IDENTITI PENGUKIR UKIRAN KAYU TRADISIONAL MELAY U DI KAMPUNG RAJA,BESUT, TERENGGANU.

INSTITUT PENYELIDIKAN, PEMBANGUNAN DAN PENGKOMERSILAN

UNIVERSITI TEKNOLOGI MARA KELANTAN 18500, MACHANG, KELANTAN,

MALAYSIA

DISEDIAKAN OLEH : MOHD FAIZAL BIN RAMLI MD SABRI BIN MOHAMAD

JUN 200 7

COPYRIGHT @ UiTM

IDENTITI PENGUKI R UKIRA N KAY U TRADISIONAL MELAY U DI KAMPUNG RAJA , BESUT , TERENGGANU .

DISEDIAKAN OLE H :

MOHD FAIZA L BI N RAM LI MD SABR I BI N MOHAMA D

JUN 200 7

ii

COPYRIGHT @ UiTM

Surat Kami Tarikh

600-IRDC/SSP 5/3/138 3 20 Disember 200 4

UMVERSITI TEKNOLOG I M A R A Institut Penyelidikan, Pembangunan da n Pengkomersilan (IRDC) Institute of Research, Development and Commercialisation (IRDC) (Sebelum ini ttikautt sebmgtd Biro PenydWda m dm Ptruntmgm)

40450 Shah Alam, Malaysia Website: http/ /: www.uitm.edu.my/br c

Pengarah UiTM Cawangan Kelanta n Kampus Machan g Bukit Ilmu 18500 Machan g Kelantan

Tuan/ Puan

PERLANTIKAN BAGI MENJALANKAN PENYELIDIKAN

Merujuk kepad a perkar a d i atas , bersama-sam a in i dimajuka n salina n sura t kelulusa n menjalankan penyelidika n sert a ringkasan ko s perbelanjaa n bag i penyelidika n yan g dijalankan oleh pensyarah dari UiTM Cawangan Kelantan ;

Tajuk Projek

Ketua Proje k

Kos Yang diluluska n

Jenis Gera n

: Identit i Pengukur Ukiran Kayu Tradisional Melayu di Kampung Raja , Besut, Terengganu.

En Mohd Faizal b. Raml i

: R M 12,813.0 0

: Gera n Dalama n

Sekian, terima kasih.

Yang bena r

PROF MADYA DR ROSMIMAH MOHD ROSLIN Ketua Penyelidikan (Sains Sosial dan Pengurusan )

s.k: 1 . Pro f Madya Napisa h Hj Safii Koordinator URD C UiTM Cawangan Kelanta n

7. E n Mohd Faizal b. Raml i Ketua Proje k UiTM Cawangan Kelanta n

3. Enci k Mohd Hait i Marsuki Penolong Akauntan Unit Kewangan Zon 1 7 (Sila hantarkan geran penyelidikan bagi projek ini ke Kampus Cawangan)

afun : ig Naib Canselor (Penyelidikan) 'enyelidikan (Sains Sosial dan Pengurusan) 'enyelidikan (Sains dan Teknologi) NFOREC 'erundingan (Kewangan)

03-55442094/5 Ketu a Penindingan 03-55442097 Ketu a Pengkomersilan 03-55442091. Ketu a Harta Inteiek 03-55442760 Penolon g Pendattar 03-55442090 Pegawa i Sains

03-55442100 03-55442750 03-55442753 03-55442092 03-55442098

Pegawai Eksekutif Pejabat Am Fax Unit Kewangan Zon 17 Penolong Akauntan

03-55442057 03-55442093/2101 03-55442096 03-55443440 03-55442099

MS ISO 9001 REGNO.AA24S 7 COPYRIGHT @ UiTM

Tarikh : 2 2 JUN 2007 No. Fail Projek : 600-IRDC/SS P 5/3/138 3

Penolong Naib Canselor (Penyelidikan ) Institut Penyelidikan, Pembangunan dan Pengkomersilan (IRDC) UiTM, Shah Alam

Tuan,

LAPORAN AKHI R PENYELIDIKA N 'IDENTIT I PENGUKI R UKIRA N KAY U TRADISIONAL MELAY U ,D I KAMPUNG RAJA , BESUT , TERENGGANU. '

Merujuk kepad a perkar a d i atas , bersama-sam a in i disertaka n 3 (tiga ) naskah Lapora n Akhi r Penyelidika n bertaju k 'Identit i penguki r ukira n kay u tradisional Melay u d i Kampun g Raja , Besut , Terengganu. ' ole h kumpula n Penyelidik dar i Fakult i Sen i Luki s da n Sen i Rek a untu k makluma n piha k puan.

Sekian, terima kasih.

