perkembangan pendidikan islam...

PERKEMBANGAN PENDIDIKAN ISLAM DIKELANTAN

Arba'iyah Mohd Noor*

Pengenalan

Kelantan dahulukala disebut sebagai "Negeri Serendah Sekebun Bunga". Asal usul nama Kelantan adalah daripada perkataan "Kilatan" atau "Kelam Hutan" atau "Gelam Hutan". Sesetengahnya mengatakan "gelam hutan" adalah nama Melayu bagi pokok Melaleuca leucadendron. 1 Kelantan dikatakan telah diperintah oleh raja-raja yang awal bermula dengan Che Siti Wan Kembang2 yang telah menjadi raja perempuan pertama bergelar "Seri Maharaja Puteri" diikuti pula Puteri Saadung (anak angkat Che Siti dan raja-raja seterusnya.

Terdapat bukti bahawa Islam sudah lama bertapak di negeri Kelantan. Antara bukti yang telah diketengahkan ialah penemuan syiling em as pada tahun 1912 di istana Kubang Labu3 yang tercatat huruf Arab di atasnya "a1-Julus Kelantan 577 dan di sebelahnya tertulis "almutawakil".4 Ini membuktikan bahawa agama Islam telah datang lebih awal ke Kelantan selewat-Iewatnya abad ke-12 berbanding Melaka pada abad ke-15. Dengan matawang ini telah membuktikan bahawa kerajaan Kelantan telah berkuasa dan masyhur pada abad ke-12 dan aktiviti perdagangan menggunakan matawang dinar telah berIaku ketika itu. Secara tidak langsung Kelantanjuga dipercayai bukan sahaja menjadi antara tempat tumpuan para pedagang Islam malah juga terkenal sebagai pusat pendidikan Islam di rantau Alam Melayu.

* Dr. Arba'yah Mohd Noor ialah Pensyarah Kanan Jabatan Sejarah, Fakulti Sastera dan Sains Sosial, Universiti Malaya http://sklaloh.kelantan.edu.my/sejkelantan.htm. Lihat teks Riwayat Kelantan ditransliterasi oleh Zahir Ahmad dalam Analisis Teks, Interteks dan Konteks, Tesis PhD., Jabatan Pengajian Melayu, Fakulti Sastera dan Sains Sosial, 1997, hIm. 431-432. (Selepas ini disebut Teks Riwayat Kelantan sahaja).

2 Dalam Riwayat Kelantan, Che Siti disebut sebagai Che Siti Jarum Begiling. Assad Shukri telah cuba mendapatkan keterangan daripada seorang tua (yang telah memperolehi maklumat daripada seorang India yang lain) tentang asal-usul Che Siti yang dikatakan berasal daripada India demi mengukuhkan lagi hujah terse but walaupun di dalam Sejarah Kelantan beliau sendiri menganggap Che Siti (Che Siti Wan Kembang) adalah anak Raja Ahmad dan Che Banun (anak Seri Nara Di Raja), iaitu Sultan Negeri Kelantan pada 1584 menggantikan Raja Gombak. Setelah Raja Gombak mangkat cucunya iaitu Raja Ahmad menjadi Sultan Kelantan. Kemudian Raja Hussin dari Johor (sepupu Che Banun) menggantikan Raja Ahmad setelah baginda mangkat memandangkan Che Wan Kembang baru berusia empat tahun. Che Wan Kembang ditabalkan menjadi Raja Perempuan Kelantan setelah Sultan Hussin mangkat pada 1610. Rahmah Idris, teks "Sejarah Kelantan", hIm. 79. Teks Riwayat Kelantan, hIm. 412, 415. Lihatjuga Alias Muhammad, Kelantan: Politik dan Dilema Pembangunan, Kuala Lumpur: Penerbitan Utusan Melayu, 1975, hlm.3-4 dan Rahmat Saripan, Perkembangan Politik Melayu Tradisional Kelantan 1776-1842, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1979, hIm. 4-6.

3 Bekas ibu kota , terletak di tebing Sungai Kelantan 4 Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, Kota Bharu: Aman Press, 2005, hIm .113.

