc-naunganyang dmtandatanganmpadatahun1906danbukanmeialui memorandum.

44 Haji Zaini Haji Ahmad,op. cit., him. 101.

* BahasaMelayu Brunei,maksudnyamembiarkan.

45 Salah seorangahli Parti RakyatBrunci yang namanyatidak mahu dinyatakan mengatakanbahawadi daerahBruneiMuana,banyakahii partimi yangberkorbanmenjuaitanah dankerbauuntukmembiayaiParti RakyatBrunei.

46 Seorangkanan Parti RakyatBrunei di KampungBentung, telah menggadaikanemasisteninyakeranakepercayaandan tenpedayadengan janji pemimpin parti mi, sedangkanmerekamiadalahdanipadagolonganmiskindi daerahpedalaman.

47 Temu bualdenganMohd. Alinordin bin Mohd. Zain, PusatTingkatanEnam,Gadong,BrunciDarussalam,1986.

125

SEJARAH BRUNEI MENJELANGKEMERDEKAAN

AntaratuntutanyangterdapatdalammemorandumPartiRakyatBrunei ialah:

(a) Ahli yang dipilih dalam majlis MesyuaratNegeni hendaklahmelaluipilihan raya.

(b) Kerajaan mengadakanundi rahsia bagi pilihan raya umum dalampemenintahanberkabinet.

(c) Sabah/Sarawakdan Bnunei digabungkanmenjadi negaraPersekutuanKauimantanUtara.

(d) Pemenintahandemokrasisepenuhnya.48

PihakBritish juga tidak dapatmenenimadelegasiPat-ti RakyatBrunei ke-rana segalatuntutan hendakiahdirundingkan dan dihadapkantenlebih dahulukepadasultan.PihakBritish menerangkan,“From theoutsetof thediscussionsitwasmadeclear to deputationthat the party’s requestmust be addressedto theSultanandnot to Secretaryof State.”49

Jika ditinjau dat-i segi undang-undang,Pat-ti Rakyat Brunei bukanlahmenupakanwakiu rasmi rakyatBrunei, tetapi sebagaiwakil pat-ti. Ini bermaknabahawapenouakanBritish terhadappermintaandelegasiPat-tiRakyatBnuneime-mang tepat kenanaBritish memangmenghormatidanmenyokongkepimpinanSultan Haji Oman Au SaifuddiensebagaipemerintahnegaraBrunei. Memangtidak dinafikan bahawadat-i segi undang-undangpemenintahanmutlak, kuasapemenintahnegaraBrunei adauahdi tangansultan. Satu hal yang anehtentangdelegasiPat-ti RakyatBrunemiaiah ketikaberadadi London, merekajuga meng-hadapSultan Haji OmanAli Saifuddiendi GrosvenorHouseLondon. Semasamajlis menghadaptet-sebut mereka langsungtidak menyentuhtentangtujuanmerekake London.5°Oleh itu, delegasiPat-ti Rakyat Brunei kembaum ke Bnuneitanpasebarangkejayaan.Apabila ahli Pat-ti RakyatBrunei bertanyakantentanghasil perundingantersebut,wakil delegasihanyamengatakanbahawamerekatidak puashati terhadappihakBritish keranatidak meiayantuntutanmereka.

KegagalanPat-ti RakyatBnuneimemangsesuatuyang telah didugameman-dangkan isi memorandumyang dibawa bertentangandengandasarkerajaanBrunei danpenlembagaanpat-ti itu sendiri,khususnyatentangpenyatuantiga wi-layah(Sabah,SarawakdanBrunei). Isu mi merupakanfaktorutamayang me-nyebabkanpendaftaranPat-ti Rakyat Brunei ditolak oleh kerajaanpadatahun1956.

Teniauumustahil bagi British untuk menenimamemorandumPat-ti Rakyat

48 Sila rujuk Haji Zaini Haji Ahmad dalam tesisnya ‘PertumbuhanNasionalismedi Brunei’.Dalamtesismi terdapatketeranganlanjut tentangmemorandumrombonganparti mm ke LondonpadabulanSeptember1957, hIm. i03.

49 TheBorneoBulletin, 12 Oktober1954.

50 Temu bual denganYang DimuliakanPehmn OrangKaya Amar Diraja Dato Sen Utama(Dr.)Haji Mohd. Jamil Al-Sufni.

126

BRUNEL KE ARAH BERKERAJAAN SENDtRI

Brunei.RombonganSultanHaji OmanAli Saifuddiensendinimenerimalayananyangkurangmemuaskandanipadapihak British khususnyaterhadapperubahanyangdicadangkanoleh bagmndadalamperlembagaanyangdihasratkan.Oleh itu,adalahmustahilbagi Pat-ti RakyatBrunei untuk mendapatpersetujuankerajaanBritish tentangcadanganperlembagaanyang merekakemukakankeranapadazahirnyamerekatidak mempunyai kuasapouitik di Brunei.Pembaharuanper-lembagaanbat-u Brunei sebenarnyasedangdibentukoleh kerajaanbagindasen-din sejakdaripadapengumumanbagindadalammajlis santapandi IstanaDat-uiHanapadatahun1953.

KegagalanPat-ti RakyatBrunei mi telahmenghiiangkankepercayaanrakyatBrunei terhadapkewibawaanpemimpinmereka.RakyatBrunei merasatertipudenganjanji-janji paisu pemimpin parti mi. Sebelum delegasiperlembagaanpat-ti mi bertolak ke London, banyakahli Pat-ti RakyatBrunei yang berkorbanhat-ta,wangninggit dansebagamnyauntuk membiayaiperbelanjaandelegasimike London.Merekasangatmempercayaiperjuanganpat-ti mi padamasaitu.

AM. Azaharisendiri engganmengulashasil keputusanperundinganantaradelegasipat-ti dengankerajaanBritish. Merekamengatakanbahawakeputusanhasil lawatan itu sebagaisuatu yangrahsia. Ketidakpercayaanrakyatjugabet--puncadanipadatindak-tandukpemimpinParti RakyatBrunei sendiri yang telahmenjatuhkanimej merekasebagaibakalpemimpmnyang berwibawa.Misainya,terdapatbeberapaperistiwayangnegatifbenlakuselepasdeiegasimi ke Londonpadatahun 1957. Pertama,H.M. Salieh telah didendaoleh mahkamahkeranagagaumembuatiaporankewanganpat-ti padapendaftarpertubuhan.Kedua,per-bezaanpendapatantaraH.M. Salleh (KetuaII) denganAzahani terutamatentangmasalahkepimpinanA.M. Azahaniyang telahmenyeiewengdaripadamatlamatasal pet-juanganpat-ti. Seiain itu, A.M. Azahari juga telahcubabeberapakalimeletakjawatansebagaiYangDipertuapat-ti.Hal mi jugaberiakupadacawang-an pat-ti di Kuala Beuamt, iaitu Abu Hanafiahbin O.K. Bujang keranaperbezaanpendapatdenganketiga-tigapemimpinpat-ti di daerahmm. Ketika A.M. Azaharibet-adadi Singapura,beliau telah membuatkenyataanyang tidak benardalamsut-at khabar dengan mengatakanbahawapartinya telah berjaya membantumengatasimasalahbuta huruf. Kenyataanmi telahditentangoleh suratkhabartempatansebagaisuatukenyataanpalsu.Perkarami memangbenarkeranatidakadakelas buta huruf di Brunei walaupun pat-ti mi telah mewujudkansebuahbadankewanganuntuk mendapatkandermadaripadaorangramaiuntuk mem-basmimasalahbuta huruf. ouch itu, seuepasdelegasiparti ke London, kedu-dukanpat-ti mi tidak begitu meyakmnkanmasyarakatBrunei.Waiau bagaimana-pun, padatahun 1961, kedudukanpat-ti bersemarakdan aktif semulaapabilaTunku Abdul Rahman,PerdanaMenteni PersekutuanTanahMeiayu memper-kenalkanrancanganPersekutuanMalaysia.

KegagalandelegasiPat-ti Rakyat Brunei tidak bermaknabahawaket-ajaanBritish tidak mahu menenimauangsungdelegasiperlembagaan.Padadasarnya,

127

SEJARAHBRUNEtMENJELANG KEMERDEKAAN

kenajaanBritish menenimadasarpembaharuanyang dipenkenalkanoleh bagmndasultansebelumtahun 1957.Walaupunpadapnaktiknyapihak British menasake-benatanmenenimapembahanuan,tetapi keranakepesatanpembangunandanben-tambahkompueksnyapentadbiranpolitik, ekonomi dan sosial, British merasapenubahanpolitik pet-lu untuk menjamin kemantapanhubunganBritish denganket-ajaanBrunei.Langkahmemperkenalkanfungsi Majlis PenasihatDaerahdanMajlis MesyuaratNegeniyang bat-u teuahmendapatreaksiyang positif danipadapihak British. Residen British dalam suratnyakepadaSultan Haji Oman AuSaifuddienpada27 September1956 telah membenikanpandangantentangketi-daksesuaianperjalananpentadbinanyang lama di negaraBnunei khususnyafungsi Majlis MesyuaratNegeri. Sikap positif ResidenBritish menyebabkanR.H. Hickling5’ di hantar untuk menyusun t-angka PerlembagaanNegaraBrunei.52 Dalam laporannya,R.H. Hickiing menyokongtentangperlunyapem-baharuanpolitik dalampentadbirannegaraBrunei,53

R.H. Hickling juga mencadangkanbahawanegaraBnuneipet-lu menggubalpenlembagaansendini mengikutinspirasi rakyatnya.Ini disebabkanadanyake-sedaranbenpolitik di kalanganrakyat set-tabagi penyesuaiandengankehendakpembaharuandanpemodenandalampentadbiran.

LaporanR.H. Hickling menanikminat pihak British untuk menyiasatlebihmendalamtentangkeperluanperubahandalam sistempentadbirandi Bnunei.Reaksidaripadalaporanmi menyebabkanseonangpakat- British telah dihantarke Bnunei,iaitu TuanYoung untukmembuatlaporankhas tentangcadanganpen-lembagaanbat-u bagi negaraBrunei. Laporanmi telah lengkapuntukdibmncang-kan denganPesuruhjayaTinggi British, Sir Anthony Abelu dalam Majlis Me-syuaratNegeri. SetiaptahunapabiladiadakanMajlis MesyuaratNegeni,Pesu-ruhjayaTinggi hadir untuk membincangkancadanganperlembagaanyang telahdirangkakantetapi tidak berkesudahankeranatiadapersetujuandicapaiantaraSir Anthony Abell denganahli Majlis MesyuaratNegeni.Perkanami telahme-lambatkanprosesperundinganuntuk membentukperlembagaanBrunei. Akhir-nya, Sir Anthony Abell menyarankanagar cadanganmi dihadapkankepadaSetiausahaTanahJajahanBritish, Alan LennoxBoyduntuk dirundingkan.

Bagi melaksanakantugas mi, Sultan Haji Oman Ali Saifuddientelahme-lantik satu jawatankuasayang bat-u untuk menggantikanjawatankuasa“TujuhSenangkai”.Jawatankuasayang bat-u mi bukansahajaditugaskanuntuk menyu-sun dan mengemaskinikancadanganpenlembagaanyang dibawa ke Londonbahkanjuga sebagaiwakii kerajaanBrunei untuk merundingkancadanganper-

51 Seorangpakarundang-undangyangbertugasdi Sarawakdantelahmembuatpenymasatanseiamatigabulandi sana.PadabulanJanuani1955, iaporannyatelahdihantarke PejabatTanahJajahandi London.

52 PelitaBrunei,10 September1986,hIm. 8.53 RH. Hickling, op. cit., him. 37.

128

BRUNEI REARAH BERKERAJAAN SENDIRI

lembagaantensebutdenganwakil PejabatSetiausahaTanahJajahandi London.Antaraahli yangmenganggotaijawatankuasami ialah:

(a) Duli PengiranPemanchaPadukaHaji Mohd. Alam.(b) PehinDatoPet-danaMenteri PadukaHaji Ibrahim.(c) PengiranAli bin Pengit-anMohd. Daud.(d) PengiranAbu Bakar.(e) DatoMat-sal bin Maun.(f) PehinOnangKayaLaksamanaHaji Mohd.Taha.(g) PenginanSetmaNegaraPengiranMohd. Yusof bin PenginanHaji Abd.

Rahim.

Delegasimi telahbertolakke London padabulan Mac tahun 1957 dengandiketuai oleh SultanHaji OmanAu Samfuddien.Padamasayang sama,delegasiPat-ti RakyatBrunei juga telahberadadi London dengantujuan yang sama.mimerupakanbukti tentang keangkuhandan keenggananParti Rakyat Bt-uneimengiktirafdelegasi baginda sebagaidelegasi rasmi kerajaan negerm. Suutantidak menghaiangrombonganParti Rakyat Bnunei yang diketuai oleh AM.Azahat-iuntuk berundingterusdenganSetiausahaTanahJajahandan membela-kangkanbagindasebagaiSultanBnunei. Bagmndajugadikatakanmembenipet-se-tujuannyasupayaAlan LennoxBoyd menenimarombonganParti RakyatBnunei.mi disebabkanbagindayakmn bahawakerajaanBritish pasti tidak akanmene-rima ataumelayanrombonganParti RakyatBrunei,denganalasankuasapeme-nintahandi Bruneiadalahdi tanganSultandanbukandi tanganpat-ti in Selainitu, adakemungkinanbahawama merupakansatu taktik bagindauntuk mengha-dapi British kenanadengankehadiranPat-ti RakyatBrunei,pihak British secaratidak langsungmenerimatekanandanipadarakyatBnunei.Bagindasedanbahawapenkarapenlembagaanbukan satu yang mudah untuk dibincangkan.Ia adalahperkarahal ehwal keneganaantentangnasibmasadepanpolitik Brunei.Akhir-nya, akibattekananrakyatBrunei yangdibawaoleh wakil Pat-ti RakyatBruneimenyebabkanBritish terpaksabersikapterbukauntuk menerimacadangannom-bonganbagindasendiri.

Namundemikian,pmhak British sentiasamelengah-uengahkanprosespet-un-dingan.Contohnya,antaratahun 1953hinggatahun 1956,pihakBritish sentiasamembangkangsyor-syonyang dikemukakanoleh ahli Majiis MesyuaratNegenitentangpeniembagaanyang bat-u dicadangkanitu, terutamasikap negatifResi-den British, ataupunPesuruhjayaTinggi British, Sir Anthony Abell. Ketika pe-nundingan pentamadijalankan pada tahun 1957, pegawai-pegawaiBritish diPejabatTanah Jajahandi London telah menghentikanperundingandelegasiBrunei.PegawaiBritish memberialasanbahawamenekamahubet-chatpadamu-sim panasdan meminta supayadelegasi Brunei yang diketuai ouch bagmndapuuangsahajake Brunei.

Tëtapibagmndasedantentangtipu muslihatpihak British, dan menolakca-

129


dangantersebut.Bagmndatealsmenunggumusimpanasbenlaluuntuk berundingdenganwakil kerajaanBritish keranabagindatidak mahupulang ke Brunei de-ngantangankosongsebagaimanayang dijanjikankepadarakyatketika berang-kat dan LapanganTerbangLamaBerakaspada14 Mac 1959,

“Sebagaimanayang telahberkali-kali sayasebutkanpadamasalalu, pemenin-tahannegaraBruneiyang akan datangadalahmembenipeluangkepadarakyatnegeri mi mentadbirdan mengendalikanpemenintahannegeni di bahu rakyatnegerimi. Majlis MesyuaratUndanganyang akanmemutuskandan merunding-kan segalaundang-undangbagi kesempurnaannegaraBrunei ialah akanmem-punyaiahli yang terbanyakdaripadawakii yang dipilih rakyat.mi bererti se-galakeputusanundangnegaraadalahterserahdi tanganrakyatyangmenyintaidemokrasi.”54

Akhirnya dengankesabaranSultan Haji OmarAu Saifuddien,persetujuantelah dicapai antarakedua-duabelah pihak untuk membentukperlembagaanbertulisbagi Brunei.DengannasihatPesuruhjayaTinggi British bagi Brunei,SirAnthony Abell, bagindadandelegasinyatelahberangkatke London untuk kalikeduapadabulan Mac 1959. Sebelumperundingandijalankan, bagindatelahmenyediakandraf periembagaanyang dicadangkan,denganmenyusunt-angkaperiembagaanitu berdasarkanlaporan JawatankuasaPenasihatPenlembagaanBaru Brunei. Matlamat utama yang hendak dicapai oleh baginda dalamperundinganmi’ ialah mendapatkankuasayang lebih bagi sultanselaku ketuanegara,peruntukanuntuk mengadakanpilihan raya bagi Majlis Daerah,per-lantikan seorangMenteni Besardan penolongnya,pembentukanMajlis Mesyua-ratUndangan,MajuisDiraja dan Kerajaan.55Tugas-tugasmi telahdiserahkanke-padaseorangpakar undang-undangyang dipinjamkan oleh Kerajaan Pet-se-kutuan,iaitu Dato’ PanglimaBukit Gantang,Haji Abd. Wahab.56Bagindajugatelahmendapatbantuandaripadaseorangpeguamyangterkenaldi London,iaituNigel Lawson Q.C. untuk mengubahsuaisedikit rangka periembagaanyangakandirundingkan.

Perundingandi London benjalanselamaseminggudengan90 peratus57dan-padacadangandelegasiBrunei telahdipersetujui oleh wakil kerajaanBritishdan PejabatSetiausahaTanahJajahan.Kelicinan urusanmi adalahkeranake-bijaksanaanbagindamengetuaidelegasitersebut.Bagmndajuga sedan tentangadanyabatu penghaiangdi kalanganpihak British. Oleh itu, bagindameminta

54 Titah 1957—1967Ke BawahDuli YangMalta Mu/ia PadukaSen Baginda Maulana al-SultanSir OmarA/i Sa(fuddienSa’adul Khairi Waddien.NegaraBrunemDarussalam:DewanBahasadanPustaka,him. 11—12.

55 NorthBorneoNewsandSabahTimes,27Mac 1959, hIm. 20.56 Beliau pernabmenjawatjawatanMenteri BcsasNegeri Perak. Beliau dilahirkan padatahun

1905 dan mendapatpendidikandi Tanah Melayu dan England. Sila rujuk JMBR.4S.No. 8,1979,him. 114.

57 MetassimHajmJibah,op. cit., hIm. 20.

130


SetiausahaTanahJajahansupayatidak memasukkanPesuruhjayaTinggi Britishbagi Bnunei, Sir Anthony Abeul danResidenBritish, D.C. WhitedalamJawatan-kuasaKenja. Bagindasedanbahawasekiranyaperkarami tidak dilakukan,ke-dua-duapegawaimi yang memangtahu hal ehwalBrunei akansentiasamem-bangkangcadanganyangakandibentangkan.SebagaimenghormatikedudukanSuutanHaji Oman Au Saifuddiensebagaipemimpin Bnunei dan sebagaiketuadelegasi,SetiausahaTanah Jajahan,Alan Lennox Boyd telah mempersetujuipermintaanitu. Kedua-duapegawaiBritish mi hanyadilantik sebagaipemerhatidalam penundingantersebut.Kejayaanmi disebabkanadanyanasatanggung-jawab SultanHaji OmanAu Saifuddienterhadapnasib danmasadepanneganaBrunei. Oleh itu, di sampingmenjadi KetuaJawatankuasaKenja bagi delegasiBnunei,.-bagindajugamengetuaiJawatankuasaParlimenyang bertanggungjawabuntuk membenikeputusanmuktamatterhadapperkarayang telahdibmncangkandandibahaskandalamJawatankuasaKenja.

Adalahdisedanibahawakejayaanperundinganmi tenietakdi tanganbagmndasendini. SetiausahaTanahJajahan,Alan Lennox Boyd sentiasabertolak ansundenganbagindamemandangkankedudukanbagindasebagaisuutan.Sikaptidakmahumelepaskantanggungjawabinilah menjadi puncakejayaandeuegasmdat-iBnuneimi.

Hasil daripadakejayaanin padabulanMac tahun 1959, bagindadengandeuegasinyasekali uagi berangkatke London untuk perundinganseterusnya.Akhirnya pada29 September1959, satupenjanjianteuahditandatanganiuntukmengisytihankanperlembagaanbertulis NegaraBnunei Darussalam.Bagi pihakBrunei, SultanHaji Oman Ali Saifuddientelah menandatanganipenjanjianten-sebutsementaraSin RobertScotmewakili kerajaanBritish. Hat-i yangbersejarahmi telah beruangsungdi Lapau Bandat- Brunei. Dengan pengisytiharanmi,Bnunei menjadi negaramendekadalam negeni keranaPet-janjian 1906 telahdigubaudan jawatanResidenBritish teiahdimansuhkandan digantikandenganPesuruhjayaTinggi British. Di bawah peruembagaanbat-u mi, kuasatertinggidipegangoleh suutan.Ini benmaknabahawasuutantidak lagi pet-lu mendengarnasihat danipada PesuruhjayaTinggi British tentang hal ehwai pentadbirandalam negeri. Berdasarkanpenjanjian,pihak British hanyabertanggungjawabdalambidangpertahanandanperhubunganantarabangsa.

Denganpengisytiharanin tiga peruntukanteuahdibuatbagi pembentukantiga buahmajlis, iaitu Majlis MesyuaratDiraja, Majlis MesyuaratMenteni danMajlis MesyuaratNegeni.Di sampingsultanmemegangkuasatertinggi, terdapatjawatan tertinggi lain yang dibentuk bagi menjalankanjentera kerajaan, iaitujawatan Mentet-i Besaryang dipegangoleh DatoPet-danaMenteni Haji Ibrahimbin JaafardanjawatanSetiausahaKerajaandipegangoleh WanAhmadbin WanOman dan KenajaanPensekutuan.Meskipun kuasamutlak dalam negeridipe-gang ouch bagindasendini,namun penyaiuransuararakyatdapatdidengarme-lalui tiga buah majlis yang ditubuhkanitu. Penubuhantiga buah Majlis mi

131


menupakansesuatuyang praktikalyang dilaksanakanoleh SultanHaji OmanAimSaifuddien mengikut kehendakperuembagaan.Ini bermaknaperlembagaanbertulis adalahsatujalan ataupeluangbagi rakyatnegenimi untuk sama-samaberusahamencapaikemajuanke arahberkenajaansendini.Sultan Haji OmanAliSaifuddienmengatakanbahawa,

Perlembagaanyangbat-u betamasyhurkanadalahsaw langkahyangbesardalam kemajuanPerlembagaanNegeni mi menuju ke arah kejayaansendiniyangpenuhdan merdeka.mi akan bermaknabahawatanggungjawabyang Ic-bih besarakandipikul olehpegawai-pegawainegerimi danjugarakyatsendirimenerusiwakil-wakil merekadi dalam Majiis MesyuaratNegeni. Maka ke-jayaanPerlembagaanmi dan cepatnyaNegeni Brunei dapatmencapaitarafke-rajaansendiniyangpenuhakanbergantungkepadataatsetiarakyatkepadaPer-lembagaanmi

Kejayaandelegasibagindadalammewujudkanperlembagaanbertulis bagiBrunei tidak memuaskanhati pemimpinPartiRakyatBrunei, khususnyatentangkedudukanpenasihatBritish yang masihdikekaikan. ContohnyajawatanResi-den British cumadiganti denganjawatanPesuruhjayaTinggi British, yangben-tugasuntuk menasihatisultandalamhal ehwal luan neganadan pentahanan.

Perkarami menjadipersoalankepadaPat-tiRakyatBrunei.Merekamemper-tikaikan mengapaterdapatsyat-atdalamperlembagaanitu supayanasihatBritishmesti diikuti oleh sultan.59Ini menyebabkanPat-ti RakyatBrunei beranggapanbahawaneganaBrunei belum mencapaitaraf merdekapenuhyangberdaulatdidalamdan di luar neganasebagaimanayang dirancangdan dikehendakiolehPat-ti RakyatBrunei, iaitu kemerdekaanpenuhbagi Brunei. Tetapi sayangnyapemimpin Pat-ti Rakyat Brunei tidak pernah membangkangsecaralangsungataupun membenicadangankepada baginda.Bagindapennahbentitahkepadapemimpin Parti RakyatBrunei supayamerekamembenipendapattentangper-kana yang menjadi masauahdauamPerlembagaan1959. PemimpmnParti RakyatBnunei nampaknyatidak benani berterusterangkepadasultanakantujuan per-juanganmeneka.

MenurutPehinOrangKaya AmanDirajaDato Set-iUtamaHj. Mohd. Jamil,ketika delegasiPat-ti Rakyat Bnunei menghadapbagindadi GrosvenorHouseLondon, merekasedikit pun tidak beranimenerangkantujuan delegasipat-ti mike London6°padabulan Septembertahun 1957. AM. Azahari sendini pulamengalu-auukandan menyokongdelegasibagmndake London untuk membin-cangkan penlembagaanBrunei pada bulan Mac 1959 ketika bertemu di

58 Pelita Brunei,29 September1959.59 Temu buai denganYang Dimuiiakan Pehin Onang Kaya Amar Diraja Dab Seni Utama (Dr.)

Haji Mohd. Jamii Al-Sufni.60 Ibid.

132


Singapura.mi menggambarkanbahawapemimpinpat-ti mi tidak beranidante-gas. Walau bagaimanapun,apabilapenlembagaanditandatanganidan dikuat-kuasakanpada29 September1959,pat-ti mi terus menjaiankankegiatanmerekauntuk menentangpembahanuanyang dikehendakiouch peniembagaantensebut.Hal mi teiah dijelaskanoleh Berita Brunei yang mengatakanbahawa,

“Parti RakyatBrunei tidak ingin bekerjasamadengankerajaan sebagaimanamenurutpendapatyang diberikan danParti RakyatBruneiakan terusberjuangsehinggatercapaisegalacita-cita.”

61

Kesimpulannya,SultanHaji OmanAu Saifuddienteiahbenjayamenghadapihalanganyang ditimbuukan oleh rakyat baginda sendini, iaitu Parti RakyatBnunei dan pihakBritish untuk mewujudkanpenlembagaanbertulis bagi Brunei.Kejayaanmi menunjukkansatukemajuanyang bagindacapai untuk membawaBruneike araberapemodenandalambidangpolitik.

Penlembangan1959teuah menghapuskanjawatandankuasaResidenBritishdalam hal ehwal pentadbirannegana Brunei. Kewajipan mi akandipikul olehMenteri Besan,SetiausahaKerajaandanpegawai-pegawaitinggi kerajaanyanguamn. Ini benmaknatanggungjawabyang lebih besanakandipikul oleh pegawainegeri danjuga rakyat sendini menerusiwakil-wakil merekadi dalamMajlisMesyuaratNegeni. mi bersesuaiandenganjanji bagindauntuk membenikuasapemerintahankepadanakyat.62Langkah mi menunjukkanbahawabagindacen-denunguntuk mewujudkanbentuk pemenintahandemoknasisebagaimanayangdicita-citakanoleht-akyat.

KenajaanBritish menenusiperjanjianPenlembagaan1959 mi hanyaakandmwakium oiehseonangPesunuhjayaTinggi yangakanbenmastautindi Brunei.Tu-gas utamanyaadalah menasihatisultan hanya tentang keselamatan.63Denganperkataan lain, Brunei telah mendapatkembalikuasapemenintahdalamnegeniyang seuamami dikuasaioieh ResidenBritish sejaktahun1906. Pengambiuansemulakuasapentadbit-andalam negenitelahmewujudkan satusistempentad-

bmran kenajaanyang baru yang iebih banyak melibatkanpegawai tempatan.Rajah4.1 danRajah4.2 menunjukkansecaranit~gkasbentuksistempentadbinandi Bnuneisebelumdanselepaspenjanjian1959.

Rajah4.2 jelas menunjukkanbahawaPenjanjianPenlembagaan1959 teuahmenyebabkankuasapentadbirandalamnegenidiambil auih oleh rakyat Bruneidaripadapihak British. PesuruhjayaTinggi British yang menggantikanjawatanResidenBritish hanyatenlibatdengansultankhususnyauntuk membeninasihatdanbukan pemegangdasarsebagaimanajawatanResidenBritish.

61 BeritaBrunei, 6 Jun 1957, him. 6.62 Pelita Brunei, I Februani1959.63 Ibid., 29 September1959.

133


Sultan .4- .~- ResidenBritish

1”PenentuanAdat/AgamaIslam KetuaJabatan

1”PembesarNegeri PegawaiKerajaan

(Wazir, Ceteniadan Pehin)

Nota: ResidenBritish membeninasihattentangpentadbirandajamdaniuarnegarakecuali agama

Rajah4.1 Strukturpentadbiransebelumtahun1959

SebagaitandapengambilansemulakuasapentadbirannegaraBnunei, kedu-dukan PesuruhjayaTinggi British sebagaipenasihatsultan tidak mempunyaitempatdi dalamMajiis MesyuanatNegeniyangakanditubuhkankecuali di da-lam Majlis MesyuanatKerajaandanMajlis MesyuanatDiraja. Padaamnya,Men-ten Besat- bertanggungjawabkepadasultan tentangpentadbirandauamnegenikenanaMenteni Besandilantik oleh bagindasendini.Menteri Besarakandibantuoleh SetiausahaKerajaan,PeguamNegaradanPegawaiKewanganNegara.Ja-watanMenteniBesardanSetiausahaKerajaanhanyabolehdisandangoieh orangMelayu yang bermazhabSafie. Kejayaan Sultan Haji Oman Au Saifuddienuntuk mengembauikansemulakuasapemenintahannegaraBnunei kepadaanaktempatantelah membenipeluangkepadarakyat Bnunei untuk mentadbirdanmemenintahnegeni merekasendiri. Kewujudan perlembagaanbet-tulis adalahsatu titik penjuanganseorangbangsawanuntuk mewujudkan sistempemenin-tahandemokrasidi Brunei.

Penlembagaanbat-u mi juga telah menetapkanpenubuhanmajlis-majlismesyuarat,iaitu Majlis MesyuaratMenteni, Majlis MesyuaratNegeni, MajlisMesyuanatDirajadanMajlis MesyuaratPeningkatRaja.Apayang penting iauahkenyataandauam Bab 41 (b) Perlembagaan1989. Sultan adalah pemenintahnegeniyang tertinggi. Penentuanmi juga menunjukkanbahawakuasadantam-puk pemerintahanberadadi tanganbaginda.Sultanyang mempunyaikuasamut-lak mi menjadipuncabangkanganPat-tiRakyatBrunei.

Majlis MesyuaratNegenidianggotaisebanyak21 orang, iaitu enamorangahli rasmikenanajawatan,lima orangahli rasmi yangdilantik oleh sultandan 10onang ahli yang dipilih oleh rakyatmelaiui pilihan rayadalamMajlis MesyuaratDaenah.Meskipun terdapat wakil rakyat dalam majlis mi tetapi wakil rakyatkerajaan melebihi bilanganwakil t-akyat biasa. Oleh itu, semasamembentuk

134


Sultan

PesuruhjayaTinggi

I IPenentuDasarKerajaan SetiausahaKerajaan PeguamNegara PegawaiKewanganmelalui Majlis-majiis NegaraMesyuarat

KetuaJabatan

PegawaiKerajaan

Rajah4.2 Strukturpentadbiranseiepastahun1959

undang-undangatau menentukananggaranhasil dan belanjawannegeni, pihakkenajaansentiasamenang.64

Majlis MesyuaratMenteni puladipengerusikanoleh sultansendinidantujuhahli rasmi yangdiiantik keranajawatandanempatahli tidak rasmi dat-i MajlisMesyuanatNegeni.Satu halyang tidak menyenangkanPat-ti RakyatBrunei ialahsultanmempunyaikuasamutlak untuk membuatsesuatukeputusandalammajlismi. Sultantidak pet-lu berundingatau meminta nasihatuntuk menjalankanse-suatupenkanayangberkaitandengantugasnya.

Satulagi majiis mesyuaratyang penting iaiahMajlis MesyuaratDiraja yangdianggotaioleh pemangkuraja yang dilantik dan enamahli rasmi keranaja-watan. Tugasmajlis mi ialah pertama,menasihatkansultandalam hak peng-ampunanyangberhubungdenganpindaanataupembatauansebanangkandunganperlembagaan;dan kedua,menasihatkansultan tentangperlantikanataupeng-anugerahanorangbengelar,kenaikanpangkatdanhal-halyanglain.

Sebagaimanayang telahdijelaskan,perlembagaanyang ditandatanganipada29 September1959, telah mendapattentangandanipadaPat-ti RakyatBrunei. Inidisebabkankeranapertama,merekamenganggapbahawapenlembagaantersebuttidak memperkenaikandasardemokrasi,sebaliknyamenguatkankuasaautokra-tik sultan. Kedua, perlembagaanmi patut ditambahdan dipinda kerana adabahagianyang tidakdemokratik.65

Perkanami memangbenarkeranaperlembagaanyang diperkenalkanadalahsatu usahasultanuntuk mengambilalih kuasapentadbmrandalam negenidan-

64 TheBorneo Bulletin, 26 Oktober 1957.65 BenitaHanian, 21 September1957.

Menteri Besar

135


padaResidenBrmtmsh dat-i tahun 1906. Walaupunbegitu, mi tidak bermaknabahawa baginda melibatkan din secaralangsung dalam pentadbinanneganaBrunei. Dalamsoal-soalpentadbirannegara,sultandibantu oleh MenteniBesardan TimbalanMenteri Besar untuk menjalankanjenterapentadbit-ankerajaan.Rang undang-undangbat-u tidak pet-lu diadakan dalam perlembagaanBruneiuntuk menghadkankuasasultan daripadasama-samamengambilbahagianda-lam pemerintahan.Walau bagaimanapun,bagi Pat-ti RakyatBnunei, kemutuakankuasa sultan menyebabkanperlembagaanbat-u yang telah diisytiharkan tidakmembawasebarangperubahandat-i segm pembahagiankuasapadarakyat. BagiPat-ti RakyatBrunei,jmka bagindabersungguh-sungguhmahu memperkenalkanpemerintahansecanademokrasm,bagindahendaklahmenyerahkuasapentadbit-andalamnegenisepenuhnyakepadarakyat.Bagindajuga dimintasupayatidak lagimengambil bahagiandalamhal ehwal pentadbirannegara.Hal mnm jelas dinyata-kan oleh Pat-tiRakyatBrunei, iaitu,

“Patik sekalian berharapmoga-mogaTuanku akan berdini d~luar iapanganpolitik sepertiyang diamalkanoleh Raja British supayarakyatTuankutidakmenganggapSultansebagaiseterudalamhal poiitik.”~’

6

Pat-ti Rakyat Bnunei juga membangkangkuasasultan yang akanmemecat

dan melantik seseorangmenjadi ahli ataumembenarkanseseorangitu menjadiahui walaupundia pernahdipenjarakan.67Oleh itu, Pat-tm RakyatBrunei jelasme-nentang kewujudan kuasa mutlak sultan dalam hal ehwal pentadbirannegarasebagaimanayang termaktubdalam Perlembagaan1959.Walau bagaimanapun,bagindabenpendapatbahawakuasamutlak sultandalampeniembagaanbat-u mitmdak akanmewujudkansistem“autokratik sepenuhnya”dalampentadbit-anke-ranamatlamatpeniembagaanbat-u diperkenalkanadalahuntuk membenipeluangkepadarakyat negerimi untukmentadbirnegarake anahberkerajaansendini.Se-belum kemerdekaandicapai, bagmndaberpendapatbahawarakyat pet-lu mem-pelajani seuok-belokpentadbinankeranabagmbaginda,“sebelumkita belajarbet--Ian, kita mesti belajan berjalan”. Oleh itu, bagindatidak mahu menyenahkankuasapentadbinannegarakepadarakyat apatahlagi kepadaPat-ti RakyatBnunei.mi disebabkanmereka pet-lu dilatmh dan dmajar teniebih dahulu. Sebaiiknya,

bagmndaberkeyakinanbahawasebagaisultan, bagmndamesti memberikanpen-khmdmatankepadanakyat dannegaraBrunei.68F. Bunnel menjelaskanbahawaketidakyakinanbagindauntuk menyerahkankuasapentadbirannegarasepenuh-nyakepadarakyatadalahkeranakesangsianbagindaterhadapsetengah-setengahgolongan.69Sikap kesangsianbagmndajelas kelihatanketika lawatanbagindake

66 Ibid.,26Oktober 1957.67 Berita Harian, 26 Oktober 1957.68 Ibid.

136

BRUNEI KE ARAH BERKERAJAAN SENDIR!

daet-ahTemburong,

“Bukan negeriinikah kepunyaanrakyatsendini dan bukankahnegenimi mem-punyairajanyasendiri, cetenia-ceteria,pegawai-pegawaidan ketua-ketuakam-pung yang sentiasarela bekenjasamadan berkhidmatbagi faedahdan kemak-muranrakyatdan negeni.”

7°

Bagi baginda,jika Pat-ti RakyatBrunei tidak mahumenenimasistemdemo-krasi yang diwujud berdasarkankepada stnuktur pentadbinanyang telah ada,

adaiah iebih baik sistempentadbirantradisi dikekaikan (SistemResiden1906).Baginda bet-anggapanbahawaPeniembagaan1959 telah membuktikan yangkuasapentadbiranbukan menjadi kuasamutlak baginda tetapi dikongsi bet--sama-samadenganrakyat.7’

SebenannyapenentanganPat-tiRakyatBruneibukanhanyadisebabkankete-tapankuasamutlak sultandalamperlembagaanbaru mi tetapi merekakecewakenanadiketepikandalamperundinganpenlembagaandi London. mi jelas ten-bukti sebagaimanaAM. Azaharimengatakanbahawa,

“Kami merasadukacita di atas sikap yang berkuasadalam negara Brunei,keranatidak memerhatidan tidak mempedulikansamasekaliParti Rakyat itudengan tidak menjemputnyamengambil bahagiandalam undanganperlem-bagaandengankerajaanBritish.”72

PenyingkiranParti Rakyat Brunei daiam perundingandi London adalahlangkahyangbaik keranasultanmenyedanibahawaPat-tiRakyatBt-unei sentiasamenghalangusahakerajaanuntuk mewujudkanperlembagaanbentulis bagi ne-garaBnunei.Sebenannyabagindasentiasamemberipeluangkepadanakyatuntuksama-samamemikul tanggungjawabpemenintahan negeni sebagaimanatitah

baginda,

“Rakyat sudahdibeni peluangmengambilbahagmandalampemerintahantetapitawaran itu telah ditolak oleh Parti Rakyat Brunei denganmemulaukanran-canganpilihan rayamajlis-majIismesyuaratdaerahpadatahun1957.”~~

Bukti yangpaling nyatatentangpenentangandankeangkuhanPat-ti RakyatBnunei ialah apabmiamerekamenghantarsatudelegasipenlembagaanke Londonyang diketuai oleh AM. Azahani padatahun 1957. Penghantarandelegasimitelahmembelakangkansultan keranaisi cadanganperlembagaanyang meneka

69 F. Bunnel 1969. ‘The Kennedy Initiatives in Indonesia 1962—1965’.TesisPh.D., UniversitiCornell, him.227.

70 Pelita Brunei,26Disember1957.71 The Borneo Bulletin, 26 Oktober 1957.72 U(usanSarawak,21 Mac 1959.73 Ibid., I Februani1959.

137


bawake London tidak diusulkantenlebihdahulukepadasuutan.Apabiladelegasiitu gagal mencapaimatlamatmereka,barulah pemimpinPat-ti Rakyat Bruneimenghantanpetisyenmerekakepada sultan untuk dipertimbangkanke dalampenlembagaanyangakandiwujudkan.

Sultan Haji OmanAli SaifuddienbenpendapatbahawaPat-ti RakyatBruneitidak pet-lu dijemput menyertai rundingan ke London kenana cadanganPer-lembagaan1959 adalahhasil danipadausahakenajaanbagindasendinidat-i tahun1953, iaitu sebelumPat-ti Rakyat Brunei ditubuhkan.Perlembagaanmi diran-cangoieh bebenapaorangpenasihatyang dipilih oleh bagmndadandianggapbo-leh mewakiii rakyatBrunei.74Oieh itu, adaiahtidak mustahiljika bagindamen-jemputPat-ti RakyatBnuneidalamrombonganke Londonjika parti mi sentiasamenyokongpenjuangandandasanyang dilaksanakanoleh kerajaan.mnm tenbuktibahawapadatahun 1961,A.M. Azahanitelahdilantik oleh bagmndauntuk meng-anggotaiiawatankuasapungutansuanadanpendapatrakyattentangisu Malay-sia. Sei~~initu, A.M. Azahanijugapernahdilantik menjadiahli Majiis MesyuaratNegeni tetapi keranapendapatbeliauselalubertentangandenganpendapatahliMajlis MesyuanatNegeniyanglain, akhirnyabeiiausendiniyang keluardanipadamajlis tersebut.Ini bermaknabahawameskipunPat-ti RakyatBrunei sentiasamenentangdanmengecampembahanuanyang dilakukanoleh baginda,namuntidak timbul sikap dendamatau perasaanbenci bagindatenhadappenjuanganPat-ti RakyatBrunei.

Apabila bagindatidak membuatsebarangtindakantenhadappetisyenyangtelah dihantaroleh Pat-ti RakyatBrunei, selepastiga bulan penlembagaanbanudiisytihankan,pat-ti mi telah mengeluarkansatukenyataanpolitik padabulanDi-sember 1959. Kenyataanmi menunjukkan sikap kompnomi dan sokonganmerekakepadakerajaan,danmerekaakanmengambilpendinianyang “berke-cuali dan aktif’ terhadapperlaksanaanpenlembagaanbanu negaraBrunei. InibermaknabahawaPat-ti RakyatBrunei terpaksamenenimaapayang telah ter-masukdalamPenlembagaan1959.Berkecuaiibenmaksudbahawamerekatidakmenenimarangpeniembagaansepenuhnyakeranaperlembagaanitu mempunyaiunsurmonarkimutlak.75Padaanggapanmerekaunsurmi sengajadiada-adakanoleh pihak British sebagaialatuntuk menguasaikepentinganmerekadi Bnunei.TuduhanPat-ti RakyatBrunei bahawapihak British teniibat mewujudkankuasamonankimutlaksultandalamperlembagaanadalahtidak benankeranasemuaisikandunganPenlembagaan1959 datangdanipadakerajaandan dipersetujuidalamperundingandi London.Telahdinyatakanbahawa90 peratusdanipadaisi kan-

dungan perlembagaanyang dibawaoleh delegasiBrunei telah ditenima olehpihak TanahJajahandi London.Dalampenlembagaanbanu itu, kuasalebih ha-

74 Ibid., 21 Mac 1959. KenyataanyangdikeiuarkanolehTheStraitsTimes.Singapura.75 Haji Zaini Haji Ahmad,op. cit., him. 112.

138

BRUNEL RE ARAH BERKERAJAAN SENDIRI

nyak dipegangoleh ot-ang Meiayu dalampentadbmrannegarayang selamami di-pegang olehResidenBritish.7~Dan kuasami telahdmpertanggungjawabkepadaMenteniBesat-sebagaiorangkanansultandalamsoal-soalpentadbinan.77

Kenyataanmi sudahcukupmembuktikanadanyaperkongsiankuasaantarasultandenganrakyatnya.mi bermaknabahawapentadbiranhal ehwaldalamne-geri bukansahajadipegangoleh sultan tetapijugaoleh rakyat bagindaataupunmelalui pilihan raya sebagaimanayang dikehendakioleh perlembagaan.PartiRakyat Brunei menentangpeniembagaanbaru keranaraja mempunyaikuasamutlak hanyasebagaialasan.Sebenarnyamerekamenentangperlembagaanke-ranaahii Parti RakyatBrunei disingkirkandalamhal ehwalpentadbiranneganaBrunei. Oleh mtu, Pat-ti RakyatBrunei tidak mendapatpeluanguntuk memainpenanansecanalangsungdalam pentadbmranneganaBrunei. Jadi, Pat-ti RakyatBrunei terpaksamenyokong penlaksanaanrang Periembagaan1959 bagi mem-bolehkanmerekabentandingdalampilihan raya umum, iaitu duatahunselepaspengisytiharanPenlembagaan1959 tersebut.SekiranyaPanti RakyatBrunei me-

nangdalam pertandingantersebutdengansendininyamerekaakanmendudukidanmenganggotaiMajlis MesyuanatNegeni.

Perkarayang jelas ialah kewujudanPenlembagaan1959 adaiah langkahpertamaBrunei menujuke arahkemerdekaan.Penguasaanpemerintahandalamnegeni telahmuia dikuasaioleh anak-anaktempatankhususnyabagindasendini.

KesimpulannyajelasbahawaSultanHaji OmarAli Saifuddientelah benjayamempertahankankedudukannyaset-ta mewujudkan rang perlembagaanyangtelah diperuntukkandan dmpersetujuioleh rakyat sejaktahun 1953. Meskipunperlembagaanmi tidak memenuhikeseluruhankehendakrakyatBrunei khusus-nya Pat-ti RakyatBrunem,tetapi bagindabenupayamemainkanperananpentinguntuk mengemaskini dan menyusunstruktur pemenintahannegaraBrunei. Se-lain itu, PenlembagaanNegaraBrunei tahun 1959 juga telahmenjadi asaske-padabagindauntuk melibatkandin dalamperkembanganpolitik antarabangsakhususnyadaiam hubunganantaraBrunei dengan kenajaanPersekutuanTanahMelayu.

76 The BorneoBulletin, 14 Mac 1959, him. 112.77 Ibid., 28Mac 1989.

139

BAB5 _____________

BRUNEI DAN GAGASAN MALAYSIA

Bab mi membincangkantentang sikap Brunei terhadapgagasanMalaysia.Perbincanganmi merupakanlanjutan daripadaBab 4 yang menggambarkan

tentangandaripada Parti Rakyat Brunei terhadappembaharuanyang telahdiperkenalkanoleh Sultan Haji Omar Au Saifuddienuntuk mengubahsistempentadbirandi Brunei. Penentanganmi berterusanapabilaSultan Haji OmarAliSaifuddienmengatakanbahawabagindasangatberminat terhadaprancangangagasanMalaysia.mi menyebabkanberlakunyapergolakanpolitik dalamnegeridan seterusnyaterserethingga ke arenapolitik antarabangsa.Dalam konteksperbincanganin gagasanMalaysia yang telahdicadangkanoleh Tunku AbdulRahmanadalahuntuk menyatukannegeri-negeriTanah Melayu denganSinga-puradan wilayah-wilayahBorneo British sepertiSabah, SarawakdanBrunei.Kadang-kadanggagasanMalaysiami juga disamakandengankonsepMelayuRaya sebagaimanayang selalu disebutoleh Sultan Haji Omar Ali Saifuddiendan pemimpinpolitik Brunei yang lain. Pengertianmi jelas berdasarkantitahSultanHaji OmarAu Saifuddien.Antaralain bagindamengatakan,

“Beta sukamengambilkesempatanmi, menarikperhatianrakyatbeta kepadaRancanganMelayu Rayayang sedangdiura-urakan.Rancanganmi jika di-rahmati Allah, akan menimbulkan satu perubahanbesardalam penghidupanrakyat,dalammanananti negeri-negeriMelayu di PersekutuanTanahMelayu,Singapura,Brunei, SabahdanSarawakakanbersekutudalamapayang dikata-kan PersekutuanMelayu Raya.”

Oleh itu, konsepMelayu Rayadalambabmi bukanlahmerujukpadakon-sepyangdimaksudoleh PresidenSukarnoyangmentafsirkanMelayu Raya itu

I Titah /957—1967Ke Bawah DYMM Paduka Sen Baginda Maulana Al-Sultan Sir Omar Au

Saiftiddien Sa’adul Khaini Waddien /971. Negara Brunei Darussalam:Dewan BahasadanPustaka,hIm. 106—107.