Yang benar,

MOHD FAIZA L BI N RAM LI Ketua Projek Penyelidika n

iii

COPYRIGHT @ UiTM

KUMPULAN PENYELIDI K

MOHD FAIZAL BIN RAMLI KETUA PROJEK

Tandatangan

MD. SABRI BIN MOHAMAD Ahli

COPYRIGHT @ UiTM

PENGHARGAAN

Setinggi-tinggi penghargaa n da n ribua n terim a kasi h diucapka n kepada semu a piha k yan g terliba t secar a langsun g da n tida k langsung bag i membolehka n penyelidika n in i disiapka n denga n sempurna.

Diantaranya :

Tn. Hj Nik Abdullah Zawawi Bin Che Mat (Koordinator Fakulti Seni Lukis & Seni Reka, UiTM Kelantan)

Prof. Madya Dr. Jusoh Bin Yaccob (Koordinator IRDC UiTM Kelantan)

EN. Wan Su Bin Othman En. Wan Mustafa Bin Wan Su

(Balai Seni Ukir WansuWanPo)

En. Norhaiza Bin Nordin ( Bakawali Sari Warisan)

En. Sukiman Bin Hasan Maftukin b. Sipin

(House of Art)

En. Tn Hj Yusuf bin Muhamad ( Pengarah Muzium Negeri Terengganu)

En. Fauzi bin Mamat ( Timbalan Pengarah Muzium Negeri Terengganu )

Puan Rosmawati Bt Othman (Kandis Resource Centre)

dan

Semua pengukir dan penduduk Kg. Raja dan Alor Lintang, Besut yang telah memberikan kerjasama dan sokongan di dalam menjayakan penyelidikan in i