68

Hak Cipta Terpelihara © 2008 – Persatuan Sejarah Malaysia


PERKEMBANGAN PENDIDIKAN ISLAM DIKELANTAN

Arba'iyah Mohd Noor*

Pengenaian

Kelantan dahulukala disebut sebagai "Negeri Serendah Sekebun Bunga". Asal usul nama Kelantan adalah daripada perkataan "Kilatan" atau "Kelam Hutan" atau "Gelam Hutan". Sesetengahnya mengatakan "geJam hutan" adalah nama Melayu bagi pokok Melaleuca leucadendron. 1 Kelantan dikatakan telah diperintah oleh raja-raja yang awal bermula dengan Che Siti Wan Kembang2 yang telah menjadi raja perempuan pertama bergelar "Seri Maharaja Puteri" diikuti pula Puteri Saadung (anak angkat Che Siti dan raja-raja seterusnya.

Terdapat bukti bahawa Islam sudah lama bertapak di negeri Kelantan. Antara bukti yang telah diketengahkan ialah penemuan syiling emas pada tahun 1912 di istana Kubang Labu3 yang tercatat huruf Arab di atasnya "al-Julus Kelantan S77 dan di sebelahnya tertulis "almutawakil".4 lni membuktikan bahawa agama Islam telah datang lebih awal ke Kelantan selewat-Iewatnya abad ke-12 berbanding Melaka pada abad ke-I S. Dengan matawang ini telah membuktikan bahawa kerajaan Kelantan telah berkuasa dan masyhur pad a abad ke-12 dan aktiviti perdagangan menggunakan matawang dinar telah berlaku ketika itu. Secara tidak langsung Kelantanjuga dipercayai bukan sahaja menjadi antara tempat tumpuan para pedagang Islam malah juga terkenal sebagai pusat pendidikan Islam di rantau Alam Melayu.

• Dr. Arba'yah Mohd Noor ialah Pensyarah Kanan Jabatan Sejarah, Fakulti Sastera dan Sains Sosial, Universiti Malaya http://sklaloh.kelantan.edu.my/sejkelantan.htm. Lihat teks Riwayat Kelantan ditransliterasi oleh Zahir Ahmad dalam Analisis Teks, Interteks dan Konteks, Tesis Ph.D., Jabatan Pengajian Melayu, Fakulti Sastera dan Sains Sosial , 1997, him. 431-432. (Selepas ini di sebut Teks Riwayat Kelantan sahaja).

2 Dalam Riwayat Kelantan, Che Siti disebut sebagai Che Siti Jarum Begiling. Assad Shukri telah cuba mendapatkan keterangan daripada seorang tua (yang telah memperolehi maklumat daripada seorang India yang lain) tentang asal-usul Che Siti yang dikatakan berasal daripada India demi mengukuhkan lagi hujah tersebut walaupun di dalam Sejarah Kelantan beliau sendiri menganggap Che Siti (Che Siti Wan Kembang) adalah anak Raja Ahmad dan Che Banun (anak Seri Nara Di Raja), iaitu Sultan Negeri Kelantan pad a 1584 menggantikan Raja Gombak. Setelah Raja Gombak mangkat cucunya iaitu Raja Ahmad menjadi Suitan Kelantan. Kemudian Raja Hussin dari Johor (sepupu Che Banun) menggantikan Raja Ahmad setelah baginda mangkat memandangkan Che Wan Kembang baru berusia empat tahun. Che Wan Kembang ditabalkan menjadi Raja Perempuan Kelantan setelah Sultan Hussin mangkat pada 1610. Rahmah Idris, teks "Sejarah Kelantan", him. 79. Teks Riwayat Kelantan, him . 412 , 415 . Lihatjuga Alias Muhammad, Kelantan: Politik dan Dilema Pembangunan, Kuala Lumpur: Penerbitan Utusan Melayu , 1975, hlm .3-4 dan Rahmat Sari pan, Perkembangan Politik Melayu Tradisional Kelantan 1776- I 842, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1979, him. 4-6.

3 Bekas ibu kota , terletak di tebing Sungai Kelantan 4 Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, Kota Bharu: Aman Press, 2005, him .113.