140


sebagaisatukesatuanyang agakbesar.Kesatuanmi meliputi keseluruhannegeridi Alam Melayu sepertinegeri-negeridi PersekutuanTanahMelayu, Singapura,Indonesia,Filipina danwilayah-wilayahBorneo.

KerajaanBritish memangmempunyairancanganuntuk menyatukanwila-yah-wilayahyang dikuasainyadi bawah pentadbirankerajaanpusat sejak Se-belumPerangDunia II lagi. Idea mi bertujuanuntuk mengekaldanmengukuh-kan lagi kuasaBritish di Asia Tenggara.British perlu mempertahankankedu-dukandanpengaruhmerekadaripadapersaingandengankuasaBaratyang lainsepertiBelandadi Indonesia,Perancisdi Indo ChinadanAmerika SyarikatdiFilipina. Bagi mencapaicita-citami, PesuruhjayaTinggi British di Asia Teng-garatelah diarahkanoleh kerajaanBritish untuk menyelaraskandasarpentad-birandi negara-negarayangdikuasaioleh mereka.

Padatahun 1930-an,GabenorNegeri-NegeriSelat dan PesuruhjayaTinggiBritish di Brunei,Sir Cecil ClementitelahmencadangkanagardiwujudkanPer-sekutuanBorneo,iaitu Brunei,SabahdanSarawaktetapi cadanganmi tidak di-jalankan. Idea mi dikemukakansekali lagi padatahun 1953 oleh PesuruhjayaTinggi British di Asia Tenggara,Malcolm MacDonald,dengandiikuti oleh per-sidanganpertamanyapada23 April 1953. Persidanganmi merupakanlangkahawal kerajaanBritish untuk mengheretketiga-tigawilayah mi ke dalam satukesatuan.2Persidanganmi dikenali sebagaiPersidanganSarawak,BorneoUtara-Brunei yangdipengerusikanoleh Malcolm MacDonalddan dihadiri oleh SultanHaji Omar Ali Saifuddien,Sir Anthony Abell (GabenorSarawak),Sir RalphHone(GabenorSabah)dantiga wakil dan setiapwilayahberkenaan.

Setengah-setengahpemerhatipolitik beranggapanbahawapersidanganmimerupakanperintisjalan ke arah penyatuantiga wilayah. SultanHaji OmarAuSaifuddienmemangtidak berminatdengansebarangbentukpersekutuanantaraketiga-tigawilayah Borneo in Bagi mengelakkansebarangkekeliruandi ka-langanrakyatBrunei, bagindamenyangkalakanwujudnyasebarangcadanganterhadappersekutuanBrunei,SarawakdanBorneoUtara.3Bagindaberanggapanbahawasebarangbentukpenyatuandengankedua-duawilayah British itu akanmenenggelamkankedudukanorangBrunei bukan sahajadalambidang politikmalahjugabidangekonomi dan sosial.mi disebabkantenagamahirdi kalangananak-anaktempatanamatkurang,dan untukmenyelamatkanrakyatBrunei dan-padaketinggalanjauh ke belakang,bagindalebih suka membuatrancanganpembaharuanbagindasendiri untukmenentukanmasadepanrakyatBrunei.

Tambahanpula bagindamemikirkan bahawadan segi politik, kedudukanBrunei sebagaisebuahnegarayangdinaungiadalahberbezadengankedudukanSarawakdanSabahsebagaitanahjajahanBritish. Sebagaimenunjukkanketi-

2 Simandjuntak 1985. FederalismeTanah Melayu 1945—1963.Kuala Lumpur: Penerbit FajarBakti Sdn.Bhd., him. 135.

3 SundayMail,18 Mci 1953.

141


daksetujuanbagindaterhadaprancangantersebut,padatahun1953bagindatelahbertitah akan memberi satu perlembagaanbertulis dengan melantik sebuahjawatankuasayangdikenali “Tujuh Serangkai”untuk meninjaupendapatrakyatBrunei tentangperlembagaanyang dicadangkan.

BagindaberpendapatbahawabentukPersekutuanBorneo lebih merugikanBrunei. mi disebabkandasarmi adalahsemata-matauntuk meringankanbebanpihak British untukmenyelesaikanmasalahkewangan.Sebagaicontohnya,pe-nubuhanNegeni-NegeriMelayu Bensekutudi TanahMelayu padatahun 1896,adalahbertujuanuntuk menyelesaikanmasalahkewanganyangdihadapi olehnegeni-negeriyangmiskin sepertiPahangmelalui pengagihanpendapatandan-padanegeriyang kayasepertiPerak.4Berdasarkankepadasejarahpenyatuanmi,bagindaagakkeberatanmenerimacadanganpihak British untuk menggabung-kan Brunei ke dalamPersekutuanBorneo.Bagindatidak bersetujuuntuk mem-bahagi-bahagikanhasil kekayaanminyaknyakepada negeri-negerijiran yangjauh lebih miskin.5 Ketidaksetujuanbagindadengancadanganpenyatuantigawilayah mi jelas berdasarkanpenolakan baginda terhadappenubuhanPartiRakyatBrunei padatahun1956. Antaramatlamatparti mi ialah menyatukanne-geri Sabah,Sarawakdan Brunei dalam sebuahNegaraKesatuanKalimantanUtara. BagindahanyamerestuipenubuhanPanti RakyatBrunei dengansyaratmatlamatmi dihapuskandalam manifestonya.Tujuan parti mi memasukkanmatlamatmi adalahuntuk mengembalikankegemilanganpemerintahanKesul-tananBruneipadamasalampau.6Walau bagaimanapun,bagindatelahmenolakcadanganmi. mi bermaknabahawabagindasentiasabersikapdingin terhadapsesuaturancanganyangkurangmendatangkanmanfaatdanfaedahkepadarak-yat dannegaraBrunei, khususnyadan segi ekonomidanpolitik. Bagindasedanbahawasecaraperbandinganrakyat bagindaakanketinggalan.Dalam bidangpendidikanmisalnya,bilangan~‘angterpelajandi Brunei hanyaterdiri danipadagolonganyangberkelulusandan MaktabPerguruanSultanIdnis TanjungMalim,Perak.Bilanganmi pulatidak melebihidaripadaseratusorang.

Meskipun pihakBritish cubamelengah-lengahkanprosespembentukanPer-lembagaanBrunei, Sultan Haji Omar Au Saifuddientidak berputusasauntukmenjayakanrancanganin Padabulan Februari 1958, GabenorSarawak,SirAnthony Abell dengan rasminya telah menyeru supaya ketiga-tiga daerahBorneo (Sarawak,negaraBrunei dan Borneo Utara) bersatudan bersekutu.7Pengumumanmi telahmenimbulkankebimbangandankeresahandi kalanganrakyatBrunei.Bagindatetapmendiamkandin tentangisu tersebutkeranapada

4 Joginder Singh Jessy1982. Malaysia, Singapura dan Brunei 1400—1965.Kuala Lumpur:LongmanMalaysiaSdn. Bhd., him. 358.

5 Simandjuntak,op. cit., him. 135.6 Menurut Salsilah Brunei, pada zamanpemerintahanSultan Bolkiah (Sultan Kelima) kese-

luruhankepulauanBorneoadalahdi bawahpengaruhBrunei.7 Berita Brunei, 13 Februan1958.

142


tahun1957, bagindadan delegasinyatelahmendapatkejayaanyangbesandalamperundingantentangperlembagaanbertulis bagi BruneidenganSetiausahaTa-nahJajahandi London.

Daripadatitah bagmndapadaHan RayaAidilfitni tahun 1958,bagindanam-paknyamemangtidakmenyokongrancangantersebut,

“Sungguhpunperjumpaanitu (antaradaerah)dihadiri oleh pembesar-pembesardan ketiga-tiga negeri,tetapi tidak bermaknaatau boleh sebarangkeputusanperundinganitu akandipakai ataubenjalankuatkuasanyajika tidak tenlebihda-hulu dihadapkandandiluluskanoleh Majlis-Majlis MesyuaratNegeni masing-masing.”

8

mi adalahgambaranyangjelas bahawabagindatidak begitu berminatde-nganrancanganmi. Bagindamenjelaskanbahawa,

“Secararasmisayatidak tahu kisahtentangNegeniBrunei hendakdipersekutudengannegeri lain, oleh sebabitu sayatidak dapatmemberifikiran sayaterha-dapsoal(PenyatuanBroneo)mi.”9

Sebenarnyabagindabegitu berhati-hatiuntuk membuatsebarangkeputusanatau kenyataanyangmelibatkanhal ehwal rakyatdan negaraBrunei. Bagmndaataupunrakyat Brunei begitu sensitif terhadapsebarangbentuk persekutuanyangdikemukakan.Dan segiekonomi,tujuan sebarangrancanganpersekutuanadalahuntukmembolothasil kekayaanBrunei denganmenyumbangkanbantuankewanganterhadaprancanganpembangunandi negeri-negenijiran yang mis-kin.’0 Dalamhal ehwal politik, secaraperbandingannegaraBrunei bukanlahSe-buahjajahantakluk, ia adalahsebuahnegeniMelayu yang mempunyairajasen-din sebagaiketua negarayang hanyabernaungdi bawah panji-panji kenajaanBritish; sedangkanSanawakdan BorneoUtara adalahjajahantakluk British.”Cadanganmi hanyamerupakandasarBritish untuk mengukuhdan mengem-bangkansayappenjajahanmerekadan sekali gus melambatkankemerdekaanBrunei.’2 Meskipunbagindaberanggapanbahawamatlamatpersekutuanitu ada-lah negatif, akhbar Sarawak Tribune sebaliknyamenyarankanagar perasaansyak danwasangkaitu dihapuskan.mi disebabkanwalaupunkedua-duanegarajiran mi miskin, kedua-duaneganajiran mi tidak bolehmengambilkesempatanmenumpanghasil kekayaanminyaknegaraBrunei.’3

Sebelumcadanganmi ditenima,soal yang dikemukakanmi perludibincang-

8 BeritaBrunei, 1 Mci 1958.9 Ibid., 23 Oktober1958.

10 Ibid.11 BenitaBrunei, 13 Februari 1958.12 Ibid.13 Ibid., 30 Oktober 1958.

143

SEJARAI-1I3RUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

kansecarameluasdenganmenjemputwakil seluruhpendudukdaripadasegenappelosokketiga-tigadaerah.’4Ini bermaknabahawadi Brunei terdapatsuarayangmenyokongdan menentangrancanganpenyatuantiga wilayah mi seperti ke-adaanyang wujud di SarawakdanBorneoUtara.Di kedua-duadaerahmi ten-dapatsuarayang menyokongdan menentangrancanganmi. KesatuanRotaniBorneoUtaramisalnyatelahmembangkangcadanganmi denganmendesaksu-payasoal mi ditangguhkanantara30 tahunhingga 100 tahun lagi.’5 Tentanganyangsamajugaditerimadanipadaketua-ketuamasyarakatCina di Kudat’6 dandiKuching sertaPersatuanKaumIbu Dayakdi Sarawak.

Walaupunterdapatsuaramenentangcadanganin usahabagi mewujudkan

persekutuanmi diteruskanmelalui perundinganyang dianjurkanoleh pihakBri-tish dandihadiri oleh pemimpinpolitik dan Sarawakdan BorneoUtara. SultanHaji Omar Au Saifuddientidak memberireaksiyangpositif terhadapcadanganmi sejakia diumumkanpadabulanFebruari 1958. Sikap Sultan Haji OmanAliSaifuddiendalam hal mi telahdikesali oleh pemimpin politik dan SabahdanSarawakyang hanya menghadini perundinganyang diadakan.Mereka sedarbahawa tanpa sokongan sultan, cadanganpenyatuantiga wilayah mi akanmenghadapijalan buntu. Kekecewaanmerekami jelas dinyatakanoleh PelitaBrunei,

“Kebisuan negeri Brunei terhadapsoal hendak menghubungrapatkanlagi ke-tiga-tiga daerahBorneoBritish Sarawak,negeriBrunei dan BorneoUtarasa-ngat dikesali oleh seoranganggota tidak rasmi Majlis MesyuaratUndanganBorneoUtara, iaitu Yang BerhormatTuanDonald A. Stephens.”7

mi bermaknabahawarancanganmi memangtidak mendapatsambutandan-padakerajaanBrunei khususnyabagindasendini.Berita Brunei mengakuibaha-wa harapanBorneo Utara hendakbersemukadenganwakil-wakil dan negara

Brunei amattipis.’8 Sultan Haji Omar Ali Saifuddienyang memangsedarke-dudukanyangsebenarnya,tetapmenenuskancita-cita bagindauntuk merangkaperlembagaanbertulis bagi Brunei. Penlembagaanyang dicadangkanmi mengu-rangkankuasadan pengaruhBritish dalam pentadbirandi Bnunei dan secaratidak langsungmemisahkanjawatanPesuruhjayaTinggi British bagi Sarawakdan Brunei. PenolakanbagindaterhadapcadanganPersekutuanBorneo adalahkeranabagindalebih suka membuatperubahanmengikut inspirasi rakyat dandasarbagindauntuk membawaBrunei ke arahberkerajaansendini. mi terbuktidenganpembentukanPerlembagaan1959. Kandunganperlembagaanitu adalah

14 Ibid., 27 Februari 1958.15 Ibid.16 Ihid.,6Mac 1958.17 BenitaBrunei, 16 Oktober1958.IS Ibid., I Mel 1958.

144


pandangandan pendapatrakyatBrunei sendiri yang dikumpul oleh Jawatan-kuasa“Tujuh Serangkai”.KejayaanbagindamenggubalkanPenlembagaanNe-gara Brunei padabulan Septembertahun 1959 telah menapatkandan meng-enatkanlagi hubunganpersahabatanantarakerajaanBrunei dengankerajaanPer-sekutuanTanahMelayukhususnyadan segibantuantenagamahir. Bruneiperlumengisikan kekurangantenagamahin di jabatankerajaan.JawatanSetiausahaKerajaan,PeguamNegara,PengarahPerhutanandanlain-lain dipegangolehpe-gawai yang dipinjamkan oleh kerajaanPersekutuanTanahMelayu. PasukanPolis Persekutuanjuga telah bentugasdi Brunei sehinggaadaantaramerekayangberjuangmenentangpemberontakpadatahun1962. Padatahun1961, ten-teraPersekutuanTanahMelayu telah membantuBrunei untuk menubuhkanpa-sukanAskar Melayu DinajaBrunei. Pengambilanpertamatenterami mendapatlatihan di PontDicksonolehpegawaipemenintah.

Sultan Haji Oman Ali Saifuddienmemangberminatuntuk mewujudkankerjasamaantaraBrunei denganPersekutuanTanahMelayu khususnyaselepasterbentuknyaPenlembagaanNegaraBrunei padatahun 1959. Pada25 Jun 1960,akhbarBorneoBulletin telah mengatakanbahawatendapatpenundinganantarasultan Brunei dengan Tunku Abdul Rahmantentang percantumanBrunei de-ngan PersekutuanTanahMelayu padabulan tersebut. D.C. White, PesuruhjayaTinggi British bagi Bnunei dikatakantelahmenyembahkankepadabagindayangkerajaan British tidak keberatanmenyerahkanwilayah kawasanKalimantan

British jika rakyatnyamenghendakikemerdekaan.Tetapianehnya,kenyataanmitelahdinafikanoleh bagindamelalui siananradio Brunei.Walau bagimanapun,memang tidak dinafikanbahawacadanganpersekutuanmi telahdibisikkan ke-padaSultanHaji OmarAli Saifuddienoleh RajaPerlis,Tuanku Syed Putrada-lam pertemuanmerekadi rumah Awang Alak Betatardi Kuala Lumpur padabulanJun l960.’~Persoalannyaialahadakahbagindabersetujudengancadanganpensekutuanmi?

Untuk menjayakancadanganmi padabulan Mei tahun 1961,secararasmi-nya Tunku Abdul RahmantelahmengemukakanideaMalaysia2°ketikabeliauberucapkepada PersatuanWartawanLuar Negaradi Asia Tenggaradi HotelAdelph, Singapura,2’

KonsepMalaysiami merupakangagasanyang agakbesarkeranaia meliputinegeri-negenidi Tanah Melayu, Singapuradan tiga wilayah British Borneo.Pensekutuanyangbarumi dinamakan“Malaysia” dengankedudukansemuane-geni dalam persekutuanmi samamengikutpenlembagaanyang akándirangka.

19 Temubual denganYDM Pehin OnangKaya Amar DirajaDato Sen Utama (Dr.) Haji AwangMohd. Jamil Al-Sufri. JabatanPusatSejarah,Bnunei. (Tanpabentanikhkeranatemu bual tanpaberakam).

20 MuhammadAbu Bakar, op. cit., him. 117.

21 Ibid.

145


Tunku Abdul Rahmanberpendapatbahawakemasukanwilayah BnoneoBritishkhususnyaBrunei ke dalamMalaysiaadalahuntuk kepentingansosioekonomidan politik masyarakatMelayu di PensekutuanTanahMelayu. Di Singapura,gerakankomunisyangmempengaruhimasyarakatCina telahmembimbangkanTunku Abdul RahmandanLee Kuan Yew. Denganpenyatuanmi diharapkanpihakyangprokomunistidak mendapatkemenangandi Singapuradalampilihanraya.22 Pencantumandengan Singapura mengakibatkan ketidakseimbangankaum, iaitu bilanganbangsaMelayu akan menjadi kecil berbandingdenganmasyarakatCina.

Ada yangberpendapatbahawagagasanMalaysiami sebagaisatubentengmenentangkomunisme.23Denganhal in masyanakatMelayuyangramaidi Ke-pulauanBorneobolehmengimbangiperbezaanin Tunku Abdul Rahmansedanbahawapersekutuanadalahsatucanauntuk menguatkanlagi kedudukanpenta-hananPersekutuanTanahMelayu. Secaratidak langsungkemasukanBrunei keMalaysia boleh membantupembangunanekonomi negeri-negeriyang mem-punyai dayapengeluanandan pendapatanyang rendah.Perkarami jelas dite-nangkanolehMuhamadAbu Bakarsepentiyangbenikut,

“Wilayah Bnunei adalahdaerahyang tenkayahasil daripadapendapatanmi-nyaknyadan mi dapatmenampungperbelanjaanprojekpembangunandi Sara-wak dan~

Walaupun neganaBnunei merupakanwilayah terkecil danipadakeempat-empat kawasanyang disyonkantetapi ia mempunyaikeistimewaantensendiriyang tidak dipunyai oleh Sabah,Sarawakdan Singapura.Malah faktor “dis-agreementover Brunei revenue”25inilah menupakanfakton penting yangmeng-gagalkanpenundinganantaraBnunei dengankenajaanPersekutuanTanahMe-layu tentangsyanat-syaratkemasukanBrunei ke dalam Malaysia. Dato’ NeilLawson mengatakanbahawa,“The discussionin Malaya, which ended10 daysago, broke down becausewe could not reachagreementon certain financialarrangement.”26

Walau apa pun fakton yang menyebabkanwujudnya rancangangagasanMalaysia,ketiga-tigapemimpinpolitik negeriyang terlibat, iaitu Tunku AbdulRahman,Lee Kuan Yew dan Sultan Haji Omar Mi Saifudien tetapsependapatbahawapersekutuanbentuk mi mustahakuntuk menguatkanlagi kedudukanpertahanannegenimasing-masinguntuk membendungpenkembanganpengaruh

22 Mohd Anis Haji Osman 1983. PerkembanganPenlenibagaanMalaysia. Petaling Jaya: FajarBakti Sdn.Bhd.

23 lbid.24 MuhammadAbu Bakan,op. cit., hIm. 117.25 TheMalayMail, l6JuIai 1963.26 Ibid.,4JuIai 1963.

146


komunis di Asia Tenggara.PadabulanNovember1961, Lee Kuan Yew telahmemberikanpersetujuannyaterhadapcadanganTunku itu.27

Reaksi Sultan Haji Omar Ali SaifuddienterhadapkonsepMalaysia yangdicadangkanolehTunku Abdul Rahmanadalahpositif. mni berdasarkankepadatitah SultanHaji Omar Ali Saifuddienbahawacadanganitu adalahsesuatuyangmenanikhati kenanatali perhubunganagama,bangsa,adatresamdan kebuda-yaanantaranegenimi terkandungdalamrancanganitu.28 Hal mi jelas sebagai-manakenyataanbagmndasendiri,

“... bahawaBrunei bersetujupadadasannyauntuk menyentaiMalaysiasekira-nya dalam persekutuanitu bensesuaidengankehendakkita dan boleh men-datangkanfaedahkepadakita.”29

Berdasarkankenyataanmi jelas bahawapenerimaanbagmndaterhadapca-dangantersebutbukanlahsatukeputusanyangmuktamad.Penerimaan“padada-san” membolehkankerajaannegaraBnunei berundingbagi mengetahuisamaadanancanganmi mendatangkanfaedahkepadarakyat dan negaraBrunei. Bagindabertitahbahawa,

“Dan Beta berpendapatpatutlahBeta memberitahukepadaahli Majiis Me-syuaratKerajaanBetadandengannasihatmeneka,Betasukacitamembenitahukepadaahli Majlis MesyuanatNegeri mi supayadapatdiketahuioleh seiuruhnakyatBeta,bahawamenurutpendapatBeta setakatmi dapatlahBeta dengannasihatdanipadakerajaan,BetamenenimanancanganPersekutuanMelayuRayami padadasarnya;bagi membolehkankerajaanBetamengadakanperundingan-perundinganyangrasmidengankerajaanPersekutuanTanahMelayu danKe-rajaanUnited Kingdom, bagi menentukanjenis-jenisdan corak-corakpenga-bungandan untuk mendapatkanbutin-butir dansyarat-syanatyang akan dapatditenimaoleh kerajaanBeta apabilakerajaanBeta mencampuninancanganpe-nubuhanPersekutuanMelayu Rayain dengantidak merugikankerajaandannegeniBetadan segi keselamatan,pouitmkdanPerlembagaanNegeriBrunei.”3°

Sokonganrasmi kenajaanBrunei terhadappendinianpenibadibagindamijelas bendasarkankeputusanPersidanganMajlis MesyuanatNegeripada18 Julai1962, dengan 22 ahli menyokong,empatorang menolakdan seorangtidakmengundi.Bagi langkahpertamauntuk mendapatkanmaklumatlanjut tentangrancanganmi, Sultan Haji OmanAli Saifuddien telah berkenanuntuk meng-hantanwakil Bnunei bagi menganggotaiJawatankuasaPerundinganPerpaduanMalaysia(MSCC) yangdibentukpada23 Julai 1961 hasil danipadapersidanganPersatuanParlimen Commonwealth.3’PerwakilanBnunei diketuai oleh Yang

27 The MergerPlan. Singapore:A Ministry of CulturePublication.28 PelitaBrunei,6 Disember1961.29 Ibid., 23 Januani1963.30 Titah 1959—67Ke BawahDYMM ..., op. cit., hIm. 131.31 Mohd. Noonbin Abdullah1970. KemasukanSabahdan SarawakkedalamPersekutuanMalay-

sia. Kuala Lumpur: DewanBahasadanPustaka,hIm. 43.

147


BerhormatDato’ Setia PengiranMohd. Ali bin PengiranHaji Mohd. Daud,danahlinya ialah Yang AmatMulia Dato’ Setia PengiranMohamedYusofbin Pe-ngiran Haji Abd. Rahim, Yang Mulia Haji Jamil bin Pehin UdanaKhatib HajiUmar, Yang Dimuliakan PehinDato’ TemenggungLim ChengChoodanYangMulia Dato’ Abd. Aziz bin MohamedZain.32JawatankuasaMSCC telahmeng-adakan empat kali perjumpaantetapi wakil Brunei hanya menghadini per-jumpaankeduadi Kuching padabulanDisember1961, ketigadi KualaLumpurpadabulan Januani1962 danyang tenakhir di Singapurapadabulan Februani1962. Kedudukanperwakilan Bnunei dalamjawatankuasami hanya sebagaipemerhati. Walau bagaimanapun,merekadibenarmengambilbahagiandalamperbincangansebagaimanayangdijelaskanoleh Dato’ Setia PengiranMohd. AliPengiranHaji Mohd. Daud,

“Sikap kami dalamMajlis Mesyuaratmi ialahcuma sebagaipemenhati,tetapiakan mengambilpeluang untuk memahamibeberapamasalahyang akan diha-dapkanolehrombongan-rombongandanipadawilayah Borneoyanglain.”33

Sebenarnya,tugas perwakilanBrunei dalamJawatankuasaMSCC adalahuntuk mengumpuldan mendapatkanpandangandanpendapatdanipadaperbin-canganyang diadakan. Hasil danipadamaklumat mi akan diteliti oleh SultanHaji OmanAli Saifuddienuntuk mengetahuitentangkebaikandan keburukanbagi Brunei menyertai rancangantersebut.Kefahamanbagindaterhadapran-canganmi penting keranabagindasendini akanmenyampaikanmaklumat ten-tang nancanganmi, danbagindadapatmengetahuipendirianmeneka.Walaupunbagmndabolehmembuatkeputusanmuktamadsendini tetapi bagindalebih sukahal yang melibatkannasib masadepanrakyat Brunei dibincangkanbersama-samadenganrakyat, sebagaimanatitah bagmnda,

“OIeh sebabuntung nasibrakyatneganaBruneipadamasaakandatangadalahbergantungpadasikap kita, alam masalahmi denganmendalamidan menda-patkan pendapat-pendapatrakyatke atasnancanganMelayu Raya itu. Hasil-hasil kajian itu akanmenentukanapa-apalangkahyangpatutdiperbuat.”34

mi menunjukkanbahawabagindamenghormatihak asasi rakyat Bruneitanpamenggunakankuasamutlak untuk menentukankedudukanBnunei tentangrancanganTunkuAbdul Rahmanitu. Bagi baginda,isu Malaysiaadalahsesuatuyang sensitif. Oleh itu, bagindasentiasabenhati-hatiuntuk membuatsebarangkeputusansupayatidak menimbulkanketidakstabilansosiopolitik dalamnegaraBrunei sendini. mi bermaknabahawahasil yang diperolehdanipadaperjumpaan

32 Ibid., him. 47.33 Pelita Brunei,17 Januani1962.34 Ibid.,6 Disemben1961.

148

BRUNEL DAN GAGASAN MALAYSIA

JawatankuasaMSCC tidak mencukupidijadikan alasanuntukmenentukansikapBnunei dalam rancanganMalaysia sebelum pendapatdan pendinian rakyatBrunei diketahui. Dato’ Setia PengiranAu bin PenginanHaji Mohd. Daudmenjelaskanhal mi sepertiyangberikut,

RancanganMelayu Rayamtu adalahmenanikhati, tetapi oleh sebabmi ten-tang kehidupanrakyatnegaraBrunei, kerajaanakan mendengarpendapatnak-yat sebelumDuli Yang Maha Mulia sendiri membenikeputusanapa langkahyangakandiambil.”

35

Suanarakyat Brunei juga akandiambil kira untuk menentukansamaadaBnunei mahumenyertaiMalaysia.Di sampingitu, soalbaik danbunuknyaran-cangantensebuttenhadapnegeniBrunei patut juga difikirkan. Benikutandengantitah bagindadalamMajlis MesyuaratNegenipada5 Disember1961, makasatuJawatankuasaSuruhanjayauntuk mendengardan mengumpulkanpandangan

dan pendapatrakyattentangrancanganMelayu Raya36telahdibentuk. Hal misamadenganpembentukanSunuhanjayaPenyiasatanCobbold pada16 Januari1962~~untuk mendapatkanpandangandanpendapatrakyatSarawakdanBorneoUtanatentangrancanganMelayu Raya.JawatankuasaSuruhanjayabagi Bruneibertugasuntuk mendapatkanpandangandanpendapatrakyat samaadaBnuneipatutmenyertaiMalaysiaataupuntidak. LangkahSultan Haji OmanAli Saifud-dien untuk menubuhkanJawatankuasami adalahsatu usahayang bijak untuktidak melibatkancampuntanganorangluan untuk menentukannasib rakyatdanneganaBrunei padamasadepansebagaimanapenubuhanSunuhanjayaPenyia-

satanCobbold di Sanawakdan Borneo Utana. Sunuhanjayabagi Brunei telahdiketuaiolehMenteniBesanneganaBruneisendiri, iaitu Dato’ Mansalbin Maun.Suruhanjayami dianggotaiolehlima onangahli yang lain, iaitu:

(a) Encik Hashimbin Tahir(b) OnangKaya PekenmaDewaAwangLukan bin Uking(c) A.M. Azahanibin SheikhMahmud(d) PehinBendahaniCinaHongHok Tin(e) OnangKayaGimangAnakPenait.38

Dalamusahamengumpulpendapatdanpandanganrakyat, jawatankuasamiakanmengunjungisetiapdaenahdi neganaBrunei untuk mengambilkirapendapatrakyat,pentubuhanatauorangpenseorangansamaadasecanalisan ataubertulis.39Sebenannya,kerajaanBnunei telahmenentukantanikhdantempatja-

35 Ibid., 17 Januani 1962.36 Ibid.37 Mohd. NoonAbdullah,op. cit., him. 48.38 SuaraBakti, 12 November1962.39 Ibid., 1 Disemben1962.

149


watankuasami menenimapandangandaripadaorang ramai, iaitu di daenahTemburong(PejabatDaenahTemburong),di daerahTutong (PejabatDaerahTutong), di daenahBelait (MaktabAnthony Abell Seria)danMahkamahDaerahBelait. Bagi daerahBrunei/Muarapenjumpaandiadakandi Yatch Club Muaradan DewanKemasyanakatanBandarBnunei.4°Padadasannya,sistempungutansuanami tidak begitu teraturdansempurnakeranatidak melibatkankeselunuhanrakyat Brunei tenutamanyadi daerahpedalamankeranapenduduk kampunghanyadiwakili oleh ketuaataupenghulumasing-masing.Oleh itu, pertemuandisetiapdaerahkurang mendapatsambutan.Pelita Brunei melaponkanbahawakehadiranonangnamaiataurakyat negenimi ke tempat-tempatyangditentukanagaksedikit. Hanya42 orangtelahmengemukakanpendapatmerekasecanaper-seonangandan mewakili kampung-kampung4’bagi mewakili 83 nibu rakyatBnunei.42Walau bagaimanapun,pandangandanipadaketuakampungataupeng-hulu termasukketua pentubuhandanorangperseorangansudahdapatmemba-yangkansikaprakyatBrunei terhadaprancanganitu.

mi menyebabkanorangramai bersikapacuhtakacuhterhadapperjumpaanitu. Kebanyakanmerekayang hadir adalahdi kalanganpenyokongpanti yangmempunyaikepentinganpolitik, misalnyaahli Parti RakyatBnunei telahdiarah

supayamembenipendapatmenekamasing-masing.Ini bermaknabahawakeha-diran orang namaiadalahkeranakemahuandin sendini ataupununtuk kepen-tingan panti politik masing-masing.Pelita Bruneimembenikenyataanbahawa,

“Orangramaiyanghendakmemberipandangandanpendapatmenekasecaraii-sandantulisantentangrancanganMelayuRayaadalahdijemput hadirpadata-nikh dantempat-tempatyangditetapkandarm pukul9.00 pagihinggapukul 4.00petang.”43

Hasil daripadapersidanganyang diadakan oleh suruhanjayami telah di-kemukakankepadaSultanHaji OmanAli Saifuddienpadaawal bulan Februari1962. Sebagaimanakenyataandanipadawakil KetuaUmum Parti RakyatBnunei

bahawaPenyataanSuruhanjayaMelayu RayaNegaraBnunei telah disembahkanKe Bawah Duli Yang Maha Mulia pada3 Februani1962±’Hasil soal selidiksunuhanjayaitu telahdikeluarkan dalam titah ucapanbagindadi PersidanganMajlis MesyuaratNegeni pada 18 Julai 1962. Teks titah itu telah dibaca

40 Temu bual denganOrang Kaya PekermaDewaAwang Lukan bin Uking. KampungUkong,Tutong,Brunei, 20Februan1987. (Suruhanjayami mengadakansidangnyadi Bangarpada 16Januani1962; di PekanTutong pada 17 Januani1962, di Seriapada22 Januari 1962 di KualaBelait pada24 Januani1962; di BandarBnunei pada27 Januanidan30 Januani 1962. (Siia rujukPelitaBrunei,7 Febnuani1962).

41 PelitaBrunei,7 Februani1962.42 Ibid., 7 Mac 1962.43 PelitaBrunei, 17 Januani1962.44 Ibid., 1 Ogos1962.

150


oleh Dato’ Setia PengiranHaji Ali bin PengiranHaji Mohd. Daud. Bagindamenjelaskanbahawa,

“Hasil pekerjaanSuruhanjayami adalahmenunjukkanbahawasebahagiankecilorang sahajayang telah membenikanpendapatnyadan padakeselunuhannyamasing-masingadalahmemberibayanganbersetujupadadasannyaakan Me-layu Rayami.”45

Titah mi membayangkanbahawapadaumumnyanakyatBnuneimenyokongrancanganMalaysiaitu. Apakah padapraktiknyakenyataanmi benan.Perkanami tidak diketahuiorang lain, melainkanoleh anggotajawatankuasapungutansuaratensebut.Hasil danipadapungutan suaraoleh sunuhanjayajuga tidak di-umumkandengannasmikepadarakyatBrunei. Oleh itu, pendiriannakyatyangsebenarnyatidak diketahui.Walau bagaimanapun,berdasankankenyataanahlisunuhanjaya,membuktikanbahawalaporanyangdikeluarkanoleh Pelita BruneibahawarakyatBnuneipadakeseluruhannyabersetujudenganrancanganMalay-sia adalahtidak benan.Perkanayang jelas di setiapdaerahyangdikunjungi su-nuhanjayamenunjukkanbahawamajoniti suarayang menentangIebih ketaradaripadayang menyokong. Hal mi telah disahkanoleh pengerusidan ahlijawatankuasaitu sendini.46

Tetapidisebabkanwujudnyagolonganpro-Malaysia47di kalanganpembe-sannegaraketika itu, makaahli JawatankuasaSunuhanjayaterpaksamengambiljalan tengahdalamlaporanyangakandihadapkankepadaSultanHaji OmanAliSaifuddien.OIeh itu, laporanyang dihadapkanke hadapanmajlis bagmndaadalahbententangandengankeadaanyangsebenarnya.Titah yang dikeluarkandalampensidanganMajlis MesyuaratNegeni pada 18 Julai 1962 tidak menepatiapayangsebenarnyadisuarakanolehrakyatBrunei.

Oleh itu, hanyasegelintinrakyat Brunei yang menyokonggagasanMalay-sia. Ahli sunuhanjayatelah membuatkeputusanyang positif kenanamengelak-kan danipadaberlakunyakekeruhanantanapemimpinBrunei yangpro-Malaysiadenganahli suruhanjaya.Bendasarkanpenyelidikanyang dibuat oleh penulissendiri,padapraktiknyasebahagianbesarrakyatBrunei padaketika itu menolak

45 Ibid.46 Temubual denganY.M. Data’ PadukaHaji Marsal bin MaundanOrangKayaPekermaDewa

Awang Lukan bin Uking teiah membuktikanbahawakebanyakanrakyat Brunei tidak mahumenyertaiMalaysia.

47 Temubuaidenganonangyang tak dikenali,BandarSen Begawan.Brunei 1990. Menurut pen-cenita, beliau terpaksamenghadapitekanandanipadagolonganpro-Malaysiayang menyuruhsupayaiaporanyang akan dihadapkanke hadapanmajiis bagindaitu, adalahsuatugambaransikap positif nakyatBrunei. Walau bagaimanapunsebagaiahii jawatankuasa,beliau bersikapberkecuali,iaitu tidak memihakkepadamana-manapihak. Beliau juga menerangkankepadasemuaahli jawatankuasabahawasuruhanjayaakanmenanggungsemuanisiko yangakantimbuldaripadanya.

151

SEJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERI)EKAAN

gagasantersebut.Dalam perjumpaandenganmasyanakatdi Kuala Belait, apa-bila ditanya secaralisan samaada merekabersetujuuntuk menyentaiMalaysiaatau tidak, merekayanghadir menjawabdenganlantang“TIDAK”, malahme-reka mengecamrancanganitu.

48 Penentangandi daerahBelait bukansahajadan-padaParti RakyatBrunei sendini bahkanjugadanipadaonangperseorangan.

Di daerahTutong, suruhanjayatelah bersemukadenganpendudukdi situ

yang dianggarkanlebih kurang uoo orang. Walaupunada di kalanganmerekayangbersetujudengangagasanitu, iaitu ahli Parti Brunei NationalOrganisation(BNO),49 namun jumlah suarayang menentangterlalu banyak.5°Malah salahseorangahli jawatankuasasuruhanjayami secanaperibadi mengatakanbahawabeliau tidak bersetujuBrunei menyertaiMalaysia. Menurut beliau lagi, padakeseluruhannyadapatdisimpulkanbahawahampir lebih kurang70 peratusnak-yat Brunei padamasaitu tidak menyokongBrunei menyertaiMalaysia.Hal mijelas diumumkanoleh wakil Ketua Umum Parti RakyatBrunei bahawahampirseratusperatusrakyat negaraBrunei menentangpembentukanMelayuRaya.5’

Tetapiperkarami telahdinafikanoleh Menteri Besar Brunei,Dato’ Marsalbin Maun dalamakhbartempatan.52Penafianyang dibuat oleh Menteri BesarBrunei ml adalahsekadaruntuk meredakankeadaan.Daripadakenyataanmi da-pat difahami bahawahasil kajian itu ditentukanoleh ahli sunuhanjayakhususnyaoleh pengerusinyadan bukannyabendasarkankepadahasil danipadapungutansuarayang telah merekaperoleh. Oleh itu, jelaslah bahawarakyat Bruneimernang tidak bersetujuuntuk menyertaiMalaysia, dan pendinianmi adalahbertentangandengansikapbaginda.

Semuaahli jawatankuasasuruhanjayayang dilantik juga memangpadadasarnya tidak bersetujumenerimagagasantersebutsecaraperibadi.53Tetapipersoalannyarnengapakahmerekatidak berani membuatlaporanberdasarkankepadakenyataan?Perkarami memerlukansuatukajian yangmendalamsupayajawapanyangsebenarnyadapatdicari.

Memandangkankeputusanyangditenima adalahbertentangandenganpen-dinian Sultan Haji OmanAli Saifuddien, maka hasil danipadapungutan suarayangdihadapkankepadabagindatidak dapatdigunakanuntuk menentukansi-kap Brunei terhadapMalaysiasebagaimanasepatutnyamengikut matlamatpe-nubuhansuruhanjayaitu.54 Walau bagaimanapun,keranakeyakinandan kete-

48 Temu buai tidak dirakam denganTuan Haji Hanafi bin Mohd. Daud (bekaspemimpin ParliRakyatBruneidi DaenahTutong).pada13 Februani1987.

49 BNO adaiahparti p0110k yangpro-Malaysiayangberpengaruhdi daerahTutong dandipimpinolehAwang Mananbin Mohamad.

50 TemubualdenganOrangKayaPekermaDewaAwang Lukan bin Uking.SI Pc/ito Bnunei,7 Mac 1962.52 lbid.53 TemubualdenganOrangKayaPekermaDewaAwang Lukan bin Uking.54 Pc/ito Brunei,17 Januari1962.

152


gasanbagindadenganpendiriannya,bagindatetapmahumenenuskanperunding-an dengankenajaanpensekutuanuntuk mendapatkanmakiumat dan syaratke-masukanBrunei. Walaupuntitah bagmndamenunjukkanseolah-olahrakyatBru-nei menyokonggagasantensebut,tetapi sebenarnyaahli jawatankuasasuruhan-jaya telah memutuskanbahawamemangpadamasami Brunei tidak berminatuntuk menyertai Malaysia.55 Walau bagaimanapun,bagindamenyedarisikapdan pendirianrakyatBrunei yangsebenarnya.OIeh itu, bagindamengambilke-putusanbahawahasil pungutansuararakyat yang telabdibuat oleh suruhanjayatidak dapatdigunauntuk menentukanpendinianBrunei terhadapMalaysia.56

Persoalannyaialah mengapakahbagindatidak menenimakenyataanyang

sebenannya?Banyakpendapatyangmengatakanbahawajikabagindamenenimapendmnianrakyat Brunei, dengansendirinyaperundinganuntuk menentukansi-kap Brunei tenhadapMalaysia tidak dapatditenuskan.Bagmndasebenarnyabe-lum berpuashati tentang maklumat yang ditenimatentang balk dan buruknyaBrunei menyentai Malaysia. Oleh itu, untuk mendapatkanmakiumat lanjut,maka bagindatidak dapat menenimalaponan sunuhanjayauntuk menentukan

sikapBrunei tenhadapMalaysia.Setengah-setengahsumbenmengatakanbahawasebenarnyabagindaniahu supayaperundinganditeruskan.Jika perundingandi-teruskan,bagindadapatmengetahuisikap pemimpin Brunei dan reaksi pihakBritish dalam hal itu. Ronald McKie pula mengatakanbahawabagindasebe-narnya berminatuntuk membawaBrunei menyertaiMalaysiakeranabaginda

hegitubercita-citauntukmenjadiYang di-PertuanAgongMalaysiasebagaimanayangdijanjikan olehTunku Abdul Rahman.57

Dokumen mi terlalu sukar untuk ditenima. Walaupun bagindaberminat

dengannancanganMalaysiatetapi tidak benanbahawabagindabegitu bencita-citauntuk ditabalkanmenjadiYang di-PertuanAgong Malaysiasepertiyangdi-cadangkan.Pembinaanistanadi Kuala Lumpur hanyalahsecarakebetulansa-haja.Olehitu, tidak tepatjika dikatakanbahawabagindaberminattenhadapran-canganmi keranamahu menjadiYangdi-PertuanAgong Malaysia. Yang pen-ting bagi bagindadalam rancanganMalaysia mi adalah kebajikanrakyat dankeselamatannegaraBrunei sebagaimanatitah baginda,

kemasukanBrunei ke dalamRancanganMelayuRayami akandapatmeng-atasikeburukan-keburukanitu denganjalan bertambahpeluangdan bertambahkemakmurandan kekalkeamananpadainasahadapan.

Di dalamsuasanapolitik yang adadi TenggaraAsia padamasain mesti-Iah difahamkanbahawaadalah membenikesulitan bagi sesebuahnegeri, ter-utama rtegeri yang kccil untuk mempertahankandin danipadapengaruh-pe-ngaruhdan ancaman-ancamankomunis.’°5

55 TemubualdenganOrangKayaPekermaDewaAwang Lukanbin Uking.56 Pc/ito Brunei, I Ogos1962.57 RonaldMcKie 1963. TI,eEmergenceof Malaysia.AmerikaSyarikat,him. 245.58 171a1, 1959—67KeBawahDYMM ..., op. c/t., hIm. 130—13I.

153


Berdasarkantitah mi jelaslahbahawaapapunkeputusanyang diambil olehbagindatentangsoal Malaysiabukanlahsemata-matakenanakepentinganpen-badi melainkankepentingannakyatdan negara.Bagindaberpendapatpersoalanmi tidak difikinkan oleh sebahagianrakyat Brunei yang belum matangtentangpolitik. Oleh itu, bagindatetapdenganpendiniannyauntuktidak menenimakepu-tusan pungutansuararakyat bagi membolehkankerajaan bagindaberundingterusdengankenajaanPersekutuanTanahMelayu. Walau bagaimanapun,bagin-da sedarbahawarakyat Bnunei padadasarnyamemangmenentanggagasanMa-laysiakeranadi semuadaenahyang telahdilawati, tidak adayangmenyokongrancanganmi kecuali daerahTutong dan Brunei-Muana.59MemandangkanIa-poranyangditerimatidak positif, makabagindatidak dapatmembuatkeputusanyangmuktamadtentangkemasukanBrunei ke dalamMalaysia. Padaawalnya,

baginda mengatakanbahawa suararakyat penting untuk menentukannasibneganaBrunei padamasadepan.

Denganpenkataanlain, bagmndatetap denganpendiriannyadan memintasokongandanipadaMajlis MesyuaratNegeni untuk mengambilbahagiandalamperundinganseterusnyatentangGagasanMalaysiabagi menentukansyanatke-masukanBrunei ke dalamMalaysia.Bagindamenjelaskanbahawa,

“Patutlahbeta terangkanjugabahawadengandipersetujukanRancanganMe-layu Rayami padadasarnyabukanlahbermaknasatukeputusanmuktamad,tujuannyaialah supayamembolehkankerajaan mendapatisyarat yang akanmembawakepadafaedahdankeuntungan~

DengansokonganMajlis MesyuanatNegeni,bagindabolehtenusberundingdengankerajaanpersekutuanuntuk mendapatkanmaklumat lanjut tentangke-baikangabunganitu, di sampingdapatmengukuhkanlagi kestabilanpolitik da-lam negeri. Padamasaitu rakyat Brunei lebih banyakyangmenentangkema-sukanBrunei ke dalamMalaysiaterutamanyapenyokongPanti RakyatBrunei.Satu-satunyacarabagindauntuk mententenamkankeadaandalamnegeni khu-susnyauntuk mengeratkanlagi hubunganantarakerajaandenganrakyat, ha-gindamengambiljalan tengah,iaitu tidak membuatsatu ketetapanataukepu-tusanyang muktamadterhadapnancanganMalaysia. Bagindajuga tidak boleh

mengatakanbahawaBrunei tidak mahu menyertai Malaysia, sebab selepaspengisytihananPerlembagaan1959, Brunei lebih banyakbergantungpadake-rajaanPensekutuanTanah Melayu untuk mendapatkanbantuantenagamahiruntuk menjalankanpentadbiranneganakeranaBrunei kekurangantenagatem-patan yang mahir. Dan segi politik pula, keaktifan pergerakanParti RakyatBrunei mewujudkanketidakstabilanpolitik dalamnegeni.Demi keselamatandan

59 TemubualdenganOrangKayaPekenmaDewaAwang Lukan bin Uking.60 Pelita Brunei, 1 Ogos1962.

154


kepentinganmasadepan negaraBrunei, perkarami hanyadapatdihadapijikaBnunei menjadisebahagiandanipadakesatuanyangdirancangkan.

BagmndabenpendapatbahawaBrunei penlumengambilbahagiandalamrun-dingan Malaysia itu. Tetapi panti politik di Bnunei khususnyaParti RakyatBrunei telah menentangkuat akanpenglibatandan persetujuanBrunei untukmenyertairancanganitu. Walau bagaimanapun,parti yang lain menyokongda-sarpenerimaanSultan Haji Omar All Saifuddienterhadapgagasantersebutte-tapi jumlah merekaterlalu sedikit berbandingdenganpenyokongparti in Parti

politik di Brunei telahmenggunakanisu Malaysia mi sebagaibahanuntuk me-nonjolkan ketulenanperjuanganmerekaterhadaphak dan kedaulatannakyatnegaraBrunei sekaligusmenyokongpendirianSultan Haji OmarAim Saifuddien.Penyokongpendinianbagmndahanyadatangdaripadasegelintirparti politik di

daerahBnuneifMuanadanTutong sepertiBrunei National organization(BNO),Bnunei UnitedParty (BUP) danBruneiFreedomStruggleParty(BFSP).