COPYRIGHT @ UiTM

ISI KANDUNGA N Muka Sura t

SURAT PER L ANTI KAN i i

SURAT PENYERAHA N LAPORA N ii i

DAFTAR AHLI i v

PENGHARGAAN v

ISI KANDUNGAN v i

DAFTAR ILLUSTRAS I i x

ABSTRAK xii i

BAB SAT U

1.1 Pendahulua n 1 -1 0

1.2 Lata r Belakang Kajian 1 1 - 1 2

1.3 Persoala n Kaj ian 12 -1 3

1.4 Limitas i Kajian 1 3 - 1 4

1.5 Kepentinga n Kajian 14 -1 5

1.6 Definis i 15 -1 6

BAB DU A

2.1 Sejara h Kampung Raja 1 7 - 25

2.2 Pusat Budaya Kg Raja, Besut 2 6 - 44

2.3 Intisar i Ukiran Awan Larat. 4 4

4.4 Peraturan Awan Larat 4 5 - 46

4.5 Falsafah Awan Larat 4 7 - 50

4.6 Motif-motif Flora Di Dalam Awan Larat. 5 0 - 56

vi

COPYRIGHT @ UiTM

4.7 Peraturan dan Falsafah Awan Larat: Satu Persepsi.

4.8 Mengola h Elemen Flora ke Awan Larat

4.9 Mengolah Objek Ciptaan ke Awan Larat.

4.10 Mengola h Unsur Fauna ke Awan Larat.

BAB TIG A

METODOLOGI KAJIA N

3.1 Pendahulua n

3.2 Demografi Kajia n

3.3 Kaedah Mendapatkan Maklumat

3. 4 Penganalisisan Sumbe r

BAB EMPA T

4.1.1 Pengenala n

4.2.0 Wa n Mustapa b. Wan Su

4.2.1 Cita-cit a Wanpo di Masa Depan

4.2.2 Inrisar i Ukiran Awan Larat

4.2.2.1 Peratura n Awan Larat

4.2.3 Falsafa h Awan Larat

4.2.4 Jenis-jeni s Ukiran

4.2.5 Motif-moti f Flora Di Dalam Awan Larat.

4.2.6 Pol a Ukiran

4.2.7 Tataleta k Ukiran.

vii

COPYRIGHT @ UiTM

4.3.0 Tatacar a Melukis dan Mengukir Awan Larat 9 2

4.3.1 Peringka t pemilihan kayu 9 2 - 9 3

4.3.2 Peringka t Lukisan. 9 3 - 9 4

4.3.3 Peringka t Mesin.

95

4.3.4 Peringka t Menyilat .

9 5 - 9 7

4.4.0 Norhaiz a Bin Nordin 9 7

4.4.1 Sen i Ukir Bakawali 9 8 - 10 0

4.4.2 Penguki r Norhaiza 100-10 1

4.4.3 Zama n Permulaan 101-10 3

4.4.4 House of Art 10 4 -12 4

BAB LIMA

5.1 Kesimpula n 125-13 2

5.2 Rumusan 13 3 -13 6

5.3 Cadangan . 136-13 8

BIBLIOGRAFI

6.0 BukuRujuka n 139-14 0

viii

COPYRIGHT @ UiTM

D A F T A R I L L U S T R A S I

Gambar 1 : Tapak Kompleks Sen i Ukiran Kayu, Kg. Raja Besut, Terengganu 4

Gambar 2: Pintu Gerbang Berukiran di Rumah Norhaiza sebagai dentit i Bakawal i

Sari Warisan yang berkonsepkan Kota / Istana Melayu. 6

Gambar 3: Konsep Seni Bina Kota Melayu yang Bercirikan Rumah Tradisional 7

Gambar 4: Wau Terengganu 8

Gambar 5: Laluan Air untuk Ke Kg. Raja. Besut. Terengganu. Bersebelahan dgn Pengkalan Palembang. 1 7

Gambar 6: peta Daerah Besut 1 9

Gambar 7: Bekas Kediaman Pesuruhjaya Besut Yang Kedua - Almarhu m Tengku

Sulong 2 0

Gambar 8: Pejabat Pentadbiran Timbalan Pesuruhjaya di Kampung Raja. 2 1

Gambar 9: Istana Tengku Chik Haji 2 2

Gambar 10 : Pola ukiran kekisi yg bermotifkan gemotri k pada Istana Tengku

Chik Haji 2 2

Gambar 11 : Masjid Lama dan Makan DiRaja d i Kampung Raja 2 3

Gambar 12 : Motif Ukiran Ketam Guri 2 4

Gambar 13 : pola Ukiran Motif Gemotrik 2 4

Gambar 14: Rumah Tradisional Melayu Tiang Enam (Bumbling Bungkus) 2 5

Gambar 15: Rumah Tradisional yang masih terdapat di Kg. Raja. 2 5

Gambar 16 : Tinggalan Rumah Kediaman Pesuruhjaya Besut ( sehingga 8 Mei 2005) 2 6

Gambar 17 : Rumah 1 yang menggunakan Atap Genting Singgora. 2 8

Gambar 18 : Rumah 2 yang menggunakan Atap Genting Singgora. 2 8

Gambar 19 : Wansu dan Pembantunya Aril sedang berbincang mengenai ukiran yang telah dihasilkan oleh Aril. 4 1

ix

COPYRIGHT @ UiTM

Gambar 20: Sesi perbincangan antara Wanpo dengan En Zakaria 4 2

Gambar 21: Bengkel Ukiran Kayu "Bakawali Sar i Warisan" Kepimyaan Norhaiza bin Nordin di Alor Lintang, Besut. Terengganu 6 4