68

PERKEMBANGAN PENDIDIKAN ISLAM DI KELANTAN

Sebelum kedatangan kolonial British di Tanah Melayu, masyarakat Melayu telah mempunyai corak pendidikan tersendiri iaitu pendidikan as as agama dan al-Quran. Pendidikan tersebut telah berkembang dengan pesatnya seawal kedatangan Islam ke Alam Melayu iaitu setelah pengislaman kerajaan Melaka dan beberapa kerajaan Melayu yang lain. Pendidikan agama telah dianggap begitu penting kerana tanpa pendidikan, masyarakat tidak akan dapat memahami dan mempraktikkan Islam dengan sebenar-benamya di dalam kehidupan mereka. Oleh itu, antara usaha yang telah dilakukan untuk memberikan pendidikan di kalangan masyarakat ialah melalui pengajian agama. 5 Kebiasaannya pendidikan agama dan al-Quran berasaskan pondok ini diberikan kepada kanak-kanak terutamanya kanak-kanak lelaki seawal usia enam hingga tujuh tahun kerana mereka mudah dibentuk dalam usia sebegini. Pendidikan Islam pada peringkat awal ini lebih menggunakan kitab-kitab dari Mekah yang menitik beratkan soal fardu ain, rukun iman, rukun Islam, ibadah seharian dan lain-lain lagi.

Beberapa pusat serta institusi telah dijadikan tempat untuk menuntut ilmu, bermula di istana kemudian di surau-surau, madrasah, masjid-masjid, pondokpondok atau rumah guru agama sendiri. Memandangkan masjid terawal di Kelantan ialah Masjid Kg. Laut yang dibina lebih 300 tahun yang lalu di samping Masjid Muhammadi dan juga Masjid Langgar, maka dipercayai pendidikan Islam di Kelantan telah bermula sejak 300-400 tahun yang lalu. Syeikh Haji Abdul Halim adalah antara orang yang paling awal menyampaikan pendidikan Islam di Kelantan setelah beliau menamatkan pelajaran di Mekah pada abad ke-18. Beliau telah memainkan peranan yang penting dalam mempelopori pendidikan Islam di Kelantan mengajar di istana untuk anak-anak raja, surau-surau untuk orang ramai selain mengajar di luar negeri Kelantan termasuk negara Thailand. Menjelang 1900 sehingga kini, pendidikan Islam di Kelantan dapat dilihat menerusi dua bentuk pengajian iaitu pendidikan pondok6 dan persekolahan.

Perkembangan Pengajian Pondok

Institusi pengajian pondok7 merupakan institusi yang istimewa kedudukannya dalam masyarakat Melayu tradisional, terutamanya masyarakat Kelantan. Tiada tarikh yang

RamIah Adam, Maktab MeIayu Melaka 1900-1922, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1991, him. 2-4. 6 Di utara Semenanjung Malaysia, pond ok mempunyai dua pengertian. Pertama, ia bererti rumah kecil yang bersifat

sementara. Kedua, ia bererti sebuah institusi pembelajaran Islam yang berbentuk tradisional dan ortodoks. Di Malaysia dan Thailand Selatan pondok bererti institusi pendidikan agama Islam yang bersendirian dan berasrama. Di Jawa pula, pondok disebut sebagai 'pesantren' yang bermaksud madrasah. Manakala di Acheh, Sumatera pondok disebut sebagai 'dayah'. Hakikatnya, dapat dibuat rumusan bahawa pondok itu adalah rumah kecil yang dibina bertujuan untuk tempat tinggal yang berkaitan dengan pengajian agama Islam yang terletak berhampiran surau atau masjid.

7 Pondok berasal daripada perkataan Arab Fondoq yang membawa maksud 'tempat menumpang sementara' untuk menggambarkan tentang sistem murid-murid mendirikan pondok sebagai tempat tinggal mereka yang berhampiran dengan rumah guru. Tanah yang didiami oleh pelajar-pelajar terse but sesetengahnya diwakafkan oleh masyarakat setempat. Pembinaan pondok-pondok ini telah memberi kemudahan kepada pelajar yang tinggal berjauhan. Melalui institusi ini, perkembangan pendidikan agama telah mencapai tahap kegemilangan pada awal abad ke-20. Sila lihat Ismail Ishak, 'Perkembangan Pondok di Kedah' Dokumentasi Konvokesyen Sejarah Negeri Kedah Daru Aman II, 29-3,0 September 1996, Alor Setar: Majlis Kebudayaan Negeri Kedah, 1996, hIm .5.