Dalam pilihan raya padabulan Ogos 1962, kerajaanPersekutuanTanahMelayu telah memberibantuankewangansebanyak$100000.00kepadaBNOuntuk kempennyamenentangParti RakyatBrunei dancalonbebasyang lain.6’Walau bagaimanapun,haruslahdiketahuibahawapemimpinparti mi adalahahli

Majlis MesyuaratNegeri DaenahTutong. OIeh itu, tidak hainanlahjika beliaumenyokongkuat pendinianSultan Haji Omar Au SaifuddienterhadapgagasanMalaysia. Sebagaiahli Majlis MesyuaratNegeri, beiiau memangwajar me-nyokongpendinianbagindasebagaitandasetiaterhadappemerintahanbagmnda.Selain itu, perlantikan pemimpin BNO sebagaiahli Majlis MesyuaratDaerahTutong adalahataspersetujuanbagindasendini. Ranjit Singhpula mengatakanbahawaBNO ditubuhkanadalah atas inisiatif dan galakanSultan Haji OmarAli Saifuddien supaya ia bersaing dengan Parti Rakyat Brunei dalampilihan raya padabulan Ogos tahun 1962.62 Tetapi kenyataanmi tidak benarkerana Abd. Manan Mohamad mendinikan parti mi setelah beiiau keluardaripadaParti RakyatBnunei keranaperselisihanpendapat.Denganperkataanlain, kewujudan BNO bukanlah sempenakelahiran gagasanMalaysia. BNO

telah lahmr sebelumgagasanMalaysia dicadangkanatas inisiatif pemimpinnyasendini dengantujuan untuk memperbaikitarafekonomidanpolitik bumiputena.BNO menyokong kemasukanBnunei ke dalam Malaysia. Ini adalah buktitentangpersetujuanBNO terhadapnancanganbaginda.Walau bagaimanapun,BNO gagalmendapatsebarangkerusidalampilihan raya padabulanOgos 1962

61 Menurutpencenita,iaitu orangkanan Parti RakyatBruneldaerahTutong, wang$100000.00miteiah disaiahgunakanoieh BNO. La dibelanjakanuntuk membeli undi dengan membenike-mudahansentakendunikepadapenyokong-penyokongnya,misalnyamembelimotonsangkut.

62 Ranjit Singh 1980. “internal Politics of Brunei, 1950—1960”,kertas kerjayang disampaikandalam 8th InternationalAssociationof Historiansof Asia (lAi-1A) Conference,Kuala Lumpur,him. 13.

155


kenanasaingankuat danipadaParti RakyatBrune,.Bnunei United Party (BUP) yang dipimpin oleh Haji Hasbollah bin Haji

Daud juga menyokongrancanganMalaysia. mi bermaknabahawakewujudanparti mi adalahsemata-matauntuk mendukungpendiniandansikapbagindaten-tang rancanganMalaysia.Di sampingitu, BUPjuga mempunyaihubunganyangrapatdenganpemimpin PersekutuanTanah Melayu. Panti mi telah ditubuhkanpadabulan Disemben1961 di daerahBrunei dan Muara. Matlamatnya adalahuntuk memperbaiki taraf hidup rakyat dan benjuang untuk mewujudkanpemerintahanbentukdemokrasiyangdiperjuangkanoieh Sultan Haji Omar AimSaifuddien. Walau bagaimanapun,disebabkansikappro merekaterhadappen-Jinianbaginda,parti mi telah tewasdalampilihan rayabulanOgos 1962.

Sebuahlagi panti yang menyokongrancanganMelayu Raya ialah BruneiFreedomStruggleParty(BFSP) yangdipimpin oleh ahli politik yang berkaliber,iaitu Awang Arsad bin Marsal. Beliau adalahpenggerakutamadalamGerakanBunuh BersatuBrunei (BULF). Beliau pennahmenjawatjawatanpengerusida-lam gerakanmi, tetapisetelahgenakanmi diharamkanoleh pihakkerajaanpadatahun 1962, beliau pun menubuhkanparti BFSP tetapi kurang mendapatsam-butan. Ini disebabkanparti mempenjuangkansupayaBnunei merdekamelalui

percantumandenganMalaysia. Parti mi tidak mendapatsebarangkerusidalampilihan raya tersebut.

Walaupun Sultan Haji OmanAll Saifuddienmendapatsokongandaripadaketiga-tigabuah parti politik mi dalam memperjuangkanisu Malaysia, namunbagindamenenimatentangandaripadalebih banyakrakyat khususnyapengikutPanti RakyatBnunei yangdipimpin oleh A.M. Azahani.mi menjadibukti baha-wa sebahagianbesarnakyat Brunei menentangsikap dan pendinian bagindauntuk membawaBrunei menyertaiMalaysia. Rakyat yang tidak bersetujude-ngan pendinian bagindatelah memberisokongankepadaParti Rakyat Bruneidalampilihan raya padatahun 1962. Waiau bagaimanapun,sokongantersebuttidak bermaknamenekamenyokongmanifestoParti RakyatBnunei. Isu mi me-nyebabkan Parti Rakyat Brunei begitu berpengaruhdan mendapatsokonganuntuk menentangpembaharuanyangdiperkenalkanoleh baginda.Bagindame-nyedani rakyatnya menentangpendirianbaginda berkaitan denganrancanganMalaysia.Namunbegitu,bagmndatetapmahumenenuskanperundinganselanjut-nyadengankenajaanPersekutuanTanahMelayu. Bagindaberpendapatbahawalangkahdankeputusanyangdiambil itu adalahuntuk kebaikandan faedahrak-yat sertanegaraBrunei. KeberaniandankeyakinanbagindamenyebabkanPartiRakyatBrunei gagal menghalangusahayang dijalankanoleh bagindabagi me-masukkanBrunei dalamgagasanMalaysia. Pemberontakanpada tahun 1962adalahgambarantentangansebahagiandaripadanakyat terhadappendinian ha-

ginda. Walau bagaimanapun,bagindatetap terus berminatdenganrancanganMalaysia.mi rnenunjukkanbahawabagindaadalahpemimpin yangmempunyaipendinianyang tegasdan sukar untuk dipengaruhi.Walau bagaimanapun,kete-

156


gasanbagindatenhadapperjuanganisu Malaysiatelahdigunakanoleh PartiRak-yatBrunei dalamperjuanganpolitik mereka.

Parti RakyatBnunei menggunakangagasanMalaysiasebagai“batu loncat-an” untuk menyemanakkansemangatnakyatBruneiyang tidak matangbenpolitikuntuk mencapaicita-citapemimpinnya.RakyatBrunei yang masihkurangma-tang berpolitik menganggapbahawakemasukanBnunei ke dalamMalaysiaada-lah satukeputusanyang muktamad.Menekamenganggapdemikianberdasarkantitah Sultan Haji Omar Ali Saifuddienbahawa“Beta telahmenenimabahawanasihat nancanganMelayu Raya boleh ditenima padadasannya”.63Perkataan“padadasannya”,mi menyebabkanrakyat tenkelirudanmembuatkesimpulanha-hawakeputusanbagindauntuk membawaBnunei ke dalamMalaysiaadaiahsatukeputusanyang muktamad.Perkataan“pada dasannya”itu sebenannyahanya Se-bagaicana untuk membolehkanwakil bagindaberundingdengankerajaanPen-sekutuanTanahMelayu untuk mengetahuisamaada nancanganitu benfaedahataupunsebaliknya.Hal mi jelasdalamtitah baginda,

“Menurut pendapatBeta setakat mi dapatlah Beta dengarnasihatdanipadakerajaan Beta menenima pada dasarnya,bagi membolehkankenajaanBetamengadakanperundingan-perundinganyang nasmi dengan kerajaan Perse-kutuanTanahMeiayu danUnitedKingdom di England... jika sekmranyasyarat-syaratdalamperundinganitu munasabahdan memberifaedahsertakeuntungankepadarakyatmakatentuiahkeuntungandanfaedahrakyatitu akanmendorongperjalananpada mengambilbahagianseterusnya... Tetapi sebaliknya,NegeniBrunei mungkintidak akanmencampunidalamRancanganMeiayu Raya.”M

Antara sebabketidakfahamanrakyatterhadappendmnianbagindatentangisumi ialahmasalahnakyatyangbuta huruf.Selain itu, ketiadaanalat sebaranam dikawasanpedalamanuntuk kenajaanmenenangkandenganlebih jelas tentangpen-kana mi juga menyebabkannakyat bentambahkeliru. Sebaliknya,Parti RakyatBnunei telah mengisi kekosonganmi denganmengelirukanpemikinan rakyatBnunei tentangdasanbagindayang sebenannya.Parti RakyatBnunei mengambilkesempatanuntukmenonjolkandin sebagaipemimpinyangberjuanguntukme-ngekalkankedaulatannegaraBrunei denganmenghalangpenjualannyakepadanegaraasing. Sikappositif bagindatentangMalaysiamerupakanfaktor pentingyangmembangkitkansemangatkebnuneianorangMelayu untuk mempenjuang-kanhak dan kedaulatannegaraBnunei. Walau bagaimanapun,sikaptidak sukarakyat terhadappendinianbagindatidak ditonjolkan.Contohnya,basil pungutansuanatelahnyatamembuktikanbahawarakyat tidak menyokongrancanganMa-laysia. mi menandakanbahawasebahagiandanipadanakyatBrunei menentangdasarpemenintahanbaginda. Walau bagaimanapun,kebanyakanpenentangan

63 Tita/, 1959—67Ke BawahDYMM ..., op. cit., hIm. 130.64 Ibid.

157


bukanlahmenggambarkansikap keseluruhanrakyat keranasikapnegatifhanyalahir danipadapenyokongPantiRakyatBrunei. PenentanganParti RakyatBnuneijuga bukanlahsecaralangsungditujukan kepadabaginda, tetapi lebih khusus

kepadapihak tententu(pemimpinnegara)yangmenyokongrancanganMalaysiaitu.

Secaratidak langsungsemangatpenentanganrakyat Brunei mi menyebab-kan timbulnyaperasaankebencianrakyatBnunei terhadappegawaiPersekutuanTanahMelayu yang dipinjamkan untuk menjalankanpentadbirannegeni. Me-rekadianggapangkuh,mempunyaipenibadisebagaikolonial danmenendah-ren-

dahkankeupayaanorangsetempat.65Akibat danipadaperasaanmarahin perhu-bunganantarasetengah-setengahmasyarakatBrunei denganpegawaipinjaman

dan PensekutuanTanahMelayu bertambahnenggang.Sebenarnyatidakpegawaitersebutbensikapsedemikiankeranatujuan pegawaiitu dipinjamkankeBnunei ialah untuk membantudanmembangunkanBrunei ke anahbenkerajaansendini. Penghantaranpegawaimi dianggapoleh nakyat Brunei sebagaidasarneo-kolonialisme.66Perselisihanantarapegawaipensekutuandenganahli PartiRakyatBrunei menyebabkanlebih kurang10 orangpegawaiTanahMelayu me-Ietakkanjawatansecaraberamai-ramaidanpulangke TanahMelayu.67Tindakanmerekami adalahlanjutandanipadapenistiwapemukulanseonangpegawaiper-hutanan,EncikMohd. Yakin bin Longpada12 Jun 1961. Olehsebabkeselamat-annyaterancam,beiiaudankeluarganyadenganserta-mertamemintakebenananuntuk meninggalkanBnunei. Sebenarnyakejadian mi menupakanangkaradanhasutanPantiRakyatBnunei yangmemangin hati denganpegawaipersekutuanyang teiahmengisijawatankosongdalampentadbiran.mi disebabkanbagindasedanbahawaonangtempatanbelum mempunyaipengetahuandanpengalamandalamhal ehwal pentadbirannegenikhususnyadalamjawatan-jawatantinggi.KehadiranpegawaiPersekutuanTanah Melayu hanyalahsekadaruntuk mem-bantudanmengajanorangtempatanbagi mengambilalih jawatantensebutSe-telahmerekatamatkontrak.

Kemarahanrakyat Brunei dengandoronganPanti RakyatBrunei telah ke-lihatan ketika lawatan PendanaMenteri PensekutuanTanah Melayu, TunkuAbdul Rahmanke Bnunei sebagaikempenuntuk memikatdanmemujuk rakyatBnuneimenenimagagasanMalaysia.KunjunganTunku Abdul Rahmansamase-

kali tidak mengubahpemikiran danpendiriansetengah-setengahrakyatBruneiyangdipengaruhioleh Panti RakyatBrunei. Sebaliknya,Tunku Abdul Rahmandicemuhdandikecamsebagai“Bapa KemendekaanMalaysia” denganmemper-

alatkan Sabah, Sanawakdan Brunei. Yang menjadi kemarahanPanti RakyatBnunei ialah ucapanTunku Abdul Rahmandi setiapdaerahyang dilawatinya

65 Haji Zaini, op. cit., hIm. 128.66 MuhammadAbuBakar, op. cit., him. 119.67 BeritaHarian, 22 Jun 1961.

158


dianggapsebagaimenjatuhkanmaruahdankedaulatanneganaBrunei. Misalnyadi BandanBrunei,Tunku denganmanisnyamenerangkan“the aim of his mightyMalaysia proposalis to bring together all the Malays in the threeBorneonterritories”.68Sebaliknya,kenyataanmi adalahbertentangandenganucapanbe-liau di Sibu,Kuching,SingapuradanKualaLumpur.69

KenyataanTunku Abdul Rahmanitu telah menyemanakkanlagi api ke-marahanrakyat Bruneiyang tahu danfahamerti politik khususnyaParti RakyatBrunei. Kenyataanmi merupakanpenghmnaankepadakemampuannakyatBru-nei. Ada kemungkmnanSultan Haji OmanAu Saifuddiensendini menasakunangsenangdengankenyataanTunku Abdul Rahmanyang benlebih-iebihanterhadapnakyatBrunei, apatahlagi kenyataanyangTunku ucapkanitu berkaitandengankeadaanpolitik di Bnunei. Walau bagaimanapun,tiadasiapayang tahu akan isihati baginda keranatidak ada sebarangneaksi samaada negatifataupositiftentangkenyataanTunku itu yangditunjukkanoleh bagmnda.

Tetapi walaupuntentanganrakyat Brunei tidak dilakukan secanaterang-teranganataumelalui demontrasi,namunsecarakasardapatdilihat bahawarak-yat peningkatbawahankhususnyayang dipengaruhiParti RakyatBrunei tidakmenyokongisu gagasanMalaysia.

MatlamatlawatanTunku Abdul Rahmanuntuk merapatkanlagi hubunganantarapenyokong Parti Rakyat Brunei dengan kerajaan PersekutuanTanahMelayu telahgagal.Panti RakyatBruneimelalui akhbartempatansentiasamem-bidas dan mengecamsikap dan dasanTunku Abdul Rahmanyang mahu me-masukkanBrunei ke dalamMalaysia.Parti RakyatBrunei menganggapbahawakemerdekaanBrunei yangakandicapaimelalui pembentukanMalaysiaadalahkemerdekaanyang bukan tulen keranaia bukandipenjuangkanoleh anaktern-patan, sebagaimanayang diperjuangkan oleh parti politik Brunei yang pro-

Malaysia.7°Sebaliknya,Parti RakyatBrunei mahukemerdekaanBnunei dicapaimeialui penubuhanNegaraPersekutuanKalimantanUtarayangmeliputi Sara-wak, Sabahdan Brunei. Walau bagaimanapun,tentanganParti RakyatBruneiterhadapnancanganMalaysiami menyebabkankerengganganhubunganantanaParti RakyatBrunei dengankerajaanBnuneiyangmasihterusberundingdengankenajaanPersekutuanTanahMelayutentangsyaratkemasukanBrunei.

Kemarahandan ketidakpuasanhati pemimpin Panti Rakyat Brunei bukan

sahajaditujukan kepadarancanganTunku Abdul Rahman,tetapijuga terhadapsikapbagindayangmenenimagagasanMalaysiayang bertentangandenganper-juanganmereka.Perkara mi menyebabkanParti Rakyat Brunei sanggupme-

68 The BorneoBulletin, 15 Julai 1961.69 Ibid.70 Menurut Timbaian Menteri BesarBrunei, Dato Setia Pengiran Haji All bin Pengiran i-laji

Mohd. Daud, canauntuk kita mendapalkemerdekaandengancepatiaiah bergabungdalamMa-laysia(sila hhatPelila Brunei, IS Mci 1963).

159

SIiJARAI-I BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

ngatakanbahawaBrunei dijual kepadaPersekutuanTanah Melayu. SalahSe-orang wakil Ketua Umum Parti Rakyat Brunei mengatakankepadapembenitatempatanbahawa,

“Khabar-khabarangin di Brunei ada kaumoportunisdanpengkhianatyang ten-din danipadahebenapagelintir manusiaakan membuatpakatanyangbertujuanakan menjualmahkotasultan, menjual rakyatdan negaraBrunei dengantidakmenyedani akibat-akibatnya kepadaMclayu Raya, konsepsi Tunku AbduiRahman.”

7’

Golongan yang pro-Malaysiatelah dikecam sebagaioportunis yang di-anggapsebagaipeng.khianatbangsayang bersediamenjual tanahair merekauntuk kepentingandin dan pangkat.72 Kenyataandan tuduhanParti RakyatBrunei mi memangada benarnyaberdasarkankepadatemu bual denganbekas

pemimpinpolitik Brunei.Walau bagaimanapun,tidak adabukti yang nyataataubertulis yangmengatakanbahawagolonganoportunis itu akandibenikanpang-katyangtinggi.

Tuduhanmi bukansahajaditujukan kepadapegawaikerajaanBrunei tetapijugaditujukan kepadapemimpinparti politik lain yangmenyokonggagasanMa-laysia, iaitu BNO, BUP dan BSFP. Walau bagaimanapun,tidak adabukti her-tulis tentangkebenaranpendapatin Memangtidak dinafikanbahawakerajaanPersekutuanTanahMeiayu memangsentiasamempengaruhidanmemujuk bu-kan sahajapemimpinpolitik Brunei bahkanpemimpinSabahdanSarawaksu-paya menerimagagasanMalaysia. Dasarmi nampaknyaberjaya kenanabebe-rapa bulan selepaspengisytihananrancanganMalaysia, lebih kurang 12 rom-bonganperwakilan dan ketiga-tigawilayah Borneo datangmelawatke KualaLumpur, Malaysia.73Kebanyakanpemimpin Sanawakdan Sabahyang dahulu-

nyamenentangataumencurigairancanganMalaysia, telahmenyokongpemben-tukan itu, termasukpemimpinpolitik Brunei yang dianggapoleh Parti RakyatBrunei sebagaigolonganopontunis.74UsahakerajaanPersekutuanTanahMelayuuntuk memikat pemimpinBrunei bukansetakatmembawamerekamelawatkePensekutuanTanahMelayu untukmelihat pembangunanekonomidansosialte-tapi juga disalurkanmelalui pegawaidan kakitangankerajaanPersekutuanTa-nah Melayu yang bekerjadan benkhidmatdengankerajaanBrunei. Ahli politikdan Malaysia sepertiSyed Ahmad Shahabudindan wakil kaum ibu telahher-kunjung ke Brunei bagi tujuantersebut.75Tunku Abdul Rahmanyang tidak me-nyedaribahawakuasanyatenbatas,telah menjanjikanjawatanYang di-Pertuan

71 TheBorneoBulletin, 11 Julai 1961.72 SuaraBakti,l9Januari1961.73 MohammadNoonHaji Abduliah, op. cit., him. 45.74 Ibid.75 MuhamadAbu Bakan,op. cit., him. 123.

160


Agong kepadaSultan Haji OmanAli SaifuddiensupayabagmndatentanikdenganrancanganMalaysia.

Perjanjianlisan mi merupakankesilapanTunku Abdul Rahmankeraname-

nurut setengah-setengahpendapat,ia merupakanfakton penibadiyang menye-babkanSultan Haji OmanAli Saifuddientidak menenimakonsepMalaysia.Se-perti yang dijelaskan,perlantikan Yang di-PertuanAgong bukanlah kuasaPer-danaMenteni tetapitenletakpadakuasaMajlis MesyuaratRaja-RajaMeiayu se-bagaimanatenmaktubdalamPenlembagaanPersekutuanTanahMelayu. Namunbegitu, isu mi bukanmerupakanfaktor penting yang menyebabkanSultan HajiOman Ali SaifuddienmenolakgagasanMalaysia. Soal jawatanmi adalahsoalpenibadibagindadan bukannyadianggapsoal kerajaanBrunei dan nakyatnya.JikabagmndarnahujawatanYang di-PertuanAgong, bagindatidak perlumene-nima cadanganTunku Abdul Rahmantetapi melalui penubuhanPersekutuanBorneoyang dicadangkanolehpihakBritish atauParti nakyatBrunei padatahun1950-an.Padapeningkatawal, Tunku Abdul Rahmanberjayamenanikminatse-tengah-setengahpemimpinBnunei untuk menenimarancanganMalaysiatetapiPanti Rakyat Brunei tidak benganjakdan terus menentangsikap Sultan HajiOman Ali Saifuddien.Untuk menunjukkansikapanti-Malaysia,menekameng-knitik dan menentangapa sahajakelemahanyang dilakukan oleh kerajaanBnunei. Satu danipadapenkarayangmenjadiisu penentanganParti rakyat Bruneiialah kelambatandanpenangguhankerajaanBrunei untuk mengadakanpilihanrayaumum yangakhirnyaberlangsungpadabulanOgos 1962.

Mengikut PerlembagaanNegaraBrunei tahun 1959, kerajaanBrunei dike-hendakimengadakanpilihan raya umum duatahunselepaspengisytihananten-sebut.Pilihan nayami diadakanadalahuntuk memilih wakil nakyatdi keempat-empatMajiis MesyuanatDaerahyangberjumlah55 kenusidengan16 orangwa-kil danipadaparti yang menang akan mewakili rakyat di Majlis MesyuaratNegeri,iaitu lapanwakil dan daerahBrunei danMuara,empatwakil dan daerahBelait, tiga wakil dan daerahTutongdansatuwakil dani daenahTemburong.17

wakil lagi dilantik secararasrniolehSultan Haji OmanAli Saifuddien.Tanikh pilihan nayabelurn dapatditetapkantetapidalamMajlis Mesyuarat

Negeni yang bensidangpada 21 Oktober 1959, Sultan Haji Oman Saifuddientelah menekankanbahawapilihan naya untuk memilih wakil nakyat akandi-

adakantidak lewatdanipadaduatahunselepaspengisytiharanPenlembagaanNe-garaBrunei tahun1959. Sehinggaakhir tahun1961,pihak kerajaantidak dapatmengadakanpilihan nayayang ditetapkan,sebaliknyadalamMajlis MesyuaratNegeri padatahun itu, satu undang-undangtelahdigubal bagi menangguhkanpenetapantanikhpilihan nayaitu.

Penangguhanmi menyebabkanParti RakyatBrunei tidak berpuashati ten-hadaptindakankenajaan.Panti RakyatBrunei telahberusahauntukmengadakandemonstrasiberamai-namaidi BandarBrunei untuk menunjukkankepadasultanbahawa“Panti RakyatBnunei mendapatsokongankuat danipadarakyat, di atas

161


tindak tanduk pilihan raya itu.”76 Seterusnya,Panti Rakyat Brunei juga telahmenghantansatu memorandumbantahankepadaPesuruhjayaTinggi Bnitish diBruneiuntuk disampaikankepadakerajaanBritish.

Sebabsebenarnyakerajaanmenangguhkanpilihan raya umum mi adalahdisebabkanduaperkarapenting,iaitu:

(a) Penyusunansuruhanjayabagi pilihannayaumum.(b) Undang-undangtarafkenakyatannegaraBnunei.

Perkanami jelas dilaponkanoleh akhbartempatanuntuk menenangkanke-dudukanperkarasebenarnyakepadaParti RakyatBnunei denganmenekankanbahawa“syanatkenakyatandanpilihanrayamasihbelum siap.”77

Di sampingitu, PeguamNegaraEncik Ali bin Hassantelah menekankanbahawa“walaupun enakmenkebangsaanhelum, lagi selesai,pilihan raya tetapakandiadakan”.78

Bendasarkankenyataani, pihak kerajaantetapmengadakanpilihan nayaumum. Walau bagaimanapun,kenanaUndang-undangTarafKerakyatanbukanpenkanayangmudah untuk disediakan,makakenajaanmemenlukanmasayangagakpanjanguntuk menentukansyanatkerakyatandansetenusnyamenentukanorang yang iayak mengundiuntuk memilih wakil rakyat. Perkarami bagi ha-gindaharuslahditeliti dan dipelajarisecaramendalamdemi kepentinganbangsadannegarami padamasadepan.

PartiRakyatBrunei tidak menyedanihal mi. Yang pentingbagi merekaada-lah kemenangandalam pilihan raya dan mendapatmajoniti dalam MajlisMesyuarat Negeni dan seterusnyamemegangtampuk pemenintahannegaraBnunei. Dalam pilihan raya umum in Panti RakyatBrunei menggunakanisuMalaysiauntuk mendapatkansokonganrakyat. Di sampingitu, merekameng-

kritik sikap SultanHaji OmanAli Saifuddienmelengah-lengahkanpilihan rayayang meneka anggap sebagaisikap takut baginda terhadap pengaruh PartiRakyatBrunei yangmemangpastimenangdalampilihanraya itu. Tetapisetelahpihak sultansiapmenyediakanUndang-undangTarafKerakyatan,Parti RakyatBnuneimengknitikdantidak berpuashati terhadapsyaratkerakyatanitu. Syarat-syarat tersebutmerugikanParti RakyatBrunei keranabilanganundi dalampi-lihan nayaakandatangakanterjejas.

KerajaantelahmengeluarkanUndang-undangTanafKerakyatanpadatahun1961. Undang-undangmi penting untuk menentukansamaadaseorangrakyatBrunei bolehmengundiatautidak. Undang-undangmi teiahdibahagikankepadatiga kategoni,iaitu:

76 Haji Zaini Haji Ahmad,op. cit., him. 102.77 The BorneoBulletin, 11 Mac 1961.78 Ibid.

162


1. Mendapattarafkerakyatandengankuatkuasamutlakundang-undang.2. Mendapattarafkerakyatansetelahdikurniakansijil pendaftaran.3. Mendapattarafkerakyatanseteiahdikunniakansijil naungan.

Mengikut undang-undangmi hanya tujuh puak, iaitu Brunei, Tutong,Dusun,Bisaya,Munut, Kedayandan Belaityang ditafsirkansebagaibangsaMe-layu.Tujuh puakmi diakui menjadirakyatBrunei yang sahsecaramutlak. PartinakyatBrunei menentangpengiktirafan tujuh puak mi sahajasebagaibangsaMelayukeranatidak memasukkankaum mbanyang dianggappendudukash ataukaumbumiputeranegaraBnunei.Merekamembenialasanbahawapengecualiankaum Iban danipadakumpulan bangsaMelayu boleh mengancamkeamanannegara.

SultanHaji OmanAu Saifuddienmengatakanbahawapenolakankaummbandalamrang undang-undangkerakyatanmi adalahkeranakaum Iban di Bruneikebanyakannyaadalahkaum pendatangdan daerahSarawak.79Misalnya, ke-banyakankaum than di ulu SungaiTutong adalahpendatangdan Senibas,Sara-wak. PenentanganParti RakyatBrunei terhadapisu mi adalahkeranaparti mitakut kehilanganundi dalam pilihan raya umum. SebenannyaParti RakyatBnuneimendapatsokonganyang kuat danipadakaum Ibandi daerahTutongdanTemburong.mi tenbuktidenganpenglibatankaum Iban dalampemberontakanpadatahun1962.Antara yang dilantik oieh A.M. Azahanimenjadi anggotaDe-wan KonsultasiRevolusionerRakyatKalimantanUtara (DKRRU) ialah DaengAnak Beliang (Temburong),JayaAnak Tarang (Tembunong),RanggauAnakBelaing (Temburong)danbebenapaorangdan Sarawak.8°Kaum Ibanyangting-gal di daerahpedalamanjuga telah banyakmenyelamatkansaki baki golonganpembenontakdanipadaditawanoleh tenteraGurkhadalamoperasimenghapus-kan saki baldpenderhakapadatahun1963.

Tindakan Sultan Haji Oman Au Saifuddienmenentukankategori bangsaMelayu di Bnunei adaiahsatu langkahyangbijak keranami adalahcara untukmenghalangkaum lain SepertiCina,mndiadanmndonesiamendapatkankerakyat-an negerimi. Undang-undangTarafKerakyatanmi hanyamelibatkanpendudukBrunei yangbermastautindi keempat-empatbuahdaerah,tidak termasukSabahdanSarawaksebagaimanacadanganPartiRakyatBrunei yang mahumewujud-kan NeganaKesatuanKalimantanUtara.

Selainkaum mban (DayakLaut), PartiRakyatBrunei jugamenyarankanke-tidakpuaSanhati merekatentangUndang-undangTaraf Kerakyatandalamkate-

79 Berdasarkanpenyelidikanpenuiisdi rumahpanjangKampungSuponKecil, kebanyakanpeng-huninyaberasaldan Seribas,Sarawak.MerekaberhijrahkeBnunei seiepasPerangDuniaKeduakenanamasaiahkemeiesetanekonomi.

80 Haji Zaini 1989. PertubuhanNasionalismedi Brunei (1939—1953). Kuaia Lumpur: PercetakanSentosaSdn.Bhd., hIm. 197.

163


goni keduadankategoniketiga, iaitu seseorangakanmenjadinakyatBnuneiyangsah melalui pendaftanandan “naungan”. Melalui kategoni in pernohondike-hendakimemenuhisyaratyangditetapkan.Syaratyangditetapkanmi dianggapoleh Parti RakyatBnunei tenlalu beratdanketat keranaseseorangyang dilahir-kan di negenimi tetapi bukanrakyatsultanhanusmemohonuntuk didaftankansebagai“nakyatbagmndasultan”.

SeseorangyangbukanrakyatBrunei dandilahirkandi luarnegana,disyarat-kan untuk tinggal di negarami selama25 tahundanipadatanikh penmohonanke-rakyatan.Seseonangitu jugadisyaratkanbolehbencakapBahasaMelayu denganfasih dantahu adat-istiadatMelayu. Kenyataantentangpenmohonankerakyatanmi telahdikeluankandalarnakhbartempatan.8’

Parti RakyatBrunei menentangjangkamasayang ditetapkanoleh kerajaanBnunei keranamenekamenganggapbahawamasayang ditetapkanselama25tahun itu tenlalu larna. Akhmnnya, Panti RakyatBnuneimenghantanrombonganuntuk menyerahkanmemorandumkepadabagmndasupayapihak kerajaanrnem-pertimbangkanhakkenakyatankaumthan,iaitu dengansyanattinggal selama10tahun danipadajangkamasa 15 tahun bagi mengganti syanatyang termaktubdalamUndang-undangTarafKerakyatanyangdiluluskanoleh Majlis MesyuanatNegeni. Sekmranyapenmintaanmi tidak dipentimbangkan,Parti Rakyat Bnuneiakan mengadakandemonstnasi.A.M. Azahani mengatakanbahawa, “Whetherthey would holda protestmarchor notwould dependon theoutcomeof theme-morandum.”82

Setelahsemuadapatdiselesaikan,makabagindapun menentukanbahawapilihanrayaumumakandiadakanpadabulan Ogostahun 1962.83

Panti Rakyat Bnunei terus mengadakankernpendi seluruhneganadenganmenggunakanisu Malaysia. Kempenpanti mi sungguhberjayatenutamanyadiBandarBrunei.Di Daenahpedalamanpanti mi telahmengeksploitasikanrakyatbuta hurufsupayamenyokongmenekauntuk menyelamatkansultandannegenimi danipadadiambil oleh PersekutuanTanahMelayu. Parti mi juga membuatjanji-janji kosonguntuk mengadakanpembaharuandalambidangekonorni dansosial.Ada jugapemimpinpanti mi yang berkatabahawasesiapayangmenyo-kongpenjuanganmerekaakanmendapatnumahbatu danimbalanmengikuttarafkedudukansertapangkatseseorangitu dalamparti.84Semuataktik mi merupa-kan helahParti RakyatBnunei untuk memancingundi dalampilihan raya ten-sebut.

Dalampilihan nayaumumpadabulan Ogos 1962,sebanyaktiga buahpanti

81 Ibid., 5 November1960.82 Ibid., 17 Disember1960.83 Titah 1959—67Ke BawahDYMM..., op. cit., him. 103.84 Temu buai denganbeberapaonangpenyokongdan onangyang tidak menyokongParti Rakyat

Bnunei.

164


bentanding,iaitu BNO yang benkempendi DaerahTutong, BUP yang ben-kempen di daerahBnunei/Muara,Panti Rakyat Brunei benkempendi semuadaerah.Keputusanpilihan raya menunjukkanbahawaParti RakyatBnunei me-menangiundi hampin 100 peratus, iaitu memenangi22 danipada23 kerusi dikeempat-empatbuahdaerah.85

Calon bebasyangdipimpin oleh Awang Metusin bin Aliakhbar telah me-ngalahkancalon Panti Rakyat Brunei, Awang Hidup bin Zakaniadi KampungLabu EstateTemburongdengankemenangan61 undi berbandingdengan47undi. Menunut penyataanParti RakyatBnunei, calon bebasmi akhmnnyatelahmenggabungkandin denganparti mi seminggusetelahdia menjadiahli MajlisDaerahTemburong.66

Kenyataankemasukanwakil bebasmi seolah-olahmenggambarkanbahawaParti RakyatBrunei telahmenagutkesemuakerusi yang telahdipentandingkandalam pilihan nayaumum itu. Kemenanganmajoniti mi menunjukkanbahawanakyat Brunei benar-benanmenyokongmanifesto dan perjuanganpanti mi.Tetapisebenannyakenyataanmi tidak benankerana:

(a) Wakil bebasdi KampungLabuEstatetidak mengakuipengabungannyadenganParti Rakyat Brunei keranayang dimaksudkanhanyalahpen-gabungandalammesyuanatdan bukannyapergabunganparti. (Kenyata-an mi berdasankanpengakuanpemimpinbebasmi dalamtemu bualnyadenganpenulis. Beliau mengatakanbahawa“penjuanganpergabungandenganPanti Rakyat Brunei hanyalahpergabungandalam mesyuanatdanbukannyapergabunganparti”).

(b) KemenanganParti Rakyat Brunei bukan kerana sokongan rakyatBnunei terhadapmanifestonya.Rakyat menyokongparti mi kenanacalonparti mi adahubungankekeluargaandenganmenekadan diayahpanti mi tentanggagasanMalaysia.

Penyataanpengabunganwakil bebas kawasan Labu Estate hanya tipumuslihatpolitik Parti RakyatBn’nei untuk mengaburkanmatanakyatdanpihakkenajaanserta sekali gus n’- niyedarkanbagindabahawaParti Rakyat Bruneimendapatsokonganpadu ~u~padanakyatbaginda.Parti mi menganggapbahawadengantipu mushihatmerekasultanakanmenenimamanifestoyang merekaper-juangkan.Walau bagaimanapun,tipu muslihat parti mi tidak dapatmempenga-ruhi pendinianbagmnda.

Jika pergabunganmi sebenarnyaberlaku, tidak bermaknapendudukdi ka-wasanitu menyokongpenjuangandan manifestoParti RakyatBrunei. Apa yangjelas ialah pergabunganitu hanya merupakanpergabungandalam mesyuanat.

85 Ranjit Singh,op. cit., him. 170.86 Haji Zaini Haji Ahmad,op. cii., hIm. i63.

165


Awang Metusin menjelaskanbahawa,“Pengabunganyang sayapensetujuidantandatanganiadalahpengabungandalampenmesyuaratandan bukannyaperga-bungandenganPRB.”87

Danipadaketenangandi atas, memangterdapatkekelinuantentangmaksud“pengabungan”.Pemimpinwakil bebasLabu Estatemenjelaskanbahawapense-tujuan pengabungandalampenmesyuaratanadalahsatu carauntük beliaumen-dapatsokonganuntuk mengusulkanpendapatdalamMajlis MesyuanatDaenahatauMajlis MesyuanatNegeni. Namundemikian,kehadirandan perwakilanbe-hiau dalammajlis tensebutbukanlahmewakili Parti RakyatBnunei tetapi mewa-kili nakyatKampungLabu EstateyangmenyokongdasanpemenintahanSultanHaji Oman Ahi Saifuddien.Denganperkataanlain, yang dipenjuangkanolehwakil bebasbukanlahmanifestoPantiRakyatBnunei tetapi suaradanpendudukKampungLabuEstateyangmasihtaatsetiatenhadappemenintahanbaginda.

Sebaliknya,pengentianpengabunganyangdipensetujuioleh wakil bebasitutelah disalahtafsinkanoleh pemimpin Panti Rakyat Bnunei atau disengajakanuntuk kepentinganpenjuanganmereka.Pemimpinparti mi mengatakanbahawasemingguselepaspilihan nayawakil bebastelahbergabungdenganPanti RakyatBnunei.88 Jelaslahbahawa wakil bebasmahupun penduduk Kampung LabuEstatetidak menyokongpenjuanganpanti in Haji Zaini pula mengatakanbaha-wa kemenanganwakil bebasbukan kerananakyatmenolakisu dan manifestopantinyatetapikenanakepopulanancalonbebasitu di pensekitananLabuEstate.89Hal sedemikianjugatelahbenlakudi kawasanRambai danBenutandi daenahTutong. Di kawasanKampungBenutan,Parti Rakyat Brunei yang diwakiliMohd. Yusofbin Tengahtelahmengalahkanwakil bebas,AwangResilbin HajiLahid.

KemenanganAwang Mohd. Yusof bin Tengahbukan kenanapendudukkampungitu menyokongmanifestoParti RakyatBnunei. Penyokonganmenekaadalahbendasankanhubunganpenibadiataukekeluangaanantanawakil PantiRak-yat Bnuneidenganpendudukkampung.Sebenarnya,Awang Mohd. Yusof binTengahmemangtinggal di KampungBenutandan tidak adaorang lain yangboieh dianggapbenwibawadan berpendidikanselain beliau. Awang Resil binLahid pula benasaldan pekanTutongdan hanyadatangke kampungmi sekali-sekala.Beliau hanya mendapatsokongandanipadakeluanganyasendini. Jadi,pengundianbenjalanbukan secarademoknasitetapi pengundianyang dikenalisebagai“politik kekeluangaan”.Pendudukdi kampungmi jugahampir100 pera-

87 Temu bual denganAwang Haji Metusin bin Aiiakhbar. KampungLabu Estate,Tembunong,Brunei, 12 Oktober1988.

88 Menurutwakii bebasLabu Estate,memangbenarbeiiaumenandatanganipensekutuantentangpergabunganitu tetapi pengabunganitu hanyapergabunganmesyuanatdan bukannyaperga-bunganpanti.

89 Haji Zaini Haji Ahmad,op. cit., him. 163.

166

BRUNEL DAN GAGA5AN MALAYSIA

tus butahunuf(kenanapadawaktu mi sekolahdewasabelumlagi diperkenalkan.JikamenekaditanyasiapaTunku Abdul Rahmanatauapaitu gagasanMalaysia,meneka menjawab tidak tahu. Oleh itu, mereka senangterpenganuhdengandiayah Panti Rakyat Brunei. Menekajuga tidak mengetahuimanifesto PantiRakyatBnunei dan tujuan perjuanganmeneka.Yangmerekatahu ialah denganmenyokongpanti in merekajuga menyokongperjuangandanpendinianSultanHaji OmanAli Saifuddien.

Jika Parti RakyatBnunei mengatakanbahawapenjuanganmenekaberten-tangandenganpendinianSultan Haji OmanAli Saifuddienpendudukkampungmi tentu tidak akanmenyokongcalonpanti in Sebenarnya,bagmndamempunyaihubunganyangrapatdengannakyatnya.Pendudukkampungkhususnyadi pe-dalaman,iaitu di Ulu Tutong dan Belait amat mengenalibagindakeranake-banyakandanipadamenekapernahbekerja denganbagindaketika bertugasdiJabatanPenhutanan.Bendasankanfaktami, sukanuntuk PantiRakyatBnunei me-mesongnasaketaatanrakyat Bnunei kepadapemenintahanbaginda. Oleh itu,untukmemikathati pendudukkampung,Parti RakyatBnunei telahmenyebankandiayahdenganmengatakanbahawasultanBrunei telahditawan di PensekutuanTanahMelayu.9°

Jika dilihat dan segi jumlahkemenanganundi antaraParti RakyatBruneidenganwakil bebasdi kawasanKampung Rambai,penbezaannyahanya tigaundi. Kemenanganmi membuktikanbahawasokongankepadaparti mi bukankenanamanifestonyatetapi disebabkankedua-duacalon mi benasaldan Kam-pung RambaimanakalacalonBNO yang tidak mendapatsebanangundi benasaldan pekanTutong.KemenanganPartiRakyatBnuneidi sini adalahsesuatuyangtenkecualikeranapengundiansebenannyaadalahbendasankanpolitik kekeluarga-an bukanbengantungpadamotif perjuanganpolitik PantiRakyatBnunei sendini.

Ada kemungkinanjika pengundiandijalan berasaskanconak demokrasidengansokongankepadacahonbukan berdasankanikatan kekeluargaantetapibendasankankepimpinan dan matlamat perjuanganparti, calon Panti RakyatBnuneidi kawasanmi dapatdikalahkanolehcalonbebas.9’BegitujugahalnyadiKampungUkong, walaupunParti Rakyat Bnunei menang, tetapijika bilanganundi calonBNO dancalonbebasdisatukan,calonPantiRakyatBnuneidapatdi-

90 Berdasarkantemu bualdenganpendudukpedaiamandi daerahTutong, menekatelahdibenitahubahawasultan Brunei teiah ditangkap dan dikurung oleh kerajaan Malaysia. Hal mi jeiasberdasarkantitah bagmndabahawanakyat teiah tertipu dan dipendayakanoleh Parti RakyatBrunei. (SiiaiihatTitah 1959—1967, hIm. i56).

91 Wakil caion bebasiaiah Awang Manican bin O.K. Andau memangmempunyaisaudara-mana

yangramaidi KampungRambai,sedangAwang Damitbin Saiiehhanyaberpengaruhdi Kam-pung Nonok yang menupakansebahagiandanipadaKampungRambai.Perbezaanundi mereka

ialah 68 dan 65. Padamasapemberontakan,kebanyakanpendudukKampung Rambaidan

Benutan tida.k rneIibatkandin daiam pemberontakan,tetapidalam kempen pilihan raya pada

tahun 1962,merekamenjadipenyokongkuat Parti RakyatBrunei.

167


kalahkan.mni bermaknabahawadi daerahTutong khususnyadi kawasanpe-dalaman,pengaruhparti mi tidak begitu kuat. Kemenangancalon Panti RakyatBrunei di kawasanmi bukan keranamerekamenyokongparti mi tetapi so-konganterhadapbatangtubuhcalon Panti RakyatBnunei yang mempunyaihu-bungankekeluargaandenganpenduduksekitar.Pendudukkampungdi kawasanmi juga kebanyakannyatidak tahu berpolitik danbuta huruf. Oleh itu, menekamengandaikanbahawasokongantenhadapPartiRakyatBrunei bukanbermaknamenentangpemenintahanbagindatetapisebaliknya.

Jadi, kenyataannyaialah kemenanganPanti RakyatBnunei dalam pihihannayaumumpadatahun1962 bukanmenupakankemenanganmutlak keranasuaraParti RakyatBrunei tidak mewakili suaraseluruhrakyat negaraBrunei. Denganperkataanlain, kemenanganParti Rakyat Bnunei bukanlah benmaknabahawakeselunuhannyarakyat Brunei menyokongmanifestopenjuanganpanti in Bagiyangmenyokongantarasebabnyaialah untukmenghalangkemasukanBrunei kedalam Malaysia sebagaimanayang dilaung-laungkanoleh parti in Ini jelasberdasarkankekalahan parti yang menyokongpendirian Sultan Haji OmarAli Saifuddienuntuk memasukkanBrunei ke dalamMalaysia.JikaParti RakyatBrunei disokong keranamanifestonya,pendudukdi KampungLabu Estatedankampung-kampungyang lain di Ulu Tutong dan Belait tentu melibatkandin dalampemberontakanpadabulanDisember1962. Sebaliknya,kebanyakandaripada meneka tidak tahu langsung nancanganpembenontakanitu malahada antara ahli Parti Rakyat Brunei yang menyokong kuat dalam kempenpilihan naya padabulan Ogos 1962 tidak mempersetujuipemberontakanten-sebut.92

Memangtidak dinafikan bahawakemenanganPanti Rakyat Brunei adalahkeranapendinian“anti-Malaysia”. Padakeseluruhannya,nakyatBrunei yangdi-penganuhioleh Parti RakyatBnunei tidak menenimakemasukanBrunei ke dalamMalaysia dan menyokongpanti mi dalam pilihan raya untuk membataldan

menghalangniat sultan yanghendakmembawamasukBrunei ke dalam Ma-laysia. mni benmaknabahawasokonganterhadapPanti Rakyat Bnunei bukankeranamanifestonyatetapikeranasikapanti-Malaysia.GagasanMalaysiatidakmendapatsokongankenanaia bententangandenganideamenekauntuk mengga-bungkantiga wilayah, iaitu Sabah, Sanawakdan Brunei menjadiNegaraKe-satuanKalimantanUtara. Rakyat Bnunei yang dipenganuhioleh parti mi me-mangtidak menyokongpendinianbagindayangmerekaanggapbahawa“pene-

nimaanpadadasaritu” sebagaikeputusanyang muktamad.Oleh sebabkunangfahamtenhadapsikap bagindami membuatkanrakyat Brunei senangdipenga-ruhi oleh diayahPanti Rakyat Brunei. Walaupunsikap rakyat Brunei mi ben-tentangandenganpendinianbaginda, mi tidak benmaknamenekamenyokong

92 MetassimHj. Jibah,op. cit., him. 34.

168


manifesto Panti Rakyat Brunei. Yang menekalakukan hanya sekadanuntukmenghalangmemasukkanBnunei ke dalamMalaysia. Sebaliknya,Panti RakyatBnunei menggunakanisu Malaysia sebagaibatu loncatan untuk mendapatkansokonganmoral dan kewanganbagi mencapaimatlamatmenekauntuk menu-buhkanNeganaKesatuanKalirnantan Utana setelahmemenangipilihan nayaumumnanti. Panti RakyatBnuneiyakin akanbenkuasauntuk menentukandasankerajaanmelalui penwakilandalamMajlis MesyuaratNegeninanti. mnm benmaknaseandainyaisu Malaysiami tidak wujud, panti mi mungkmntidak mendapatso-kongansertamenonjolkandmninyasebagaipanti penjuanganbangsadantanahair.mi disebabkanselepaskegagalandelegasipanti mi di Londonpadatahun1957,ahli panti mi telahmulakecewadankunangyakindenganpemimpinmeneka.93

PenentanganPanti RakyatBrunei tenhadapMalaysiabukanmerupakanmat-lamatutamapengenakannya.ma adalahsekadanalatpropagandauntuk mendapat-kan sokongannakyat. Yang penting bagi pemimpin Panti Rakyat Bnunei ialahkemenangandalampilihan nayasentapenubuhanNeganaKesatuanKalimantan

Utarayangtendini danipadaSanawak,SabahdanBnunei yangsememangnyati-dakdirestui oleh bagmnda.Denganadanyasokongannakyatterhadappenjuanganmereka, kenajaan bagmndadihanapkan dapat menenimadan bekenja di atas

penmintaanpanti in Tapi hanapanparti mi adalah tipis, kemenangandalampilihan raya umumpadabulanOgos 1962 samasekali tidak mengubahstnukturpentadbinandan pemenintahanyang dipenjuangkanoleh Sultan Haji OmanAliSaifuddien.Walaupun pada zahinnya parti mi berpengaruhkenanamendapatsokongan danipada nakyat tetapi meneka tidak mempunyai kuasa untukmemenintahkenana bendasankanPenlembagaanNegara Brunei tahun 1959,Sultan Haji Oman Ali Saifuddientetap memegangkuasamutlak untuk me-menintahnegaraBnunei. Dalampenlembagaantensebuttiadaperkarayangme-ngatakanbahawapanti yang menangboleh menubuhkankabinetmeneka.Hal mijelas sebagaimanatitah SultanHaji OmanAli Saifuddienbahawa“pilihan nayayang telahdiadakanitu bukanhendakmenentukansiapayang patutmemegangtenajukenajaan”,tetapi sekadanmemilih wakil nakyatuntuk mendudukiMajlisMesyuanatNegeni.~“

Pilihan nayapadatahun 1962 telahmemilih sebanyak55 wakil Majlis Me-syuanatDaenahdan 16 onangmewakili Majlis MesyuanatNegeni.mni benmaknabahawakehadinanParti RakyatBnuneidalam Majlis MesyuaratNegeni adalahsebagaipenasihatataupembantusultan yang memenintah negaraBnunei. Disampingitu, tendapatjuga ahli Majlis MesyuanatNegeniyang dilantik oleh ba-ginda sendini yangbenjumlah17 orang. mi bermaknabahawadan segi suara,Parti RakyatBruneimasihkalahsatuundi dalamMajlis MesyuaratNegeni.