Gambar 22: Norhaiza bersama YB Dato Seri Utama Dr. Rais Yatim di Bengke l

Ukiran Kay u "Bakawali Sar i Warisan". 6 4

Gambar 23: Bengkel Ukiran Kayu "Balai Seni Mustafa Wansu" Kepunyaan

Wan Mustafa bin Wan Su di Kg. Raja, Besut. Terengganu. 6 5

Gambar 24: Pengkaji ke Sungai Besut yang menjadi tempat pendaratan orang-orang

luar d i Terengganu semas a kerajaan Palembang 6 6

Gambar 25: Sesi perbincanga n bersama Norhaiza di bengkel. 6 6

Gambar 26: Sesi perbincangan bersama Norhaiza di rumah beliau. 6 7

Gambar 27: Penglibatan pembantu pengkaji (Sufian) d i bengkel Wan Mustafa 6 7

Gambar 28: Pembantu pengkaji (Anuar ) sedang membuat pemerhatian ke atas

kerj a-kerj a ukiran kayu. 6 8

Gambar 29: Pembantu pengkaji sedang membuat pemerhatian ke atas

kerja-kerja ukiran kayu. 6 8

Gambar 30: Pembantu pengkaji sedan g menjalankan sesi temubual bersama

Pembantu Wan Mustafa Wan Su 6 9

Gambar 31: Pengkaji sedan g menemubual Wan Su b. Othman 6 9

Gambar 32: Salah satu hasil karya siku keluang bermotif ketan guri yang

dipamerkan di bengkel Norhaiza. 7 0

Gambar 32b: Bunga Bakawali 9 8

Gambar 32c: Norhaiza sedang menerangkan mengenai Zaman Permulaan beliau

melibatkan diri dengan Seni Ukiran Kayu. 10 2

Gambar 32d: Sang Kenering 10 3

Gambar 32e: lakaran Bunga Bakawali dan Logo House of Art 10 4

Gambar 33: Potret Diri - Norhaiza Bin Nordin 10 8

x

COPYRIGHT @ UiTM

Gambar 34: Pintu Gerbang yang Menggunakan Kayu Cengal merupaka n

simbol/identiti sesuat u binaan atau mercu tanda. 10 9

Gambar 35: Rumah Tamu yang bercirikan Rumah Tradisional Terenggan u

Tiang Dua Belas 11 0

Gambar 36: Ruang Dapur di Rumah Norhaiza yang berkonsepkan Senibina Moden 11 0

Gambar 37: Gabungan Seni Ukiran Melayu Tradisi dengan senibina konsep moden

di pintu masuk ke rumah Norhaiza 11 1

Gambar 38: Rumah ibu yang merupakan kediaman Norhaiza 11 2

Gambar 39: Gubahan Ukiran Melayu Tradisional pada bahagian panel dinding

bermotifkan corak gemotrik. 11 3

Gambar 40: Ukiran pada pintu gerbang di pintu masuk Galeri Bakawali Sar i Warisan

yang bermotifkan bunga Ketumbit dan motif Ketam Guri. 11 4

Gambar 41: Pintu Gerbang yang mempunyai konsep Gunungan 11 4

Gambar 42: Norhaiza sedang memberi taklimat mengenai karya beliau yang terdapat

di bengkel Bakawali Sar i Warisan. 11 5

Gambar 43: Ukiran Kayu Saga Kenering yang mempunyai moti f Ketam Guri. 11 5

Gambar 44: Teknik penggulangan yang menggunakan mata ukiran separu bulat untuk

mendapatkan kesan bulu burung. 11 6

Gambar 45: Motif bunga Ketumbit pada ukiran Saga Kenering 11 6

Gambar 46: Motif Bunga Ketumbit pada Ukiran Saga Kenering 11 7

Gambar 47: Lakaran yang dihasilkan oleh Norhaiza berkaitan dengan Hulu Keris Wei Mano (Pattani): Burung Belalai 11 7

Gambar 48: Lakaran Norhaiza iaitu Hulu Tanjong yang mempunyai watak Temenggong, Bota Kala Dera dan Cenak. 11 8

Gambar 49: Senai motif-motif yang digunakan oleh Norhaiza dalam ukiran kayu

Melayu Tradisional. 11 8

Gambar 50: Lakaran-lakaran yang dihasilkan oleh Norhaiza pada 1 2 Ogos 2004 11 9

Gambar 51: Lakaran Buah Jantung oleh Norhaiza pada 22 Ogos 199 4 11 9 xi

COPYRIGHT @ UiTM

Gambar 52: Keterangan mengenai motif-motif yang terdapat dalam ukiran Norhaiza. 12 0

Gambar 53: Lakaran yang dihasilkan oleh Norhaiza antara tahun 199 5 - 199 6 12 0

Gambar 54: Lakaran Pemeleh Pintu bermotifkan Ketam Guri yg. Dihasilkan pada

15 Mac 199 6 dan hulu keris burung nuri bermotif Ketam Guri. 12 1

Gambar 55: Lakaran Hulu Keris Tanjung: Jenis Bangsa Agong 12 1

Gambar 56:Lakaran hulu keris yang bermotif Bunga Ketumbit. 12 2

Gambar 57: Lakaran motif-motif Ketam Guri, Bunga Ketumbit pada siku keluang. 12 2

Gambar 58: Lakaran contoh karya ukiran kayu Norhaiza. 12 3

Gambar 59: Lakaran contoh kekisi ide a ciptaan Norhaiza. 12 3

xii

COPYRIGHT @ UiTM

ABSTRAK

Penyelidikan terhada p ukira n kay u tradisiona l Melay u merupaka n sat u usah a untu k

mendokumentasikan hasi l ukira n yan g dihasilka n ole h penguki r d i Kg . Raja , Besut .

Pertama, i a diliha t sebaga i usah a untu k memperluaska n perbahasa n tentan g makn a da n

bentuk ukira n kay u Melay u aga r masyaraka t sekurang-kurangny a meliha t signifikasiny a

untuk dipelihara . Mempelbagaika n penulisa n mengena i ukira n kay u aga r dapa t membuk a

minda da n perasaa n generas i sekaran g dala m memelihar a warisa n buday a masyaraka t

Melayu . Membiasaka n masyaraka t denga n istila h ukira n kay u aga r iany a tida k asin g d i

minda masyaraka t jug a sala h sat u car a untu k memastika n pemeliharaannya . Denga n

memperluaskan perbahasanny a jug a aka n meramaika n lag i par a sarjana , sasterawa n da n

seniman yang melihat potensinya untuk diperkembangkan di masa hadapan.