69




Sebelum kedatangan kolonial British di Tanah Melayu, masyarakat Melayu telah mempunyai corak pendidikan tersendiri iaitu pendidikan as as agama dan al-Quran. Pendidikan tersebut telah berkembang dengan pesatnya seawal kedatangan Islam ke Alam Melayu iaitu setelah pengislaman kerajaan Melaka dan beberapa kerajaan Melayu yang lain. Pendidikan agama telah dianggap begitu penting kerana tanpa pendidikan, masyarakat tidak akan dapat memahami dan mempraktikkan Islam dengan sebenar-benamya di dalam kehidupan mereka. Oleh itu, antara usaha yang telah dilakukan untuk memberikan pendidikan di kalangan masyarakat ialah melalui pengajian agama. 5 Kebiasaannya pendidikan agama dan al-Quran berasaskan pondok ini diberikan kepada kanak-kanak terutamanya kanak-kanak lelaki seawal usia enam hingga tujuh tahun kerana mereka mudah dibentuk dalam usia sebegini. Pendidikan Islam pada peringkat awal ini lebih menggunakan kitab-kitab dari Mekah yang menitik beratkan soal fardu ain, rukun iman, rukun Islam, ibadah seharian dan lain-lain lagi.

Beberapa pusat serta institusi telah dijadikan tempat untuk menuntut ilmu, bermula di istana kemudian di surau-surau, madrasah, masjid-masjid, pondokpondok atau rumah guru agama sendiri. Memandangkan masjid terawal di Kelantan ialah Masjid Kg. Laut yang dibina lebih 300 tahun yang lalu di samping Masjid Muhammadi dan juga Masjid Langgar, maka dipercayai pendidikan Islam di Kelantan telah bermula sejak 300-400 tahun yang lalu. Syeikh Haji Abdul Halim adalah antara orang yang paling awal menyampaikan pendidikan Islam di Kelantan setelah beliau menamatkan pelajaran di Mekah pada abad ke-18. Beliau telah memainkan peranan yang penting dalam mempelopori pendidikan Islam di Kelantan mengajar di istana untuk anak-anak raja, surau-surau untuk orang ramai selain mengajar di luar negeri Kelantan termasuk negara Thailand. Menjelang 1900 sehingga kini, pendidikan Islam di Kelantan dapat dilihat menerusi dua bentuk pengajian iaitu pendidikan pondok6 dan persekolahan.

Perkembangan Pengajian Pondok

Institusi pengajian pondok7 merupakan institusi yang istimewa kedudukannya dalam masyarakat Melayu tradisional, terutamanya masyarakat Kelantan. Tiada tarikh yang

RamIah Adam, Maktab MeIayu Melaka 1900-1922, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1991, him. 2-4. 6 Di utara Semenanjung Malaysia, pond ok mempunyai dua pengertian. Pertama, ia bererti rumah kecil yang bersifat

sementara. Kedua, ia bererti sebuah institusi pembelajaran Islam yang berbentuk tradisional dan ortodoks. Di Malaysia dan Thailand Selatan pondok bererti institusi pendidikan agama Islam yang bersendirian dan berasrama. Di Jawa pula, pondok disebut sebagai 'pesantren' yang bermaksud madrasah. Manakala di Acheh, Sumatera pondok disebut sebagai 'dayah'. Hakikatnya, dapat dibuat rumusan bahawa pondok itu adalah rumah kecil yang dibina bertujuan untuk tempat tinggal yang berkaitan dengan pengajian agama Islam yang terletak berhampiran surau atau masjid.