93 Ibid.94 Titah 1959—67Ke BawahDYMM ... him. 152.

169


Apabila Parti RakyatBnuneimenyedanihal in ia tenusmemintapihak ke-najaansupayajawatanTimbalanMenteni Besandijawat oleh salahseonangahliparti mi yangdipilih olehrakyat. mnm memandangkanpenlantikanTimbalanMen-ten Besanitu padapandanganparti mi bukannyaatas pilihan nakyat neganaBrunei tetapi kenanakuasamutlakbagmnda.

PermintaanPanti RakyatBnuneimi telahditolak oleh bagindakenanapen-lantikan Timbalan Menteni Besantidak kena-mengenadenganpilihan naya. mamerupakanjawatan yang perlantikannyaadalahbendasankanPenlembagaanNe-ganaBnunei tahun 1959. Walau apapun,alasanyang dibenikan oleh baginda,pihak panti mi tetaptidak benpuashati memandangkansuanadanpendapatme-reka tidak didengandalam Majlis MesyuaratNegeni. Apabila setiap pendapatdan cadanganwakil Panti Rakyat Brunei tidak ditenima oleh pihak kenajaan,maka timbullah nasa ketidakpuasanmereka tenhadap kepimpinan kenajaanBnunei.

Akhinnya, mereka mencadangkanuntuk membentangkandalam MajlisMesyuaratNegeni akandatangtentangketidaksetujuanmenekatenhadappen-dinian bagindayang menenimagagasanMalaysiapadadasarnya.Dengantindak-an in Panti RakyatBnuneibenhanapdapatmenghalangkenajaanBnuneimeng-adakan perundingantenus dengankenajaanpensekutuandan setenusnyame-nenima sanananpanti mi bagi penubuhanNegaraKesatuanKalimantanUtana.Ada pendapatmengatakanbahawapihak kenajaantelahmenundatanikh untukmengadakanpensidanganMajlis MesyuaratNegeni ekonandaripadacadanganparti mi. Hal mi menyebabkanParti Rakyat Bnunei menjadi manah kenanadipenmainkanoleh pihakkenajaandanmenekatelahkehilangankebebasanuntukbensuana.mmplikasmnyaialah hubunganantarapihak kenajaanbagmndadenganParti Rakyat Bnunei semakinnenggangdan tegang. Hal mi tenjadi bukanlahsemata-matadisebabkanpembatalan tanikh pensidanganMajlis MesyuanatNegeni tetapi juga kenanaketidakpuasanparti mi tenhadapdasanpembahanuanbagindadalambidangpolitik. Penasaantidak puashati PantiRakyatBnuneiyangmemuncakakhinnyamenyebabkanmeletusnyapemberontakanberdanahpada8Disember1962sebelumMajlis MesyuanatNegenidapatbersidang.

Pembenontakanpada tahun 1962 tidak mematahkancita-cita Sultan HajiOmanAli Saifuddienuntuk menenuskanperundingandengankerajaanPerseku-tuan TanahMelayu untuk menentukansyanatkemasukanBnuneike dalamMa-laysia.mni jelas menunjukkankebenanianbagindauntuk menghadapisegalanin-tangan dan cabaranpihak musuhyang sentiasamenghalangcita-cita danha-rapanbaginda.Tidak diketahuiapasebenarnyayangmendonongbagindauntukmenenuskanperundingandengankerajaanPersekutuanTanahMelayu. Perkanayangsudahjelas dannyataialah nakyat Brunei tidak mempersetujuiBnuneidi-masukkanke dalamMalaysia. mni adalahbendasarkanlaponanSuruhanjayaPu-ngutanSuaraRakyatBrunei yang diketuaioleh MenteniBesandanperkembang-an benikutnya.Selain itu, kemenanganPanti RakyatBnuneidenganbenkempen-

170


kan isu MalaysiajugatelahmeyakinkanbagindabahawarakyatBrunei sebenar-nya membangkangpendiniannya.Menteni Besanjuga tidak bersetujudenganpendinianbaginda itu, tetapi tidak pernahdinyatakankepada bagindakecualiapabiladitanyadalamperundinganakhir di London.95

SultanterusmenghantanrombongankenajaanBrunei untukmenghadmnipen-sidangantentangnancangangagasanMalaysiadi PersekutuanTanah Melayu.Sebenannya,sebagaipemimpin yang berpandanganjauh dan luas, bagindabukansahajamelihat kepentinganpolitik hanyadi peringkatdalamnegenibab-kan juga peringkatsenantau.BagindasedanbahawaBrunei penlu memikinkansoal keselamatanpolitik danipadaancamanmusuhluar, khususnyaIndonesia.

Adalah tidak benarjika dikatakanbahawasultan sangatbencita-citauntukmenjadiYang di-PentuanAgong Malaysiamakabagindabegitubenia-iahendak

memasukkanBnuneike dalamMalaysia.Yang paling pentingbagi bagindaialahkeselamatandan kemakmuran nakyat Bnunei. Baginda melihat kepentingankeselamatanmi daripadaaspektekanankuasaluan. Ancamandan Indonesiaje-las kelihatan apabilaMenteri Luarnya menjelaskanbahawaIndonesiasentiasa

menyokongrakyatKalimantanUtara (pembenontakTNKU yangdipimpin olehAzahari) untuk menghalaupenjajahBritish. Pengakuanmi amat ketaraseba-gaimanayangdijelaskanoleh Dr. Nasutionbahawa“TenteraNasionalIndonesia(TNI) akan selalu membanitu perjuangansaudara-saudarakita di KalimantanUtarauntuk kemerdekaan”.96PenglibatanIndonesiapadaawalnyaadalahakibatdanipadahubunganantarapemimpin tenteramndonesiadenganpemimpin PantiRakyat Brunei dan ditenuskandenganpenghantarangolongan pembenontakTNKU untukbenlatihdi mndonesmadengandipimpin oleh AmpuanYusof.

Memandangkansokonganmoral dankewangandan Indonesiakepadaper-juang TNKU, bagindatenpaksamengadakanhubunganyang enat denganke-najaanPensekutuanTanahMelayu demi keselamatanmasadepanpolitik Bnunei.Oleh itu, dalamsoal Malaysia,bagindabelum membuatkeputusanyangmuk-tamadmeskipunrakyat telah menolak. Di kalanganpemimpin bagindapulabanyak yang bersikapmenyokong rancangantersebut.Walau bagaimanapun,kedua-duapendinian mi tidak dapat mempenganuhipendinian bagindauntukmembuatkeputusantentanggagasanMalaysia. Menteni BesanBrunei pernahmenghadapbagindabeberapakahi untuk mengetahuipendinianbaginda yangsebenarnyadalamsoal itu.97 Jikabagindatidak berminatdenganrancanganmi,makatidak perlubagi Brunei menghantarpenwakilanke PensekutuanTanahMe-layu atausebaliknya.Tetapisayangnyabagindatidakmahumenyatakanpendini-

95 RonaldMcKie 1974.KonJ.ronrasi: TheIndonesia-MalaysiaDispute 1963—1966.Kuaia Lumpun:OUP, him.245.

96 A.H. Nasution 1987. MemenuhiPangyilan Tugas,Masa KebangkiianOrde Baru. Jil. 6, Gu-nung Agung,Jakarta,hIm. 15.

97 TemubuaidenganDatoSen PadukaHaji Mansalbin Maun.

171


an sebaliknyamenyuruhsupayawakil Brunei terusberundingdengankerajaanPersekutuanTanahMelayu.98

Kebanyakanpemimpin Brunei kecuali Menteni Besar, mempunyaisikapyangpositif terhadaprancanganMalaysia. Adaantaramerekayang menasihati

bagindasupayamenenimarancangantensebut.99Sebaliknya,bagindamenolakkenanabagindabelum mendalamidanmemahamitentangkebaikandankebu-nukan yang akanditerima oleh Brunei. Pemimpin Brunei yang begitu kagumdenganpembangunandan kemajuanyang dicapaioleh kerajaanPensekutuanTanah Melayu telah mula menenimakonsep tersebut.Ada antarapemimpinBrunei yangpro-gagasanMalaysia telah meyakinkanrakyat Brunei akanke-baikan dan faedahyangakanditenima oleh nakyatdenganpenyatuanBrunei kedaiamMalaysia.’~

Apa yang nyata ialah kebanyakanpemimpin Brunei dan pemimpin partipolitik telah mula tenpengaruhdengangagasanMalaysia kecuali Panti RakyatBrunei. Ini adalahakibatdanipadajanjiyang telah dibenikanoleh pemimpinPen-sekutuanTanah Melayu. Delegasiperwakilandan Brunei dalamJawatankuasaMSCC yangmenyokongrancanganitu dijanjikan denganjawatan yang tinggidalampentadbiranneganaBrunei.’°’Walau bagaimanapunkuatnyatekanandanpengaruhgolonganmi untuk menentukansikap dan pendinianBnunei terhadaprancanganTunkuAbdul Rahmanitu, merekatidak dapatmempengaruhipendini-an Sultan Haji OmarAu Saifuddien.Bagindanampaknyalebih yakin terhadapkeputusanataupendinianbagindasendini.

Bagi memastikannancanganMalaysiaitu berfaedahkepadaBrunei,pada31Januani 1963bagindatelahbenangkatke PersekutuanTanahMelayu untuk ben-cuti selamaduabulan dan setenusnyaberundingdengankenajaanPersekutuanTanahMelayu. Bagindabentitah,“Beta berangkatke pensekutuanmi adalahatasunusan penundingantentangkemasukannegaraBrunei yang kita cintai mi kedalamPensekutuanMalaysia.’°°2

Rundinganyangdijalankanmi dibahagikankepadaduapeningkat,iaitu run-dingan secaranasmidannundingantidak rasmi. Rundingantidak nasmidijalan-kan antara Sultan Oman Ali Saifuddien denganPerdana Menteni Malaysia,Tunku Abdul Rahmanyang benmulapada5 Februari1963 hingga7 Februani1963 di rumahAwang Alak Betatar,Kuala Lumpur.’°3Rundingansecaratidak

98 Temubual denganTDM PehinOrangKayaAmar Dinaja Dato’ Sen UtamaAwang Haji Mohd.

Jamil Al-Sufni.

99 Ibid.100 Pelita I3runei, IS Mci 1963.101 Nama-namapemimpin Bnunei yang pro-Maiaysia dan yang akan diiantik nienjadi Mentenl

Besardan Timbalan Menteni Besartidak dapat dinyatakandemi menjaganama balk meneka

yangmasihhidupdanjuga namapencenitanya.102 Pelita Brunei,6 Mac i963.103 Ranjit Singh 1976.“Brunel andThe MalaysianNegotiations”,JurnalHubunganAntarabang.va.

172


rasmi mi lebih mustahakuntuk mempenganuhipenjalanandan kelicinan pe-rundingansecananasmikenanaia merupakanrundinganyang tentutupyangbutin-butirnya tidak diketahuisamaadaoleh wakil Bnuneimahupunperwakilanke-rajaanPensekutuan.Misalnya, jawatanYangdi-PentuanAgong tidak pennahdi-

bincangkansecanarasmioleh wakil Bnunei kenanaia rnenupakansoal penibadiantarabagindadenganTunku Abdul Rahman.mi membuktikanbahawaisu ja-watanYangdi-PentuanAgong tidak begitudibincangkandalampenundinganpe-ningkat rasmi keranapersoalanmi adalahdi luar danipadakuasaahli jawatan-kuasapensidanganitu sendini.

Dalam peningkatrasmi yang henlangsungpada8 Februani 1963perwakilanBrunei diketuai oleh Menteni BesanBrunei,Dato’ Mansalbin Maun,TimbalanMenteni BesarDato’ Setia PenginanMohd. Ali bin PenginanHaji Mohd. Daud,SetiausahaKenajaanDato’ Setia PenginanHj. Mohd. Yusof bin PengiranHj.Abd. Rahim, Haji Mohd. Jamil bin PehinUdanaKhatib Hj. Umandanlain-lainlagi. ‘°~Manakalakerajaanpersekutuanpula diketuai oleh Timbalan PerdanaMenteniTun RazakdandibantuolehMenteniKewanganTanSiew Sin.

Padapeningkatawal mi, tidak dinafikanbahawaBnunei bensediamenyentaiMalaysia dengansyaratkerajaanpensekutuanakanmemenuhisyanatyang di-tentukanoleh pihakBnunei.Antanasyaratnyaialah menjaminhakkeistimewaanrakyat Brunei dan segi kemudahanekonomi dan sosial, sepentipenkhidmatankebajikanmasyanakat,penubatan,pelajanan,danpencenonangtuadanbuta.Da-lam hal mi BorneoBulletin mengatakanbahawa“The MalayanGovernmenthadgiven assuranceson this point andon other mattersrelating on theSultan’sposi-tion andtheBrunei constitution”.’°5Denganpenkataanlain, kerajaanPensekutu-an telahbersetujuuntuk membenijaminankepadaSultan Haji OmanAli Saifud-dien bahawakedudukanbagindadannegaraBnunei akan tenpelihanadan akandikanunkandalampenlembagaanPensekutuanMalaysiayangakandibentuk.’°6

Perundinganawal mi nampaknyatidak menimbulkan sebanangmasalahantanakedua-duabelah pihak. PemangkuMenteni Besan,Dato Setia PenginanHaji Ali PenginanHj. Mohd. Daudmelalui radioBnunei telahmengatakande-ngannasmibahawa“syanatuntuk BruneibergabungdalamPensekutuannampak-nyatelahdipensetujuiantanapenwakilankenajaanMalayadenganBrunei”.’°7Be-hiau juga membenitahurakyat Bnunei di daenahTutong dan Belait bahawake-istimewaanmenekatenjamin dalamperlembagaanbaru PensekutuanMalaysia,

sepertikatanya,

Kuala Lumpun:JabatanSejanah,Univensiti Malaya,1975—76, him. 26.104 Ibid.105 The BorneoBulletin, 9 Februani1963.106 UtusanMelayu,8 Februani1963.107 PenginanBahnin Pengiran Hj Abas 1976. “PeniembagaanNegaraBrunei” dalam Sari Pem-

bangunan.Bil. 3, Bhg. Penerangan,JabatanSetiausahaKerajaanBrunei,him. 5.

173


“Dalam Malaysiajanganiahpenduduk-pendudukbimbangtentangmengenakancukai pendapatanataumenaikkancukai yang ada sekarangdaiam negenimi.Janganiahkamu bimbang akan keistimewaankhas sepertigaji tua, wang ke-lebihanbagiorang-onangmengidappenyakitbatukkering dangaji butakenanakeistimewaanmi akan tetapkekal. DenganmenyertaiMalaysiatidak berertikita akan menjualnegerikepadaMalayaatauakandijajahnya.”°

8

Walau bagaimanapun,kenyataanmi bukanbermaknayang bagmndasudahmembuatkeputusanmuktamaduntuk memasukkanBrunei ke dalamMalaysia,sebabpenundingantersebutbelum lagi selesai.Pada17 Februani1963, bagindadandelegasinyasekali lagi benangkatke Kuala Lumpuruntukmengadakanrun-dingan selanjutnya,iaitu tentangpenkarakeselamatandankemakmunanneganaBrunei padamasadepan.’°9Dalamperundingankali mi, isu pentingyangmen-jadi masalahadalahsoal hasil minyak Brunei. SultanHaji OmanAli Saifuddienmahumengekalkanpenguasaanterhadappendapatandan hasil minyak Brunei.KerajaanPensekutuanpula mahumenguasaipendapatanminyak itu untuk me-nampung penlaksanaanpnojek pembangunanyang dirancangkandi peningkatnasional.Dasarmi memangtidak dipersetujuioleh Brunei, samahal dengannancanganPensekutuanBorneo yangbentujuanuntuk membantupembangunanekonomidansosialdi SarawakdanSabah.

Setengah-setengahpemimpinkenajaanBrunei danparti-pantipolitik Brunei

benanggapanbahawa bagmndatelah bersetujuuntuk memasukkanBnunei kedalamMalaysia.Oleh itu, pemimpinParti RakyatBensatuBnunei, Parti PejuangRakyat Bnunei, PensatuanKebangsaanBnunei dan Parti PengenakanRakyatBnunei membeni sokonganyang penuhterhadaprancanganin Meneka yakinbahawaMalaysiaakanmembenikemakmurandan ketentenamankepadarakyatBrunei. mni telahdijelaskanolehpemimpinPantiPejuangRakyatBnunei, AwangArshadbin Mansal bahawa,“jalan bagi menjaminkeamanandankemakmunan,dan rnembaiki tanaf ekonomi Bnunei ialah menjadi ahli dalam PensekutuanMalaysiayangakanwujud pada31 Ogostahunini”.°°

Padaumumnya,sokongankebanyakanpemimpinparti politik Brunei yangkurangfahamtentangpolitik adalahsekadanmenandakanketaatanterhadappe-menintahanSultan Haji OmanAli Saifuddiendan menganggapbahawabagindamenyokongpadadasannyarancanganMalaysiaitu. Oleh itu, merekaterpaksalah

bensikappositif juga sedangkanpadazahmnnyaadaantanamerekabenpendapatbahawakemasukanBnuneike dalamMalaysiakunangmembenimanfaatkepadarakyatBnunei.Jikaditinjau dan segiekonomi terutamanya,penyerahanhasilmi-nyak selepas10 tahunkepadakerajaanPersekutuanbenmaknaBnunei tidak lagimenikmatihasil minyaknyasendini tetapidibahagikankepadanegeni-negenilain

108 Pelita Brunei, 15 Mei 1963.109 Ibid., 6 Mci 1963.110 PelitaBrunei,20 Mac 1963.

174


yang bergabungdalam PensekutuanMalaysia. Kedudukan Bnunei dalamPen-sekutuanMalaysiajuga sama,makatidak semestinyanakyatBrunei dapatme-nikmati keistimewaanyang dibenikanoleh KenajaanBnunei. Antara keistime-waan yangdibeni oleh kenajaanBrunei ialah penkhidmatanpencumadalam bi-dangpelajanan,kesihatandan sosialtermasuktidak adacukai pendapatan.Ke-istimewaanmi mungkin akandihapuskandalamjangkapanjangapabilaBnuneimenyentaiMalaysia. Persoalannyaialah apakahBnuneidapatmengekalkanPen-lembagaanNeganaBrunei tahun 1959 dengankemasukannyake dalamgagasanMalaysia?Jawapannyakemungkinantidak, kenanadalamMalaysiakedudukanBrunei adalahsamadengannegeni-negeniyang lain yangbengabungdalamga-gasantensebut,sebagaimanaucapanTunkuAbdul RahmanketikalawatannyadiKuching bahawadalamMalaysia, kedudukanketiga-tiganyaadalahsama.Hal-hal keuntunganjangkapanjangmi tidak pennahtenlintasdalamfikiran pemimpinBrunei ketika itu. Memangtidak dinafikanadakebaikanpengabunganitu, iaitudan segi keselamatandanpertahanantetapidan segiekonomipula, pengagihanhasil dalam negeni lebih banyakmerugikandanipadamenguntungkanBnunei.Sebenarnya,setengah-setengahpemimpinBnunei sepentiMenteniBesandanrak-yat Brunei sendini masihnagu-nagudanbingungdengansoalMalaysiasebagai-mana laponan danipadapanlimen British bahawanakyat Brunei masih sukanuntuk membuatkesimpulantentanggagasanMalaysia.11’

Sebenannya,Sultan Haji OmanAli Saifuddienbercita-citabenartunut ben-sama-samadenganjiran tetanggadi SanawakdanSabahaganBnuneidapatme-nyentaiMalaysiasebagaimanatitahbaginda,

“Hasrat Beta suka memerhatiatau meiihat, ialah supayaNegeniBrunei turutbersamadenganjiran tetanggakita di SanawakdanSabahsertasaudana-saudanakita di Malayadandi Singapuna,di dalamPersekutuanMalaysia.”2

Hasnatbagindauntuk membawaBnunei ke dalam Malaysia adalahsuatuhasnatyangmemangdiingini. Tetapibagindabelum mengumumkanpendinian-nyami kepadanakyatBnunei. Sikapbagindayang begitujelas mahu menenimagagasanMalaysiaialah apabilabagindabenjanji akanmenandatanganisatupen-janjian pembentukanMalaysiayangdijangkadiadakanpadapentengahanbulanOgos1963)’~

Akhinnya dalampenundingankeduayang diadakanpada 15 Jun, baginda

telahdijemput menghadininyauntuk menentukankemasukanBnunei ke dalamMalaysia. Memandangkanpenundinganantara kedua-duabelah pihak tidakmendatangkansebarangkata sepakat,penwakilanBnunei mula berasaharapan

lii UtusanZwnan,20Mci 1963.112 Titah 1959—67Ke BawahDYMM ..., op. cit., him. 109.113 SabuliahHaji Hakip 1984/85.“Bnunei Menuju Kemerdekaan”,Latihan Ilmiah, JabatanSeja-

rah,UKM. him. 317.

175


untuk menyertai Malaysia semakin pudar. Oleh itu, Sultan Haji Oman AliSaifuddienyang selamami benminatdengannancanganMalaysiatelah meng-ubah pendiniannya.Hal mi wujud apabilasoal kewangandan hasil ekonomiBnunei ditimbulkan dalam penbincanganapabilaBnunei menyertaiMalaysia.Syanat-syaratyang dibeni oleh kenajaanpensekutuan,nampaknyakurangmeya-kinkan bagindadan sekaligusmenyebabkanbagmndamula tawarhati untukme-nundingkan kemasukanBrunei ke dalam Malaysia selepaspenundingankalikeduami.

Antara perkanayangmenyebabkanwujudnyaketidaksetujuanbagmndaten-tang syanatkemasukanBnunei ke dalam Malaysia ialah apabilakerajaanpen-sekutuanmenetapkansupayakenajaanBnunei menyumbangkansebanyak$40juta setahun kepadakerajaanPensekutuanMalaysia. Sultan Haji Oman AllSaifuddienmempensetujuipenetapantensebuttetapi bagindamahusumbangantersebutbukan merupakanufti atausesuatuyang wajib dibayar setiaptahun.Tentanghal mi bagindamenitahkanbahawa,

“Kaiau sumbangansukareia itu diganti dengan pembeniantahunan,iaitu ufti,

kerajaanBrunei seoiah-oiah di bawahtakiuk jajahanPensekutuanTanahMe-iayu.”

4

Denganpenkataanlain, sumbangankerajaanBrunei itu adalahsumbangansukareladanhadiahyang dibeni oleh neganayang terjajahkepadaneganayangmenupakanpembenianatauhadiahyang dibeni oleh neganayang terjajahkepadaneganayang menjajahnya.Sebaliknya,Tunku Abdul Rahmanmenganggapha-hawasumbangan$40juta itu adalahsumbanganyangperlu dibayanoleh Bnuneikepadakenajaanpensekutuansebagaimanayang dipensetujuioleh Singapura.

Keretakandalampenundingantensebuttelah mula wujud disebabkanpen-bezaantafsinantentangsumbangan$40juta kepadakenajaanPersekutuan.Selainitu, kerajaanPersekutuanmeminta supayasumbangan$40 juta dinaikkan ke-pada $60 juta tetapi tidak dipersetujuioleh bagmnda.Baginda menitahkanha-hawa, “Jangankan$40juta, setitik susu getahatau sebiji kelapapun betatidakmahumembenikepadaMalaysia”.”5 BagindabentitahsedemikianapabilaMen-ten Kewanganmenyuanakankedudukanhasil minyak Brunei selepass~puluhtahunBnunei menyentaiMalaysia. Mengikut setengah-setengahpendapat,Bru-nei hanyadibolehkanmenguasaihasil minyak dalammasasepuluhtahun, se-lepasitu hasil minyak akandiunuskanoleh kerajaanPensekutuanMalaysia.

Penbezaanpendapatjuga wujud tentangmasalahminyak Bnunei. Kerajaanpersekutuanbencadanguntuk “mengambil alih tenhadappenghasilanminyak

114 Temubual denganYDM PehinOnangKayaAmarDinaja Dab Seni Utama Awang Haji Mohd.Jamil Al-Sufni.

115 Ibid., Pc/itoBrunei, 19 Jun 1963.

176


selepas10 tahunBrunei menyertaiMalaysia”.’16Di sampingitu, kenajaanPense-kutuan tenusmemintaagansumbangan$40juta setahundinaikkankepada$60

juta setahun. KerajaanBrunei pula “berkeras meminta supayahasil minyakdisimpannyatenusuntuk selamanya”.”7Hal mi jelas sebagaimanatitah bagmndabahawaMalaysia hendakmengambil alih hasil minyak dan jumpaan basilminyak yang banuselepas10 tahunMalaysiadibentuk.°8Kedua-duapenmmntaanmi telah ditolak oleh Sultan Haji Oman Ali Saifuddien denganmengatakanbahawajika pensetujuantidak tencapaiBritish akanterusmengendalihal ehwalpentahananBnunei. Walaubagaimanapun,bagindaakhirnyamembuatkeputuSanbahawa jika Bnunei menyentai Malaysia, ia tidak mendapatsebanangke-untungan.Bagmndamenitahkanbahawa,

“Beta dan kerajaanteiah membuatkeputusanbahawakepentinganbagi ke-bajikanBrunei danrakyatnyatidak dapatdicapai dengankita memasukiPense-kutuan Malaysia yangdicadangkanitu pada masami.”9

KerajaanPensekutuanmembeni tempoh masa 48 jam untuk Brunei me-nimbang semulasyanat-syanatyangdisyonkanoleh kerajaanpensekutuanuntukmemasukigagasanMalaysia.Walau bagaimanapun,disebabkankesalahfahamanantanakedua-duabelahpihak, tempohyang dibeni itu telah tamattanpasebarangkeputusanmuktamad.

Sebenarnyatempoh48 jam mi merupakan“tawaranterakhin” dandikatakanbahawasultanBnunei telahdibenitahuakanmenenimakeputusandanipadaka-binet tentangsyaratkemasukanBnuneike dalam Malaysia.Walau bagaimana-pun, keputusanitu tidak disampaikankepadabaginda.Keputusanmi hanyadi-sampaikanapabilabagmndatiba di LapanganTenbangAntanabangsaSubangke-tika hendakberangkatke Bnunei. Dalam hal mi, Tunku Abdul Rahmanjuga

tidak bolehdipensalahkankeranatidak memberijawapansecepatmungkmn.Inidisebabkanmenurutsetengah-setengahsumber,Tunku Abdul Rahmantelahdi-benitahuoleh orangketigabahawajawapanitu tidakpenludikemukakankepada

bagindasebabmesyuanatakanditeruskandan belum lagi ada sebanangkepu-tusan.Bagmndaberasakecil hati kenanaTunku Abdul RahmangagalmembenisebanangjawapanwalaupunkenajaanBnunei telah mengemukakandua syanat

kemasukannyake dalamMalaysia, iaitu:

(a) Malaysiaharusmenupakansebuahpensekutuanyang dibentukdengansukanelaantananegeni-negeniTanahMelayu, Bnunei, Sabah,SarawakdanSingapuraatasdasarperundinganyangbebas.

116 Ibid.,20 Jun 1963.117 UtusanMe/ayu,19 Jun 1963.118 Tl,e MalayMail, 24 Jun 1965.119 Titah 1959—67KeBawahDYMM..., op. cit., hlm.212.

177


(b) KepentingankhasBrunei dan rakyatmestidikawal oleh sultanBruneisepenti yang telah diakui oleh kerajaanpensekutuanbeberapabulandahulu.

Mungkin kenanakerajaan persekutuantidak dapat menenimapenmintaankerajaanBnunei maka kenajaanpersekutuantidak membeni sebanangjawapankepadabaginda.Tunku Abdul Rahmanpadamasaitu berpendapatbahawaten-serahlahkepadaBnuneimenentukansamaadamahuatautidak menenimasyarat-syaratyang telahdibenikanolehpensekutuandan bukannyaBnuneiyang mem-ben syaratnyasendini. Ini jelas dengankeberangkatanTunku Abdul RahmankeKedah untuk bencuti setelahmenyelesaikanperundingan.Sultan Brunei masihdibeni tempoh48jam untukmembenikeputusan.

Setengah-setengahpendapatmengatakanbahawapihakketigayangmenye-

babka;.,~rkarami benlaku.Tujuannyaialah untuk menggagalkanperundingantersebutdanseterusnyamenghalangBrunei danipadamenyentaiMalaysia.Pihakketiga mi ialah Lord Selkirk, PesuruhjayaTinggi British; Dato’ PadukaNeilLawson danSyanikatMmnyak Shell Bnunei.’2°Tetapibagindamenolakdenganmengatakanbahawa“sesiapapunjugayang menjadisultanBrunei adalahterasnegara,dialahyangpunyaneganaBnunei,bukankenajaanBritish.”121

Oleh sebabperundingantensebuttidak mendatangkansebarangpensetujuan,pada19 Jun 1963 bagindadandelegasinyadengantengesa-gesabenangkatbahikke Bnunei. Bagindadihantandi LapanganTerbangAntarabangsaSubangolehTun Abdul Razak,Timbalan PendanaMenteni Persekutuan;Datuk Dr. msmail,Menteni Hal Ehwal Dalam Negeni; Tan Siew Sin, Menteni Kewangan;DatukHaji MuhammadNoah, SpeakerDewan Rakyat dan Encik Ghazali Shafie,SetiausahaTetapKementenianLuarNegeniyanghendakmembenisuratjawapankepadabagindatentangsyarat yang dibeni oleh Bnunei untuk menyentaiMa-laysia. Walau bagaimanapun,sunat mi tidak ditenimaoleh bagindadandele-gasinya.Suratjawapantersebuttenpaksadipos ke Bnunei. Isi kandungansunat

dalam bahasamnggenisitu mengatakanbahawa“Raja-raja PensekutuanTanahMelayudukacitatidak bersetujudi ataspembeniantahunansebanyak$40juta itu

keranatidak cukup”.’22Menteni Besar Brunei bensikapneutnal/berkecualitenhadapMalaysia. mni

jelas ketika beliau menjadi pengerusiJawatankuasaPungutan SuaraRakyatBrunei tentangcadanganMalaysia.Beliau telahdipenganuhiolehgolonganyangpro-Malaysiadi kalanganpembesarBnunei yang lain supayalaponanpungutansuanayang dihadapkepada bagindahendaklahsatu laponanyang positif. mi

120 TemubuatdenganYDM PehinOrangKayaAmar DinajaDato Seni UtamaAwang Haji Mohd.Jamil Ai-Sufri.

121 Ibid.122 SabuiiahHaji Hakip,op. cit., him. 317, danUtusanMelayu,25 Jun 1961

178


bententangandengankeadaansebenannyakeranasuanarakyat yang menentang

lebih ramai danipadasuananakyatyangmenyokongrancanganitu. Sebagaiorangyang tetappendiniandan nasionalismetulen, MenteniBesanBrunei mengambiljalan tengahtanpamemihak kepadamana-manapihak samaadasuananakyatBnunei ataupun pendinian setengah-setengahpemimpin rakyat. PendinianMenteniBesanmi bencanggahdengansikap setengah-setengahpemimpinBnuneilain yang mahu menyertaiMalaysia. Disebabkantidak adapersetujuan,makaDato Nelson,PenasihatUndang-undangBnunei telahmembuatkesimpulanha-hawaBrunei tidak penlu menyentaiMalaysia.Keputusanmi akhinnyadisampai-kan kepadaSultanHaji OmanAli Saifuddienyang masihmenunggupendapatdanipadadelegasiBrunei ketika penundinganakhin di London. Walau bagai-manapun,tidak diketahui samaadakeputusanmi mempengaruhipendinianha-gindaatautidak. TetapikeputusanmuktamattentangpendinianBrunei bukanlahmenjadi kuasapemimpinBrunei tetapibagindasendini yang mempunyaikuasa

mutlak untuk menentukandasanatauconakpemenintahandi negaraBrunei. Apasahajakenyataanatau pendinianyang diambil oleh bagmndamenupakandasarnegana.mni terbukti berdasankanpenenimaanbagmndaterhadapgagasanMalaysiasecarapenibaditelahdijadikanpendiniankenajaanneganaBrunei sendini.

Apa jugasebabnyasultanBnuneimenolakuntuk menyertaiMalaysia, faktonpenting yangpatutdiambil kira ialah tentangpengeluaranminyak Bnunei.Ke-rajaanpersekutuantelah mencadangkanaganhasil minyak Bnunei hendaklahdisenahkankepadakenajaanpensekutuanselepas10 tahun.Setiap penemuansumbenbaruminyakBnuneihendaklahdicatatdan dikina. Padadasarnya,menu-rut penjanjian antara Syanikat Minyak Shell Bnunei dengankerajaanBnunei,sumberbanu yang tidak tencatat,tetapi lanjutan atau operasimencaniminyakyang telahsediaadasebagaitambahankepadalama.Pententanganpendapatmiwujud kenanaBnunei tidak mahupenemuanbanudiambil dan dikenakancukaioleh kerajaanpensekutuan.Mengikut pengertian Bnunei, penemuanbanu mimenjadi haknyadenganalasania menupakantingkatan kerja lanjutan danipadapenghasilanminyakoleh syanikatshell.

Walau bagaimanapun,akibat danipadaketidaksetujuantentangsoal hasilminyak mi, perundinganantanasultanBnunei dengankenajaanpensekutuanme-nemui jalan buntu. Namun begitu, tidak dapatdinafikanbahawaadakemung-kinanSyanikatMinyak Shell memainkanperananuntuk menggagalkannunding-an mi keranabimbangmasalahmencanigali dan cukaiyangmungkindikenakanoleh kenajaanpersekutuanapabilaBnuneimenyentaiMalaysia.Sebenannya,apapun faktor yang menyebabkankegagalanrundingani, faktor yangpenting ia-lah sikap dan pendinian sultan Bnunei sendini yang tidak mahu hasil-mahsulBrunei dikuasai oleh kenajaanpensekutuan.Mengikutsetengah-setengahsum-her, kemungkinansoal penghasihanminyak mi tidak akan timbul ataumenjadiisu besanjika Menteni KewanganPensekutuanTanah Melayu tidak memper-soalkantentanghasil minyak Bnuneiselepas10 tahun.Bagindasebenarnyaben-

179


hati-hatidanteliti untuk menenimasyaratkemasukanBnuneike dalamMalaysia.Tujuan bagindamengikutiperundinganmi adalahuntuk mengetahuidanmen-dapatkanmaklumattentangkeuntunganBrunei apabilamenyentaiMalaysia,disampinguntukmendugapendinianpemimpinBrunei sendiri.

Isu minyak boleh dianggappentingsebagaifakton utamayangmenyehab-kankebuntuandalamperundinganantanakedua-duabelahpihak.Akibat tekanandanipadakerajaanpersekutuan,bagindanampaknyatidak berminat lagi untuk

memasukkanBnunei ke dalamMalaysiapadasaatakhinpenundinganmi. Dalamsoal mmnyak in DatoSetiaPengiranMohd. Yusof menjelaskanbahawa,

“KerajaanpersekutuanmengehadkansupayaBrunei menyenahkanhasii minyakseiepas 10 tahunpembentukanMalaysia. Dan kami tidak dapatmenenimake-mahuan itu kerana minyak adaiah satu-satunyahasil bagi negeni Bnunei, dan

jika mesti dibeni kepadapensekutuantiada apa lagi yang tinggai kepadakami.”

23

Walau bagaimanapun,adasumberyang mengatakanbahawaTunku AbduiRahman pernah membenitahubahawafaktor yang menghalangkemasukanBrunei ke dalamMalaysiaadalahsoalpenibadi sultan.’24Tunku Abdul Rahmanberpendapatdemikiankenanabeliau sendini telah menjanjikanjawatantensebutkepadabaginda.Sebenarnya,walaupunTunku Abdul Rahmantidak dapatme-

menuhi janjinya, hubunganantanamerekatidak begitu tenjejaskecuali bagindaberasakecewadenganjanji lisan TunkuAbdul Rahmanitu. Sehagaiorangyangherpendiniantegas,bagindatetap berpegangpadajanji sebagaimanakata pe-patahMelayu “kata itu hendaklahdikota”. PenolakanBrunei mi tidak begitumemburukkanhubunganantarakedua-duabuah negarakenanabagindapernahmengatakanbahawawalaupunBrunei mengambilkeputusantidak menyentaiMalaysiapadatahun 1963 tetapi kita masihmempunyaihubunganpersahabatandanmuhibah.’25Bagindasendini telah melawatTunku Abdul Rahmanyangse-dang dirawatdi Hospital London selepasBnuneimenolak nancanganMalaysia.Tunku Abdul RahmanmengatakanbahawasultanBrunei bensimpatikepadanyaketika beliau dirawatdi HospitalLondon. Walau bagaimanapun,bagindatidakmenyebut tentangrancanganBrunei untuk menyentai Malaysia.’26 Hubungan

persahabatanjuga bentambaherat antanabagindadengansultan-sultandi TanahMelayu.

Olehitu, soalpentingbagi bagindaadalahjanji,bukannyajawatanYang di-PentuanAgong.Sikapmementingkandin tidak terdapatpadadin baginda,yangpenting adalahnasibdanmasadepanneganaBnunei. Bagindasebenarnyatidak

123 Pc/ira Brunei,1963.124 Sahuiiahbin Haji Hakip, op. cit., him. 34.

125 TheMalay Mail, 27 Ogos1965.126 Ibid., 19 Ogos 1965.

180


pernahbencita-citauntuk menjawatjawatan tensebut.Sebagaiorang yang me-mentingkan hal nakyatdan negana,bagindatidak bensetujuuntuk mengajukanhal itu kepadaMajhis Raja-rajaMelayu untukmendapatkanjawapannya.

Walau bagaimanapun,jika Tunku Abdul Rahmanjujur dan ikhlas terhadapjanjinya,kemungkmnanpensoalanYang di-PentuanAgong mi tidak akantimbul.BagindabenpendapatbahawakenanagagasanMalaysiaadalahsesuatuyangbarumakapenlembagaantentangpemilihansultanyangakanmenjawatjawatanYangdi-PentuanAgongjugahanusdiperbahanui.’27

Oleh itu, jelaslahbahawapenundinganakhin mi gagaluntuk mencanikatasepakat.SultanHaji OmanAli Saifuddientelah membuatkeputusanyang muk-tamadbahawasetakatmi Brunei tidak benminatuntuk mengikutrancanganMa-laysia. Walaupunbegitu, kerajaanpensekutuanmasih menaruhhanapandanmembukapintu penundinganuntuk membolehkanBnunei menyentaiMalaysia.Tunku Abdul Rahmandenganjelas mengatakanbahawapintuuntuk bergabungdenganMalaysiatidak ditutup. Malah PerlembagaanPersekutuantelahmenye-diakansatu kenyataanyang membolehkannegana-negaralain untuk menyertaiMalaysia.

SultanHaji OmanAim Saifuddienjelas berpenananuntuk menentukananahyang akandituju oleh Bnunei. Ini merupakanbukti tentangkebenkesananPer-lernbagaanNegaraBnunei tahun 1959 untuk mengukuhdan menguatkanlagikuasasultansebagaipemenintahneganaBrunei yangmutlak. Pihak British sen-din tidak dapatmempenganuhiataucampuntangandalamunusanhal ehwalda-lam negeni,khusuSnyatentangmasadepanpolitik negaraBnunei. Bagindajugaseolah-olahmempunyaikuasadalamsoal-soaldasanluar negana,kenanadalam

soal rancanganMalaysia,bagindaturutmehibatkandin secanalangsungdanher-penananaktif. Ketegasandan keyakinanhagindamenenimadan kemudiannyamenolak kemasukanBnunei ke dalam Malaysia menupakankejayaanpolitikrakyat dannegaraBnunei padamasadepan.Walau bagaimanapun,denganke-putusanpenolakanmi bukanlahhenmaknabahawajika Bnunei masukMalaysiaBnunei tidak mendapatsebanangkeuntungan.Memangtidak dinafikan bahawaBnunei akan mendapatpembangunanekonomi dan sosial yang pesatdenganbantuan kenajaan pensekutuan.Dan segi politik, Brunei tidak lagi bennaungdenganBritish untuk benlmndungdanipadaancamankuasaluaryangmempunyainiat jahat tenhadapBnunei. Hal mi memangdisedanioleh bagmndasebabfaktoninilah yang menyebabkanbaginda tentarik dengan nancanganTunku AbdulRahmanmi padapeningkatawal. Bagindamempunyaikuasauntuk menentukandan menjalankandasanbagindasendini samaadadalamnegeniatauluarnegana.PerlembagaanNegaraBnunei tahun1959 telahmenguatkankedudukanbaginda

127 Temu bual denganYDM PehinOrang Kaya Amar Dinaja Dato Sen UtamaAwang Haji Mohd.

Jamil Al-Sufni.

181


sebagaipemegangkuasamutlak di neganaBnunei, meskipunwujudnya suararakyatdalamMajlis MesyuanatNegenidanMajlis MesyuaratDaerah.

Ini adalahkemenangandalampenjuanganbagmndauntuk menentukanben-tuk masadepanpohitik Bnunei. Cabananutamayang bagindahadapi ialah dan-padanakyatbagindasendinikhususnyaPanti RakyatBnunei.Panti mi mene’itangpemenintahanbagindasejakpenubuhannyapadatahun1957. Penentanganpantimi yangutamaialah tentangisu penlembagaanyangdianggaptidak demoknasidankemudianisu Malaysia.Tujuan bagindatidak menolakdengantergesa-gesanancanganMalaysiaadalahuntuk meneliti danmengkaji nancanganmi denganmendalamsamaada ia membenifaedah atau sebaliknyakepadarakyat danneganaBnunei. Ketabahandankebenanianbagindauntuk menenimarancanganmi menupakankejayaanpolitik yang nyataapabilabagindadapatmenghadapitentanganyang kuat danipadarakyat bagindasendini akibat dipengaruhiolehPanti RakyatBrunei.Penentanganmi jelas apabilaParti RakyatBnunei menangdalampilihan nayaumumtahun1962danbenlakunyapembenontakanpadabulanDisemben 1962. Walau bagaimanapun,kedua-duaancamanmi tetap tidakmenghalangcita-cita baginda untuk terus benundingdengankenajaanpense-kutuanbagi mendapatsyarattentangkemasukanBnuneike dalamMalaysia. mnmhermaknabahawabagmndaadalah sultanyang benpendmniantegasyang kepu-tusannya tidak dapatdipengaruhi atau disangkal oleh onang lain. Hanuslahdiketahuibahawakeputusanawal bagindamenenimarancanganMalaysiabukanmerupakankeputusannasmiyang mewakili negaraBrunei tetapikeputusanpen-badi bagindasendini.Tetapimemandangkanbahawabagindaadalahsultandanpemegangkuasamutlak negaraBnunei maka keputusanmi dianggapsebagaikeputusannegaraBrunei.Keputusanbagindami jugadisokongoleh kebanyakanpemimpinBnunei.Denganpenkataanlain, apasahajakenyataanyangdibuatolehbagmndaadalahpenintahyang mesti diikuti oleh kenajaanBnunei tanpapesoalan.Semuakeputusanyang diambil oleh bagindamenggambarkantentangsikapketegasanbaginda. mni jelas bendasankanpenistiwapenundinganakhir tentangMalaysiayangdiadakandi Kuala Lumpunpadabulan Jun tahun 1963. Dalampenistiwatempoh48 jam dibeni kepadadelegasiBnunei,bagmndatelahrnembuatkeputusantidak lagi mahu datangke Kuala Lumpun untuk benundingtentangMalaysiapadamasaakandatangkecualiadaunusanyang lain.’28

Bagindajugatidak mahubenganjakdengankeputusanyang bagindaambil,sepentibagmndamenolak isu Malaysia padabulan Jun 1963. Padabulan Julai1963,dalamsatujamuanmakanmalamyangdibenikanoleh Harold MacMillan,Pendana Menteni British di London, bagmnda dinasihatkan oleh HaroldMacMillan untuk memasukkanBnunei ke dalam Malaysia tetapi bagmnda

128 TemubualdenganYDM PehinOrangKayaAmar Diraja Dato’ SenUtamaAwang 1-laji Mohd.JamilAl-Sufri.

182


menolak. Baginda niembeni alasan bahawaBrunei tidak mendapathanyakfaedahdan manfaatdanipadarancanganin Sekinanyabagindapemimpinyangtidak herpendiniantegaSdan berani, hagindatentu bersetujudenganpendapatrakyatbagindayangmenentanggagasanMalaysiapadapeningkatawal rancang-an tensebut, apatahlagi denganbenlakunyapemberontakanpada tahun 1962.Walau bagaimanapun,kenanabagindayakmn dan percayaterhadapcaranya,ha-gindatetap memperjuangkannyasehinggamengetahuitentangbaik danburuk-nyaBruneimenyertaiMalaysia.Setelahbagindaberpuashati dan yakin hahawagagasanitu tidak bersesuaianuntuk Bnunei maka barulah bagindamembuatkeputusanyangmuktamad.Jikabagindamenenimasahajapendapatrakyattanpamembuatsebarangpenelitiandan kajian yangmendalam,kemungkinantimbulpentanyaanbelum dapatdijawab sehinggahan in iaitu mengapaBrunei meno-lak rancangantensebut.Denganpenolakanmi, bagindamungkin dianggapseha-gai pemimpinyang tidak benpandanganjauh danmempunyaiwawasanyang ten-

had.Oleh itu, sudahtentu adapihakyang menyalahkanbagindakeranabersikapdemikian,khususnyagenerasiyangterkemudianyang tidak mengetahuiapakahkebunukannyaBnunei menyertaiMalaysia. Tetapi disebabkansikap bagindayang bijak dan pintan,pensoalanmi tidak timbul kenanajawapanBnunei tidakmahumenyertaiMalaysiatelahdiketahui.

Bagindafikin mungkin banyakpersoalanyang akandihadapi oleh BruneisekiranyaBrunei menyertaiMalaysia, terutamanyatentangkedudukanbagindasebagaipemenintahyangmutlak mengikutPerlembagaanNegaraBrunei tahun1959. Apakah kedudukanmi dapatdikekalkandalam gagasanMalaysia? Se-kiranya kedudukanmi dikekalkan,apakahia tidak bertentangandengankonsepdemokrasiberparlimenyang diamalkandi Malaysia. KeputusanBnunei tidakturut sertadalamPensekutuanMalaysia mi adalahlahin danipadahati bagindasendini.Keputusanmi bukandatangdanipadamana-manapihaksamaadarakyatBnunei, Parti Rakyat Brunei, kerajaanBritish ataupunSyanikat Minyak ShellBrunei. Oleh itu, semuahal benkaitandenganpolitik Brunei di sekitar tahun1960-an adalah bergantung dan ditentukan oleh Sultan Haji Oman AliSaifuddien.