Kajian in i diangga p sebaga i sat u permulaa n d i dala m usah a k e ara h mengiktirafka n

pengukir d i Kg . Raja , Besu t sepert i Wanp o da n Norhaiz a sebaga i penguki r yan g tela h

menggerakkan nila i sen i ukira n dar i tempatnya yan g stati k seja k sekia n lama . Pendekata n

mereka yan g berbez a dar i penguki r lain , tela h melahirka n hasil-hasi l sen i yan g begit u

individualistik da n mempunyai identit i yang tinggi nilainya . Secar a tidak langsung, Wanp o

telah memperjelaska n keduduka n awa n lara t yan g sebenarnya . Esteti k tanp a tujua n aka n

menjadikan sen i in i tida k bernilai , sementar a tujua n tanp a esteti k melemahka n taha p

kreativiti dan kecintaan masyarakat. Estetik mencetus rasa awal untuk menghampirinya dan

tujuan memberi lalua n untuk mendalaminya. Pelbaga i perkara dasar berkenaan ukiran kayu

tradisional Melayu tela h disentuh di dalam penulisan ini.

xiii

COPYRIGHT @ UiTM

BAB SAT U

PENGENALAN

1.1 Pendahulua n

Seni ukira n kay u merupaka n warisa n yan g diwaris i ole h orang-oran g Melay u daripad a

generasi zama n neoloti k lagi . Sen i ukira n pad a mas a dahul u hany a diaplikasika n k e ata s

binaan banguna n sepert i rumah , surau , masjid , waka f ata u dikenal i denga n sen i bina . Sen i

bina bermul a dar i intuis i manusi a untu k memenuh i keperluan-keperlua n asa s sepert i yan g

dinyatakan. Secar a prinsipnya , sen i bin a melalu i empa t peringka t perkembanga n yan g

bermula dari kaedah pembentukan, kegunaan, semangat dan akhirnya estetik (Noorlin, 2000).

Bermula dar i keinginan untu k menetap mak a lahi r keinginan untu k membina ruma h denga n

teknik-teknik pembinaa n yan g asas . Kemudian , teknik-tekni k it u diperbaik i da n

diperkembangkan untu k menamba h keselesaa n penghun i d i dalamnya . Pad a mas a itu ,

penghuni ruma h tersebut suda h mula memikirkan semanga t bagi mengekalka n kecintaanny a

kepada ruma h tersebu t da n aka n membaw a merek a kepad a tingga l d i ruma h it u untu k

jangkamasa yan g lam a da n berterusan. Ketik a inila h ciptaa n terhada p obje k ata u perhiasa n

sebagai symbo l semanga t ruma h bermula . Sala h sat u sen i cipt a yan g menjad i perantaraa n

manusia untuk mendewakan semanga t da n meluahkan kecintaan merek a terhadap nilai-nila i

estetik bermul a denga n sen u ukiran . Da n sen i ukira n pad a mas a it u diterjemahka n d i ata s

binaan kayu.

1

COPYRIGHT @ UiTM

Aktiviti menguki r pada masa dahulu hanya dilakuka n pada masa rehat setela h tama t musi m

menanam pad i bag i pesawa h ata u semas a musi m tengkuju h berlak u bag i golonga n nelayan .

Pada mas a reha t yan g panjan g ini , masyaraka t Melay u mengambi l kesempata n untu k

membuat ukiran daripada kayu sebagai aktivit i sampinga n terutama di Kelantan, Terenggan u

dan Pahang . D i sampin g it u kegiata n sen i ukira n kay u pad a mas a dahul u mendapa t

perlindungan daripad a golonga n bangsawa n terutam a daripad a istana . Raja-raj a pada zama n

dahulu mempunya i seoran g penguki r yan g dikenal i denga n penguki r diraja . Malaysia n

Timber Industr y Boar d (1990 ) menyataka n bahaw a raja-raj a da n pembesa r Melay u d i

Semenanjung Malaysi a membina istana daripada kayu bermula pada 180 0 A. D . Istan a yan g

dibina dengan binaan kayu ini mendapat sentuha n pengukir diraja bagi mengangkat martabat

raja-raja Melayu. Pad a masa dahulu , binaa n yang mempunya i sen i ukira n hanya terdapat d i

istana da n rumah golonga n bangsawa n sahaj a bagi membezaka n darja t da n kekayaan antar a

golongan rakya t denga n golonga n bangsawan . D i antar a ukiran-ukira n yan g ditemu i pad a

istana-istana lama di Kelantan dan Terengganu adalah Istana Balai Besar , Istan a Tengku Nik

atau Rumah Tele, Istana Satu dan Istana Raja Besut.