7 Pondok berasal daripada perkataan Arab Fondoq yang membawa maksud 'tempat menumpang sementara' untuk menggambarkan tentang sistem murid-murid mendirikan pondok sebagai tempat tinggal mereka yang berhampiran dengan rumah guru. Tanah yang didiami oleh pelajar-pelajar terse but sesetengahnya diwakafkan oleh masyarakat setempat. Pembinaan pondok-pondok ini telah memberi kemudahan kepada pelajar yang tinggal berjauhan. Melalui institusi ini, perkembangan pendidikan agama telah mencapai tahap kegemilangan pada awal abad ke-20. Sila lihat Ismail Ishak, 'Perkembangan Pondok di Kedah' Dokumentasi Konvokesyen Sejarah Negeri Kedah Daru Aman II, 29-3,0 September 1996, Alor Setar: Majlis Kebudayaan Negeri Kedah, 1996, hIm .5.

69

MALAYSIA DARI SE01 SEJARAII

tepat mengenai penubuhan pond ok di Kelantan, namun sistem ini telah muncul pada awal abad ke-19. Pengajian pondok bennula apabila Tok Pulai ChondongX membina pond ok pertama di Pulau Chondong yang terletak di lalan Kuala Krai-Kota Bharu sekitar tahun 1820. Walaubagaimanapun terdapat pendapat lain yang mengatakan pengasasnya yang pertama bermula di zaman pemerintahan Long lenal dan pondok lain telah dibina oleh Haji Ismail di Machang. Kemudian diikuti pula dengan penubuhan pondok-pondok lain seperti Pondok Tok Bachok yang didirikan oleh Hj. Othman bin Hj. Muhall1ad sekitar 1900, Pondok Hj. Abd Malek, Kg. Sungai Pinang, Tumpat yang didirikan oleh Hj. Abd. Malik bin Hassan (1907), Pondok Hj. Yusof, Pulau Ubi, Tumpat (1908), Pondok Kubang Pasu, Kota Bharu, Pondok Sungai Budur, Pondok Kg. Banggol, Pond ok Tuan Padang dan Pondok Tok Semaian."

Perkembangan pesat sekolah pondok ini dikatakan berkaitan dengan pertambahan tokoh-tokoh ulama' dan cendekiawan yang berwibawa. Sekitar hujung abad ke-19 dan awal abad ke-20, terdapat puluhan guru dan ulama' terbilang di seluruh negeri Kelantan. Ini berikutan kepulangan sejumlah besar ulama negeri ini dari dua pusat pengajian agall1a terkenal iaitu di Patani dan Mekah. Mereka telah memainkan peranan penting dalam mell1perkell1bangkan sistem pondok dengan membuka sekolah-sekolah pondok di kawasan mereka.

Patani merupakan negeri awal di Nusantara selepas kejatuhan Acheh dan Melaka yang memberi pelajaran dan pendidikan Islam kepada masyarakat umum.'O Memandangkan kedudukan Kelantan berdekatan dengan Patani maka kebanyakan tokoh ulama' ini adalah lepasan daripada pondok-pondok di Patani atau mendapat pendidikan melalui guru-guru Patani yang datang ke Kelantan. 11 Pandangan guru dari Patani ke Kelantan ini dibuat berdasarkan kepada keterangan Riwayat Kelantan yang menyebut bahawa seorang Syeikh dari Patani telah datang mengislall1kan orang-orang Kelantan. Oleh itu sudah tentu beliau bukan sekadar mengislamkan orang Kelantan sahaja malah turut mengajar masyarakat Kelantan mengenai ajaran Islam. Secara tidak langsung pendidikan Islam di Kelantan adalah berbentuk dua hala iaitu mendapatkan ilmu dari Patani dengan belajar di sana dan juga ll1enerima ilmu dari sesetengah guru Patani yang datang berhijrah ke Kelantan. Antara mereka yang terkenal ialah Haji Abdullah Kasim (dikenali sebagai Syeikh Abdullah Kasim Senggora Al-Fatani), Haji Daud bin Abdullah (dikenali sebagai Syeikh Daud Abdullah

Nama lengkap Tok Pulai Chondong ialah lIaji Abdul Samad bin lIaji Ahdullah hin Haji Hasyim, Pulai Chondong al-Kalantani (selanjutnya disingkatkan Tok Pulai Chondong saja). Lahir semasa pemerintah Long Yunus ( 1762-179.+) iaitu pad a tahun 1207 HII792 M. Lihat di dalam Abdul Ra/.ak Mahmud,lkhtisar Sejarah Kelantan, him. 130-131.