183

BAB6PEMBERONTAKAN BRUNEI 1962

Bab mi akan membincangkankemuncakpergolakanpolitik di Brunei yangberlaku pada bulan Disember 1962. Tercetusnyapemberontakanmi adalahgambaranakanwujudnyatentanganrakyat Brunei sendiri terhadappemerintahBrunei, Sultan Haji Omar All Saifuddien.Bagindamenganggappemberontakmisebagaipenderhakayang cubamenggulingkerajaanBrunei. Oleh itu, bab miakan meneliti secara mendalam sejauh mana kebenarananggapanbagindabahawarakyat Brunei menderhakaataupunmemberontakdengantujuan untukmenggulingkepimpinanbagindasebagaisultanyangberdaulatdi negaraBrunel.Akhir sekali, bab mi akan menganalisiskesanpemberontakanterhadapcorakpemerintahanSultan Haji Omar All Saifuddien termasukdasar luar bagindaterhadapnegara-negarajiran danjuga British selepasperistiwapemberontakansehinggabagindaturun takhtapada tahun 1967. Tujuan pemberontakanyangdilancarkanoleh Parti Rakyat Brunei adalahuntuk mewujudkankerajaanbaruyangdikenali sebagaiNegaraKesatuanKalimantanUtara(NKKU) yangterdiridaripadaSabah,SarawakdanBrunei. Kerajaanbaru mi akan rnengubahsisternpemerintahanlamayangmerekaanggaptidak demokratik.

Walau bagaimanapun,Sultan Haji Omar Au Saifuddienmenganggapper-buatanmemberontakyang didalangi oleh TenteraNasional Kalimantan Utaraadalahbertujuanuntuk merampaskerajaanBrunei. mi jelas sebagairnanatitahbagmda,

padamasami keadaantelah hampir-hampirpulih kembali dalam manapenderhaka-penderhakayanghendakmerampaskuasaKerajaanBetadanmen-cuba hendakmengancamJiwa Beta dankeselamatanBeta itu, telah tidak di-izinkanolehTuhankeranafiat merekayangjahat itu.”

Tuduhanpenderhakaanitu merupakanpandanganbagindadenganmemberi

I Titah 1959—67Ke Bawah DYMM ..., ~ip~cit., hIm. 155.

184

PEMBERONTAKAN BRUNEI 1962

alasanbahawagolonganpemberontakcubamenggulingdanmerampaskerajaan

yang dipimpin oleh baginda.Tetapi tujuan Parti Rakyat Brunei memberontakadalahjuga untuk membuatperubahanbarudalamsistempemerintahannegaraBrunei melalui penubuhanNKKU. Parti RakyatBrunei tidak akanmengguling-kan baginda.Bagindaakan tetap kekal menjadi sultan Brunei dengangelaranSen Mahkota.Berdasarkantujuan mi, Parti RakyatBrunei beranggapanbahawaperbuatanmerekabukanlahmenderhakatetapi mahumendokongpemerintahanbagincla denganmemodensistem pentadbiranselarasdengandasardemokrasimoden.

MatlamatperjuanganParti Rakyat Brunei ialah untuk mendirikanNKKU.mi dijelaskanoleh A.M. Azahari ketika pertemuannyadenganTunku AbdulRahman,PerdanaMenteriPersekutuanTanahMelayupada9 April 1962. DalamkertascadanganNKKU, beliau mengatakanbahawa“Duli Yang Mulia SultanBrunei akan menjadi ketua negarabagi NKKU, iaitu Sabah, SarawakdanBrunei”.2

Mengikut rancanganawal Parti RakyatBrunei, pelancaranpemberontakanadalah “untuk menculik Sultan dan kemudian memaksabaginda menanda-tanganipengisytiharankemerdekaantiga wilayah” kemudianA.M. Azahariakan

menjadiPerdanaMenteri, Menteri PertahanandanMenteri Luar Negeri.3 Olehitu, Tunku Abdul Rahmanmenjelaskanbahawapemberontakanitu sebenarnyabukanhanyamenentanggagasanMalaysiatetapijuga menentangbaginda.4Se-kiranyaA.M. Azahari hanyamahumenentanggagasanMalaysia, beliaubolehberbuatsedemikianmelalui Majlis MesyuaratNegeri keranaParti RakyatBru-nei mempunyaisuaramajoriti. Denganperkataanlain, Tunku Abdul Rahman

berpendapatbahawamatlamatpemberontakanA.M. Azahari bukanlahsetakatbertujuanmenggulingkansultan tetapi juga menggulingkankerajaanPerseku-tuan TanahMelayu, iaitu melalui penentanganmerekaterhadapgagasanMalay-sia.5KenyataanTunku Abdul Rahmanmi menggambarkanbahawakewujudanpemberontakanbukan sahajamenentangpemerintahanSultan Haji Omar AliSaifuddien tetapi juga menentangkerajaanPersekutuanTanah Melayu. Bagisetengah-setengahpemberontak,tujuan utamamerekamengangkatsenjataada-lah untuk menghalangniat Sultan Haji Omar Ali Saifuddien memasukkanBrunei ke dalamMalaysia.Pemberontakberpendapatbahawatitah bagindayangmengatakanbahawakerajaanBrunei menerimapadadasarnyarancanganMa-laysiaitu merupakankeputusanmuktamadyangakanmenyatukanBrunei dalam

Malaysia.SultanHaji Omar Ali Saifuddienpula beranggapanbahawafaktor Malaysia

2 AhmadyHassan,Ke,nanaAzahari,Alor Setar:UnitedDevelopmentCooperation,him. II.3 The StraitsTi,nes,12 Disember1962.4 Ibid.5 TheTimes,2 Januari1963.

185


bukanperkarapenting yang menyebabkanmc~tusnyapemberontakanitu. midisebabkankeputusanbelum pun diambil samaada Brunei akanmasuk atautidakdalamMalaysia.6

A.M. Azahari berpendapatbahawapemberontakanyang dilancarkan itudilakukan oleh rakyatBrunei sendiri “yang cintakan kebebasan”.7Beliau jugamendakwabahawasultanBrunei menyokongnegarabarnitu dan“mengibarkansendiri benderaNegaraKesatuanKalimantanUtara”~8

Matlamat penubuhanNKKU mi jelas berdasarkanUndang-undangDasarSementaraNegaraKesatuanKalimantanUtara. Dasarmi membuktikanbahawaA.M. Azahari mahumerebutkuasamemerintahnegaraBrunei daripadaSultanHaji Omar Au Saifuddiendan pihak British yang berkuasadalam hal ehwal

keselamatandanluar negara.Perkarami dapatdilaksanakanmelalui kewujudanjawatanPerdanaMenteri dalamnegarabaruitu. Mengikut dasarNKKU, kuasatertinggi terletakdi tanganPerdanaMenteri.

Kedudukansultandalamnegarabarumi hanyasebagaisimbol bagi menge-kalkan kewujudan pemerintahanbersultan. Sultan akandigelar sebagai SenMahkotaNegara. Kuasa PerdanaMenteri lebih tinggi daripadaSen MahkotaNegaramalahPerdanaMenteri bolehmenasihatkansultan.Sen MahkotaNegarahanyaberkuasadalambidangadatistiadat dan keagamaan.Hal-hal lain sepertiperundangan,ketenteraan,hubunganluardanmajlis mesyuaratadalahdi tanganPerdanaMenteri. Oleh itu, disebabkanDasarUndang-undangSementaraNKKUdibuat oleh A.M. Azahari sendiri makatidak hairanjika kuasatertinggi dalambakalpemerintahannegaraNKKU tertumpukepadaPerdanaMenteri. mi dise-babkankewujudanbakalnegaraNKKU adalahmengikut aspirasidankehendakpemimpinParti RakyatBrunei tanpamemikirkanmasadepannegaradanrakyatBrunei. Azahari akanmempunyaikuasamutlak sebagaiPerdanaMenteri clanpemimpin tertinggi NKKU seperti yang dinyatakan dalam Bab II Fasal 4Undang-undangDasar Sementarayang menyebut NKKU bahawa“PerdanaMenteri Negara Kalimantan Utara memegang kuasa pemerintah menurutundang-undangdasar”.9

Denganpemberontakanin Parti RakyatBrunei dapatmemaksaSultan HajiOmarAu SaifuddienuntukmenerimakewujudanNKKU. PerdanaMenteriPTMmengatakanbahawa“pemberontakanbertujuanhendakmelarikan sultan danmemaksabagindasupayamenandatanganisuatupengisytiharanyangmemberikemerdekaankepadaketiga-tigabuah wilayah itu. A.M. Azahari akanmenjadiPerdanaMenteri, Menteri PertahanandanMenteri LuarNegeri.’°Penentangan

6 Berila Harlan, 15 Disember1962.7 Ibid., 10 Disember1962.8 Ibid.9 Undang-undangSementaraNKKUtahun /962. (Salmantersimpanpadapenulis).

10 AhmadyHassan,KemanaAzahari,him. 27.

186


terhadapgagasanMalaysialahir hanyakeranaia bertentangandengancita-citaA.M. Azahari untuk melahirkanNKKU. Parti RakyatBrunei beranggapanba-hawa dengangagasanMalaysia sahajaia dapatmempengaruhirakyat Bruneiuntuk memberontak.Tanpa isu mi sukar untuk Parti Rakyat Brunei mendapatsokongandaripadarakyat Brunei. Penubuhantiga buahwilayah mi juga sekaligus dapatmenghalangkemasukanSabahdan Sarawakkeranaada antarapen-duduknyayang rela bersatudenganBrunei daripadaMalaysia.” Oleh itu, adaantarapendudukdi kedua-duawilayah mi mengangkatsenjatamenyokongpem-berontakanpadabulanDisember1962.

Walau bagaimanapun,rancanganmi hanyaangan-anganA.M. Azahari ke-ranatidak kesemuarakyat SabahdanSarawakataupunpendudukBrunei khu-susnyaahli Parti Rakyat Brunei sendiri yang menyokongperjuanganA.M.Azahari untuk menubuhkanNegaraKesatuanKalimantanUtara. Sokonganrak-yat daripadatiga wilayah mi kepadaParti RakyatBrunei adalahsekadaruntukmenentanggagasanMalaysia. Penentanganmi juga selarasdenganpendirianparti mi. Satu lagi alasansebabpenentanganParti RakyatBrunei terhadapga-gasanMalaysiaadalahkeranamencabarcita-citaA.M. Azahariuntuk menyatu-kan wilayahdi BorneoUtarabagipenubuhanNKKU danA.M. Azaharibercita-cita besarmenjadiPresidenBorneoUtarajtu.’2 Di sampingmenumpaskanke-rajaanBrunei dan menggantikandengankerajaanbaru, A.M. Azahari berpen-

dapatbahawagagasanMalaysiatidak dapatmenghalangperkembangankomu-nis.’3 Oleh sebab itu, Parti Rakyat Brunei menentangpendirian Sultan HajiOmar Ali Saifuddienyang menerimagagasanMalaysia. KebimbanganA.M.Azahari terhadapgagasanMalaysiami jelas sebagaimanakatanya,

“Kita tidak dapatmenerimahujahnya(Tunku Abdul Rahman)keranajumlahanaknegeriMalaysialebih kira-kira 350000orangsahajadaripadakaumasing,umpamanyaCina. Menurutasasdemokrasiberparlimenanak-anaknegeri tidakboleh menguasaikerajaanlebih daripada5 tahun, keranadalam sedikit masasahajakelebihanbilanganmerekasebanyak350000 akandiatasi oleh orangasingumpamanyaCina.”4

AlasanA.M. Azahari mi tidak dapatditerimakeranaadakahA.M. Azaharisendiri mampu untuk mengatasimasalahmi melalui penubuhanNKKU. Se-bagaimanayang diketahui, kaum Cina juga merupakankaum yang ramai diSarawak dan sebilangandaripadamereka dipengaruhi oleh komunis. PartiRakyatBrunei sendiri telahdipengaruhidanmembuatperhubunganyang rapat

11 Temu bual dengan seorangpemimpin BarisanPemudaLawas,Country Park Hotel, BandarLawas, 1990. (Namanyadirahsiakan).

12 BeritaHarian, 25 Disember1965.13 Ibid., 22 November1962.14 Ibid.

187


dengangolongankornunis di SarawakdanSingapura.Contohnya,AM. Azaharitelah berjaya berhubungdengangolongan pejuang kin yang prokomunis diSingapura(secaratidak Iangsungdaripadakakitangan komunis). Beliau telahdapat mengetahuitentang cara dan muslihat komunis melancarkangerakanuntuk menumbangkansebuahkerajaanyang sah. Pihak komunis juga menye-laraskanwaktu pergerakankomunis di Brunei denganpergerakankomunis diSarawak.’5

Oleh itu, jelaslahbahawaAM. Azahari hanyatahu berkatatetapitidak da-patmerancangdenganterperinciuntukjangkamasapanjang.mni terbukti apabilaTunku Abdul Rahmanbertanyaapakah persediaanbeliau untuk menghadapiancarnankomunis di Borneo apabilamenubuhkanNKKU. A.M. Azahari hanyaberdiam din tanpa sebarangjawapan terhadappersoalan mi.’6 KemungkinanA.M. Azahari mempunyaifiat yang baik untuk menubuhkanNKKU bagi masadepanpolitik Brunei tetapi caraperlaksanaannyatidak praktikal. Beliau “ter-larnpaubercita-citatinggi, angan-angannyajugatinggi mengawan,pendiriannya

tidak tetap, tidak jujur untuk menghadapitanggungjawab”.’7mi menyebabkanrancangannyagagal mencapaimatlarnatyang telah ditetapkan.KegagalanmimenyebabkanSultan Haji OmarAll SaifuddienberpendapatbahawapenjuanganA.M. Azahari itu sia-siasahajaI~~dan menuduhnyasebagaiketuapenderhaka’9yangmahumenggulingkerajaanBrunei.

Untuk menafikantuduhanitu, A.M. Azahari telah membuatkenyataanba-hawagerakanmerampaskuasayang merekalancarkanitu adalahkeranake-mahuanbagindasendini untuk menjadi ketuanegarayang terdiri daripadatigawilayah BorneoUtara.2°KenyataanA.M. Azahari mi yangmendakwabahawasultanBruneiberadadi pihakmerekahanyamerupakanmuslihatpemimpinpartimi untuk mendapatsokongandanipadarakyat Brunei.2’ Berita sokonganter-hadap bagmnda mi menyebabkan rakyat Brunei tertipu sebagaimanatitahbaginda,

“Rakyat Beta banyakyang tertipu, sebagaimanayang manaBeta percayadanBeta telah mengetahui,dahl yang sampaike pengetahuanBeta bahawarakyatBeta telah tertipu oleh pujuk rayu dan tipu muslihat dan dipaksa oleh pe-mimpin-pemimpin PRB untuk menderhaka... denganmengatakanbahawaten-terami dapatsokongandaripadaBeta. mi adalahsemata-matapalsubelaka.”22

IS AhmadyHassan,KemanaAzahari,op. cit., him. 21.16 Ibid.

7 Ibid., hIm. ii.IS Tital, 1959—1967KeBawu/,DYMM ..., op. cit., him. 156.9 Ibid., hln,. 152.

20 Ibid.,hIm. 152.2i Ibid.. him, IS.22 Titah 1957—67Ke BuwahDYMM ..., op. cit.. hIm. 156.

188

PEMBERONTAKAN BRUNEL 1962

Beritapalsu mi bukansahajamenyebabkanrakyatBrunei terpedaya,bahkanAhli ParlimenBuruh British telah menuduhbahawabagindatelah menyokongpemberontakantersebutdengantujuan menjadipemimpinNKKU. Walaubagai-manapun,bagmndamenafikantuduhanyang dibuat oleh British. PengarahPene-ranganBrunei, PengiranYusuf bin PengiranHaji Abd. Rahim telahmenerang-kan bahawasekiranyabagindamenyokongpemberontakantersebut,kemung-kinan bagindatidak mengirim kawat kepadaPesuruhjayaTinggi British bagiAsia Tenggaradi Singapurauntuk menumpaskanpemberontakantersebutpada8 Disember1962.

Ada kemungkinantuduhanmi hanyadibuat-buatoleh British untuk menu-tup kesalahanmerekayang mempunyairancanganyang tersendiridalampem-berontakanitu. Denganperkataanlain, British mungkin telah melibatkan dinsecaratidak langsungdalam pelancaranpemberontakanmenentangkerajaanBrunei bagi tujuan politik danekonomi. Perkarami dapatdibuktikanberdasar-kanperistiwayangberlakusebelumpemberontakanitu.

Tunku Abdul Rahmantelah menyampaikanberita tentangkewujudan ke-giatanbawahtanahyangdiselenggarakanoleh Parti RakyatBrunei kepadaPe-suruhjayaAgung British bagi Asia Tenggaradan menyebabkanLord Selkirkberkunjungke Brunei pada6 Disember1962 danberangkatpulangke Singapurapadahan yangberikutnya.Walau bagaimanapun,Lord Selkirk nampaknyatidakbegitu menghiraukanberita tersebut.Beliau menganggaphalmi sebagaiperkarabiasadenganberkata,“merasapuashati tentangkeadaandi Brunei,sebabnyaSe-muanyadalamkeadaanbaik”.23 SikapLord Selkirk mi seolah-olahmembiarkan

sahajaParti RakyatBrunei melakukanpemberontakantersebuttanpamelakukansebarangpersediaandan persiapanuntuk menghalangnya.Jadi, jelas bahawaBritish membiarkanparti mi memberontakdengantujuan supayaSultan HajiOmar Ali SaifuddienberadadalamkeadaanketakutandanseterusnyamemintapenlmndungandanipadaBritish. Pihak British hanyaakanmembebaskanBruneiapabilaSultan Bruneibenar-benaryakinuntukmemenintahBrunei.

Denganperkataanlain, pemberontakanParti RakyatBrunei telahdiperalat-kan oleh British untuk kepentinganpolitik danekonominyadalamjangkamasapanjangdi Brunei. Oleh itu, pemberontakanmi adalahsatuprovokasiBritish de-nganjangkaanbahawasetelahianyaberlaku,sultanBrunei akanterusmeminta

perlindungannya,dan kedua, sebagaitaktik untuk menghapuskankuasa danpengaruhparti mi melalui tindakantentera.

Denganmembiarkanpemberontakanberlaku,British yakin.dapatterus ber-tapak lebih lama di wilayahyang kayadenganminyak itu. MenerusiprovokasiterhadapkegiatanParti Rakyat Brunei dan membenarkanTNKU~mengadakanpersediaan,British sebenarnyamemasangperangkapsupayakekacauanwujud

23 TheStraits Times,12 Disember1962.

189


di Brunei. Peluangmi akan digunakanoleh British untuk membawatenteraBritish ke Bnunei dan seterusnyamemberi kedudukan baru kepada LondonuntukmengelakkankemasukanBrunei ke dalamMalaysia.24

Sekiranya pemberontakanmi bukan hendak digunakansebagaialasan,pihak British tentu akanmengambiltindakanyang seniusterhadappergerakan

TenteraNasionalKalimantanUtara (TNKU) yang memangdiketahui terlebihawal sebelumtercetusnyapemberontakanpada8 Disember1962. Penyiasatanawal membuktikanbahawapihakBritish telahmenjumpai35 pakaianseragamTenteraNasionalKalimantanUtaradanjugadokumenpergerakanbawah tanahmereka.25Padaawal bulanDisembertahun 1962, pihak berkuasaBritish telahmenangkapbeberapaorang yangdisyaki terlibat dengankegiatanTenteraNa-sional KalimantanUtana.Padahan Jumaat7 Disember1962, pihakpolis Miritelahmengesahkanbahawapemberontakanakanbermulapadapukul 2.00 pagipada han esoknya.Pihak British telah membuat tindakan dan persiapan didaerahMini dan Sarawaktetapi tidak ada tindakan di Brunei. PesuruhjayaTinggi British bagi Asia Tenggaratidak menghantarterlebih awal pasukanke-selamatanke Brunei untuk menggelakkanpenistiwami tapi sebaliknyabeliaumengatakanbahawaBrunei dalamkeadaanbaik sahaja.

Oleh itu, nyatalahbahawapembenontakanmi jugameletuskeranaadanyaprovokasi British. Pemimpin Parti Rakyat Brunei seperti Zaini Haji Ahmad,YassinAffendy, JaisAbas26dan A.M. Azahani27telah mengakuikenyataanmi.Dato MarsalMaun sendini mengakuibahawapemberontakanparti mi memangtelahdirancanguntuk mengekalkankuasanyadi Bnunei2t bagi menjagakepen-tingannyaterutamapengeluaranminyak.29 Selepaspemberontakanitu, Britishyakin merekaboleh mengekalkankuasadan tenteranyadi Brunei. Sultan Haji

Omar Ali Saifuddienpula akan,terus memerlukankehadiranBritish di Bruneisupayapemberontakankali keduauntuk menentangkerajaanBrunei dapatdi-halang.3°

Pemberontakanmi merupakanprovokasi British yang kedua. PnovokasiBritish yang pertamaialah rancanganMalaysia. Tanpa rancanganMalaysia,Parti RakyatBrunei pasti tidak mempunyaialasanuntukmembenontak.Oleh itu,British sengajamenyemarakkanapi kemarahanparti mi terhadappemenintahanbagindadenganmenasihatkansupayasultanmemasukkanBrunei ke dalamMa-

24 MuhammadAtm Bakar, ‘Politik Brunei Menjelang PenubuhanMalaysia”, Jurnal Persatuan

SejarahMalaysia,Bit. 10, hIm. 137.25 BorneoBulletin, 29 Disember1962.26 TemubualdenganYang Mulia Dato Marsalbin Maun.27 Temubual denganAM. Azahanidi Selangor,1990.28 Temubual denganYangMulia Dab Marsalbin Maun.29 MuhammadAbu Bakar,op. cit., him. 126.30 TheBorneoBulletin, 22 Disember1962.

190


laysia. Tetapi padapraktisnya,British berharapsupayaBrunei terkeluandan-padarancanganitu. Tipu muslihat British mi tenbukti ketikapenundinganakhirtentangMalaysiadiadakandi London padatahun 1963. Menunut setengah-se-

tengah sumber,pada saat akhin untuk menandatanganirancanganMalaysia,Sultan Haji Omar Ali Saifuddienmemintapendapatahli delegasiBnunei samaadabersetujumenyertai Malaysiaatausebaliknya.Dalampengundianitu, lebihbanyakahli yangbersetujusupayaBnunei menyentaiMalaysia.3’PenasihatKe-wanganBnunei, Dato Neil Lawsontelah membuatkesimpulanbahawaBnuneitidak perlu menyentaiMalaysia kenanatidak tendapatkata sepakatantanaahlirombonganBrunei.32Sepatutnya,Dato Neil Lawsonmembuatkeputusanmeng-ikut undi yang terbanyak,walaupunkeputusanmi tidak begitu penting untukmenentukanpendirianbagindaterhadapgagasanMalaysia.

Sikap pro-Malaysiayang ditonjol-tonjolkan denganmenasihatkanBnuneisupaya menyertai Malaysia hanyalah sebagai taktik untuk membangkitkankemarahanParti RakyatBrunei tenhadapkenajaanBrunei danakhirnya tercetuspemberontakan.Dengankeadaanpolitik yang tidak stabil, British dapatbertin-dakdenganmenggunakantenterasepertiyang dinyatakandalamPerjanjianNe-garaBrunei 1959yang termaktubdalamPerlembagaan1959.~~

mi jelas menunjukkanbahawapemberontakanDisember 1962 bukan se-takat untuk menentangpemerintahanbagindatetapijuga menentanggagasanMalaysia.Tapi bagi Parti Rakyat Brunei, yangpenting ialah penubuhanNKKUyangmerdeka.Sayangnya,perjuanganParti RakyatBrunei mi telahdiperalatkanoleh British untukmengekalkankuasamereka.

Oleh itu, tidak hainanlahjika dalampemberontakanitu tidak banyakrakyatBritish yang menjadi mangsapemberontak,tetapi lebih namai rakyat Bruneiyangdibunuholeh bangsanyasendiri.Misalnya,Outram,Ketua Polis Bnunei te-lah ditangkapdanditawanoleh pemberontaktetapibeliautidak diapa-apakan.34

Walau bagaimanapun,pensoalansamaadaParti RakyatBrunei dipenalatkanatautidak bukanlahmenjadiperkanapenting.Tujuan utamaParti RakyatBruneiadalahuntuk menubuhkanNKKU dan secaralangsungmengekalkanpemenin-tahanbersultanbendasankandemoknasiberpanlimen.Dasarmi lebih sesuaide-ngan kehendakdan kemahuanrakyat Brunei yang merdekadan berdaulat.Denganperkataanlain, Parti RakyatBrunei menganggapbahawaPerlembagaanNegaraBrunei 1959tidak menepatiaspirasirakyatBnunei. PemerintahanSultanHaji Omar Au SaifuddienmasihdianggapketinggalanzamandanBrunei masihdijajah oleh British.35 JelaslahbahawapemberontakanDisember 1962 bukan

31 Temubualdenganorangyangtak dikenalinamanya,BandarSen Begawan,Brunei,1990.32 ibid.

33 TheBorneoBulletin, II Julai 1959.34 TemubualdenganYDM PehinAmar Diraja Dab Sen Sctia Awang Haji Mohd. Janiii Al-Sufni.35 Bintang Harian, 3 Mci 1967.

191


disebabkanfaktor ekonomi dan sosial semata-matatetapi Iebih kepada motifpolitik keranapemberontakanitu dirancangdenganteliti bukansecaratergesa-gesa.

36Parti Rakyat Brunei menentang sikappemimpinBrunei dansultanyangmengatakan bahawa “Brunei bukan tanah jajahan British dan tidak pernahdijajah jika dibandingkan dengannegara-negarayang mendekayang pennahmenjajahtanahjajahan”.37Duta British di Filipina, John Pilcher sendini meng-akui bahawa“Brunei bukantanahjajahantapi negeninaunganyang mempunyaipemenintahtersendini” berdasarkanPerjanjian PerlembagaanNegana BruneiI959.~~Kedua-duakenyataanmi ditolak danditentangolehParti RakyatBrunei.Menurutseseorangpenulis dalam akhbanBintang Harian bahawa“Brunei Se-benarnyabelurn merdeka, sebabsoal keselamatandan hal ehwal luan negaraadalah di tanganBritish”.39 Perkataan“bernaung” yang dibenikan British ituhanyasekadarhendakbenlindungdi sebalik tabir untuk mengabunimatarakyatdandunia.4°

Oleh itu, Parti RakyatBrunei beranggapanbahawaPenlembagaanNegaraBrunei 1959perlu diganti denganperlembagaanbaru mengikut DasanUndang-undangSementaraNKKU. Perlembagaan1959 hanyamerupakancaturpolitikyang membolehkancampur tangankuasa luar dan secaralangsungmenge-hadkankuasaorangBrunei sendiri dalampentadbirannegerimereka.4’MenurutPeijanjianPenlembagaan1959, BahagianIV (2) Cenaian(c), PenubuhanMajlisMesyuaratDiraja, danBahagianV (I) Ceraian(b), Majlis MesyuaratMenteni-menteri,PesuruhjayaTinggi British di Brunei menjadiahlinya.mni menunjukkan

bahawakuasamajlis tertinggi itu dihadkanoleh kuasaluar. Dalam bidangpen-tadbirandankewangan,PesuruhjayaTinggi British mempunyaipengaruhdalamperlantikan pakardan pegawaiBritish yang dipinjamkandi Brunei. Oleh itu,pemimpin Brunei dan pihak British yang mengatakanbahawaBrunei sudahmerdekaadalahgolonganpenyelewengpolitik yang ingin melihat negaraBruneisentiasakekal dalamgelapbuat selama-lamanya.Brunei kini tidak demokratik,jika pun adahanyademokrasiyangbeku, bisu ataubuta.42Panti Rakyat BruneimengatakanbahawaBrunei belum lagi merdekaselagi kuasa-kuasaluar masihcampurtangansecaralangsungdalamurusanpemenintahansamaadapernerin-tahandalarnnegenidanluar negara.

Walau bagaimanapun,Sultan Haji OmanAu Saifuddiensendini mengakuibahawa“kemerdekaantidak praktik buat Brunei, sehinggaada onang yang

36 Bo,’neoBulletin, 12 Discmhen I 962.37 7’/,e ,5i,’ait,s Ti,,,e.v, II Disen,hcrI962.38 Ibid.

39 Bjntwo,’H,o’jan, 3 Mci 1967.40 Ibid.41 Ibid.

42 Ibid., i2 Mci I967.

192


benar-benardapatmenjalankanjenterakerajaan”.Oleh itu, bagindaberpendapatbahawakehadiranBritish di Brunei adalahperlu untuk menjagakeselamatanBrunei daripada ancamanrnusuh dan dalam negeri dan dan luar negara.Tambahan pula titah baginda,“a democracycannotsurvive unlessthoserun itarefair loyal and 100 percenthonest”.43Partm RakyatBrunei menganggapbaha-wa kemajuanyang dicapaimelalui Penlembagaan1959 hanyalah“pentadbiransendini” dan bukannya“kerajaan sendirm”. mi bermaknaBritish masih mengua-sai polmtmk, ekonomidan keselamatanBrunei.44

Parti Rakyat Brunei rnenganggappemenintahantradisi yangdipimpin olehSultan Haji OmanAli Saifuddiensebagaikerajaandi bawah telunjuk Bnmtmsh.Oleh itu, Pemberontakan1962 perlulahdilancarkanuntuk menghalanggagasanMalaysiatidak secaralangsungmenentangBritish danmenentangsultan.Walaubagaimanapun,Parti Rakyat Brunei menyangkaltuduhanbahawapemberontak-an mahu menentangbaginda keranadenganpenubuhanNKKU, kedudukanbaginda masih dikekalkan tetapi dalambentuk yang benlainan.Walaupunke-dudukan baginda masih dikekalkan, Sultan 1-laji Oman All Saifuddien tetapmenganggaptindakan Parti Rakyat Brunei itu sebagaimahu mengguling danmerampaskuasa baginda.Bagindapadapraktiknya memangtidak memper—setujui kewujudanNKKU. Antara sebabnyaialah dasaryang termaktubdalamperlembagaandan NKKU pula akan mengurangkankuasa baginda sebagaisultanyang berkuasamutlak di negaraBrunei. Bagindajuga tidak suka terhadappenyatuantiga wilayah serta AM. Azahari yang membolot jawatan PerdanaMenteni, MenteniPertahanandanMenteri Luar NegenidalaniNKKU.45

Untuk nlencapaimatlamatpenubuhanNKKU, satuorganisasibawahtanahtelah ditubuhkan sebeluin tertubuhnyaParti Rakyat Brunei pada tahun 1957.Organisasibawahtanahmi telah wujud padatahun 1953 di Lorong Tiga Senia,Belait dandianggotaioleh lebih kurang 10 orang.16Secararasminyaorganisasimi dinairiakan sebagaiTenteraNasionalKalimantanUtara(TNKU) padabulan

Ogos 196~TNKU telah menghantarkumpulan pertamanyauntuk mendapatlatihan

awal ketenteraandi perbatasanKaliniantanTimur dengankenjasamapemimpinTenteraNasionalIndonesia(TNI). Kumpulanpertainami berjurnlah20 orang.49Walau bagaimanapun,kumpulan mi gagal mengadakanlatihan denganTenteraNasionalIndonesiadi perbatasari.Merekatelahditangkapoleh pasukankesela-matanIndonesiakeranadituduh mencerobohkeranatidak mernpunyai surat atau

43 TheMalayMail, 8 November1967.

44 Muhamiiiad Abu Bakan,op. cit., him. 121.45 TheStraits Times,12 Disember1962.46 Tcmubual dengansalahseonangpcngasasnyayangnamanyabidak niahu disehulkan.47 Haji Zaini Haji Ahmad,op. cit., him. I 39.

48 Ibid.,hIm. I40.

‘93


dokumenyang sah.KumpulankeduaTNKU yangberjumlah40 onangtelahben-jaya mendapatlatihan danipadapasukanTNI yang dipimpin oleh KolonelHassanBasni dan LeftenanSurianshahyang memangmempunyaihubungandenganpemimpinPanti RakyatBrunei khususnyaAM. Azahari. Bermuladansinilah Indonesiasecaratidak langsungtelah membenibantuandan sokonganmoral dan material kepada Panti Rakyat Brunei. Sokongandan bantuan mimungkin tidak diketahui oleh PresidenSukanno kecuali selepasmeletusnyapemberontakanpadabulanDisember.

PembenontakanpadabulanDisembertahun1962 merupakansejarahhitamneganaBnunei. Beberapabulan sebelumpemberontakanberlaku, Sultan HajiOmanAli Saifuddientelah dibenitahutentangkegiatanmi. Merekatelahmeng-adakan latihan tentenadan membuatpakaianseragam.Walau bagaimanapun,bagindatidak mempercayaibenitaitu keranabagindayakin rakyat Brunei tidakakanmenderhakasebabbagindatidak melakukanpenbuatanyangbertentangandengankepentingandan kemahuanrakyat Brunem. Baginda pernah bentitahbahawatidak adasebabuntuk mengesyakipembenontakanakanberlakukeranasetiaporanghidup denganamandantentenam.49Bagindayakin kerajaannyate-lah mengadakanperancanganbagi pembangunandan faedahrakyatnya.Se-

bagaimanayang kita ketahui,bagindatelahmenyediakankemudahansosialdanekonomi sejak menaiki takhta pada tahun 1950. Taraf kehidupanrakyat ben-tambah baik dengan perkembanganpengeluaranSyanikat Mmnyak ShellSendirianBerhad.KerajaanBrunei telah menanammodal sebanyak50 peratusdalamsyanikat in Ini merupakankemajuanyang telah dicapai sepanjang10tahunbagindamemegangteraju pemerintahan.Oleh itu, bagmndayakin benartidak akanwujud pemberontakanyangmahumenumbangkankerajaanBnunei.

Bagmndajuga menolaktuduhanyang mengatakanbahawapemberontakan

juga disebabkanfakton ekonomi dan sosial, sebagaimanadikatakanoleh PartiRakyatBnunei bahawa,“practically no developmentwork hasbeenundertakensince1959andunemploymenthasbeenacuteproblemin manyareas”.5°

Padawaktu petang7 Disember, Parti Rakyat Brunei telah membuatper-siapandenganberkumpuldi kawasanhutanberhampmranBandarBrunei. Hal mijelas berdasarkankenyataanMenteni BesarDato Marsal bin Maun yang telahmembuatrondaandi daenahBrunei danMuanabersama-samadenganSetiausahaKerajaan,RajaAzam. Beliau menibuatrondaanitu ketikadalampenjalananpu-lang selepasmenghantarLord Selknik. Dato Mansal bin Maun menerangkanbahawa,

“Keadaan BandarBrunei dan pekan Muana adalahsunyi, bagaimanapunse-kumpulan manusiatelah berkayuhdan Kampung Ayer menuju ke kampung

49 TheBorneoBulletin, 29 Disemben1962.SO Ibid., 22 Disember 1962.

194


Kianggehsepertiorangpergi mengebumikanorangmati tetapisebenarnyaada-lah perkumpulanmihter TNKU yang bensediauntuk membuatpengisytiharanbagi pelancaranpemberontakanpadamalamito.”5’

Tetapi persoalannya,di manakah menghilangnyaKetua Polis Brunei,Outram yang tinggal di rumah residen, Jalan Residensi ketika kejadian mi

berlaku?Apakahbeliautahu ataucumamendiamkandin? Sepatutnyajikabenarpihak British mahumenjagakeselamatannegaraBrunei, perkarami boleh di-kawal lebih awal. NampaknyaKetua Polis Brunei hanyamendiamkandin danapabila meletusnyapembenontakantersebut,barulah beliau bertindak untuk

mencapaimatlamatdanrancanganBritish bertapakterusdi Brunei.KeadaanbandarBnunei padamalam itu adalahsepertibiasa.Orang ramai

masihberduyun-duyunmengunjungipanggungwayangBoon Bangyang mena-yangkanceritakegemaranramai ketikaitu, iaitu Korban Kasih. Seorangpeniagadan Miri yang menginap di Hotel Brunei pada malam berlakunyapembe-rontakan mengatakanbahawakeadaan di bandar Brunei seperti biasa. Padawaktumalam merekapergi ke bandardan melihat masjid. Menekatidak pulang

ke hotel sehinggapukul sebelasmalam.52Walau bagaimanapun,golonganpem-berontaktelahmula berkumpulpadawaktu tengahmalam. Mengikut setengah-setengahpendapat,perhimpunandi padangpada malam itu bertujuanuntukmendengarucapan pengisytiharankemerdekaanBrunei di bawah pimpinanAM. Azahari yang dikatakanbaru balik dan PertubuhanBangsa-BangsaBer-satu.Oleh itu, ahli Parti RakyatBrunei yang hadirpadamalam itu tidak dibenar-kanmembawasenjatawalaupunsebesarjarum.53mi disebabkantujuan perhim-

punanitu bukan untuk menyerangpejabatpolis tetapi untuk mendengarpeng-isytiharan kemerdekaanyangdilakukanoleh AM. Azahani.Hal mi sebenannyamerupakanmuslihat pemimpin Parti Rakyat Brunei untuk menyembunyiran-canganpemberontakanpadamalam itu. Dengancara mi, Parti Rakyat Bruneidapatmengelirukankerajaandan sekaligusmendapatsokonganahli Parti Rak-yat Brunei yangmemangtidak menyokongpelancaranpemberontakantersebut.

Padapukul duapagi, sekumpulanpasukanberpakaiansenagamtelah men-dekati bangunankuasaelektrik BandarBrunei danmenyebabkanlampu padamserta-merta.54Kumpulan mi mula bergerakmenuju ke padangbesanberdepandenganbangunanbalai polis. Lebih kurang 300 onangdaripadamerekayangberpakaianseragamhijau denganbersenjatakansenapangpatahmula menembakke arahbalai polis.55Pihak polis yang berkawaldi atasbangunandenganmeng-

SI TemubualdenganYang Mulia Dato Marsal bin Maun.52 TheBorneoBulletin,22 Disember 1962.53 Temu bualdenganYangMulia Mohd. Alinordin.

54 TheSlrait,cTimes,16 Disember 1962.

55 Ibid.

195


gunakantiga pucukmesin-gantelahmenembakke udanauntukmenghalangke-maraan pemberontakyang sudahmula memanjatpaganbalai polis.56 Walaubagaimanapun,amaran itu tidak dihiraukan danmenyebabkansebilangankecilpemberontaktenbunuhakibattembakanpihakpolis.57

Pendudukdi BandarBrunei telah tenkejutmendengarpembenontakanyang

telah meletuspada pukul dua pagi, 8 Disember1962 bersamaanhan Sabtu.TNKU yang memakaipakaianseragamberwarnahijau danmenggunakansen-jataapi telahmula bertindakuntuk menawanpusatpentingdi neganaBrunei ten-masukSabahdan Sarawak.55Matlamat utama seranganTNKU adalahuntuk

menawanistanasultandanrumahkediamanMenteniBesan.DenganpenawananSultan Haji OmanAli Saifuddien,TNKU akanmemaksabagindauntuk mem-buat pengisytihanankewujudanNKKU yang mendekadenganbagindamenjadiketuaneganayang benperlembagaan.59

Di daerahBrunei, pembenontakgagaluntuk menawanbalai polis,tenmasukistanasultandanMenteniBesar.MenunutDatoMansalMaun, sebanyak18 onangpemberontak telah menyenang kediaman beliau pada malam itu. Walaubagaimanapun,pemberontakitu dapatditangkapoleh pasukanpolis padapukulempatpagi dengandiketuaiolehInspektonAhmad.

Balai polis Sengkunongsahajayang dapatditawan di daerahBnunei. Duaorangpegawai polis yang bertugaspadamalam itu telah tenkorbankenanadi-tembak oleh pemberontak.Kedua-duamangsaitu telah disenanghendapdanditembakdan bawahnumah.Padakeseluruhannya,pejabatpolis di daenahTern-burong,Tutong danBelait telahdapatditawanoleh pembenontakkecuali BalaiPolis Panagadi Senia. Balai polis mi dapatdipentahankanoleh anggotapolistempatandanpolis PersekutuanTanahMelayu. SasananseranganTNKU mi me-liputi daerahSabahdan Sarawak,iaitu Limbang, Sundar,Lawas, Mini, Siputih,Sipitang,WestondanLabuan.6°Ini merupakanbukti yangmenunjukkanbahawapembenontakanbukansetakatmelibatkanrakyatBrunei tetapijuganakyatSabahdan Sarawak.Di Bekenu, sebanyak400 puak Kedayanyang dipimpin olehorangMelayu Brunei telahmenyertaipembenontakanmi.6’ Walau bagairnana-pun, tidak kesemuarakyat Brunei tenlibat dalampembenontakanmi, tidak ke-semuaahli Parti Rakyat Brunei yang menyokongdan melibatkandin dalampembenontakanmi. Ada juga nakyat Bnunei yang tidak tahu langsungtentangpemberontakanmi sepentidi pedalamandaerahTutong danBelait. Pendudukdi

56 Temu bual dengan saiah seoranganggotapolis yang berkawal pada malam pemberontakan.

(Namanyatidak mahudiscbutkan).

57 Salahseorangpemimpin utamaTNKU, iaitu H.B. Hidup telah mali ditembak ketika memanjat

pagarhalai polis di BandanBrunci padamalampemberontakan.

58 I’elita Brunei, 31 Disemben1962.59 The BorneoBulletin, 31 Disember1962.

60 Haji Zaini Haji Ahmad,op. cit., him. ISO.

6I TheStrait limes, 14 Disemben1962.

196


sekitar bandanBnunei juga tenpenanjatapabila mendenganbunyi tembakansenapangpadawaktusubuh8 Disember1962.62KebanyakanpenyokongTNKU

ialah pendudukdi daerahBnuneidanTemburong.Padamalam itu, Balai Polis Tembunongdapatditawan.Pegawaidaerahnya,

PenginanHaji Besanbin PenginanKula telahdibunuhdengancanayangmenye-dihkan tenmasukbebenapaorang danipadapasukankeselamatanyang bentugasdanorangawarnyangtidak mahumenyokongpembenontakanitu.

Di kampungLabu Estateitu, kebanyakanpenduduktidak mahumelibatkandin dalampernbenontakan.Ada antarapenduduknyatelahdiancarnolehgolong-an pembenontak.Menekadiancarnsupayamenyenahkansenapangpatahuntukdigunakanolehpernbenontak.63Padamalampembenontakan,kedenganankeniuh-an bunyi penkumpulanTNKU yangdisokongoleh puakMurut, IbandanMelayuyang memangmenyokongpenjuanganmeneka. Walau bagaimanapun,sebaha-gian besanpenduduk Labu Estate yang menyokongpemimpin Bebas, iaituAwang Metussin Aliakhban, tidak menghinaukankejadian tersebut.Oleh itu,padawaktu pagi, 8 Disemben,pendudukkampungmi sepertibiasamenghantananak-anakmenekake sekolahkhususnyabagi munid-munidyang hendakmen-duduki pepeniksaanuntuk memasukialinanInggeris ke bandanBnunei denganrnenggunakanmotor sangkut.

Setibanyanombonganmi di pekanTembunong,menekaditahan oleh pem-berontaktetapimenekadan munid sekolahyang hendakke Bnunei tidak diapa-

apakan.Keadaandi Tembunongmi menyebabkansepasukanpolis telahdihantandenganmotorsangkutpadapagi itu. Belum pun pasukanmi sempatmendarat,menekatelah ditembakoleh pembenontak.Penistiwami menyebabkanseorangtenkonbandanbanyakyanglain mendapatcedena.Oleh itu, pasukanmi tenpaksa

benpatahbalik ke Bnunei.64DaenahTembunongtelahdapatditawan semulaolehpasukanbantuandan Singapuna(askanGurkha)bebenapahan kemudian.

Di bandarBnunei, meskipunpadamalamitu bunyi tembakankedenganandisekitannya,narnunpadapagi itu orang ramai bertugassepertibiasamenuju kepejabatrnasing-masing.Penenbanganke Mini jugabenfungsisepertibiasa.YangbenbezacurnakeadaanbandarBrunei agaklengangsedikit.

Apabila menjelangpagi, keadaanBandan Bnunei telah diselubungi olehbunyi tembakansenapangtenutarnanyadi padangbesanberhadapandenganbalaipolls. SungaiKianggehmenjadisibuk kenanamenjaditempatperhimpunandanlaluanpembenontak.65

Sepenti juga keadaandi Tembunong,guru-guru SekolahRendah SungaiHanchingtelah menghantarmunid-rnurid menekayang akanmendudukipepe-

62 Haji ZainaiHaji Ahmad,op. cit., him. 150.63 Temubual denganAwang Haji Aliakhbar, KetuaCalonBebasKawasanLabu Estate.

64 TemubualdenganYang Mulia DatoHaji Marsal bin Maun.65 TheBorneoBulletin, 22 Diseniber 1962.

197


niksaanuntuk memasukisekolahInggenistelahtiba di SekolahPerempuanRajaIsteri Fatimah. Tetapikeadaandi situ lengangdan setelahmenekamengetahuipembenontakanyang benlaku pada malam itu, menekapun berpatahbalik keKampungSungai Hanching.Sebenarnya,kebanyakanpendudukKampungAyentidak mengetahuikejadian pembenontakanpadamalam itu. Padapagi itu, Se-kumpulan orang sedangmelihat mayat duaonang pemberontakdi jalan naya.Hospital dipenuhioleh onangyangmendapatkannawatankeranaluka.66Banyakmayatpembenontakyang benpakaiansenagamTNKU bengelimpangandi sekitanBandanBnunei.