Tetapi kini , sen i ukira n kay u suda h memasuk i er a komersial . Par a penguki r kin i tida k

bergantung kepada istana tetapi bergerak secara sendirian bagi meneruskan perjuangan untuk

memartabatkan sen i ukira n Melay u tradis i d i dala m da n lua r negara . D i sampin g it u juga,

terdapat penguki r yan g mendapa t bantua n daripad a piha k kerajaa n melalu i Kementeria n

Kebudayaan, Kesenian dan Warisan, Perbadanan Kemajuan Kraftangan Malaysi a serta pihak

Majlis Amana h Rakya t (MARA ) untu k memajuka n industr i ukira n kayu . Terdapa t jug a

pengukir Melay u yan g berjay a menonjolka n ukiranny a yan g bermut u pad a bangunan -

bangunan milik kerajaan . Penguki r juga mendapat proje k daripad a pihak kerajaa n terutam a

COPYRIGHT @ UiTM

projek-projek kerajaa n yan g melibatka n pembanguna n Pusa t Pentadbira n Negara , Wilaya h

Persekutuan Putra jaya.

En. Norhaiza bin Nordi n yang merupakan seorang pengukir yang terkenal di Kg. Raja Besut,

Terengganu, tela h terliba t secar a langsun g denga n menghasilka n ukiran-ukira n kay u yan g

terdapat d i Istan a Malawati , Putr a Jaya . Istan a Malawat i merupaka n istan a bag i Yan g

Dipertua Agong bagi mengantikan Istana Negara yang ada sekarang.

Kini aktivit i mengukir sudah tidak lag i dijadika n sebaga i aktivit i sampinga n bagi masyaraka t

Melayu. Ukira n kay u tela h menjad i sumbe r pendapata n bag i beberap a individ u d i sekita r

negeri Kelantan , Terenggan u da n Pahang . Sen i ukira n kay u serin g dikaitka n denga n

penghasilan perabot , pint u gerbang , baran g perhiasan , rumah , sampan . Tetap i kin i perabot ,

rumah ata u banguna n suda h mul a mendapa t sentuha n daripad a pengukir-penguki r dar i lua r

Malaysia.

Kemajuan yan g dinikmat i sekaran g dala m bidang sen i ukira n kayu tekah dinikmat i bersam a

oleh penguki r tempata n da n penguki r luar . Ole h itu , pengkajia n yan g menjuru s kepad a

mendokumentasikan hasi l kerja-kerj a penguki r Melay u Tradisiona l tempata n perl u

diusahakan denga n gigi h dem i menjag a warisa n sen i ukiran . Tambaha n pula , pengukir -

pengukir tempata n yan g sedi a ad a sudah berusia da n pengetahuan sert a kemahiran it u perlu

diwarisi ole h generasi muda. .

Akhbar Berit a Haria n (1 8 Januar i 2005 ) melaporkan , Kerajaa n Neger i Terenggan u aka n

mengwujudkan Komplek s Kra f Sen i Ukira n Kay u d i peka n Kg . Raj a bag i melahirka n

COPYRIGHT @ UiTM

pengukir tradisiona l yan g berkemahira n tingg i dala m bidan g ukiran . D i sampin g itu , pusa t

tersebut juga merupaka n pusa t latiha n ukira n kay u kepad a penguki r da n beli a d i sampin g

menjadi seni ukiran kayu sebagai produk pelancongan kepada kerajaan negeri. Pusat tersebut

akan dibin a d i Kampun g Raja , Besut , Terengganu . Pembinaa n Pusa t Sen i Uki r Kay u aka n

bermula pada bulan Mac 2005 da n dijangka siap sepenuhnya dalam tempoh empat tahun dan

dibina berhampiran dengan Bekas Tapak Istana Tengku Long, Kg. Raja di Besut.

Tujuan pembanguna n semul a d i Tapa k Istan a Tengk u Lon g adala h untu k memulihka n

warisan sen i tradisiona l daripad a pupus d i telan zaman . Di sampin g menjag a khazana h seni ,

DIPEKAN KAMPUNG RAJA BESUT, TERENGGANU

Gambar 1 :

Tapak Kompleks Kraf Seni Ukiran Kayu, Kg. Raja. Besut. Terengganu.

4

COPYRIGHT @ UiTM

pusat in i jug a dijangk a aka n mamp u melahirka n lebi h rama i par a penguki r yan g bercita-cit a

tinggi da n mamp u memartabatka n sen i uki r kay u tradis i Melayu .

Lanjutan dar i itu , Kerajaa n Neger i Terenggan u melalu i Komplek s Kra f Sen i Ukira n Kay u

dengan kerjasam a "Kandi s Resourc e Center " da n "Malaysia n Timbe r Industr y Board " tela h

menganjurkan pertandinga n ukira n kay u Melay u tradis i 200 5 bermul a dar i 1 5 Januar i 200 5

hingga 1 5 Apri l 2005 . Hasra t kerajaa n Neger i Terenggan u menubuhka n Komplek s Kra f Sen i

Ukiran Kay u da n pertandinga n ukira n kay u Melay u tradis i 200 5 adala h untu k menonjolka n

tempat asa l perkembanga n sen i uki r kay u d i Terenggan u iait u d i Kampun g Raja , Besut ,

Terengganu.

Di sampin g itu , penguki r kay u d i zama n in i bole h menjadika n du a oran g penguki r ukira n

kayu yan g berasa l dar i Kg . Raja , Besut , Terenggan u in i sebaga i sumbe r rujuka n sam a ad a

secara fizika l ataupu n aspe k rohaninya . Kedua-du a penguki r tersebu t iait u E n Norhaiz a b .

Nordin da n Wa n S u bi n Othma n sert a anakny a Wa n Mustap a bi n Wa n S u mempunya i

sejarah penglibata n yan g berbez a da n mencapa i kecemerlanga n dala n sen i ukira n kay u

dengan car a yan g berbeza . Namun , kedua-du a penguki r in i berhasra t menonjolka n hasi l

ukiran merek a dala m sen i bin a perabo t semenja k dar i dulu .

Menurut Norhaiza , belia u tida k perna h puashat i denga n hasil-hasi l sen i ukira n kay u dar i

tangannya tetap i belia u mengusahakanny a jug a keran a ingi n mencar i wan g untu k mencapa i

apa yan g dihajatinya . Ketidakpuasa n it u timbu l keran a sesuat u hasi l sen i yan g dihasilka n

telah diber i had-ha d mas a yan g tertentu . Halanga n mas a in i tela h menyebabka n belia u

terpaksa berkerj a mengiku t had-ha d mas a tersebut . Menuru t Nurhaiz a lagi , sesuat u kary a

5

COPYRIGHT @ UiTM

yang hidu p ata u mempunya i jiwa perl u kepad a tig a elemen iait u keikhlasan, ketekuna n da n

ilmu. Kesa n daripad a ketidakpuasa n itu , Nurhaiz a tela h bercita-cit a membin a ruma h yan g

berkonsepkan rumah bangsawan Melayu yang kaya dengan seni ukiran kayu tradisi Melayu.

Gambar 2 :

Pintu Gerbang Berukiran Di Rumah Norhaiza Sebagai Identit i Bakawali Sar i Warisan Yang Berkonsepkan Kot a / Istana Melayu.

Rumah berkonsepkan ruma h bangsawan yan g ingi n dimilik i ole h En . Norhaiza boleh diliha t

dengan jelas pada pintu gerbang yang terletak di bahagian hadapan rumah beliau. (Gambar 2)

Di man a dala m kawasa n ruma h beliau , terdapa t ruma h untu k tetam u yan g berasinga n

daripada bahagia n ruma h yan g diduduk i ole h belia u sekeluarga . Tujua n diadaka n ruma h

untuk tetam u adala h untu k member i keselesaa n kepad a tetam u untu k kelua r masu k ruma h

dan juga keselesaan untuk tuan rumah untuk beristerihat. (Gambar 3) .

6

COPYRIGHT @ UiTM

Gambar 3 :

Konsep Sen i Bina Kota Melayu Yang Bercirikan Rumah Tradisional

Setiap individu yang terlibat dengan industr i ukiran kayu mempuyai identit i merek a masing -

masing yan g tela h dikenal i ole h par a pelanggan ata u pembeli. D i antar a pengukir- penguki r

ukiran kay u Melay u tradisiona l iala h Wa n Su . Kin i Wa n S u suda h berusi a 10 6 tahun .

Temubual bersam a denga n Wa n S u pad a 2 8 Oktobe r 2004 , menunjukka n kelewata n usi a

tidak membataskan kegiatan Wa n Su untuk mengukir Wau Terengganu dengan mengekalka n

motif bunga ema s yan g menjad i identit i belia u semenja k terliba t dala m bidan g ukira n kay u

pada usi a 1 3 tahun . Kegiata n menghasilka n ukira n kay u bermul a ketik a belia u tingga l d i

Pengkalan Kubur, Tumpat, Kelantan.

7

COPYRIGHT @ UiTM

Gambar 4 : Wa u Terengganu.