Apabila pihak polis membuatrondaandan menyenanggolongan pembe-nontak,menekapun benundunke Kampung Kianggeh, yangberpenduduklebihkunang2000 onang.Golonganpemberontakhendakmelakukanserangandengan

benjalan kaki dan Jalan Residensimenuju ke JalanSultan tanpamemikinkanbahawapihakpolis yanghendakdihadapiitu lebih kuat danipadameneka.Sebe-lum itu, merekajuga sempatmenangkapClank, iaitu PegawaiPejabat Ston.Clark dijadikan tebusandan benjalan di hadapanbanisandengankedua-duatangannyadiikat. Apabila pasukanitu sampaidi JalanSultan(yang benhadapandenganHongKong Banksekanangi), makaOutram,PesuruhjayaPolis Bruneiyangsediamenunggukedatanganmenekaitu telahmenyenanghendappasukanitu danmemenintahkansupayamenekameletakkansenjata.Setelahmenekame-ngetahuidikepung,menekapun menyenahdin. Menekadianahmasukke dalamgelanggangtenis. Menurut setengah-setengahcenita, antanapanapemberontakyangditawan mi adalahonangKampungAyen yang tidak tahu apa-apa.OnangKampung Ayen mi termasukdalam pasukanmi kenanaingin mengetahuike-jadian yang sebenannyatetapi sebaliknyamenekadianggapsebagaigolonganpembenontak.Pembenontakyangdikurung di gelanggangtenis di bandanBruneiitu benjumlahlebih kunang 100 onang,pemberontakyang lain lani bensembunyike dalam hutan. Ada juga pembenontakyang balik ke numah masing-masing

setelahmengetahuiperjuanganmenekatidak benjaya.Sultan Haji Oman Ali Saifuddien telah membuatperhubungandengan

PesunuhjayaAgung British di Asia Tenggara,Lord Selkirk di Singapura,me-minta menghantanbantuanketentenaanke Bnunei untuk menumpaskanpembe-nontak. Permintaansultan mi adalahmenunutsyaratPenjanjianPerlembagaan1959tentangkeselamatandanketentenamandalamneganaBrunei.67Dalammasayang samaDuli Yang Maha Mulia Yang di-PertuanAgong PensekutuanTanah

Melayu telahmengutuskankawatkepadabagindadanbenjanjiakanmembantuBnunei menghapuskanpemberontakan.Antanalain kawat tensebutmenjelaskanbahawa,“kenajaandan nakyat Tanah Melayu bersediamenyokongdan mem-

66 Ibid.67 PelitaBrunei,31 Disember1962.

198


bantukenajaandanrakyat Bnunei”.65 Padahan pertamapembenontakan,Setia-usahaKerajaan Bnunei, Raja Azam telah menghantankawat kepada TunkuAbdul Rahman.Dalam kawatnya,beliau mengatakanbahawapegawaiPerse-kutuanTanahMelayu tidak akanbalik ke PensekutuanTanahMelayu kenanake-adaandi Brunei adalahselamatdenganadanyabantuandanipadatentenaBritishdan Singapuna.69

Untuk mewujudkankeamanandi Brunei, pada8 Disemben1962, MenteniBesanDato Marsal bin Maun telah mengisytihankanpenintah berkunungdanpenghanamanPanti RakyatBrunei.7°Sultan Bnunei telah bentitahmelalui radioBnunei untuk mengumumkanbahawapemberontakanyang dilancarkanolehTNKU adalahsemata-matamahumenggulingdanmenampaskenajaanBnunei.Olehitu, bagindamenyeruaganpemberontakyang tenlibatmenyenahdin kepadapihak berkuasa.Bagindaberjanji akanmembenipengampunandan kehidupanbanukepadameneka.7’

Padamasapemberontakandilancankan,A.M. Azahanibenadadi Manila ben-sama-samadenganonangkanannya,Zaini Haji Ahmad.MenunutA.M. Azahani,tujuan utarnabeliaubenangkatke Filipina pada7 Disember1962 adalahuntukke PentubuhanBangsa-BangsaBensatubagi membentangkankewujudanNegaraKesatuanKalimantanUtaradan mendapatkanpengiktinafantenhadapdasarke-rajaanbanu,iaitu:

(a) KerajaanNKKU menenimasultan Bnunei sebagaiketua neganayangbenpengalaman.

(b) NKKU menjadianggotaKomanwel.(c) NKKU akanmerapatkanhubungandenganFilipina danmenenimaPer-

sekutuanMalaysiayangdicadangkanolehPresidenFilipina.(d) NKKU ditubuhkanuntukrakyatSabah,SarawakdanBnunei.72

Walau bagaimanapun,A.M. Azahari gagalmendapatkanvisa daripadake-

rajaanFilipina untuk menenuskanpenjalanannyake New York. Hal mi berlakukenanakenajaanBritish memansuhkandokumenperjalananA.M. Azahani danZaini Haji Ahmad.73KegagalanA.M. Azahani menenuskanperjalanannyame-nyebabkansetengah-setengahpihakbenpendapatbahawaA.M. Azahanike Ma-

68 SiaranAkhbar,JabatanPeneranganPersekutuanTanahMeiayu, PEN. 12/62/94(PM).

69 SiaranAkhbar,JabatanPeneranganPersekutuanTanahMelayu,PEN. 12/62/94(PM).70 Pelita Brunei, 31 Disember 1962. Perintah juga teIah dikeiuarkan untuk menangkapAM.

Azahari dan perintah berkurungbagi seiuruhnegara(sila lihat MuhammadAbu Bakar, him.

133).71 Titah 1959—67KeBawahDYMM...,op. cit., him. 156.72 TheBorneoBulletin, 29 Disember1962.

73 TheStraitTimes,13 Disember1962.

199

KEMERDEKAAN

nila adalah sekadarrnahu menghilangkandin dan daenahPensekutuanTanahMelayu danBorneoUtarauntuk menyusunurusandiayahnyabagi gerakanpen-derhakaandi luan negana.74Sikap pemimpin Parti Rakyat Bnunei mi dianggapsebagaitidak bertanggungjawabdanpengecut.Hal mi jelas sebagaimanadikata-kanoleh PengmranYusofbin PenginanHaji Abd. Rahim,

“AM. Azahani bersukariadenganwang tuan-tuanyang telah dibawamerekalan, merekabersenang-senangmelihat televisyendan bersukaniadenganber-macamkesukaanyang terdapatdi negeniitu. Ini semuawang tuan-tuanyangteiahdigunakanuntukkesenanganmerekasendini.”75

Apa pun tindakanyang telah dilempankanoleh pemimpinBrunei kepadaAM. Azahani, serentakdengankejadianpembenontakandi Brunei pada8 Di-

sember1962, beliautelah rnengisytiharkankewujudanNKKU di Manila. Beliaumemasyhurkandinmnya sebagaiPerdanaMenteni, MenteniLuanNegenidanMen-ten Pentahanan.76

WalaupunAM. Azahari tidak mendapatsebanangtentanganuntuk men-jalankan aktiviti politiknya di Manila, tidak benmaknabahawakerajaanFilipina

telah rnernberi pengiktirafandansokongankuat kepadakenajaanNKKU yangbanu ditubuhkan.SikapdanpendirianFilipina tenhadapNKKU padapeningkatawal kurangjelas.Menurut A.M. Azahani bahawa,“Timbalan PresidenPelaezdan pegawaitertinggi Filipina telahmengatakankefahamanmenekatentangpen-gerakandi Brunei untukmendinikankerajaansendini dengankewujudankemen-dekaan NKKU.77 Tetapi mi tidak menjamin bahawaPnesidenMacapagaldankenajaanFilipina memberipengiktinafandan sokongankepadaA.M. Azahani.

Sikap kenjasamayang dibenikan kepadaA.M. Azahani oleh PresidenFilipinahanyalahsekadankepentinganpolmtik dalarnnegeni.Padaumumnyapemberon-takanAzahari telahmendapatsimpati danipadanakyatFilipina.

Demi kepentingankedudukannya,PnesidenMacapagalcuba rnenunjukkansokongannyaterhadappenjuanganA.M. Azahari. mi juga berkaitan dengantuntutan Filipina terhadapSabah.Tuntutan terhadapSabahmi telahdipentang-gungjawab kepadaNicasio Osmenayang menjadi wakil sultan Sulu78melaluiSyanikatKinam Corporation.79Sokonganyang dibenikan oleh Nicasio OsmenakepadaA.M. Azahari hanyasebagaimuslihatnyauntukkepentingandininya sen-

din, iaitu dan segi ekonornidan politik. OsmenabenpendapatbahawadenganmembantupenjuanganAzahani,beliauakandapatmenenimabalik bayananoleh

74 AhmadyHassan,KemanaAzahari,him. 21.75 Pelita Brunei,3 i Disember1962.76 MuhammadAbu Bakar, op. cit., hIm. 132.77 TheStrait Times,12 Disember1962.78 AhmadyHassan,Ke manaAzahari,him. 27.

79 Ibid., him. 36.

200

PEMBERONTAKAN BRUNE1 1962

pihak yangberkenaan(British, Brunei atauMalaysia)bagi menarnatkanpender-hakaan yang dilancarkan. Dengankacau-bilaumi juga tuntutannyaterhadapSabahakantercapai.

Walau bagaiinanapun,apa yang dicita-citakannyagagal dicapai keranaBritish tidak mahubekerjasamadan berunding tentang tuntutan Filipina ter-hadapSabah.Pihak British jugatidak rnahubertolakansurbagirnembayarhargamenamatkantindakanpenderhakadi Brunei sebanyak26juta pound.8°Kegagal-an mi rnenyebabkanOsmenamula mencarijalan untuk menyingkir AM. Aza-han yang dianggapnyasebagai“pengemis,pembohongyang tiada tandingnyadan manusiayang tidak berakhlak,kerjaAzahari setiapmalamadalahmengejarwanitasahaja”.

Denganperkataanlain, apabilapemberontakankhususnyadi Brunei danumumnyadi Borneoditumpaskan,tenteraBritish yang terdiri daripadatenteraudara,tenteradaratdan tenteralaut mencurah-curahdatangke Bnunei; TNKUgagal mempertahankandin mereka.Walau bagaimanapun,AM. Azahari me-nafikankekalahanmi denganmengatakanbahawapengunduranTNKU sebagai“taktik ataumuslihatperangmengundurkandin menurutrancangan

A.M. Azahari rnasihmempertahankandakwaannyabahawaTNKU masihme-nguasaidaerah-daerahyangpenting.

Ini hanyasekadaruntuk membenisemangatdan keyakinankepadapejuangTNKU untuktenusbeijuang.SebenarnyatenteraTNKU dapatdikalahkankeranalebih kunang2000 pemberontaktelah ditangkapyang terdiri daripadaMelayu,Brunei, KedayandanDayak;danlebih 100 orangterbunuhataumendapatlukaparahpadamasapemberontakan.82Padahan keempat,tenteraBritish benjayamenawansemulaPekanSenia, iaitu pusat pentmngyang ditawan oleh TNKU.TenteraBritish telah menawanlebih kurang400 orangtebusan.Penawananse-mula SeriamenandakanberakhinnyaperjuanganTNKU di Brunei. TNKU telahmenggunakanSeniasebagaitebusanuntuk mengancarnkerajaanBritish dan ke-rajaanBrunei supayamenerimasyaratmereka.Jikapihakkerajaantidak meng-iktiraf kerajaanNKKU, AM. Azahari akanmeletupkanloji minyak Shell danmernbunuhlebih kurang400 onangtawananbangsaEropah.83Hal mi jelasseba-gaimanadikatakanA.M. Azahani bahawamereka merancangmeletupkanIa-panganminyak dantidak akanmemulangkannyakepadaBritish.84Walau bagai-manapun,nancanganmi gagalkeranaMenteri BesanDato Mansalbin Mauneng-

ganberundingdenganpembenontak.AM. AzaharimengumumkanbahawakerajaanNKKU dalambuanganakan

80 Ibid., him.34.

81 Ibid., him. 16.

82 TheBorneoBulletin, 8 Disember 1962.83 TheStraitTimes,12 Disember1962.84 TheStraitTimes,2 Disember1962.

201


benpusatdi GunungKinabalu, Sabahbagi memudahkanpembenontakmenenus-kan penjuanganmeneka.85Jelaslahbahawaapayangdilaungkanoleh A.M. Aza-han hanyalahdiayahbelaka.Tidak ada sukanelawanyang sampaike Borneoyangdianggankan21 000 dantiadasenjatayangdibeli oleh A.M. AzahanidanManila. Kekalahanteruk yang dialami oleh A.M. Azahani telahmenyebabkanbeliau memintaPentubuhanBangsa-BangsaBensatuuntuk campuntanganbagimenghentikanpertumpahandarah.Walau bagaimanapun,penmohonanbeliaumitidak mendapatsebarangIayanandanipadaSetiausahaAgung PBB, U Thant.

Panti RakyatBnunei juga tidak dapatmenenuskanmisinya ke PBB kenanake-rajaanFilipina tidak mengeluankanvisa penjalanankepadaAzahanidanZaini de-nganalasandokumenpenjalananmerekatelahdibatalkanolehkenajaanBritish.Kegagalanmi menyebabkantimbulnya penselisihanantaraZaini denganAza-han. Akhinnya Zaini menyerahdin kepada pihak benkuasaBritish di HongKong. Denganpenkataanlain, di Manila, kenajaanNKKU tidak mendapatso-kongan dan pengiktinafandanipadaPresidenMacapagal.PendinianFilipina mi

dinyatakanoleh TimbalanPnesidennya,Pelaezdenganmengatakanbahawape-mimpin politik Bnunei di Manilatidak mempunyaisebananghubunganrasmide-ngan kenajaan Filipina. Malahan SetiausahaLuan Filipina mengumumkanbahawa tidak mungkin “kerajaan NKKU itu akandiakui oleh Filipina kenanasoal pengakuansebuahneganabanubiasanyamemenlukansyarat-syarathukumdan undang-undangyang benbelit-belit.”86Oleh itu, PresidenMacapagal telahrnengingatkanahli KongresFilipina supayajanganmembuatkenyataantentangpemberontakanBrunei kenanatakut jika kenyataanmerekadisalahertikanseba-gai dasankerajaanFilipina.87 Lagipun Filipina tidak mahumenggunakansoal

Bnunei itu untuk mendesaktuntutannyaterhadapSabah.88Tuntutanmi telahdi-ambil alih oleh kenajaanFilipina setelahOsmenamati padaawal tahun 1963.KeenggananFilipina melibatkandin dalam pembenontakandi Bnunei adalahuntuk menjagahubunganbaiknya denganAmenika Syanikat,British dan khu-susnyaMalaysia yang menjadi salahsebuahnegaraanggotaAssociation ofSouthof Asian(ASA) yangditubuhkanpada30 Julai 1961.89

Oleh itu, untuk mengekalkankemantapankewujudanASA sebagaisebuahpertubuhankenjasamaserantau,Filipina telahcubauntuk mengelakkanisu tun-tutannyaterhadapSabah9°danisu pembenontakandi Bnunei. Tunku Abdul Rah-man sendini tidak mahupertubuhanASA yang banubenumunsetahunitu akan

85 SundayMail, 16 Disemben1962.86 BeritaHarian, 15 Disember1962.87 Ibid.

88 Ibid.

89 Nor Azizan idris 1990. “Peranandan PengaruhNegara:Tahun-TahunAwaian(1957—1962)”,Jebat.Bil. 18, Universiti KebangsaanMalaysia,him. 46.

90 Ibid.,him.46.

202


hancuratauretakdengantuntutanFilipina terhadapSabah.9’Filipina menyedanibahawaMalaysia mempunyaihubunganyang napat dengansultan Bnunei danBritish. Oleh itu, jika Filipina menyokongNKKU bermaknaFilipmna mempu-nyai pendinman yang bententangandengan Malaysia, British dan AmerikaSyanikat.

PensekutuanTanahMelayu menganggapbahawakewujudanNKKU adalahsebagaisuatupenentanganterhadapnancanganMalaysia.Tunku Abdul Rahmansendini telah menganggapbahawapemberontakanAzahani di Bnunei sebagaisatu usahauntuk menggulingkanpemerintahansultan Brunei dan menentangkerajaan PersekutuanTanah Melayu. Oleh itu, Tunku Abdul Rahmanmem-punyai pendinianyang samadenganpihak British, iaitu menghantarpasukanpolis hutanyang tendini danipada150 orangdenganalasanuntuk mengekalkankeamanandanketenteraman.92

Denganperkataanlain, tindakanTunku Abdul Rahmanmenghantarpasuk-an keselamatanbukanuntukmenentangdanmenghapuskanTNKU sebagaimanayang dituduh oleh A.M. Azahani. Tindakanmi hanyasekadanuntuk menjagakeselamatanpegawaiPensekutuanTanahMelayu yangbertugasdi Bnunei yangtidak mahubalik ke PensekutuanTanahMelayu.93Malah menurutTunku AbdulRahman,beliauberbanggadenganketaatanyang telahdiberi oleh pasukanpolisPersekutuanTanah Melayu yang telah berjaya mempertahankanBalai PolisPenagaselamatiga han sebelumpemberontakandapatditumpaskan.

Walau bagaimanapun,sikapkerajaan PersekutuanTanahMelayu ml men-dapat tentangandan kecamanbukansahajadanipadaparti politik dalam negenibahkanpanti politik dan luan negana.A.M. Azahani sendini menuduhTunkuAbdul Rahmancampurtangandalamhal-ehwalpolitik negaralain, sebagaimanakatanya,

“Tindakan Tunku Abdul RahmanmenghantarpasukankeselamatannyakeBrunei untuk membantuBritish menghapuskanpemberontakanadaiahsesuatuyang tidak dapatdimaafkandanbertentangandenganundang-undangtanpadi-panggil untukcampurtangan.”94

Dasarpenghantaranbantuanke Brunei telah menenimakecamandaripadapanti-parti pembangkangdi PersekutuanTanah Melayu sepentiFront SocialistMalaya danPan-MalayanIslamic Panty (PMIP). Panti-pantimi khususnyame-

mangrnempunyaihubunganyang rapatdenganParti RakyatBnunei (khususnyadenganpernimpin sepertiAhmad Boestamandan Dr. Bunhanuddin).Menekatelah dijemput oleh Parti Rakyat Brunei dalam kongnespertamapada tahun

91 BeritaHarian, 25 Disember1962.92 TheStrait.s Times, Ii Disember1962.

93 Ibid., 12 Disemben1962.94 Ibid.

203


1957. Panti pembangkangmenganggapbahawapembenontakanyang dilancan-kan di Brunei menupakanpenjuanganyang mahu menentangpenjajahandanimpenialisme.Oleh itu, PersekutuanTanahMelayu tidak sepatutnyamenentang

kebebasandankemendekaandan British.95PMIP juga benanggapanbahawapemberontakandi Bnunei bukan mahu

menentangSultan Haji OmanAli Saifuddientetapi penjajahanBritish. Denganperkataanlain, meskipunFilipina danPensekutuanTanahMelayu tidak menyo-kong danmengiktinafkewujudanNKKU tetapiA.M. Azahanimendapatsokong-an danipadaparti-pantipolitik yangberhaluankin di PensekutuanTanahMelayutermasukBarisanSosialisdi Singapünayangdipenganuhioleh komunis.

SetelahA.M. Azahanitidak mendapatsokongandanipadakenajaanFilipinauntukmeneruskanmisinyake PBB benikutandengankenetakanhubunganbeliaudenganOsmena,akhinnyaA.M. Azahani benhijnahke Indonesiabagi menenus-kan diayahpenjuangannyayangsudahdapatditumpaskandi selunuhkepulauanBorneo.

Indonesiasebenannyatelah menyokongpenjuanganTNKU. Sebelumso-kongan Indonesiami diisytihankansecanarasmi oleb PresidenSukarno,PartiRakyat Bnunei memangtelah mempunyaihubunganawal denganpemimpinpolitik Indonesiatenutamadan PKI. Ada antarapemimpin tentenaIndonesiayang telah melatih tentenaPanti Rakyat Bnunei mi sebelummeletusnyapem-benontakan.Campur tangankerajaan Indonesiadalam pengolakanpolitik diBnunei menyebabkanhubunganantana kedua-duaneganayang memangtidakmempunyaisebaranghubunganpolitik mula tegang.

Kekenuhanmi adalahakibatpenubahandasanluar Indonesia. Mulai tahun1962, Indonesiatertarik untuktenlibatlangsungdalampenkembanganpolitik danketentenaandi Asia Tengganalanjutankejayaannyadi Irian Banat. Pucukpim-pinan Sukarnotelahmula menonjolkandin sebagaipejuangnakyatIndonesiayangantikolonialismedan kapit~lisme.Oleh itu, Indonesiabeniknar akantenusmenyokongdanmembantupenjuangannakyatdi Alam Melayu untukmenghalaukuasa-kuasaBanat yang ingin meneruskanpentapakanmenekakhususnyadinegeni-negeniKalirnantanUtana.

Adalahjelas bahawaalasanIndonesiamelibatkan din dalam pergolakanpolitik Bnunei ialah untuk menggagalkannancanganPensekutuanMalaysiayangdianggapnyasebagai dasanneokolonialisme British. Pada umumnya, PantiRakyatBrunei juga telahmelaung-laungkanpenentanganmenekatenhadapke-masukanBnunei dalamnancangantensebut.Memandangkanwujudnyapersama-

an matlamatpenjuangani, A.M. Azahani telah mendapatsimpati Indonesiauntuk membeni bantuan material dan moral bagi mencapai tujuan pembe-nontakan1962.

95 Ibid., ii Disember1962.

204


PresidenSukarnotelah mengatakanhasrat para penyokongnyatenhadapperjuangannakyat Bnunei yang menuntut kemendekaan.96Beliau benpendapatbahawajika nakyatIndonesiatidak menyokongcita-citanakyatBnunei yangme-nentangimpenialismedan kolonialisme,maka nakyat Indonesiaadalah peng-khianatterhadapbangsanyasendiri.97

Di Indonesia,A.M. AzahanibukansahajamendapatsokongankenajaanSu-kannoyang mengiktinafkewujudkanNKKU, malah beliaujuga mendapatso-kongan media massadan nakyatjelata. Bagi menyebankandiayahpolitiknya,A.M. Azahari telah dibenanmemancarkansiananradio hanam yang bengelan“Suara NKKU” dan “SuanaMelayu Mendeka”.98 DisebabkankepencayaannyatenhadapsokonganIndonesiapada3 Januari1963, A.M. Azahanitelah melantikwakil tetap kenajaanNKKU di Jakarta,iaitu Ahmad Fadillah sebagaiKetuaPanitiaPembelaRevolusi KalimantanUtara.

Indonesiasecanaterustenangmenyatakansokongannyatenhadappenjuanganyangdipimpin oleh A.M. AzahanidenganmengiktinafkenajaanNKKU yang di-isytiharkanpada8 Disemben1962 denganA.M. AzahanimenjadiPerdanaMen-ten. SokonganIndonesiami jelas sebagaimanadikatakanoleh Dr. A. H. Nasu-tion (Menteni Pentahanandan Keselamatan,dan Ketua Angkatan TenteraIndonesia),

“Masih di Banjarmasin,sayasetuju ideaKolonel HassanBasniuntukterusben-hubungdenganteman-temandi KalimantanUtara, yangmengobarkanrevolusi8 Disember1962 yang disusuldenganpengisytiharanNKKU Iengkap denganUUD sertamanifestopolitiknya.”99

PresidenSukarnosendini mengakubahawa“pendirian Indonesiaadalahte-gas, iaitu menyokongpenjuanganrakyat mahukankebebasanbukansahajanak-yat KalimantanUtanatetapijuga di Angola danAlgeria”.’00 Oleh itu, IndonesiabenanggapanbahawapembenontakanParti Rakyat Bnunei sebagaipenjuanganmenentangneokolonialismedanimpenialisme.’°’WalaupunIndonesiamengakui

secanatenbukatentangsokongannyaterhadapPantiRakyatBnunei hanyaselepaspemberontakan1962,tetapihubungandankenjasamaantanamenekatelahwujudsebelumnya.mi disebabkanadanyahubunganpenibadi antanaA.M. Azaharidenganpara pemimpin IndonesiakhususnyaJeneralA.H. Nasution. JeneralA.H. Nasutionmengatakanbahawa,

“KebetulanAzahani,pemimpinParti RakyatBrunei sayakenalsecarapenibadi.

96 TheBorneoBulfrtin, 22 Disember1962.97 Ibid.98 Ahmady Hassan,Ke monaAzahari,op. cit, him. 23.99 A.H.’Nasution,op. cit., him. 16.

100 BeritaHarian, 29 Disemberi962.101 TheStrait Times,15 Disember1962.

205


Padamasarevolusibeliaupernahikut dalambarisanbersenjatakita melawanBelandadan sebelumpembenontakanmi beliau pemahdatangpadasayadiJakarta.”°2

Latihan awal sebelumpembenontakanDisember1962 telahdibenikan ke-padaahli TNKU di markastentenaIndonesiadi KalimantanSelatandanKali-mantan Barat. Di sini, ahli TNKU telah benhubungrapat dengan pasukanIndonesiatenutamadaripadagolongansukanelayang dipenintah oleh KolonelHassanBasni.MeskipuncampurtangandanpenglibatanIndonesiabegituketaradalampengenakanpolitik Bnunei, mi tidak benmaknabahawaIndonesiabencita-cita un~ukmenjadikanwilayah Borneo sebagaisebahagiandanipadawilayahpenganuhnya.Oleb itu, Indonesiacepatmenafikanhasratnyahendakmengambilwilayah BorneoUtara sebagaisebahagiandanipadawilayahnya. Walau bagai-manapun,IndonesiamenyokongpanapenjuangTNKU di perbatasanKalimantanSelatandanKalimantanBanat. MenunutseonangpemimpinTNKU, senamaile-bih kurang21000tenteraIndonesiabersiapsediadi sempadanuntukmenyenangwilayahBorneoUtanajika A.M. Azahanimenandatanganipenjanjiandenganten-teraIndonesia.’°3TetapiA.M. Azahanitidak bersetujukenanamemikirkanmasadepan politik dan nakyat negaraBnunei. Padamasa itu juga tentenaBritish,AustraliadanaskanGunkhatelahberkawaldi sepanjangsempadanantarawila-yah-wilayah Borneo denganKalimantan Timur dan Kalimantan Banathinggasukardimasuki.

Pensoalannyaialah kenapakahIndonesiasanggupbenjuangbensama-samadengan TNKU sehinggaJawatankuasaPenpaduanIndonesia rnencadangkan

supayakenajaanIndonesiamengiktirafkerajaanA.M. Azahani yang diisytihar-kan pada8 Disemben~ Jawapannyaadalahkeranauntukmenghalangke-wujudanMalaysia.’°5Sukarnosebenannyatenlalu bencita-citatinggi. Beliau inginmembebaskanwilayahBorneoUtanadanipadapenjajahanBritish setelahberjayamembebaskanInian Banat dan Belanda.’°6Secaratidak langsungpenglibatan

Indonesiami membolehkanPKI mengembangkansayapdan pengaruhnyadiwilayahBorneoUtana.’°7

DasarIndonesiami telah memburukkanhubunganantanaBrunei denganIndonesiawalaupunselamami tidak terjalin hubunganpersahabatanantarame-reka khususnyaSultan Haji Oman Au SaifuddiendenganPresidenSukanno.

102 A.H. Nasution,op. cit., him. 23.

103 Temu bual dengansaiahseorangpemimpin TNKU yangbertugasdi sempadanBorneo Utaradan KahmantanTimur.

104 TheBorneoBulletin, 22 Disember1962.

105 lbid. 29 Disember 1962.106 ibid.

107 Ibid.

206


Keteganganmi menyebabkanbilanganpasukankeselamatanBritish di sem-padanantanaKalimantanUtanadenganwilayah-wilayahIndonesiaditambah.

PernahdikatakanbahawapasukanBritish, AustraliadanNew ZealandtelahmemasukiwilayahRepublik Indonesiasebanyakduakali. Pada28 Januani1962,

pasukanGunkhaberhampinandesaAir BasanKalimantanBarat, masuksejauhsatukilometerke dalamwilayahIndonesia.’°8

PenglibatanBritish dalamhal ehwal pentahananBnunei adalahbendasarkanpenjanjian tahun 1959. Pihak British khuatin tentangadanya pengaruhkomu-nismedalamkenajaanIndonesiayangsecaratidak langsungmempenganuhipen-juanganTNKU. Ini merupakansatufakton yangmenyebabkanBritish menguat-kan pengaruhnyadi Borneo Utana. Meskipun Sukanno menafikankeinginanhendakmengambilBorneoUtanasebagaiwilayahpenganuhnyatetapi adapen-dapatyangmengatakanbahawacampurtanganIndonesiauntuk membantuper-juanganTNKU adalahsuatu usahamenekauntuk menakluki wilayah-wilayahBorneo Utana sebagaisebahagiandaripadawilayah Indonesia. Kebenaranke-

nyataanmi belum dapatdipastikankenanapihak Indonesiamenafikantuduhanmi denganmengatakanbahawaIndonesiatidak benmaksudingin menaklukiKalimantanUtana.’°9Tujuan Indonesiaadalahuntuk menghapuskankolonial-isme khususnyatentang cadanganPersekutuanMalaysia yang dianggapolehIndonesiasebagaiideakerajaanBritish.

Ini benmaknabahawapenyeretanBnunei ke dalam arenapolitik antara-bangsabenpuncadaripadakemunculanisu Malaysiayang ditentangoleh PartiRakyatBnunei dan kerajaanIndonesia.British sebagaipelindung Brunei yang

bertanggungjawabtenhadapdasanluan dan keselamatanneganaBrunei telahbergandingbahu dengankenajaanMalaysia untuk menentangancamanIndo-nesia yang telah menyokong penjuanganA.M. Azahani bagi menubuhkanNKKU danmelenyapkanpemenintahantradisi yangdipimpin oleh Sultan HajiOmanAli Saifuddienyang dianggapsebagaidiktator British. Keteganganhu-bunganantanaBnunei denganIndonesiaberpuncadanipadasokongannyaterha-dapTNKU dan kemunculannancanganMalaysia. Meskipun konfrontasimi ta-mat padatahun1966, namunkesangsianBnunei tenhadapIndonesiaberterusankenanaahli Parti RakyatBrunei khususnyaTNKU telahdiberi perlindungandiIndonesia.Walau bagaimanapun,ia tidak melibatkanhubunganantanakenajaanBritish denganIndonesia.Oleh itu, hubunganantaraBnunei denganIndonesiatidak dipulih sehinggalahkedua-duapemimpinnegaraturun daripadatakhtadankenajaan,iaitu setelahBrunei merdekapadatahun1984 danmenyertaiASEAN.

Pemberontakantahun 1962 menyebabkanterbantutnyapembaharuaneko-nomi dan sosial.Peristiwami hanyabanyakmengorbankannyawadanmemus-

108 A.H. Nasution,op. cit., him. 23.109 MuhammadAbu Bakar,op. cit., him. 138.

207


nahkanhanta benda.Walau bagaimanapun,pemberontakanmi tidak membenisebanangkesanterhadapsikapdanpendinianbagindauntuk mengadakanpem-baharuandalamsistempolitik di Bnunei. Ini disebabkanbagmndayakin bahawaBnunei belum lagi dapatberdini sendini samaadadan segi keselamatanataupunpentadbinannegana.Bagindajuga percayabahawapemberontakantidak akanberlakulagi di Brunei. BagmndasedanbahawanakyatBrunei masihtaatterhadappemenintahanbagmnda.Ini jelas berdasarkanpenutusansurat-suratikran taatsetiayangditerimadanipadarakyatBrunei sendini.

Selepaspemberontakan,SultanHaji OmanAli Saifuddientetapmempunyaipendinianyang sama,iaitu tidak mengundangparti politik dalamperundingantentangdasardan bentukpemenintahandi Bnunei. Bagindamasihtidak mahubekerjasamadan bergandingbahu denganpentubuhanpolitik di Brunei. PantiPenikatanBrunei misalnyatelahmendesakkenajaanBrunei supayamengadakanpilihan naya.”°Bagindahanyamengatakanbahawapilihan nayaterpaksaditang-guhkan kenanalangkah mi paling baik untuk masadepanBnunei.” Bilangan

ahli yangdipilih oleh rakyat dalamMajlis MesyuanatNegeni selepaspenistiwapemberontakansehinggalahbagindaturun takhta pada tahun 1967 dikurang-kan. 2

Sebenannya,kebanyakanparti politik yang ditubuhkan selepaskejadianpembenontakaningin bekenjasamadengankenajaanBrunei, misalnya BanisanKemendekaanRakyat Bnunei yang dipimpin oleh Awang Hapiz Laksamana.Panti mi menuntut kenajaanBnunei membeni “kemendekaankepadaBrunei Se-perti yang tenkandungdalam “KentasPutih Tahun1965”.”~Barisan Kemende-kaanRakyat Bnunei mengatakanbahawaBnunei pada masakini masih lagidijajah kenanapihak British telahcampuntangandalamhal ehwal pentadbiranneganaBnunei. Misalnya,PesuruhjayaTinggi British masih menjadiahli dalamMajlis MesyuaratMenteri dan nasihat-nasihatnyamesti diterimaolehkerajaansepertiyang tercatatdalampenlembagaantahun l959.”~BanisanKemerdekaanRakyat Bnunei menganggapbahawa kehadinan British menupakan batupenghalangterhadapkemajuandanpembangunannegaraBrunei.Ini disebabkansikapdandasanBritish yang tidakmembenipeluangkepadaanak-anaktempatanuntuk mempelajariteknik ataucara-caramentadbirnegara.°5Rasatidak puashati parti mi terhadapdasanpemenintahanSultan Haji OmanAli Saifuddienjelasbendasankansatu memorandumyang telah dihantanoleh Panti Rakyat BruneikepadaPesunuhjayaTinggi British untuk menuntutkemerdekaanBrunei.Walau

lID TheMalay Mail, 8 November1967.

lii MuhammadAbu Bakar,op. cit., him. 138.112 BeritaHarian, 26 Juiai 1965.

113 Ibid., 15 Mci 1967.

114 Ibid.,26 Juiai 1967.115 TheBorneoBulletin, 27 Jun 1964.

208


bagaimanapun,jawapanyang ditenima arnatmendukacitakankeranapihakke-rajaanBnunei hanyaberjanji akanmelaksanakandasaryang terkandungdalamkertasputih itu secara“setapakdemi setapak”,untuk menuju ke arah berke-rajaansendin.’’6

Langkah mi diambil keranaBrunei masih belum dapatberdini di bawahkakinya sendiri.Di sampingitu, bagindajugatidak mahupenistiwayangberlakudi Congo akanwujud di Brunei.”7 Selepaspemberontakanpada tahun 1962hinggaSultan Haji Omar Ali Saifuddienturun takhtapadatahun1967, kerajaanBrunei tidak mengambil sebarangusahayang positif untuk mewujudkanpe-merintahanyangbercorakdemokrasisebagaimanayangdilaung-laungkanolehparti politik. Bagindalebih yakin terhadapkemampuanbagindasendiri untukmenentukancorak pernerintahandanpentadbirannegaramm. BagindamendapatbantuanBritish yang sentiasamenjaga keselamatandan keamanan neganaBrunei.’ ‘~

Sebagaimanayang telah dinyatakan,pemberontakantidak banyakmeng-ubahpendirianbagindaterhadapbentukataucorakpemerintahandi Brunei.Ba-ginda lebih bergantungpadapihak British khususnyadalamsoal keselamatandanhubunganloan negara.Di sampingitu, timbul pula rasasangsibagindaten-hadapnegara-negarajiran yang telahmelibatkandin dalampemberontakanpadatahun1962, termasukPersekutuanTanahMelayu. KeteganganhubunganantaraPersekutuanTanah Melayu dengan Brunei bermula apabila baginda meng-

umumkankeputusannyatidak memasukkanBrunei ke dalamMalaysiapadapen-tengahantahun 1963. Oleh itu, kerajaan PersekutuanTanah Melayu menanikbalik pegawaiyang dipinjamkan ke ~ Keenggananbagindamemasuk-kan Bnunei ke dalam Malaysia menyebabkanbaginda dituduh sebagaianti-Malaysia.23Menurut laporan akhbarAntara Indonesia,baginda menyokongperjuangankemerdekaanKalimantanUtara dan membuatpersetujuandenganPresidenSukarno tentangnancanganMaphilindo.’2’ Walau bagaimanapun,ba-ginda telah menafikan laponantersebutdenganmengatakanbahawabagindatidak mempunyaisebarangperhubungandenganPresidenSukarno.Sebaliknya,bagindamenerangkanbahawawalaupunBrunei tidak menyertaiMalaysia, ke-rajaanBrunei tetapmengiktirafkewujudanMalaysia.

Di sampingdisemarakkanoleh Indonesia,hubunganantaraBrunei denganMalaysiajuga bertambahtegangapabilaSultan Haji Omar Ali Saifuddiende-nganrasminyamengemukakantuntutannyaterhadapLimbangpadatahun 1963.

116 TheMalayMail, 10 April 1964.

117 Ibid., 27 November1964.

118 Ibid.

I i9 Ibid., 26 November1964.

120 Ibid.121 TheBorneoBulletin, 19 Mci 1962.

209


BagindamenganggapLimbang adalahhak Bnunei yang telah dirampasolehCharlesBrooke di Sanawakpadatahun1889. Bagindamengatakanbahawatun-tutan mi adalah keranakehendaknakyat Limbang yang “mahu daenahitu di-serahkansemulakepadapemenintahansultanBnunei”.

Tuntutanmi tidak mendapatneaksidanipadakenajaanMalaysia. Apayangjelas, isu Limbang mi merupakanfaktonpenting yang menyebabkanhubunganbaik antaraBnunei dankerajaanMalaysiatelahterputussehinggabagindaturuntakhta. Tetapianehnya,keteganganhubunganantanakedua-duabuahnegaramitidak melibatkanhubungankerajaanMalaysia dengankenajaanBritish. PadapnaktiknyahubunganluarBruneidikuasaiolehBritish.

Walaupunhubunganantanakedua-duaneganami tegang,hubunganSultanHaji OmanAli Saifuddiendenganpemimpindannaja-najaMelayu di Malaysiatidak tenjejas. Misalnya, pada bulan Ogos 1965, baginda telah menghadiripembukuannasmiMasjid Negaradi KualaLumpur. Bagindajugatelahmengur-niakan bintang kebesarankepadalima orang rakyat Malaysia yang telah ben-khidmatdengankerajaanBrunei. Walaubagaimanapun,hubunganantanakedua-duanegarami masihbelum pulih sehinggalahSultan Haji OmanAli Saifuddientunun takhtapadatahun1967.

Pada4 Oktober 1967, bagindatelahmengambilkeputusanuntuk menye-rahkankuasabagmndasebagaiSultan danYangDipertuanNegaraBrunei kepadaanakandabaginda Duli PengiranMuda Mahkota HassanalBolkiah. Denganpengisytiharanmi bukanlahbermaknabagindaakanbersanadalambidangpoli-tik danpentadbirannegana.Langkahmi adalahuntuk kepentinganpolitik, eko-nomi dansosialneganaBruriei. Bagindabenkeyakinanbahawapenyenahankuasami akanmembenipeluangkepadaanakandabagindabelajardanberlatih cana-cara mentadbinnegaradenganbimbingan dan tunjuk ajar baginda.Bagindasedaninilah satu-satunyacarauntuk mengajar,memimpin danmelatih anakandabagindadalam hal ehwal pentadbirannegara.Di sampingitu, bagindayakinbahawaanakandabagindasudahcukupbersediauntuk menjadi sultanBruneiyangke-29, dan seterusnyamengekalkankewujudanpemenintahankesultananMelayuIslamdi Brunei.

210

BAB7 ____________

PENUTUP

SelepasberlakupemberontakanBrunei 1962,SultanHaji OmarAli Saifuddien(1950—1967)dan anakandabagindaSultan Haji HassanalBolkiah menghadapibeberapacabarandalainmembawaBrunei ke arahkemerdekaan.Antara cabaranyang dihadapi ialah ha! mengenaihubunganantaraBrunei denganMalaysia,IndonesiadankerajaanBritish. mi dilihat dan aspeknegatifyang menyebabkankekeruhanhubungandengankerajaanBrunei. Melalui perbincanganin kitaakan dapat melihat perananyang dimainkan oleh Sultan Haji Omar AliSaifuddien dan anakanda baginda Sultan Haji Hassanal Bolkiah dalammempertahankandayahidup politik Brunei sebagaisebuahnegaraKesultananMelayuIslam.

Kita memang tidak menafikanperananyang dimainkan o!eh Sultan HajiOmarAli Saifuddienuntuk mengembalikankedaulatanBrunei sebagaisebuahnegarayang merdeka.Usahami bermulasejakbagindamenaiki takhtakerajaanpadatahun 1950. Titik permulaankejayaanperjuanganbagindauntuk meng-ambil kuasapemerintahandalamnegeridaripadaResidenBritish bermulade-nganwujudnyaPerlembagaanNegaraBrunei tahun1959.’

Bagindatelahberusahauntukmengambilsemulakuasapemerintahandalamnegeri dan seterusnyamemperkenalkanpemerintahandeniokrasimoden yangsentiasamendapattentangansebahagiandaripadarakyatbagindayang diwakilioleh Parti Rakyat Brunei (PRB) yang dipimpin oleh A.M. Azahari.2 Ketidak-

I BerdasarkanPerjanjiantahun 1905/06, sultanBrunei dikehendakimenerimaseorangpenasihatBritish danbagindamesti menerimanasihatnya.Berdasarkanperjanjianmi, kuasamemerintahnegeritelah diambil olehResidenBritish danbagindahanyaberkuasadalambidangagamadanadatistiadat.

2 RakyatBrunei khususnyaParti Rakyat Brunei mahukerajaanmemberi kebebasansepenuhnyauntuk menyuarakanpendapatdan pandangantentang politik. Denganperkataanlain, rakyatmahumelibatkandiii dalam soal pentadbiranmenerusipemilihan wakil rakyatdalam pilihan

211


puasansebahagiandaripadarakyat khususnyaParti Rakyat Brunei terhadapsistempentadbiranmodenyang telah diperkenalkanoleh bagindamenyebabkanmeletusnyapemberontakanpadatahun 1962.~Walau bagimanapun,bagindaakhirnyaberjaya mempertahankankelansunganhidup politik Brunei sebagaisebuahnegaraKesultananMelayu Islam. Inilah matlamatutamaperjuanganpolitik yang hendakbaginda capai sejak bagindamenaiki takhta padatahun1950. Sebenarnyabagmndaadalahsultanyang mempunyaipeganganatauprinsipyang tersendiriuntuk menentukancorak kerajaanyang baik untuk rakyatdannegaraBrunei. OIeh itu, kelansunganhidup politik Brunei yang bagmndaperjuangkandan tahun1950hinggatahun1962 bertujuanuntukmengembalikankedaulatandanseterusnyamengekalkancorak pemerintahanKesultananMelayuIslamdi Bruneiyang telahdiwarisi sejakabadke-14.

Matlamatmi telahdicapaisecararasminyapadatahun 1957 apabilaSetia-usahaTanahJajahan,Allan Lennox-Boyd mengakubahawa“Her Majesty’sGovernmentweredeterminedthat nothingshould be proposedwhich would inany waydepressthestatusof Bruneias a Malay Islamic State “ dan “the firstprinciple of Her Majesty’sGovernmentpolicy was to supportHis Highnessandhis family on thethroneof Brunei”.5 Walaubagaimanapun,usahayang telahba-gindaperkenalkanantaratahun 1950 hinggatahun 1967 dalambidangpolitikmasihdianggapstatik oleh parti politik Brunei.t KerajaanBritish sendiri telahmendesakbagindasupayamengadakanperubahandanmemperkenalkanpentad-biran berkementerianuntuk melibatkan rakyat Brunei lebih aktif dalam pen-tadbirannegara.

Memangdiakui bahawabagindatelahberjayamenghadapisemuacabaranyang cuba menghancurkanbentuk pemerintahantradisi yang ingin bagindakekalkan. Ini terbukti dengantertumpasnyapemberontakanpada tahun 1962.Pergolakanmi telahmembawaBrunei ke arenapolitik antarabangsa.Peristiwami memangmenyebabkankedudukanBrunei terancambukan sahajadalamnegeri tetapi juga di luar negara.Walau bagaimanapun,sebagaiseorangyangpintar, bagindatelah dapatmenyelamatkankedudukandenganmemperalatkanpihak British dan juga pemimpinPersekutuanTanahMelayu. Bagindabukan

raya. Wakil-wakil rakyat mi akan menjadi anggotadalamMajlis MesyuaratDaerahdan MajlisMesyuaratNegeri.

3 Parti RakyatBrunei mahukan75 peratussuararakyatdalamMajlis MesyuaratNegeri.Denganperkataanlain, kerajaanBruneidikehendakimelaksanakansistemdemokrasisepenuhnya.

4 CO /030/460 Constitution of Brunei, minit mesyuarattentang PerlembagaanNegara Bruneitahun 1959, perjurnpaanantaradelegasiSultan Haji Omar Au Saifuddiendengan SetiausahaTanahJajahandi Londonpada30 September1957.

5 Ibid., Ii September1957.6 Sebelum pemberontakanpada tahun 1962, parti politik yang menentangbagindaialah Parti

RakyatBrunei.Selepastahun1962,parti yangmenentangbagindaialah Parti Bersekutu.Parti mimenentangsehinggabagindaturuntakhtapadatahun1967.

212

PENUTUP

sahajadapatmenghapuskanpemberontakmalahdapatmenanganiisu-isu lainsepertigagasanMalaysia.Pemimpinpolitik PersekutuanTanahMelayu “dikha-yalkan” apabilabagindamenunjukkansikap minatnyaterhadaprancanganMa-laysia tetapi akhirnyabagmndamenolak rancangantersebut.Sebagaimanayangdiketahui bahawapadaawalnya,bagindamemangberminatdengancadangantersebuttetapi padahakikatnya tujuan sebenarbaginda berbuat sedemikianadalahsemata-matauntuk mengambilhati pemimpinpolitik PersekutuanTanahMelayu demi mendapatkankerjasamadan bantuandalam bidangpentadbiran,keselamatan,pendidikandanperhutanandemi pembangunandan perkembangannegaraBrunei.

Selepasperistiwa berdarahpada tahun 1962, bagindajuga telah menye-rahkan soal keselamatandan hal ehwalluar negarakepadapihak British demikepentingankeselamatanBrunei daripadaancamanmusuh-musuhdan dalamdan luar negara seperti Indonesia, khususnyapengaruh PKI. KeselamatanBrunei juga sentiasaterancampadamasakonfrontasiantaraMalaysiadenganIndonesiayang melibatkanBrunei, iaitu lanjutan daripadaperistiwapemberon-takan padatahun 1962. Dengan perkataanlain, cabaranyang bagindahadapiuntuk mempertahankankelansunganhidup pemerintahanKesultananMelayuIslam tidak berakhir padatahun 1962, malahanberterusansehinggaBruneimencapai kemerdekaanpada tahun 1984. Cabaran terhadap pemerintahanBrunei bukansahajadan dalamnegeritetapi jugadan luar negarasepertidanMalaysia7danIndonesia.8

Dalam negeri, baginda menghadapitekanan daripadaparti politik yangmenuntutpenglibatanaktif rakyatdalambidangpolitik danseterusnyamenuntutkemerdekaanBrunei. Suarapenentanganparti politik jelas wujud apabilaba-ginda membuatkeputusanuntuk tidak memasukkanBrunel ke dalamMalaysiapadatahun 1963. Sebenarnya,setelahtamatnyapemberontakandi Brunei,partipolitik Brunei masih terus menyuarakanrasatidak puas hati merekaterhadapdasarbagindamenyingkir merekadaripadamenyertaidelegasiperundinganda-lam rancanganMalaysia.Parti politik jugamenentangbagindakeranamenolakrancanganMalaysia tanpa memikir tentang keselamatanBrunei pada masahadapan.

Di sampingmenerimatekanan daripadaparti politik, bagindajuga telahdinasihatkanoleh kerajaanBritish supayamengadakanreformasi demokrasidalarnsistem pemerintahannya.mi jelas sebagaimanadikatakanoleh DavidLeake“the British renewedpressureon Sir Omarwhenhewent to London after

7 Malaysiatelah menyokongperjuanganParti Rakyat Brunei (PRB telah diharamkandi Bruneipadabulan Disembertahun1962)padatahun1970-an.

8 Indonesiatelah memberi amarankepadasultan Brunei bahawaBrunci tetap menjadi sasarandaripadakonfrontasi Indonesia, samaada ia menyertaiMalaysia ataupun tidak. (PertemuanrahsiaMenteri Luar IndonesiadenganSultanHaji Omar Au Saifuddiendi Sydney,Australia).

213


theelection (1965), wherethey beganpressuringSir Omarto introducedemo-cratic reforms,delegatemorepowersto his underlingsand start preparingforfull independenceas early aspossible,”9tetapi bagindamenolakdenganalasanbahawaperubahandalampentadbiranakandiadakansecaraberperingkat-pering-kat.’°Memandangkanbagindatidak mahumendengarsuaraparti politik, padatahun 1966 parti politik di Brunei telahbersatudanmenubuhkanParti Kemer-dekaanRakyatBrunei yangdipimpin oleh HapidzLaksamanauntuk menguat-kan kedudukandan tekananmerekaterhadapkepimpinanSultanHaji OmarAliSaifuddien.”