Namun begitu , dalam usia yang agak lewa t it u Wan Su terpaksa mengambil mas a dua tahun

untuk menyiapkan ukira n Wau Terengganu tersebut. Kegigihan beliau dan perasaan cintakan

warisan seni bangs a it u talah berupaya menyuntik semanga t beliau untuk terus menghasilka n

karya ukiran kayu. Keadaan yang lebih kurang sama dengan apa yang dialami oleh pengukir-

pengukir lain sepert i Allahyarha m Nik Rasyidin , Abd. Rahman Long da n ahli keluarga yan g

lain.

Abd. Rahma n Lon g merupaka n seoran g penguki r kay u yan g berjiw a besar . Belia u mul a

berjinak-jinak denga n ukira n kay u pad a usi a sembila n tahun . Menuru t Mubi n Sheppard ,

8

COPYRIGHT @ UiTM

(1980) hasi l ukira n beliau yan g pertam a iala h membentuk tangka i sendu k tempurun g untu k

ibunya dan hulu serta sarung keris kecil untuk diri sendiri . Usaha Abd. Rahman memperkasa

dunia sen i ukira n kay u menempu h waktu-wakt u yan g suram . Tetap i tindaka n panta s yan g

diambil ole h belia u denga n menyerta i du a pamera n ukira n kay u tradisiona l d i Bala i Sen i

Lukis Negara dan di Muzium Negara pada tahun 197 1 tela h membuka ruang yang lebih lua s

kepada beliau untu k lebi h berjaya . Pamera n in i diserta i denga n pertandingan bag i pengukir -

pengukir kayu . Dala m kedua-du a pertandinga n yan g dianjurkan , belia u tela h memenang i

tempat pertama bagi keeping-keping ukira n kayu bertembuk. Lanjuta n daripada kemenangan

itu, piha k Pejaba t Perdan a Menter i pad a mas a it u tela h menempa h sat u pemidan g berlipa t

yang berukir. Manakala , piha k Syarika t Penerbanga n MA S d i Londo n telah menempah sat u

set perabo t sert a empa t pulu h sembila n keepin g ukira n untuk pejaba t mereka . Bermul a dar i

masa itu , tempaha n dem i tempaha n tela h diterim a ole h Abd . Rahma n da n kesanny a belia u

terpaksa membesarkan lag i bengkel tempa t beliau dan pekerja-pekerja menghasilkan perabo t

yang berukira n kayu . Kesungguha n belia u dala m kerjay a tela h diaku i ole h pelanggan -

pelanggan. Abd . Rahma n berusah a menghasilka n ukira n kay u yan g bermut u tingg i da n

memerlukan masa yan g lam a untuk menghasilkannya. Biasany a Abd . Rahma n bekerja lebi h

daripada lapa n ja m sehari . Ukira n belia u lebi h menumpuka n kepad a penggunaa n moti f

pohon, tumbuha n ata u bung a yan g aga k asin g kepad a oran g banda r da n kemudia n cub a

sedapat-dapatnya menyalinkan rupa dan bentuknya yang asal . Antara kerja-kerja beliau ialah

mereka dan mengukir kerusi-kerusi tinggi sert a lain-lain peralatan istiadat untuk dua canselor

universiti; belia u tela h menguki r corak-cora k tradisiona l pad a seratu s lim a pulu h keepin g

ukiran untu k bili k lembag a pengara h sebua h ban k Malaysia , denga n menggunaka n jeni s

ukiran yan g palin g rumi t iait u ukiran silap. Belia u juga tela h mencipt a da n menebu k lapa n

keping ukiran dinding yang diliputi oleh ayat-ayat Quran untuk kediaman seorang menteri.

9

COPYRIGHT @ UiTM

Oleh itu , dala m kajia n ini , pengkaj i ingi n merekodka n identit i pengukir-penguki r yan g

terlibat denga n sen i ukira n kay u tradis i secar a tepat . Umu m mengetahu i bahaw a par a

pengukir ini kebanyakkannya suda h berumur dan pewaris mereka dalam sen i ukira n kayu ini

semakin berkurang . D i sampin g itu , masyaraka t Melay u in i lebi h terdeda h kepad a ukira n

kayu yang terdapat d i pasaran yang dihasilkan oleh pengukir-pengukir dar i Indonesia sepert i

Japara, d i Bali . Ukiran-ukira n kay u yan g terdapa t pad a perabo t terutamanya ,

kebanyakkannya diimpor t dar i Indonesi a keran a hargany a mura h berbandin g denga n harg a

perabot ukiran kayu tempatan.

Maka pengkaji meliha t perlu ada usaha-ussha untuk merekodkan indentit i pengukir-penguki r

seni ukira n Melayu tradisiona l d i kalangan ahl i akademi k supay a sen i in i dapa t disampaika n

kepada generasi muda yang akan datang.

10

COPYRIGHT @ UiTM