Parti-parti politik sedarbahawaberdasarPerjanjianPerlembagaanNegaraBrunei tahun 1959,statusBrunei masihbelum lagi merdeka.KedudukanpolitikBrunei pada masadepanmasih lagi dipegangoleh British khususnyatentangkemerdekaanBrunei. Oleh demikian, Parti KemerdekaanRakyatBrunei telahmenghantarmemorandumkepadaBritish untuk menuntutkemerdekaanBrunei.JawapankerajaanBritish merupakantamparanterhadapdasarbagindakerana“Great Britain keenfor Brunei to achieveindependenceas soonas possible”.’2mi menyebabkanParti KemerdekaanRakyat terus mendesaksultan supayamemikirkan soal kemerdekaannegaraBrunei. Walau bagaimanapun,bagindatetapberdiamdin danberundingterusdenganGreatBritain tentangmasadepanpolitik Brunei, iaitu mahuBritish teruskekal sebagaipelindungBrunei.Denganperkataanlain, bagindatidak bercita-citauntuk mendapatkemerdekaansecepatmungkin daripadakerajaanBritish sebagaimanayang dikehendakioleh partiKemerdekaanRakyatBrunei.

Sebenarnyabagindabukantidak mahu kemerdekaanbagi Brunei seperti-manayang dituntutolehparti politik di Brunei. Apayangbagindafikirkan ialahsejauhmanakahkemampuanBrunei untuk berdikari denganbersandarkepadaapayang terdapatpadanyasekarang,khususnyadan segi tenagamahir dalambidangpentadbirandanjugapasukankeselamatan.Maksudnya,apakahrakyatBrunei mampu mentadbirnegaranyasendiri tanpabantuandaripadapihak luardalam bidang-bidangkedoktoran,kejuruteraan,pendidikan,pentadbiran,ke-wanganmalahketenteraan.SejauhmanakahBrunei dapatmempertahankandin-nya daripadaancamanmusuh luar? Inilah faktor yang menyebabkanbagindaberfikir panjang untuk memberi kemerdekaanperlindungankepada Brunei.Denganperkataanlain, bagindamasihmahu pihak British kekal bertanggung-jawab dalamhal ehwalkeselamatandanperhubunganluar negara.SultanHajiOmarAli Saifuddienmenganggapkemerdekaanyangakandicapaioleh Brunei

9 David Leake.Jr. 1989. Brunei: TheModernSoutheast-AsianIslamic Sultanate.Kuala Lumpur:Forum,hIm. 55.

10 Ibid., him. 56.11 Ibid.12 Ibid.

214

PENUTUP

hendaklahdalam erti kata yang sebenardan sempurna.Baginda tidak mahukemerdekaanyangdicapaihanyapadanamatetapi padarelitinya rakyatmasihhidupdalam kemunduransamaadadalambidangpolitik ataupunekonomi dansosial.

Wawasanbagindami memangtepat.PadahakikatnyamemangBrunei tidakmampumengambilalih secaramenyeluruhtugasyang masihdianggapberatitu,bahkanketika Brunei mengambil alih pentadbirandalam negeni padatahun1959, iamasihbergantungkepadabantuanpakardantenagamahirdanipadaPer-sekutuanTanahMelayu danGreatBritain. AdakemungkinanpemenintahanKe-sultananMelayu Islam telah lenyap pada bulan Disember1962, jika pihakBritish tidak bertanggungjawabdalamha! ehwal keselamatanBrunei berdasar-kan PerjanjianPenlembagaantahun 1959. Sebagaimanayang kita maklum ha-hawapemberontakantersebuttelahdapatditumpaskandenganadanyabantuanpasukanGurkhaBritish danpasukankeselamatanPersekutuanTanahMelayu.Penistiwami telahmenjadi pengajaranbagi bagindauntuk tidak mendapatkankemerdekaankepadaBruneisecepatmungkin.

Lebih nyatalagi bahawaketidaksediaanBrunei memangjelas terbukti apa-bila Brunei mencapaikemerdekaanpadatahun 1984.Pegawai-pegawaiBritishmasihdiperlukanuntuk melatih dan bertangunggjawabdalamha! ehwalperta-hanandanhubunganluarBrunei.’3 Olehitu, bagindaberanggapanbahawaselagiBrunei masih memerlukanbantuandaripadaluar negara,tidak adamaknanyakemerdekaanitu dicapaisecaratergesa-gesa.Apayangdipentingkanoleh bagin-da ialah kemantapandan kekukuhanpemerintahanKesultananMelayu Islamdapatterusdikekalkan.

Inilah perananpentingyangdisumbangkanoleh bagmndadalam kelansung-an hidup politik Brunei selepaspemberontakantahun 1962 sehinggabagindaturun daripadatakhta padatahun 1967. Meskipun bagindadapatmenghadapisegalacabarandanipadaparti politik Brunei yangsentiasamenuntutperubahandalam sistempemenintahannegaraBrunei, tetapi di peningkat antarabangsa,bagindaterpaksamenenimatekanandanipadaBritish dan ancamandanipadaluarnegarakhususnyadanipadanegarajiransepertiMalaysiadanIndonesia.

Jikadilihat secaraumum, bagindalebih sukabergantungpadaBritish sejakdanipadapenistiwapemberontakantahun 1962.Pendirianmi seolah-olahmeng-gambarkanbahawabagindaadalahpemimpinyang pro-British. Sikapmi agakbenlainanjika diteliti dandibandingkandengansikap bagindasepanjangtahun1950-an khususnyadalam prosesperundinganPerlembagaanNegaraBruneitahun 1959.Bagindasentiasasahajabertelagahdenganpihak British khususnya

13 SebelumBrunei mencapaikemerdekaanpadatahun 1984, kerajaanBritish telahberjanji untukmelatih pegawaiBruneiyang bakal mengendalikanhubunganhal ehwal Iuarnegara.Oleh itu,padatahun 1979, JabatanPerkhidmatanDiplomatik telah ditubuhkandenganbantuanpegawaiBritish.

215


PesuruhjayaTinggi British bagi Brunei,Sir Anthony Abell dan juga beberapaorang Residen British di Brunei. Persoa!annyaialah apakah perubahansikapbaginda mi merupakantandabahawabagindatelah berpuashati denganke-jayaanbagindauntuk memperjuangkanmasadepanpolitik Brunei setelahten-maktubnyaPerjanjianPerlembagaantahun1959. Denganperkataanlain, adakahperjuanganbaginda sudahmencapaimatlamatnyadenganpengambil semulakuasapemenintahandalamnegeni berdasarkanPerjanjianPerlembagaantahun1959. Jawapannyatentu sekali tidak, keranaperubahansikap bagindakepadaBritish sebenarnyaadalahmerupakan“taktik diplomasipolitik” bagmndadalammeneruskanperjuanganuntuk daya hidup sistem politik tradisi yang inginbagindakekalkan. Kelainan sikap bagindaterhadapBritish merupakansuatutaktik diplomasiuntuk berbaik-baikdengankerajaanBritish.

Denganperkataanlain, padahakikatnyatidak adaperubahansikapbagindaterhadapBritish. Gambaransikap pro-British bagindasepanjangtahun 1960-anhingga tahun 1970-an adalah kerana bagindaberasaterhutangbudi kepadaBritish demi kepentingankelansunganhidup pemenintahanKesultananMelayuIslam. mi bermakna bahawa baginda mahu British terus kekal membenipenlmndungankepadaBrunei daripadaancamanmusuhdalam dan luar negaraberdasarkanPerjanjianPerlembagaanNegaraBrunei tahun 1959. Sebenarnya,selepaspemberontakanpadatahun 1962, pihakBritish telahbersediamembenikemerdekaankepada Brunei. Ini bukan sahajadisebabkanpihak Britishmenenimatekanan parti politik di Brunei tetapi juga danipadaPertubuhanBangsa-BangsaBersatu (PBB) berdasarkan pninsip Piagam PBB danPengisytiharantentang Kurniaan Kemerdekaankepada Negeni-Negeni danRakyatyangTerjajahselarasdenganResolusiPBB 1514(XV).’4

SultanHaji OmarAu Saifuddientidak begitu yakin terhadapkemampuanBrunei untuk mengambil alih tanggungjawabmenjagakeselamatandan halehwaldalamnegeni.PerubahandasarBritish terhadapBrunei adalahjuga akibatdanipadaperubahanpucuk pimpinan kerajaanBritish di London. Padatahun1967, Parti Buruh bercadangakanmenanik semuaanggotakeselamatannyadiTimur Suez termasuk di Brunei. MemandangkankepadaperubahandasarBritish, bagindatelahmengadakanbeberaparundingankhususnyaselepasha-ginda turun danipadatakhtapadatahun 1967 untuk memintaBritish agar terusbertapakdi Briinei.

Menurut satu sumber,satu lagi taktik baginda untuk menghadapipihakBritish supayaterus keka! membeniperlindungankepadaBrunei ialah apabilabagindaturun takhtapadabulan Oktobertahun1967.’~Kemungkinanperkarami

14 Zainun Johari 1989. “Brunei dan HubunganLuarnya 1888—1983.”Universiti Malaya: TesisSarjanaLanjutan,JabatanPengajianAsiaTenggara,him. 316.

15 TemubualdenganDr. Ranjit Singh,di Universiti Malaya,KualaLumpur,Disember1992.

216

PENUTUP

memangtidak boleh diterimakeranahasratbagindauntuk turun takhtamemangsudahmenjadi niat bagindasebelumnya,iaitu apabilausianyamencapai50 ta-hun, bagindaakanmenyerahkantakhtakerajaankepadaanakandabagmnda.mijelas berdasarkanpengakuanbaginda.’tMenurutsumbertersebut,“taktik turuntakhta” mi sekurang-kurangnyadapat mengelakkan Sultan Haji Omar AliSaifuddien daripada tekanan pihak British yang hendak menanik pasukanGurkhadanipadaBrunei dan seterusnyamemerdekakanBrunei.BagindayakinpihakBritish akanteruskekal di Brunei untuk membantuanakandabagmndaKeBawahDuli Yang MahaMulia PadukaSen Sultan Haji HassanalBolkiah untukmembuatpersediaanke arah kemerdekaanBrunei.Walau bagaimanapun,yangpenting bagi Sultan Haji OmanAli Saifuddienbukan setakatpengekalankuasaBritish di Brunei tetapijugakemampuandan kesediaananakandabagindauntukmemikul tanggungjawab.Oleh itu, niat baginda untuk turun takhta bukanlahsekadar mahu perlindunganBritish; yang penting ialah kelansunganhiduppolitik Bruneidapatdikekalkandi bawahpimpinananakandabaginda.

Di sampingitu, SultanHaji OmarAu Saifuddiensedarbahawainilah satu-satunyacara untuk mengajar,memimpin dan melatih anakandanyadalamhalehwalpentadbirannegeritermasukmenanganimasalahkemasyarakatandan ke-negaraan.Walau bagaimanapun,pengunduranbaginda bukanlah bermaknapengunduranbagindadanipadamelibatkandin dalamhal ehwalpentadbiranne-gara.Sebaliknya,bagindaterusmenjadipenasihatkepadaSultanHaji HassanalBolkiah untukmenentukansoal dasarnegara.

KerelaanSultan Haji OmarAli Saifuddienturun daripadatakhtapadabulanOktober 1967 adalahsuatukematangandan ketajamandalamwawasanbagindatentangmasadepanpolitik Brunei.Penyerahanawal kuasapemenintahannegaraBrunei kepada anakandabaginda adalah supaya anakandabaginda dapatmempelajanidan memahamidasarpemenintahanKesultananMelayu Islam diBrunei. Sultan Haji Omar Ali Saifuddien sendini mengakui bahawabaginda“berasaputerabagindaitu dalamusia begitu muda dapatmemikul dan melak-sanakanusahapembangunannegaradangigih menghadapikeadaanyang lebihmencabar”.’7Bagindajuga berasapenabalanputerabagindasebagaisultanpadatahun1967 adalahperingkatyang tinggi dalamkehidupannya.’5

Oleh itu, untuk mengeratkanlagi hubungandengankenajaanBritish, ke-rajaanBrunei atas inisiatif SultanHaji OmanAu Saifuddiensentiasasahajaber-diplomasidengankerajaanBritish demi kepentinganmasadepanpolitik Brunei.Selain menjadi penasihatkepada anakandabaginda, Sultan Haji Omar AliSaifuddienseberapadayaberusahauntuk bekerjasamadenganBritish. Negara

16 TheBorneoBulletin, 27 Disember1969.17 lbid.18 Ibid.

217


Brunei sentiasamenyambutsecarabesar-besarantanikh lawatandankeputeraanRatuElizabeth.Tanikh tersebutdijadikancuti amdi Brunei.

Olehitu, antaratahun 1967 hinggaBrunei mencapaikemerdekaan,bagindadan anakandanyatelah bebenapakali berangkatke London untuk benundingdengankerajaanBritish supayamengubahdasannyayang hendakmenanikbalikpasukanGurkhadi Brunei.mi disebabkanbagmndaberasakhuatir akanancamanmusuhdan luar.

Sultan Haji Omar Ali Saifuddien beranggapanbahawatanpa kehadirantentenaBritish kelansunganhidupkesultananMelayu Islam sukardipertahankan.Walau bagaimanapun,setelahParti Buruh mengambilalih pucukpimpinan diLondon,dasarluarBritish telahberubah.KerajaanBritish mengambilkeputusanuntuk mengundurkansemuaanggotatenteranyadanipadaTimur Suezselepastahun 1971.19Dasarmi memberitekananyang hebatterhadapkerajaanBruneiyang sangatbergantungkepadatenteraGurkha untuk menjagakeselamatanBrunei daripadamusuh luar negara.Ini menyebabkanbagindaberangkatkeLondon pada 19 September1968 untuk mendapatkepastianagan kerajaanBritish di bawah pucuk pimpinan Parti Buruh member~•“some kind ofumbrella”2°kepadaBrunei demi kelansunganhidup politiknya sebelummen-capaikemerdekaan.Walau bagaimanapun,perundinganmi belum mendapatse-barangpenyelesaian.Ini menyebabkanSultanberangkatke London padabulanMei 1969.Dalamperundinganin kerajaanBritish tetaptidak mahumengubahdasarnyauntuk menarikbalik semuaanggotatenteranyatanpapengecualiantermasuktentera Gurkhadi Brunei.2’ Ini bermaknaBritish bensediamembenikemerdekaankepadaBrunei dan menyerahkansemula tanggungjawabuntukmenjagapertahanandankeselamatankepadaBrunei sendiri.22

Brunei memangbelum bersediauntuk memikul tanggungjawabtersebutkeranajumlah tenagaataupakaryang tidak mencukupi.Brunei tetapmahuBri-tish mengekalkanpasukantenteraGurkhanyadi Brunei.Oleh itu, untuk meng-ambil hati kerajaanBritish, kerajaanBrunei sanggupmembiayai perbelanjaanpenyelarasantenteraGurkhadi Brunei jika British bersediamenerimatawaranBrunei untuk mengekalkanpasukanGurkhaselepastahun 1971 23 Walau bagai-manapun,kerajaanBritish tetap tidak mahu mengubahpendiniannya.Seharus-nya difahami bahawapadahakikatnyaBritish tidak akanmemikul tanggung-jawabpertahanandankeselamatanBruneipadamasahadapan.OIeh itu Britishterusmenyelaraskanpenanannyadi Brunei danjugadi selunuhAsia Tenggara.24

19 TheBorneoBulletin, 27 Disember1969.20 StraitsEcho,22Ogos1968.21 The Straits Times, 19 November 1969.22 Ibid.23 SundayTimes, 16 November1969.24 Berita Harian, 25 Disember1969.

218

PENUTUP

Hal mi telahmerunsingkanBrunei memandangkankerajaanBritish belumdapatmembenikeputusansedangkantempoh penjanjianpertahananakantamatpada bulan November tahun 1970.25 Walau bagaimanapun,harapan Bruneiuntuk berlindungdi bawah panji-panji British terus cerahapabilaParti Kon-servatifmengambilalih pucukpimpinandi London danipadaParti Buruh padatahun 1971. KenajaanBritish bersediamenandatanganiperjanjianbaru denganBrunei yang benlandaskanpersahabatandanbantuanseperti yangdilakukandinegaraKomanwelyang lain.26 Kerajaan Parti konservatifakhirnya bersetujuuntuk tenusmengendalikansoal pentahanandanmengekalkanpasukanGurkha-nya selepastahun 1971.27 Akhirnya, kedua-duanegarabensetujumenandata-ngani penjanjianpensahabatanpadatahun 1971. Denganperjanjianin Bruneimendapatkemerdekaanpenuhdalam negeni keranaPesuruhjayaTinggi hanyabertanggungjawabterhadaphal ehwal hubunganluan. Baginda telah melantikseorangpenasihatnyasendiri khususnyayang berkaitan hal ehwal dalam ne-geri.28 Brunei berasalapangkeranaBritish terusmemberipenlindungankepadaBrunei di bawahpimpinankerajaanParti Konsenvatif.

Walau bagaimanapun,dasar mi tidak berterusankeranamulai bulan Mactahun 1974 hinggatahun 1978, Parti Buruh berkuasasemiila di London. InimenyebabkankerajaanBritish mahu melaksanakandasanlamanyauntukmena-nik anggotakeselamatannyadi Brunei bagi menjimatkanperbelanjaan.Di sam-ping itu, kenajaanBritish juga telah dikecamoleh PBB keranatidak membenikemerdekaankepadaBnunei yang juga menafikan“the inalienableright of thepeopleof Brunei to selfdeterminationand independence”.29TindakankerajaanBritish hendakmenamatkandasarpernaungannyaterhadapBrunei menyebab-kan bagindaberangkatke London sebanyakempatkali, iaitu padatahun 1975,tahun 1976, tahun 1977 dan tahun 1978 bagi memintakerajaanBritish menge-kalkantenteraGurkhadi Bnunei. Penundinganmi menemuijalan buntu keranakerajaanBritish tidak mahu benganjakdanipadakeputusannya.Tetapi nasibBrunei begitu cenahkeranapadatahun 1978,Panti Konservatiftelahmengambilalih kuasapemenintah.Akhirnya, kerajaanBritish bersetujuuntuk mengadakanperjanjianbanudengankerajaanBrunei pada7 Januani1979bertempatdi Lapau,BandarSen Begawan.3°Berdasarkanpenjanjianmi, Brunei dibeni tempoh masaperalihanselamalima tahununtukpersediaanmencapaikemerdekaan.

Padamasayang sama,British bersetujuuntukmengekalkanpasukantentera

25 SarawokTribune, 19 September1970.26 TheStraitsTimes, 19 November1969.27 UtusanMalaysia, 19 November1970.28 TheBorneoBulletin, 15 Mei 1971, dan Berita Harian, 2 November1971.29 M. Leifer 1978. “Decolonisationand InternationalStatus: The Experienceof Brunei”, Inter-

nationalAfftiirs. hI. 54, April, hIm. 246.30 TheBorneoBulletin, 6 Januari1979.

219


Gurkhadalamtempoh masaperalihan.3’ Di sampingitu, kerajaanBritish jugabersediamenghulurkanbantuanuntuk membenilatihan ketenteraan,kehakimandanperkhidmatandiplomatik sertajugadalambidangpenkhidmatanawamdanpendidikan.32Padaumumnya,kemungkinanrakyatBrunei termasukpemimpinparti politik Brunei tidak menyedaniakan motif sebenarnyakerajaanBruneimahuBritish terusbertapakdi Brunei. Sebaliknya,rakyatBrunei beranggapan,pengekalankuasaBritish di Bnunei adalahatas kehendakBritish sendini demikepentinganpolitik dan ekonominya. Walau bagaimanapun,dasar kerajaanBrunei terhadapkerajaanBritish memangdiakui lebih banyakmenguntungkanBrunei khususnyadan segi kepentinganpolitik pemenintahankesultanandiBrunei dalamjangkapanjang.

MenyentuhtentangtekanandanipadaMalaysia pula, apayang dapatkitaperhatikanbahawapenhubungandenganMalaysiamula renggangapabilaba-gmndamenolakpenyentaanBruneidalamPersekutuanMalaysiapadatahun1963.Menurut David Leake,British bertanggungjawabkeranamenyebabkanSultanHaji Oman Ali Saifuddienmengambilkeputusanuntuk menolakrancanganten-sebut denganmenasihatinyasupayatidak menyentaiMalaysia setelahmenge-tahui penyatuantersebutakan merugikanpihak British dan segi pendapatan,iaitu penghasilanminyak Brunei.33Bagi Brunei pula, sebabpenolakannyame-nyentai Malaysiaadalahkerana isu minyak,34 manakalabagi Malaysia, kega-galan kerajaanPersekutuanTanahMelayu menunaikanpermintaanSultan HajiOmanAli Saifuddienuntuk menjadi Yangdi-PertuanAgong Malaysia35adalahsatu faktor pentingyangmenyebabkanSultan Haji OmarAu Saifuddienmeng-ubahpendinian.

KeputusanBrunei mi menyebabkankerajaan Malaysia menarik balikpegawaiyang telahdipinjamkanke Brunei. Hal mi menyebabkanSultan HajiOmanAli SaifuddienmembuatperjanjiandenganUnitedKingdomuntuk meng-isi jawatan kosong dalam pentadbirankerajaan.Lanjutan danipada tindakanMalaysia in bagindatelah bertindakbalasdenganmenyuarakantuntutannyaterhadapLimbang.Walau bagimanapun,tuntutanmi tidak mendapatneaksidan-padakerajaanMalaysia. Tuntutanmi berlanjutansehinggabagindaturun dan-padatakhta.Padatahun 1974,SultanHaji OmanAli Saifuddien(Sen BegawanSultan)sekali lagi menyuarakantuntutanterhadapLimbang. Hal Limbang misebenarnyamempunyai kaitan yang rapat dengan pergerakanParti RakyatBrunei yang mendapatsimpati danipadakerajaanMalaysia. Ketika itu SultanHaji OmanAli Saifuddienbertambahkhuatir apabilaadasumberyangmengata-kan bahawaA.M. Azahani telah menggunakanLimbang sebagaipejabatsemen-

31 BusinessTimes,8 Januari1979.32 UtusanMalaysia,24 Februari 1979 dan20 Mac 1979.33 David Leake,op. cit., him. 54.34 Ibid., him. 55.35 Ibid.

220

PENUTUP

tana dan pusat pergerakansubversif.36 Kemungkinan keteganganhubunganantara Malaysia denganBrunei semakin meruncingadalah akibat daripadaperistiwapenglibatanWarderMat Desayang telah membawaIan tahananPartiRakyatBrunei dan Jerudong,danseterusnyamembenarkanpenubuhanpejabatsementarapanti mi di Kuala Lumpur. TindakankerajaanMalaysiayang mem-bantudanmembenipenlindungankepadapenderhaka-penderhakaBrunei diang-gapsebagaipencabulandancampurtanganMalaysiadalammasa!ahkeselamat-an dan politik Brunei.Perkarami menyebabkanSultan Haji OmanAli Saifud-dien begitu lantangmenyuarakantuntutannyaterhadapLimbang yang diang-gapnyakepunyaanBrunei.

Walau bagaimanapun,Tun Abdul Razakmenolaktuntutanmi keranameng-anggapisu mi adalah pensoalanBrunei denganBritish. Manakala pendudukLimbang pula telah menyatakanpersetujuanmerekauntuk menyertaiPerseku-tuan Malaysia padatahun l963.~~Malaysia tetaptidak menenimaalasanyangtelah dikemukakanoleh Sultan Haji Oman Au Saifuddienyang mengatakanbahawadan segi agamaIslam,Limbang bukanmilik Malaysiayang sah.Isu mibukan sahaja mencetuskankonflik antaraMalaysia dengan Brunei, bahkanmemburukkanlagi hubunganBrunei denganjirannyaSarawak.Hal mi jelasapa-bila berlakunyapenangmulut antaraSultanHaji OmanAli Saifuddien(Sen Be-gawanSultan)denganKetuaMenteni Sanawak,DatukAbdul RahmanYaakub.

TuntutanBrunei mendapattentangandanipadaSarawak.Sarawakmengang-gaptuntutanmi sebagaitidak berasas.38MenurutKetuaMenteninya,tuntutanmipatut digugurkan, lagipun Sarawak tidak akanmenyerahkanseinci pun tanahMalaysiakepadaBrunei.39Oleh itu, kerajaanSarawakmembeniamarankepadaBnuneisupayatidak membangunkan“sleepingtiger”4°dan rakyatMalaysiaben-sediauntuk berkorbanhinggaketitisandarahterakhindemi menentangtuntutanBrunei.4’ Memandangkanisu mi menjadihangat,KetuaMenteni SarawaktelahmenjadikanLimbang sebagaipusatkempenuntuk menentangtuntutanBruneisehinggamengatakanbahawaBrunei mahu mengambilLimbang keranacem-buru akankemajuanyang telahdicapaioleh Sarawaksetelahmasuk Malaysia.Sarawakmenudub kerajaanBrunei tidak membenikebebasanpada rakyatnyauntuk bersuarasehinggamenangkapdanmenahanpejuangbangsayang cinta-kan kemerdekaandaripadaBritish. Oleh itu, kerãjaanMalaysia menyifatkanmerekami sebagaiherodanbukanpendenhaka.42

36 Fur EasternEconomicReview, Yearbook1977, hIm. 127. BorneoBulletin, 12 April 1974, 26April I974dan25Februari1978.

37 BeritaHarian, 13 Oktober1970.38 MalayMail, 29 Mac 1974.39 TheStraitsTimes, 29 Mac 1974.40 SarawakTribune,22 Mac 1974.41 SarawakTribune,31 Mac 1974.42 Ibid., 3 April 1974.

221


Keadaanbertambahruncing apabilasebahagiandaripadapendudukKam-pungLumapasIan ke MalaysiatermasukbeberapaorangpenuntutMaktabSul-tan Haji OmanAu Saifuddien,BandarSen Begawanyang terpengaruhdengandiayahpolitik Parti RakyatBrunei.Menunut setengah-setengahsumber,merekami akan dilatih di negaraArab untuk menjadi tenterapengempurmenawanBrunei.43 Meskipun pergolakanpolitik telah mencapaikemuncaknya,tuntutanBrunei tidak juga mendapatpersetujuankerajaanMalaysia keranaTun AbdulRazakmengatakankerajaanMalaysiatidak akanmelayantuntutanmi keranatidak mendatangkanfaedah.44KerajaanBritish jugatelahmengatakanpendirian-nya tidak menyokong tuntutantersebut.mi jelas sebagaimanakenyataanTunAbdul RazakdalamDewanRakyat,

“Kerajaan Malaysia telah membenitahukerajaanBritish bahawakita tidakdapatmemberilayanantenhadaptuntutanmi keranaLimbangtelahmenjadise-bahagianyang sah dan tetapatau integral part of Sarawak semenjakrakyatSarawakitu mengambilkeputusanuntuk memasukiMalaysia padatahun1963.Malaysia telahmenerangkanbahawapenbincangantentang“tuntutan” tersebuttidak akan mendatangkanapa-apafaedah.Kerajaan British dengansendininyatelahmemberitahukita bahawamerekapuntidak menyokongtuntutanmi.”45

msu Limbang masih belum dapatdiselesaikansehinggaBrunei mencapaikemerdekaanpadatahun 1984. Apa yang dapatkita simpulkanbahawaselepasgagasanMalaysiapadatahun 1963, isu Limbang telahmemainkanperananyangpenting, mengenuhkanhubunganantaraBrunei denganMalaysia, di sampingdesas-desustentang kemunculanpergerakanParti Rakyat Brunei di KualaLumpur.

Malaysiatelahmenjadipenganjurutamakepadaresolusiyang ditenimaolehPertubuhanBangsa-BangsaBersatu(PBB) sebagaiResolusiA/C.4/L. 1103 da-lam PerhimpunanAgung PBB ke-30pada13 November1975.Resolusimi telahdibentangoleh perwakilanMalaysia ke PBB, Mohd. Khir Johani.Resolusimitelahdiluluskanpada8 Disember1975 setelahmendapatsokongandanipada131buah neganayang hadir.46Dua penkarapenting telahdibentangkandalamreso-lusi itu. Pertama,menuntutagarkerajaanBritish bekenjasamadengankerajaanBrunei untuk mengadakanpilihanraya bebasdandemokratikdi Brunei secepatmungkin.47Kedua,menuntutagarkenajaanBritish menarik balik pengharamanparti politik danmembenarkansemuaahli parti politik dalam buangankembali

43 The BorneoBulletin, 14 Februari 1976.44 SarawakTribune,23 April 1974.45 PenyataRasmi, DewanRakyat, ParlimenKetiga, PenggaiPariimenKeempat,iii. 4, Bil. 7, 24

April 1974, hIm. 874.46 DocumentPRB/NAS/07/76,27 Julai 1976,Zaini Ahmad,him. 350.47 BeritaMinygu, 7 Disember1975.

222

PENUTUP

ke Bruneiuntukaktif dalampilihan rayayangakandiadakan.48SokonganMalaysia tenhadapresolusi mi adalahkerana kerajaanBritish

seolah-olahmenolakuntuk melaksanakankeputusanPBB 1514 (XV) Disember1960 yangmengandungiPengisytiharantentangKurniaanKemerdekaankepadaNegeni-NegenidanRakyatyangTerjajah.SokonganMalaysiaterhadapmasalahmasadepan politik Brunei telah diterima oleh PBB. Walau bagaimanapun,British engganmengundiketika JawatankuasaPBB meluluskanketetapanten-tang Brunei.49Ini disebabkanBritish berangggapanbahawaBnuneibukanlahse-buahnegaranaunganBritish tetapi adalahnegaraberdaulatyang memilih untukmengekalkanperjanjianpersahabatandenganBritish~

PenjuanganParti RakyatBrunei untuk mendapatkemerdekaansebenarnyamemangmendapatsokongankerajaanMalaysiatermasukbebenapabuah partipolitik di SemenanjungMalaysia sepertiUMNO,5’ PAS52 dan DAP.53 Apakahsebenarnyayang menyebabkanMalaysia menyokongpenjuanganParti RakyatBrunei sehinggakenajaanBrunei menuduhnyacampurtangandalamhal ehwaldalamnegeni. Jawapannyaialah Malaysiamenyokongterhadappenamatanpen-jajahandi mana-mananeganadi dunia mi. Malaysiasebenarnyaingin melihatBrunei menjadisebuahnegarayang merdekalagi berdaulatuntuk meningkatkankeamanandan kestabilanrantau Asia TenggaraselarasdengankonsepAman,BebasdanBerkecuali (ZOPFAN)yang didokongoleh ASEAN. Walau apapunalasanMalaysia,Brunei tetaptidak mahumenenimanya.Kenyataannyaialah bu-kan British yang tidak mahu membenikemerdekaantetapi Brunei yang me-nolaknya. msu mi telah membeni kesanyang buruk tenhadaphubunganantarakedua-duabuahnegara.

Di sampingmenghadapiancamanpolitik, padamasayangsamaBrunei jugamenghadapiperubahanpengeluaranmata wang yang samadenganMalaysia.Sebagaimanayangdimaklumi bahawamatawangBrunei samanilainya denganmata wangPersekutuanTanahMelayu, Singapura,Sarawakdan BorneoUtarayang dikeluarkanolehThe Board of Commissionersof Currency,MalayaandBritish Borneo sejak tahun 1950. Walau bagaimanapun,selepaskemerdekaanMalayapadatahun1957,kerajaanPersekutuanTanahMelayutelah mengambilalih tanggungjawablembagami dan mahu mengubahsuaiMata Wang 1950selarasdenganstatusPersekutuanTanahMelayu yangmerdeka.54RancanganmitelahberjalandenganwujudnyaBank Negarayangmemegangtugassementara

48 BeritaMinggu,7 Disember1975.49 UtusanMalaysia, 12 November1977.50 BintangTimur, 12 November1977.51 BeritaMinggu, 10 September1975.52 BeritaHarian, 27 September1975.53 UtusanMalaysia,20September1975, danPEKEMASLaporanBernanw,18 November1975.54 UtusanSarawak,II Februari 1960.

223


untuk mengeluarkanmata wang bagi PersekutuanTanahMelayu, Singapura,Sarawak,BorneoUtaradanBrunei.55EkoranrancangankerajaanMalaysiamahumengeluarkanmatawangnyayang barudengangambarYangdi-PertuanAgong,akhirnyaBrunei danSingapuramengambilkeputusanuntuk membentukLem-bagaMata Wangdanmengeluarkanmatawangnyasendiri.56Brunei telahme-ngeluarkanringgit Brunei pertamapada 12 Jun 1967 yangmemuatkangambarSultanHaji OmanAli SaifuddiendanMasjidSultanHaji OmanAli Saifuddien.57Pada21 Jun 1973, perjanjianCurrency InterchangeabilityArrangement1967antaraMalaysiadenganBrunei telah tamat. Ini bermaknabahawanilai matawangBrunei danMalaysiatidak lagi tertaklukmengikutnilai par tetapi diang-gap sebagaiasingdenganpertukananberdasarkankadarpertukaransemasada-lam pasaran.58TetapiBrunei masihmengekalkanPerjanjianPariti 1967denganSingapurasehinggahan mi. Ini bermaknabahawakadarpertukaranmatawangdi Brunei danSingapunamasihlagi berdasarkannilai par.59

Walaubagaimanapun,tekanandan segi ekonomi dan politik yang dihadapioleh Brunei dan tahun 1960-anhinggatahun 1970-antidak mematahkanper-juanganpolitik Sultan Haji Oman Ali Saifuddien dan Sultan Haji HassanalBolkiah untuk membawaBrunei ke arah kemerdekaanpadatahun 1984. Hu-bunganantara Brunei denganMalaysia telah pulih semulapada awal tahun1980-an apabila Tun HussienOnn menjadi PerdanaMenteri Malaysia padatahun 1979.6~

MenyentuhtentanghubunganantaraBrunei denganIndonesiakhususnyaSultanHaji OmarAli Saifuddien,juga SultanHaji HassanalBokiah selepasitutidak mempunyai sebaranghubunganpenibadi yang rapat denganpemimpinpolitik IndonesiasepertihubungandenganMalaysia.Kemungkinanhat mi dise-babkanhubunganluar negaraBrunei dipertanggungjawabkankepadakerajaanBritish. HubunganJuanatau dasarBritish di Indonesiaadalahjuga melibatkandasarBrunei terhadapIndonesiadi sepanjangtahun 1962 hingga tercapainyakemerdekaan.Sejak meletusnyapemberontakanpada bulan Disember tahun1962 dan seterusnyakonfrontasiantaraIndonesiadenganMalaysia, hubunganantaraBrunei denganIndonesiaagaktegangbenikutandengansokonganIndo-nesiaterhadappenjuanganTNKU. IndonesiatelahmemperalatkanTNKU dalamusahanyamenentangrancanganMalaysia.

Secaratidak langsungIndonesiatelah campur tangandalam pergolakanpolitik Brunei denganalasanmenyokongperjuanganTNKU yangmenentang

55 SaranSingh,him. 413.56 The BorneoBulletin,23 Ogos1966, dan UtusanSarawak,4 Februan1967.57 The BorneoBulletin, i4 Januari1967.58 The BorneoBulletin,30 Jun 1973.59 The BorneoBulletin,23 Jun 1973.60 David Leake,him. 58.

224

PENUTUP

penjajahanuntuk mewujudkanNKKU yang terdiri daripadaSabah,SarawakdanBrunei.Oleh itu, detik bensejarahpada8 Disember1962 menyebabkantidak se-caralangsunghubunganantaraBrunei denganIndonesiamula keruh.Ketegang-an mi adalahakibat perubahandasar luar Indonesiayang mula tertanik untukterlibat secaralangsungdalam perkembanganpolitik dan ketenteraandi AsiaTenggarakeranaia telah mencapaikejayaandi Inian Barat. PresidenSukarnotelah mula menonjolkandin sebagaipejuangrakyat Indonesiayang antikolo-nialismedan kapitalisme. Oleh itu, Indonesiabenikrarakan terus menyokongdan membantuperjuanganrakyat di Alam Melayu untuk menghalaukuasa-kuasaBaratyang ingin meneruskanpertapakanmerekakhususnyadi KepulauanBorneo.

Adalah jelas bahawaalasanIndonesiamelibatkan din dalam pergolakanpolitik di Brunei hanyalah semata-matauntuk menggaga!kanrancanganPersekutuanMalaysiayang dianggapnyasebagaidasarneo-kolonialismeBritish.Hal mi tenjadi keranaParti Rakyat Bnunei sendinimenentanggagasantensebut.Oleh itu, Indonesiaterus terangmenyatakansokongannyaterhadappenjuanganyangdipimpin oleh A.M. AzahanidenganmengiktirafkerajaanNKKU yangdi-isytiharkan pada bulan Disembertahun 1963 denganA.M. Azahani menjadiPendanaMenteri. Walau bagaimanapun,penjuanganAzahani gagal mencapaimatlamatnyakeranapemberontakanbersenjatatelah dapatditumpaskandengankehadirantenteraBritish di KepulauanBorneo.

Sebagai penentanganSukarno seterusnyaterhadap rancanganMalaysia,Indonesiatelah mengisytiharkankonfrontasi terhadapMalaysia.mi menyebab-kan saki-baki perjuanganParti Rakyat Brunei di KalimantandipenalatkanolehIndonesia Tujuan sebenarnyasokongantenteraIndonesiatenhadapTNKU, bu-kanlah semata-matauntuk mencapaimatlamatpenubuhanNKKU tetapi untukmenyerangnegeriBorneo Utara yang menyentairancanganMalaysiatermasukBrunei.YangjelasSukarno,lebih berminatuntukmelihatcita-citanyamewujud-kan konsep “Melayu Raya” di Alam Melayu menjadi kenyataan.Untuk me-nyembunyikantujuan sebenannyaIndonesiacampurtangan dalam pengolakanpolitik di KalimantanUtara,Indonesiamengatakanbahawasokongannyaterha-dap pemberontakanBrunei adalah selarasdengandasarnyaantikolonialisme,antiimpenialismedan antineo-kolonialisme.61Bukan sahajaPresiden Sukarnoyang menyokong panapemberontaktetapi juga pemimpin tentera IndonesiasepertiNasution.62

Apapun alasanIndonesia,motif sebenarsokongannyaterhadapTNKU ada-lah untuk menggagalkangagasanMalaysia. Brunei tidak terkecuali danipadabenkonfrontasidenganMalaysia. Ini jelas apabila dikatakanbahawaJeneral

61 MalayanTimes, l7ianuari 1963.62 MaluyanTimes, 19 April 1963.

225


Djatikusumo telah bertemudenganSultan Haji Oman Ali Saifuddien secararahsia di Hotel Chervon Hilton, Sydney, Australia pada bulan Jun 1964.Menurutsetengah-setengahsumber,JeneralDjatikusmotelahmembeniamarankepadaSultan Haji Oman Ali Saifuddien bahawaBrunei tidak akan terlepasdanipadadasarkonfrontasiIndonesiawalaupunia tidak menyertaigagasanMa-laysia.63SokonganIndonesiaterhadapTNKU mi bukansahajamembimbangkanSultan Haji OmanAli Saifuddienmalah pihak British yang bertanggungjawabterhadaphubunganluardankeselamatanBrunei.

Dengan ancamanIndonesiami, Sultan Haji Oman Ali Saifuddien telahmengeluarkanamaranbahawaBrunei tidak merasaragu-raguuntuk memintabantuandanipadasahabatatau sekutunyajika negaratersebutmengangguataumencerobohBrunei.64JelaslahbahawaTNKU telah diperalatoleh Indonesiadi-sebabkanwujudnyapenyelarasanperjuanganmerekamenentanggagasanMa-laysia. Menteri Luar Indonesia,Dr. SubandniomengakuisokonganIndonesiaterhadappemberontakanBrunei adalahmenerusidasankonfrontasinyaterhadapMalaysia.65Malah apabilapemberontakandapatditumpaskandi Brunei, Indo-nesiamasihterusmemberisokonganterhadapTNKU denganmelibatkanang-gota sukarelawandi KalimantanBarat dan KalimantanTimur. Taktik peranggenila digunakanoleh Sukarnountuk menyusupmasukke kawasanSarawakdanBorneoUtara.66

SerangantenteraIndonesiaterhadappondok polis di Tebu adalahbuktitujuan sebenarsokonganIndonesiaterhadapTNKU. Setiappencerobohanyangdilakukanoleh tenteraIndonesia,makasukarelawanTNKU yangdituduhme-lakukanpenyerangantensebut.67Ini jelas sebagaimanainsidenyang berlakupada23 April 1963 apabilapasukankeselamatanIndonesiatelahmenyerangpondokpolis GumbangdandidapatidokumenTNKU ditinggalkanuntuk menunjukkanbahawaseranganitu telahdibuatoleh anggotaTNKU.68

Walau bagaimanapun,pencerobohantenteraIndonesiadi sempadanSara-wak danSabahdenganmemperalatkansukarelawanTNKU telah berakhirSe-telahkonfrontasiantaraMalaysiadenganIndonesiatamatpadatahun 1965.69

Kesimpulannya,sepanjangtahun1960-andantahun 1970-an,Brunei meng-hadapiancamanpolitik bukansahajadanipadaparti politik dalamnegeni tetapilebih bahayalagi penglibatandancampurtangannegara-negarajiran terhadap

63 UtusanSarawak,24 September1963.64 SarawakdalamSeminggu,6—12Februari i963,him. 4.65 UtusanSarawak,5 Disember1963.66 Harold JamesdanDenis Sheil-Smaii1979. The UndeclaredWar. Kuaia Lumpur: Viniin Press

Sdn. Bhd.,him. 56.67 Ibid., him. 60.68 Ibid.,him.61.69 David Leake,op. cit., him. 60.

226

PENUTUP

pergolakanpolitik di Brunei. Oleh itu, kelewatankemerdekaanyang dicapaipadatahun1984 bukanlahhanyasemata-matadisebabkanoleh ketidakmampuanBrunei untuk berdikani tetapi juga dipengaruhi faktor serantau khususnyaancamankeselamatandanipadaluar negara.Untuk kepentingandayahidup poli-tiknya, Brunei nelamelambatkankemerdekaannyadanterusbernaungdi bawahpanji-panjikerajaanBritish sehinggatahun 1984.

SejarahBrunei menjelangkemerdekaanmemaparkanperbincangantentangsejarahnegaraitu sejakia wujud sebagaisebuahkesultananyangagungsehing-galahke zamannegaratersebutmenjadi lemahpadaabadke-19dan seterusnyamenangkakkembali padaawal abad ke-20 dan berjayaberdikani padatahun1984. Hasil minyak yangditemui padaawal abadke-20telah memungkinkanBrunei terus wujud malah menjadi antaranegarayang terkayadi dunia padamasami. Namundemikian,mi tidak bermaknaBrunei dapatmengelakkandindanipadakancahpengolakanpolitik dalam negeni dan sekitarnya.Malah per-golakan politiknya dapat dikatakanbegitu mencabansepenti yang dianalisisdalamBab 3 hinggaBab 5. Bab-babmi telah menganalisisdenganmendalambetapa seniusnyamasalahseperti isu gagasanMalaysia dan Pemberontakantahun1962 itu mengancamkedudukanBrunei.

Untuk mengharungigelombangyang besaritu, perananSultanHaji OmanAli Saifuddien III yang menjadi sultanantaratahun 1950 hinggatahun 1967memangtidak dapatdiketepikan.TanpakegigihandankekuatanbagindaneganaBrunei tidak mungkin dapattenus hidup seperti yang adasekarang.Kepintar-annyamenanganimasalahpolitik dalamdan luar negaraakhirnyaberjayamem-bawaBrunei berdikanisebagaisebuahnegarayang merdekabiarpun kecil tetapikaya dan segi material mahupun dan segi mengekalkanindentitinya sebagaisebuahneganaIslambenaja.

Adalahjelas bahawadi bawah kepimpinan seorangsultanyang dinamik,Brunei padaakhir zamanpenjajahanBritish, berjayamengumpultenaga,me-nangkis segalapancarobasamaada dani dalam mahupunluar negara. Untuktujuan itu, benbagai-bagaicara digunakanbagi mengekalkanindentiti Bruneiwalaupunhanyatinggal sebagaisebuahnegarayang kerdil di Asia Tenggara.KetegasandankepintaranSultanOmanAli SaifuddienIII menanganiisu sepertiPersekutuanBorneo, Perlembagaantahun 1959, isu gagasanMalaysia danakhirnya Pemberontakantahun 1962, menguatkanlagi kedudukandan tekadBruneiuntukterushidup sebagaisebuahnegarayang merdekadanmengekalkanindentitinyasebagaisebuahnegaraMelayuIslamberaja.

227

LAMPIRAN__________SENARAI NAMA RESPONDEN YANG TELAH DITEMURAMAH

Nama : ProfesorDonaldBrownAlamat No. 100, CieneguitasRoad,

SantaBarbara,CA,93110,United Statesof America.

Tarikh : 2 Januari1991Keterangan : Penulistelahberkunjungke rumah kediamanProf. Donald

Brown dalam perjalananpenyelidikan ke Universiti SantaBarbara California. Dalam pertemuan tersebut, penulissempatberbincangtentangperkembangansejarahdanpoli-tik Brunei. Menurut beliau kebanyakanahli sejarahBarattidak memahamisistem sosiopolitikdanekonomi di Bru-nei. Kekuranganpengetahuanmi menyebabkanpenulisanmerekatidak dapatditerimaolehmasyarakatBrunei keranabertentangandengannilai-nilai budayadanpolitik NegaraBruneiDarussalam.

2. Nama

Keterangan

Yang DimuliakanPehinOrangKayaLaila WangsaAwangHaji Mohd. Sallehbin Haji Masri

Alamat : JalanBadil,Berakas,BandarSen Begawan,Brunei Darussalam.Beliau terkenal denganpanggilan H.M. Salleh, berkelu-lusan dan MaktabPerguruanSultanIdris, TanjungMalim,Perak.Beliau adalahantaratokoh politik Brunei yangpa-ling ditakuti dan diseganioleh pihak British pada tahun1950-andan tahun 1960-an. Disebabkanwujudnyasema-ngat kesedarandalamjiwa beliau,makatidak dapatdinafi-kan bahawabeliaulahantaratokohpejuangnasionalisBru-

229


nei selepasPenangDuniaKedua.Rujukantemu bual dalambentukpita kasettensimpandi JabatanPusatSejarah,Ban-darSen Begawan,Brunei Darussalam.

3. Nama : AwangMetussinbin AliakhbarAlamat : KampungLabuEstate,

Temburong,NegaraBrunei Darussalam.

Tarikh : 12 Oktoben1988Jam : 4.00petangKeterangan : Padamasami beliaumemegangjawatanketuakampungdi

LabuEstate,Temburong.Dalamtemu bual denganpenulisyang diadakandi rumahnyasendiri beliau telah bertenuste-rang akankedudukanperkarasebenarnyatentangkempenpilihanraya padabulan Ogos tahun 1962 di daerahTembu-rong.Rakamantemu bual di JabatanPusatSejarah,BandarSen Begawan,NeganaBrunei Darussalam.

4. Nama Haji Hashimbin Haji Abd. HamidAlamat : Barung-BarungPebalat,

Batu 19, JalanTutong,KampungTanjungNangka,NegaraBruneiDarussalam.

Tarikh : 22 Disember1988Keterangan : Perbincangantidak dirakam, ketika mesyuaratAhli Jawa-

tankuasaPersatuanSejanahBrunei bagi mengadakanforumsejarahyang bertajukAkitek Brunei Moden. Haji Hashimadalahpensyarahdi Universiti Brunei DarussalamdalambidangPengajianBnuneikhususkepada“Melayu Islam Be-raja”. Padamasami beliau sedangmengikutikursuskedok-torandi UnivensitiMalaya,KualaLumpur.

5. Nama AmpuanMd. Tahirbin AmpuanHaji AdulAlamat : KampungMenangah,

PekanBangar,Temburong,NegaraBnuneiDarussalam.

Tarikh : 12 Oktoben1988Ketenangan : Temu bual mi diadakan dalam projek “Bengkel Daerah

Temburong”yang diadakanselamaduamingguanjuranJa-batanPusatSejarah,Brunei Darussalam.Dalamtemu bualyang diadakan,Ampuan Md. Tahir telahbanyakbercerita

230

LAMPIRAN

tentangpengalamanbeliau dalampenistiwapemberontakandi daerahTemburongpada bulan Disembertahun 1962.Rakamantemu bual dalambentuk pita kasetdisimpandiJabatanPusatSejarah,BnuneiDarussalam.

6. Nama Yang Dimuliakan Pehin Onang Kaya Amar Diraja DatoSen Utama(Dr.) Haji AwangMohd. Jamil Al-Sufni

Tanikh Januani1989Alamat JabatanPusatSejanah,

BandanSen Begawan,NeganaBruneiDarussalam.

Ketenangan : Beliau adalahlulusan dan MaktabPerguruanSultan Idnis,TanjungMalim, Perak.Salahseonanganaktempatanyangaktif dalampengenakannasionalismeMelayu Bnunei padatahun1940-andan tahun1950-an.Padamasami beliaume-megangjawatan Pengetua,JabatanPusat Sejanah.Beliauaktif dalampenulisansejarah,budaya,bahasa,adatistiadatdan lain-lain lagi. Di sampingitu, beliaujuga mempunyaihubunganyangrapatdenganalmanhumSultanHaji OmarAli Saifuddien.GelananAl-Sufni dikunniakanoleh Almar-hum Sultan Haji Oman Au Saifuddien.Kebanyakantemubual yangdiadakantidak dinakamkeranapenulis sentiasabenbincangdenganbeliaudalamaspeksejarahdanpolitikyangmelibatkantugas-tugasdi JabatanPusatSejanah.

7. Nama Haji Hanafi bin Mohd. DaudAlamat : KampungPanchunPapan,

Tutong,NegaraBnuneiDanussalam.

Tanikh : 13 Februani1987Keterangan Padamasami Haji Hanafi bergiatdalambidangperniaga-

an.Padatahun 1950-andan tahun 1960-an,beliau memangaktif dalampengerakanpolitik di Bnunei, khususnyaper-genakanParti RakyatBnunei di daerahTutong. Walau ba-gaimanapun,temubual yang diadakantidak dapatdinakamkenanatenlalu sensitifpadapandanganbeliau. Padamasami beliau juga aktif dalam pergenakanPensatuanSaudana-saudanaBarn DaerahTutong (PESATU) denganpenulissendinimenjadipengenusipensatuanmi.

8. Nama : Haji Abdullah Hussein(Pak Lah)Alamat : 840,Jalan17/22,

231


TarikhKeterangan

46400PetalingJaya,SelangonDanul Ehsan.13 Mac 1989Beliau bertugasdi Dewan Bahasadan Pustaka,BnuneiDanussalamlebih kunangsepuluhtahun,iaitu sehinggata-hun 1992. Beliau adalahsasterawanyangserbaboleh. Be-liau banyakmelibatkandin dalamkegiatanpenfileman(na-kan rapatAllahyarhamTan Sri P. Ramlee)menyentaida-lam pengerakanpolitik di Singapunadan PersekutuanTanahMelayu. Beliau juga adamenulisbuku dalambidangkesu-sastenaan.Temu bual mi merupakanperbincanganumumtanpadinakam.

9. Nama : Cikgu Mohd. AlinondinAlamat : JalanMulaut,

KampungSengkunong,NeganaBnuneiDanussalam.14 September1986Padamasami Cikgu Mohd. Alinordin masihbertugasse-bagai tenagapengajardi SekolahPerempuanTinggi RajaIsteni, BandanSen Begawan,BnuneiDanussalam.Dan segikegiatanluar, beliaujugamenceburdin dalambidangsenisuara,dan terkenaldenganpanggilanM. Nondin. Padata-hun 1950-andan tahun 1960-an, beliaujuga aktif dalampengerakanParti RakyatBnunei,denganmemegangjawat-an SetiausahabagicabangPantiRakyatBnuneidi KampungBurung PingaiAir, Brunei.

TanikhKetenangan

232

BIBLIOGRAFI__________

Sumber-sumberManuskrip

AlgemeenRijksarchiefGravenhage,DenHaag,Holland, No. 642, ‘Borneo’, 373.

ArkibNegara Brunei

BA112454/78, ‘His Highnessthe Sultan Visit to England in 1952’, ResidentOffice,192/51.

National ArchivesWashingtonD.C.

RG59. 746H.OO/1O—1651‘Transmittal of report prepared by ‘Vice ConsulJohn JO.Keefe, FSS-9,coveringa journey to the ColoniesNorth Borneoand Sarawakandthe ProtectedStateofBrunei in late August1951’. FromAmCon Gen, SingaporetotheDepartmentof State,Washington,D.C. 16 Oktober1951.

RG59. 746H.OO/4-255 ‘Question of Right of Acessionto Throne of Brunei:Views of

Gerard Mac Bryan on Brunei affairs and East-WestRelations’. ForeignServiceDespatch,From AmConGenSingaporeto The Departmentof State,Washington,D.C. 25 April 1951.

RG59 746H.OO/9—1756 HBS. ‘Formation ofa Branch PartyRa‘ayat in Brunei’. ForeignServiceDespatch,from AmConGenSingaporeto Departmentof State,Washington,D.C. September1956.

RG59. 746H.03/4—158HBS. ‘Political Developmentin British Borneo: Transmittal ofMemorandumof Conversation’.ForeignServiceDespatch,from AmConGenSinga-pore,to the Departmentof State,Washington,D.C., 1 April 1958.

RG59.746H.OO/6-2558HBS. ‘RecentDevelopmentin British Borneo’. ForeignServiceDespatch,FromAmConGen,SingaporeTo Departmentof State,Washington,D.C.,25June 1958.

RG59.746H.OO/4/59HBS. ‘British Borneo’. ForeignServiceDespatch,from AmConGenSingaporeto theDepartmentof State,Washington,D.C., 1 April 1959.

RG59. 746H.OO/3-659 ‘Current Issuesin British Borneo’. Foreign ServiceDespatch,

233

SEJARAHBRUNE! MENJELANG KEMERDEKAAN

from Am Con GenSingaporeto the Departmentof State,Washington,D.C. 6 March1959.

Public RecordOffice, Kew

CO1030/164 Federationof Borneo: Memorandumon the proposalthat the island ofLabuanshouldbereturnedto theStateof Brunei.

CO/030/164 ‘Lettersfrom Allan Lennox-Boyd, Colonial Office, London to Commis-sioner-GeneralforUnitedKingdomin SoutheastAsia’. 25 March 1955.

COIO3O/299‘DevelopmentPlan ofBrunei’.CO1030/300.ER. Bevington‘s report on the economicand developmentof the Stateof

Brunei’, 30 June 1955.CO1030/460 Constitution of Brunei. Minit mesyuaratdi pejabatTanah Jajahan,di

LondonmengenairundinganPcrlembagaanyangdiketuaiolehSultanHaji OmarAuSaifuddienpada27 September1957, 30 September1957dan31 September1957.

C01030/464Representationby Ra’ayat Party on Constitution of Brunei. Minit me-syuaratperjumpaanrombonganParti Rakyat Brunei denganSetiausahaTanahJa-jahandi London,padahan Khamis,26 September1957.

CO/030/462 Letters from Colonial Officials. Surat Ronald Turnbull kepada W.I.J.Wallacedi Colonial Office, London,5 Disember1959.

CO1030/608Malaya/BruneiRelations.Suratdan G. Tory PersuruhjayaTinggi British diAsia Tenggarakepada David W.S. Hunt, Esq., O.B.E. CommonwealthRelationOffice, London, 14 October,1959.

DokumenKerajaandan Laporan-laporanRasmilManuskrip

Al-Marhum Sultan Haji OmarAu SaifuddienSa‘adul Khairi Waddiendalam kenangan.1986.Brunei Darussalam:JabatanPenyiarandanPenerangan.

Batu Bersurat Raja-raja Brunei. 1809, dipamerkandi Dewan Pameran,JabatanPusatSejarah,BandarSen Begawan,Brunei Darussalam.

BruneiAnnualReport1906—1959,CetakanKerajaan.BruneiDala~nPembangunan,1974. Brunei: SetiausahaKerajaan.StarTrading. Printing

Ltd.Buku KenanganSempenaPembukaanResmiRumahSakit Raja Isteri Pengiran Anak

Saleha1983.Brunei: Muzium Brunei.ForumpeinerintahanSultan Haji OmarAli Saifuddien,Studio 1, Radio TelevisyenBru-

nd, 1986. (Salmanvideo tapedisimpan di JabatanPusatSejarah,Brunci Dams-salam).

Grier, AM. Funeral of the Sultan of Brunei. London: Oxford RhodesHouseLibrary.10 June1959. (Unpublishedarticles).

Hickling, RH. 1955. MemorandumUponBruneiConstitutionalHistory and Pratice.MacaskieC.F.C. 1964. Macaskiepapers.London: Oxford RhodesHouseLibrary. (An

UnpublishedAutobiographytypescriptMss PacS7l).MinutesofState Council from 29 June1907 to 31 August1949.PengumumanPenting.t.th. (disiarkanmelalui Radio Brunei, Salmantranskriptersimpan

234

BIBLIOGRAFI

di JabatanPusatSejarah,BandarSen Begawan,BruneiDarussalam).PenyataSekolah-sekolahAgamaKerajaanBrunei daripadaTahun 1956—1959.Jabatan

Hal EhwalAgamaBrunei. 1959. Qalam,Singapura.SabdakenyataanDuli Yang TeramatMulia PadukaSen BegawanSultan. t.th. (Salman

transkniptersimpandi JabatanPusatSejarah,BandarSen Begawan,BruneiDams-salam.

SalasilahSultan SharifAli. t.th. (dipamerkandi Dewanpameran,JabatanPusatSejarah,BandarSenBegawan,BruneiDarussalam).

SalasilahSultan-sultanBrunei. t.th. (dipamerkandi DewanPameran,JabatanPusatSeja-rah,BandarSen Begawan,BruneiDarussalam).

Siaran akhbar 1962. JabatanPenerangan,PersekutuanTanahMelayu (diperolehi danJabatanPeneranganMalaysia,rujukan:PEN.12/62/98(PM).

Siaranakhbar1962JabatanPenerangan,PersekutuanTanahMelayu, (diperolehidanJa-batanPeneranganMalaysia,nijukan:PEN. 12/62194(PM).

SyairAwang Semaun.t.th., t.tp., t.pt. (Salmanyang dirumikanoleh JabatanMuzium —

Muzium Brunei, salmantersimpandi JabatanPusatSejarah,BandarSenBegawan,BruneiDarussalam).

SyairPerlembagaanNegeri Brunei, (Salmantapekasetdisimpandi JabatanPusatSeja-rah, yangdibacaoleh Haji Abd. Wahabbin BegawanPehinTuan Imam Dato SetiaHaji Metassandi pelancaranbuku PenyairDiraja, di JabatanPusatSejarah,BruneiDarussalam.

Surat Sultan Hashim Aqamaddinyang ditujukan kepada Sultan Turki mengenaipe-rampasanLimbang olehJamesBrooke di Sarawakpada tahun 1890 1890. (Dipa-merkandi Dewan Pameran,JabatanPusatSejarah,BandarSen Begawan,BruneiDarussalam).

TangisanTerjajah, cerpenpendekyang dikarangoleh H.M. SalIehyang mengisahkantentangkesedaransemangatkebangsaanBrunei (Salmanfoto dalam tulisan jawiterdapatpadapenulis).

Titah 1959—1967, Ke Bawah Duli YangMaha Mulia Baginda Maulana Al-Sultan SirOmanAli SaifuddienSa ‘adul Khairi Waddien,Dewan BahasadanPustaka,Brunei,1971.

Undang-undangSemantaraNKKU tahun1962. 1962. (Salmantersimpandi JabatanPu-satSejarah,BandarSen Begawan,BruneiDarussalam,disertakandalamlampiran).

Buku,MonografdanMakalah

Abdul Kanim Abdul Rahman1988. “Tahun 1988 Masihi, Dirgahayu.” JabatanPusatSe-janah,Brunei.

Abdul Latif Ibrahim 1970. “Padian— Its Market andtheWomenVendors.”The BruneiMuseumJournal2(1): 39—51.

Abdul Latif Abu Bakar 1983. “Puisi-puisi Harun AminurashidyangbertemakanNasio-nalismeMelayu 1929—39,”MalaysiaDan SegiSejarah: Bil. 12.

Abdullah Hussain1982. Harun Aminurrashidpembangkitsemangatkebangsaan.KualaLumpur: DewanBahasadanPustaka.

Abu YazidAbidin 1979. KebangkitanSemulaJepun.Kuala Lumpur: DewanBahasadanPustaka.

235


Ahmady Hassant.th. Ke mann Azahari? Alor Setar,Kedah:UnitedDevelopmentCor-poration.

Amin Sweeney,P.L. 1968, “SalsilahRaja-RajaBrunei.”JMBRAS 12(2): 1—82.AwangSabniePengiranMuhammad,“Brunei Brass”(tanpatankhdanpenerbit).Barret,W. L.S. 1988.Brunei andNunsantarahistory in coinage.BandarSeri Begawan,

Brunei: JabatanPusatSejarah.BakirJeludin 1984. “Bertanampadibukit atautugalsecaratradisional.”Beriga 3: 7—11.BentongAntara 1984. “Bentuk Tumbuh-tumbuhandalamLonikan PerusahaanTembaga

Tradisi.” Berita Muzium6(2): 40—45.Bentong Antara 1985. “Puak Kedayandan masalahTermmnologinya.”Berita Muzium

7(1): 42—47.Bhattacharjee,OP. 1976.SoutheastAsian Politics, MalaysiaandIndonesia,Department

of InternationalRelations,JadaupurUniversity,India.BirkenmelerElmar 1970. “Notes on some coral fish in Brunei water.” The Brunei

MuseumJournal2(2): 294—317.BischJorgen1962. Ulu: TheWorld End.GreatBntain: GeorgeAllenandUnwinLtd.BrackmanArnold 1966. SoutheastAsia’s SecondFront, The Power Struggle in the

MalayArchipelago.NewYork: F.A. Praeger.Brown, D.E. 1970. Thestructureand history of a BorneoMalaySultanate.Brunei: Star

Press.Brown,D.E. 1972.“Ampuanin Brunei,”Brunei MuseumJournal2(4): 207—209.Cady, John F. 1974. The History of Post War SoutheastAsia. USA: Ohio University

Press.Cnisswell,C.N. 1983. Rajah Charles Brooke Monarch ofall He Surveyed.Kuala Lum-

pur:OUP.Donnison,F.S.V. 1956. British Military Administration in the Far East 1943—1946. Her

Majesty’sStationeryOffice,London.FnednickHirth danW.W. Rockhill 1965. Chua-Ju-Kua:His Work on the ChineseArab

Tradein the twelfthand thirtenth Centuries, entitledChu-fan-chi.NewYork: Para-gonBook ReprintCorp.

FatimahMohd. Daud 1988. “Raja-rajaBrunei sebelumAwang Alak Betatar.” Pusaka(2): 13—18.

Groeneveldt,W.P. 1880. Noteson the Malay Archipelago andMalacca. Batavia,Com-piled from theChineseSources.

Gullick, J.M. 1958. IndigenousPolitical Systemsof WesternMalaya. Athlone Press,London.

Hafneh Mohd. 1987. “Perkembanganhutan di Negara Brunei Darussalam.”Beniga.

Bmnei:DewanBahasadanPustaka.April-Jun. 15: 30—42.Hahn,Emily 1953. JamesBrooke ofSarawak,London: ArthurBaker.Hamaah,B.A. 1981. “Oil and independencein Brunei: A Perpective.”SoutheastAsian

Affairs: 93—102.HannaW.A. 1964. The Formation of Malaysia: New Factor in World Politics. New

York: AmericanUniversitiesField StaffInc.HannaWA. 1965. Sequel to Colonialism — The 1957—1960 Foundationsfor Malaysia.

NewYork: AmericanUniversitiesField Staffinc.

236

BIBLIOGRAFI

HarperG.C. 1975. The Discoveryand Developmentof the Senia Oilflelds. Brunei: Mu-zium Brunei.

HashimAbd. Hamid 1987. “Melayu Islam BerajaRantaiKesinambunganKebudayaanMelayu Brunei.” SeminarAntarabangsaBahasaKesusasteraandan KebudayaanMelayu,Universiti BruneiDarussalam.

Horton,A.V.M. 1987.Report on Brunei 1904, M.S.H. McArthur. England:UniversityofHull.

Horton,A.V.M. 1984. “The British Residencyin Bmnei, 1906—1959,”OccasionalPaperno. 6. Centrefor SoutheastEastAsian Studies.England:UniversityHull.

HoseCharlesdan W. McDougall 1912. The Pagan Tribes of Borneo. 2 jil. London:MacMillan.

Hughes-Hallet,HR. 1940. “A Sketchof theHistory of Bnunei.”JMBRAS. 18(2): 23—41.Irwin Graham1965. Nineteenth CenturyBorneo: A Studyin Diplomatic Rivalry. Singa-

pore:ReprintedDonaldMoore.Irwin Graham 1986. Borneo Abad ke-18, Kajian Mengenai Persaingan Diplomatik.

KualaLumpur: DewanBahasadanPustaka.IsmailIbrahim 1985. “Perusahaanmembuatkayuarang(charcoal)di Brunei.”BenitaMu-

zium.3: 47—57.Ismail Ibrahim 1985.“The craft of thesilversmith in Brunei.” The Brunei MuseumJour-

nal6(1): 89—104.Ismail Ibrahim & MetassimJibah 1986. “Persekutuanmunid-munid tua Bnunei, Borneo

(MUTU).” Berita Muzium 8(1): 20—22.JaafarM.S. 1988. “City of manywatersearlyBnunei throughEuropeaneyes.”Muhibbah.

30—33.James,H. & Sheil-SmallD. 1979. The undeclaredwar. KualaLumpun:Vinlin PressSdn.

Bhd.JoginderSingh J. 1979. Malaysia Singaporeand Brunei 1400—1965.Kuala Lumpur:

DewanBahasadanPustaka.Kahin, Mc T.G. 1961. Nationalism and Revolution in Indonesia.New York: Cornell

UniversityPress.LamatJa’afar1979. “Pertukangantembagadi Brunei.” Beniga. 15:56—79.LeakeDavidJr. 1959. Brunei: The Modern SoutheastAsian Islamics Sultanate.Kuala

Lumpur: Forum.Leifer M. 1978. “DecolonisationandInternationalStatus:The Experienceof Brunei,”

International Affairs, Jil. 54, April.Lim, P.M. Shariffuddin 1975. “Charcoal production in Brunei.” The Brunei Museum

Journal 3 (3): 201—225.Low, H. 1980. “Silsilah (Book of the Descent)of the Rajasof Brunei,” JSBRAS,No. 5,

1—35.Mackie, J.A.C. 1974. Konfrontasi: The Indonesia-Malaysiadisputes1963—1966. Kuala

Lumpur: OxfordUniversityPress.Maxwell, S.W.G. & William 1962. Treatiesand engagementsaffecting the Malay States

andBorneo.England:Jas.Truscott& SonLtd. Suffolk Lane.Mckie Ronald 1963.TheemergenceofMalaysia.Harcourt,BraceandWorld Inc. USA.MetassimJibah 1980. “Note on Brunei coal (1830—1924)”The Brunei Museum Journal

4(1): 104—118.

237


MetassimJibah 1983. “PerkembanganpensekolahanMelayu Brunei dalamPentadbiranSistemResiden,1906—1959.”TheBrunei MuseumJournal5 (3): 1—26.

MetussinOmandanDatoP.M. Shaniffuddin1978. “Distributions of ChineseandSiameseCeramicin Bnunei.” TheBrunei MuseumJournal, Bml. 2.

Md. Zain bin Seruddin1984. “KemasukanIslam danKesannyadi Brunei.” JabatanHalEhwalAgamaBrunei.

MohammadAbu Bakar,“Politik BruneiMenjelangPenubuhanMalaysiaDan Segi Seja-rah,”(lO): 117—142.

Mohd. Anis Osman1983. PerkembanganPerlembagaanMalaysia. PetalingJaya:FajarBakti Sdn.Bhd.

Mohd. Jamil b. Umar 1990. Tarsilah Brunei Sejarah Awal dan PerkembanganIslam.Brunei: JabatanPusatSejanah.

Mohd. Jamilb. Umar 1973. Catatan Perwira-Perwira dan Pembesar-PembesarBrunei.Brunei: DewanBahasadanPustaka.

Mohd.NoonAbdullah 1979. KemasukanSabahdan Sarawakke dalam PersekutuanMa-laysia. KualaLumpur: DewanBahasadanPustaka.

MuhammadAbd. Latif 1992. “Latarbelakang Islam di Brunei,” Jurnal Darussalam,Bil. 1.

MuhammadHadi Abdullah 1988. PendudukanJepundi Brunei. Jurnal PersatuanSeja-rah. Brunei (1): 20—33.

Mundy R. 1884. Narrative of Eventsin Borneoand Celebesdown to theOccupationofLabuanfrom theJournalsofJamesBrookeEsq. 2 jil. London:John Murray.

MustathaAhmad 1987. “KnaftanganBrunei masadepan.”Beriga. 15: 56—79.Nasution,A.H. 1987. Memenuhi panggilan tugas,jilid: 6 masa kebangkitanorde baru.

Jakarta:Pt. GunungAgung. -

Nor Azizan Idnis 1990. “Peranandan PengaruhTunku Abdul Rahmandalam SejarahDasarLuan Negara:Tahun-TahunAwalan(1957—1962)”JEBATBiI. 18.

Nicholl Robert1975.EuropeanSourcesfor the History of the SultannateofBrunei in theSixteenthCentury.Brunei: BruneiMuseum.

Nicholl Robert1980. “Brunei rediscovereda surveyof early times.” The Brunei Museum

Journal4 (4): 219—237.OmanAli Saifuddien1966. RampaianLaila Shaer.Bnunei: DewanBahasadanPustaka.OthmanIsmail 1985. “The sagaof sago.”Muhibbah. 4(3): 2 1—25.Ongkili J.P. 1976. The Borneoresponeto Malaysia 1961—1963.Singapore:DonaldPress.Ongkili J.P. 1973. “Pre-WesternBrunei,SarawakandSabah,”Nusanlara. Bil. 3.PanduanPeneranganBerkenaanKumpulanWangFaedahPersaraanShellBrunei 1978.

KualaBelait: PercetakanMmnyak Shell Berhad.PenginanBahnnPengiranHj. Abas,1976. “PerlembagaanNeganaBrunei,” Sari Pem-

bangunan Bil. 3, Bhg. Penerangan,Brunei.P.M. Yusuf 1975.“Adat IstiadatDiraja BruneiDarussalam,”Brunei MuseumJournal.Ranjit Singh 1976. “Brunei and the MalaysianNegotiation,”Jurnal Hubungan Antara-

bangsa. KualaLumpur: Universiti Malaya.Ranjit Singh 1980. “Internal Politics of Brunei, 1950—1960.”KertasKerja Seminar8th

IAHA Conference,KualaLumpur.Ranjit Smngh D.S. 1984. Brunei 1839—1983, the Problems of Political Survival.

Singapore:OxfordUniversity Press.

238

B1BLIOGRAFI

Reece,R.H.W. 1982. The Nameof Brooke. The End of White RajahRule in Sarawak.KualaLumpur:OxfordUniversityPress.

Rush Munni 1981. “Mengalu antaracorakperniagaanlama di Brunei.” Bahana, 15(35)21—25.

Rukiah Md. Salleh1980.“Perusahaanbertenunkain di Brunei.” Bahana,15(30) 16—23.Rutter Owen 1930. The Pirate Wind: Talesof the SeaRobbersofMalaya. London: Hat-

chinson.SabihahOsman 1991. “Onang-orangPersekutuanTanah Melayu di Brunei (1950-

1963).” Jebat(19): 67—81.SabihanOsman1986. “PerkembanganPolitmk Sabah”dalamHairi Abdullah dll. Sabah

PerubahanDalamPembangunan.UKM/YayasanSabah.SanibSaid 1987. “PembentukanKenajaanBrunei Lama,huraianteori penghijrahan,”Se-

minar Antanabangsa,Bahasa, Kesusasteraandan KebudayaanMelayu. UnivensitiBruneiDarussalam.3—8 Ogos.

SaranSinghAMN FRANS 1980. “The coinageof the SultannateofBrunei 1400—1980.”The BruneiMuseumJournal4(4): 38—103.

Saunders,G.E. 1969. “JamesBrooke’sVisit to Borneoin 1844,” uI. XVII, SarawakMu-seumJournal.

SigamatAngas 1982. “Perkembangandan pertukarannama-namadan KampongAyer.”BeritaMuzium1:48—71.

Simandjuntak,B. 1986. FederaslismeTanah Melayu 1945—1963.PetalingJaya: FajarBakti Sdn.Bhd.

Smith 1963. “The Borneo Revolt, Backgroundand Consequence,”The World Today(April).

StubbsRE. 1986. “Two Colonial Office Memorandaon theHistory of Brunei,”JMBR4S12(2):83—116.

SyairAwang Semaun.t.th.:t.tp.:t.pt.Tarhing Nicholas 1982. The Burthen, the Risk and the Glory a Biographyof Sir James

Brooke. KualaLumpun: OxfordUniversityPress.Tarling Nicholas 1971. Britain, the Brciokesand Brunei. Kuala Lumpur: Oxford Uni-

versityPress.Teixeira, Mannuel 1964. “Early Portugueseand Spanishcontactswith Borneo.” Da

SociedadeDe GeografiaDe Lisboa,Lisboa,July—December.Tregonning.K.G. 1967. A History of Modern Sabah(North Borneo1888—1963). Kuala

Lumpur:Universityof MalayPress.Turner R.N. 1983. “An accountof my times as assistantResidentBnunei April/May,

1940—1941.”TheBruneiMuseumJournal3(3): 168—186.WanShamsudinM. Yusoff 1984. SejarahSasteraMelayuModen(sesudahtahun 1800).

KualaLumpur: PustakaAntara.Wang Gungwu 1969. “Malaysia, SoutheastAsia and Politics,” ASIANSURVEY.New

York: F.A. Preager.Watson A.C. 1982. “Notes on the history of BubunganDua Belas. The British High

Commissioner’sin Brunei.” The BruneiMuseumJournal5(2): 37—104.WatsonAC. 1987. “Reporton Brunei in 1904. H.S.H.” MacArthur.Monograh in Inter-

nationalStudies.

239


Wright, L.R. 1970. TheOrigins of British Borneo. Hong Kong: Hong Kong UniversityPress.

YuraHahim 1958. SejarahBrunei.Brunei: BruneiPress.Zahari bin MuhammadNoon 1981. “Perusahaanmembuatkapur dan kegunaannya.”

BeritaMuzium.3(4): 62—64.Zahari bin MuhammadNoon 1982. “Perusahaanmembuatgula anaudi KampungMe-

nunggol.”Berita Muzium1: 66—71.Zaini Ahmad 1978. Rakis(SuatuTestementPolitik). Kuala Lumpun: Trading Oriental

Plaza.Zaini Ahmad 1984.Bruneike arah kemerdekaan1984.Selangor:YeeLian Printing Co.Zaini Ahmad 1989. Pertumbuhannasionalismedi Brunei 1953—1963.Kuala Lumpur:

PercetakanSentosaSdn. Bhd.ZainuddinHassan1991. “Pengaludanpadiandi Bruneisatupengenalanningkas.”Dirga-

hayu. 177—180.

Akhbar/Majalah

BeritaHarian, 1 April 1961.Bintang Timur, November1977.BusinessTimes,Januani1979.Far EasternEconomicReviewYearbook1977.NorthBorneoNewsandSabahTimes,1956hingga1963.Pelita Brunei. 1956hingga1986.SarawakTribune 15 Disember1962, 20 Oktober1970.SuaraBakti, 19 Januani1961,12 November1962.SuaraRakyat,April, MacdanJun 1957.SundayMail, 18 Mei 1953, 16 Disember,1962.SundayTimes,16 November1969.The BorneoBulletin, 1953hingga1963.The MalayMail, 1965.The StraitsEcho, 1968.The StraitsTimes,1960—1965.UtusanMelayu,8 Februani,19 Jun.25 Jun.1963.UtusanSarawak, 1 Februani,21 Mac, 29 Mac, 1959,23 Februari1963.UtusanZaman,20 Mei 1963.

Latihan Ilmiah/Tesisyangbelumditerbitkan

Bunnell F. 1969. “The Kennedy Initiatives in Indonesia 1962—1965.” Tesis Ph.D.Universiti Cornell, Ithaca,NewYork.

Dalius LuciusLobinjang1989. “SabahSemasaPendudukanJepun1942—1945.”LatihanIlmiah.JabatanSejarah,UnivensitiKebangsaanMalaysia,Bangi,Sesi 1988/89.

Horniah Hj. Affendi 1989. “PendudukanJepundi Sarawak1941—1945,”Latihan Ilmiah.JabatanSejanah,Univensiti KebangsaanMalaysia,Bangi, Sesi 1988/89.

JonesK. 1983.“Absolutismanddemocracyin Bnunei Revolt,” tesis BA. AustralianNa-tionalUniversitiy Canberra.

240

BIBLIOGRAFI

Metussin Hj. Jibah 1983. “Political Developmentin Brunei with Referenceto SultanOmanAli SaifuddienIII (1950—1967).”TesisM.A. Universiti Hull, England.

Mohd. HusainiAbdullah 1989. SejarabPenglibatanOrang-orangMehayu DalamAktivitiEkonomidi Brunei 1946—1983 LatihanIlmiah. JabatanSejarah,Universiti Kebang-saanMalaysia,Bangi, Sesi 1988/89.

Muhammad Hadi Abdullah 1985. “Sultan Oman Ahi SaifuddienIII: PeranandanSumbangannyadaham PenkembanganPolitik Bnunei 1945—1967.” Tesis SaijanaJabatanSejanah,Universiti KebangsaanMalaysia,Bangi.

SabullahHj. Hakip 1985. “Brunei Menuju Kemendekaan,”LatihanIlmiah. JabatanSeja-nah,Universiti KebangsaanMalaysia,Bangi, Sesi1984/85.

SabullahHj Hakip 1994. “Sejarah PenkembanganSosioekonomiBnunei dari tahun~1906—1959.” Tesis Serjana, JabatanSejarah, Univensiti KebangsaanMalaysia,Bangi.

Wright L.R. 1970. “British Policy in the SouthChinaSeaareawith specialreferencetoSarawak,BruneiandNorthBorneo,1860—1888.” TesisPh.D. UnivensitiLondon.

Zaini Hj. Ahmad 1985. “PentumbuhanNasionalismedi Brunei 1939—1962,”Tesis San-jana.UnivensitiKebangsaanMalaysia,Bangi.

ZainunJohani 1989.“Brunei danHubunganLuarnya”.TesisSarjanaLanjutan.UnivensitiMalaya.

241

INDEKS

A.H. Nasution,205AM. Azahari, 69,7!, 119, 121, 122, 125, 127,

129, 132, 137, 138, 149, 156, 163, 164, 185,187, 188, 190, 193, 194,195, 199,200,201,202,203, 204,205,206,207,211,220,225

Abd. Hamid Osman, 72Abdi Manaf PenyuratAbu Bakar, 65Abdul Aziz bin Mohd. Zain, 148Abdul Rahman Yaakob,22!Abdul Razak, Tun, 173, 178, 221, 222Abdul Wahab, Dato Panglima Bukit Gantang,

130Abdullab Aliashim, 65Abdullah bin Jaafar, 72, 71Abdullah Hussein, 67Abdullah Penyurat Abu Bakar, 65Abel!, Anthony, Sir. 128, 130, 140, 141, 142,

216Abu Bakar, Pengiran,129Abu Hanafiah bin O.K. Bujang, 127ADB, 119Ahmad Boestamam, 124Ahmad Fadilah, 205Ahmad Inspektor, 196Air Besan Kalimantan Barat, 207Alcock, Rutherford, Sir, 13Au bin Muhammad, 32Au bin Pengiran Mohd Daud, Pengiran, 65,

129Ampuan Yusof, 171Angkatan Pemuda Brunei, 66, 12Arsad bin Marsal, 156, 174ASA, 202

ASEAN, 207, 223Awang Alak Betatar, 3, 4, 28, 145

Balai Polis Sungai Keanggeh, 197Balai Polis Temburong, 197Bandar Sen Begawan. 38Baram, 9BARIP, (Barisan Pemuda), 66, 68, 72, 73, 74,

85,86,77,78,79,80,81,82,119,121Barisan Kemerdekaan Rakyat Brunei, 208Basir Taha, Awang, 65, 66. 71, 102Batu Lintang, 96Belait, 18Benita Brunei, 144Besar bin Pengiran Kula, Pengiran Haji, 197Biddulph, Richard, 13Bintulu, 9Bisaya, 18BMA, 74, 75, 76, 108BNO, 160, 165, 167Bnto, Rue de, 39Brooke, Charles, 9, 10, 210Brooke, James, 8, 51,52Brown, D. E., 17, 18, 20, 21, 28, 32, 39Brunei Film, Production Company (Brufico),

119Brunei Freedom Struggle Party (BFSP), 155,

156Brunei National Organization, 155Brunei United Party (BUP), 155, 156Brunei, 160, 35, 221BSFP, 160BUP, 160, 165

243


Burhanuddin, Dr., 124

Cator, G.E., 62Ceteria, 24ChengHo, 37Clementi, Cecil, 141Cukai dagang, 43

Daeng Anak Beliang (Temburong), 163Damong, 33Dasar Undang-Undang Sementara NKKU, 192Daud Sarudin, 65Dent, Alfred, 11Dewan Konsultasi Revolusioner Rakyat

Kalimantan Utara (DKRRU), 163Djatikusumo, Jeneral, 226

Front Socialist Malaya, 203

Gerakan Buruh Bersatu Brunei, (BULF), 156Ghazali Shafie, 178Gimang Anak Peril, 149Gladstone, 14Gugusan Malaysia, 154, 168

H.B. Hidup, 69H.M. Salleh, 65,68,69,71,73,74,77,78,79,

127Hang Tuah Putih, 72Hapidz Laksamana, 208, 214Harnis, Thomas, 11Harun bin MuhammadAmin (Harun Amin-

nurashid), 65,67, 102Hasbollah bin Hj, Daud, Awang, 66, 156Hashim Abd. Hamid, 22,34Hashim bin Tahir, 65, 102, 149Hassan Basri, Kolonel, 194Hassan, 66Hassanal Bolkiah, Duli Pengiran Muda

Mahkota, Sultan, 210. 211,217,224Hianzta, 2Hickling,R.H., 118, 128Hidupbin Pengiran Hashim, Pengiran, 72Hidupbin Zakaria, Awang, 165Hone, Ralph, Sir, 141Hukum Kanun Brunei, 110Hussien Onn, 224Hussien, Awang, 65

Ibrahim bin Jaafar, Dato Perdana Menteni,

Haji, 129, 131Ibrahim Haji Mohd. Said, 65Ibrahim Yaakub, 65Indonesia, 207, 209, 224Ishak Hj. Muhammad, 65Ismail bin Abdul Rahman, Dab’ Dr., 178

Janang, 33Janis Abas, 190Jawatankuasa Perundingan Perpaduan

Malaysia, 147Jawatankuasa Tujuh Serangkai, 114Jaya Anak Tnarang (Temburong), 163Jejerang, 33

Kalimantan Selatan dan Kalimantan Barat, 206Kampung Ayer, 18, 20, 45,46,75, 78, 106,

198Kampung Lumpas, 222Kassim Kamidi, 102Kay, K.E.H., 71, 106, 107Kedayang, 18Keppel, Henry, Sri, 13Kerajaan, 25, 26Kesatuan Melayu Brunei, 66,75Kesatuan Rotari Borneo Utara, 144Kesultanan Bninei, 6. 7Kesultanan Sulu. 7Ketua Panitia Pembela Revolusi kalimantan

Utara, 205KMB, 72,73,80,81,82Kota Batu, 1, 36, 37,45Kuching, 96Kuma Indera, 24Kunpan, 25,27

Lawson, Neil. 130, 178. 191Lee Kuan Yew, 146, 147Lennox-Boyd, Alan, 212Limbang. 9, 14, 58, 210,221Low. Hugh, 12Lucoes (Brunei), 40Lukan bin Uking. 149

Mac Arthur, M.S.H., 15,62,63Macapagal, Presiden, 200MacBryan. (1,81MacDonald, Malcom, 75, 141MacMillan, Harold. 182Maharaja Dinda, 24

244

INDEKS

Majlis Daerah, 130Majlis Diraja dan Kerajaan, 130Majlis Mesyuarat Daerah, 131, 134, 135, 161.

166, 182Majlis Mesyuarat Menteri, 131, 134, 135Majlis Mesyuarat Negeri, 59, 134, 135, 138,

139, 149, 151, 154, 166, 169, 170, 182, 185Majlis Mesyuarat Negeri. 116, 117, 118, 122,

123, 124, 128, 129, 131, 133Majlis Mesyuarat Penngkat Raja. 134Majlis Mesyuarat Raja-Raja Melayu, 161Majlis Mesyuarat Undangan, 130Majlis Penasihat Daerah, 64, 115, 116, 123,

124, 128Maktab Perguruan Sultan Idris Tanjung Malim,

64, 142Maktab Sultan Haji Omar Saifuddien, 222Malai Mansur, 66Malaysia, 154, 168, 221, 223, 224Marco Polo, 36Marsal bin Mann, Dato’, 65,66, 129, 194, 196,

201, 149, 152, 173Melayu Brunei, 18Melayu Raya, 140, 156Mengaln, 44Menteri Agama, 32Menten Dagang, 32Menten Darat, 43Metusin bin Aliakhbar, 165, 197Metusin bin Pengiran Piut A. Rahman,

Pengiran Haji, 66Mohd. Alam, Pengiran Pemancha Paduka Haji,

129Mohd. Ali bin Pengiran Hj. Mohd. Daud,

Pengiran Dato’ Setia, 148, 173Mohd. Daud, Pengiran Haji, 148Mohd. Jamil bin Pehin Khatib Hj. Kumar,

Pehin Haji, 65, 69, 73, 102, 148, 173Mohd. Taha, Pehin Orang Kaya Laksamana

Haji, 129Mohd. Yakin bin Long, 158Mohd. Yusofbin Pengiran Hj. Abd. Rahim,

Pengiran Dato Setia, 33, 69,71,73, 51, 102,129, 148, 173, 180, 189

Mohd. Yusofbin Tengah, 166Mohd. Zain bin Hj. Serudin, Awang Haji, 16,

66, 111Mohd. Zain Wali, 66Moses, Charles Hee, 10, 11MSCC, 148, 172

Muhammad Noah, Datuk, Hj., 178Muhammad Yassin, Pengiran Haji, 66Mukah,9Murut, 18MUTU, 119, 121

Nakhoda Manis, 41Nakhoda Ragam, 4, 6Negara Kapur Barus, 34Negara Kesatuan Kalimantan Utara, 142, 168,

159, 169, 170, 186, 187, 199Negen-Negeri Melayu Bersekutu, 61Nelson, Dato’, 179Nicholl, Robert, 16NKKU, 185, 186, 187, 188, 189, 191, 193,

200,201,202,203, 204,205,207,225

Osmena, 200, 201, 202, 204Othman Bidin, Mohd. Ali Tamin, 65Outram, 191, 195Overbeck, 11, 12. 13Oya.9

P’u-Lu-hsieh, 35Paduka Sen Baginda Raja Isteri Pengiran Anak

Siti Fatimah, 76Paduka Tuan, 24Parti Brunei National Organisation (BNO), 152Parti Buruh, 218Parti Kemerdekaan Rakyat Brunei, 214Parti Konservatif, 219Parti Pejuang Rakyat Brunei, 174Parti Pergerakan Rakyat Brunei, 174Parti Rakyat Bersatu Brunei, 174PartiRakyatBrunei, 119, 120, 121, 122, 123,

124, 125, 126, 127, 129, 132, 133, 134, 136,137, 139, 142, 150, 152, 154, 156, 158, 160,161, 164, 165, 166, 168, 169, 170, 183, 185,187,189,190,191,192,193,194,196,200,203, 204,205, 207, 211, 212, 220, 222, 223,225

Paunceforte, Julian, 13PBB, 202, 204,223Peel, W.J., 71, 79Pehin, 32Pehin Dab Saudagar, 33Pehin Dato Temenggung, 33Pehin Kaptin Cina, 33Pelaez, 202Pelita Brunei, 150, 151

245


Pengalu, 45Pengiran Bendahara Omar Au Saifuddien, 67,

82Pengiran Bendahara Sen Maharaja

Permaisuara, 30Pengiran Bendahara X Raja Dungu

Muhammad, 47Pengiran Bendahara, 24, 29Pengiran Di-Gadong Haji Mohd. Salleh, 66, 78Pengiran Di-Gadong, 6, 24, 29, 30, 31Pengiran Haji Lampoh, 71Pengiran Maharaja Adinda, 31Pengiran Maharaja Lela Sahibul Kahar, 31Pengiran Mahkota, 8Pengiran Muda Hashim, 51, 52, 56, Raja Muda

Hashim, 8,9Pengiran Muda Omar Au Saifuddien, 62, 68,

69, 73, 74, 76, 78, 79, 89Pengiran Paduka Tuan, 31Pengiran Pemanca dan Temenggung, 29Pengiran Pemanca Sahibul Rawwal Mashurat,

30Pengiran Pemancha, 24Pengiran Perdana Wazir, 29Pengiran Syahbandar Sahibul Bandar, 31Pengiran Syahbandar, 24Pengiran Temenggung Sahibul Bahar, 30Pengiran Temenggung, Il, 24, 31, 40,78Pengisytiharan tentang Kurniaan Kemerdekaan

kepada Negeri-Negeri dan Rakyat yangTerjajah, 223

Pentadbiran Tentera British (BMA), 69, 70Penyurat Patih, 33Penyurat, 33Perang Pasifik, 94Perjanjian Perlembagaan, 1959, 133Perjanjian Protectorate, 10Perlembagaan Negeri Brunei tahun 1959, 137,

139, 161, 169, 181Persatuan Cina, 75Persatuan Guru-Guru Melayu Brunei, 72Persatuan India, 75Persatuan Kaum Ibu Dayak, 144Persatuan Kebangsaan Brunei, 174Persatuan Parlimen Komanwel, 147Persatuan Sahabat Pena Brunei, 66Persekutuan Borneo, 142, 174Persekutuan Malaysia, 174, 175, 225Persekutuan Tanah Melayu dan GreatBritain.

215

Pertubuhan Bangsa-BangsaBersatu (PBB),215, 202, 222

Pesuruhjaya Tinggi British di Asia Tenggara,61

Pigafesta, Antonia, 5, 49Pihak Berikat, 106Pires, Tome, 6, 40PKI, 213PKM, 72PMIK, 204P0-ni, 1,3Pulai Cermin dan Pulau Muara Besar, 17Puni, 36, 37Pusaka, 25

R.N. Turner, 95Rahman, 145, 153Raja Azam, 194, 199Raja P0-ni, 2Ranggau Anak Belaing (Temburong), 163Repulse, 94Resil bin Hj. Lahid, 166

Sabri, Awangku, Pg. Mohammad, 43Sahabat Pena Cawangan Brunei, 66Salisbury, Lord, 13Sambas, 51Sanib Said, 16Sarifuddin, Pengiran, 70, 71SAUDARA, 66Selkirk, Lord, 178, 189, 194Setia Negara dan Perma Putera, 24Si Raja Muda, 24Silsilah Raja-Raja Brunei, 3, 4Sir Robert Scot, 131Sistem Residen, 59Suara Rakyat, 71Subandrio, 226Sukarno, Presiden, 204, 205, 206, 207, 225Sultan Abdul Moni, 10, 47Sultan Ahmad Tajuddin, 61, 62, 66,67,68,71,

73, 74, 76, 78, 79, 80, 82, 95, 98, 106Sultan Bolkiah, 1,4, 5,24, 38,48Sultan Haji Hassanal Bokiah, 224Sultan Haji Omar Ali Saifuddien, 113, 114,

115, 116, 118, 121, 122, 123,125, 126, 127,128, 129, 130, 131, 132, 133, 138, 139, 141,142, 144, 145, 147, 148, 150, 151, 152, 155,156, 157, 159, 161, 163, 167, 168, 169. 170,172, 173, 174, 175, 176, 177, 179, 181, 183,

246

INDEKS

184, 186, 187, 188, 189, 190, 191, 192, 193,194, 196, 198, 204, 206,207, 208, 209, 210,211, 214, 216, 217, 220, 221, 224, 226, 227

Sultan Hashim Jalil Alam Aqamuddin, 47Sultan Hassan, 38, 48Sultan Jamal Al Alam, 13Sultan Muhammad Hasan, 6, 7, 24, 110Sultan Muhammad Shah, 3, 4Sultan Omar Ali Saifuddien ibni Al-Sultan

Alaiddin, 32, 53, 111Sultan Sulu, 200Suma Negera, 24Suma Oriental, 6, 40Surianshah, 194Suruhanjaya Penyiasatan Cobbold, 149Syair Awang Semaun, 17, 18Syair Perlembagaan Negeri Brunei, 113Syarikat Berpiagam Borneo Utara British, 9, 10Syarikat Kiram Corportion, 200Syarikat Minyak Shell Brunei, 179, 183, 194Syed Ahmad Shababudin, 66Syed Sheikh Al-Hadi, 66

Takamura, Jeneral, 96Tan Siew Sin, 73, 178Tarling, N., 39Tatau, 9Temburong, 197Tentara Nasional Kalimantan Utara (TNKU),

190, 193Tentera Gurkha, 218, 219The American Trading Company, 11, 13The British Malayan Petroleum Co. Ltd., 63

The Prince of Wales, 94TNKU, 171, 189, 194, 196,201,204,206,207,

224, 225, 226Torrey, Joseph, 11Treacher,W.H., 12,13Trusan, 9Tujuh Serangkai, 128, 142, 145Tulin, 25, 27Tunku Abdul Rahman, 127, 145, 146, 153,

158, 159, 160, 161, 167, 172, 175, 176, 180,181, 185, 189, 199, 202, 203

Tutong, 18

Utusan Malaysia, 66

Vijayapura,1, 2

Wan Ahmad bin Wan Omar, 131Wang Gungwu, 38WarderMat Desa, 221

Yaakub bin Othman, 71Yang di-Pertuan Agong Malaysia, 171, 173,

198Yassin Affandy, 69, 125, 190Ying Chin, 37

Zainal Abidin Puteh, 102, 73Zainal Panjang, 65Zaini Haji Ahmad, 122, 125, 190, 199, 202Zakaraal al-Khazwini, 17ZOPFAN, 223

247

34584

Documents