9 Nik Mohammed Nik Mohd Salleh, "Perkembangan Pendidikan atau Pengajian Islam di Negeri Kelantan", Warisan Kelantan IV, Kuala Lumpur: Perbadanan Muzium Kelantan, him .101.

10 Kemunculan institusi pondok di Patani adalah rentetan dapipada pengaruhnya di Sumaterct Utara, sehuah negen yang banyak mendapat ilham dari Timur Tengah. Abdullah Ishak, Pendidikan Islam dan Pengaruhn)a di Malay"a, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustka, 1995, him. 191

II Scjarah Rengkas Sckolah-sekolah Kclantan, dikeluarkan o!eh Pcrsatuan Sejarah Malaysia, Ca\o\angan Kdantan, 197'+, him. 10. Teks Riwayat Kelantan, him. 413.

70



MALAYSIA DARI SEGI SEJARAII

tepat mengenai penubuhan pondok di Kelantan, namun sistem ini telah muncul pada awal abad ke-19. Pengajian pond ok bemmla apabila Tok Pulai ChondongX membina pond ok pertama di Pulau Chondong yang terletak di Jalan Kuala Krai-Kota Sharu sekitar tahun 1820. Walaubagaimanapun terdapat pendapat lain yang mengatakan pengasasnya yang pertama bermula di zaman pemerintahan Long lenal dan pondok lain telah dibina oleh Haji Ismail di Machang. Kemudian diikuti pula dengan penubuhan pondok-pondok lain seperti Pondok Tok Sachok yang didirikan oleh Hj. Othman bin Hj. Muhall1ad sekitar 1900, Pondok Hj. Abd Malek, Kg. Sungai Pi nang, Tumpat yang didirikan oleh Hj. Abd. Malik bin Hassan (1907), Pond ok Hj. Yusof, Pulau Ubi, TUll1pat (1908), Pondok Kubang Pasu, Kota Sharu, Pondok Sungai Budur, Pondok Kg. Sanggol, Pondok Tuan Padang dan Pond ok Tok Semaian."

Perkembangan pesat sekolah pondok ini dikatakan berkaitan dengan pertambahan tokoh-tokoh ulama' dan cendekiawan yang berwibawa. Sekitar hujung abad ke-19 dan awal abad ke-20, terdapat puluhan guru dan ulall1a' terbilang di seluruh negeri Kelantan. Ini berikutan kepulangan sejumlah besar ulama negeri ini dari dua pusat pengajian agama terkenal iaitu di Patani dan Mekah. Mereka telah memainkan peranan penting dalam memperkembangkan sistem pondok dengan membuka sekolah-sekolah pondok di kawasan mereka.

Patani merupakan negeri awal di Nusantara selepas kejatuhan Acheh dan Melaka yang memberi pelajaran dan pendidikan Islam kepada masyarakat umum. IO Memandangkan kedudukan Kelantan berdekatan dengan Patani maka kebanyakan tokoh ulall1a' ini adalah lepasan daripada pondok-pondok di Patani atau mendapat pendidikan melalui guru-guru Patani yang datang ke Kelantan. 11 Pandangan guru dari Patani ke Kelantan ini dibuat berdasarkan kepada keterangan Riwayat Kefantan yang menyebut bahawa seorang Syeikh dari Patani telah datang ll1engislamkan orang-orang Kelantan. Oleh itu sudah lentu beliau bukan sekadar mengislall1kan orang Kelantan sahaja malah turut mengajar masyarakat Kelantan mengenai ajaran Islam. Secara tidak langsung pendidikan Islam di Kelantan adalah berbentuk dua hala iaitu mendapatkan ilmu dari Patani dengan belajar di sana dan juga menerima ilmu dari sesetengah guru Patani yang datang berhijrah ke Kelantan. Antara mereka yang terkenal ialah Haji Abdullah Kasim (dikenali sebagai Syeikh Abdullah Kasim Senggora AI-Fatani), Haji Daud bin Abdullah (dikenali sebagai Syeikh Daud Abdullah

8 Nama Icngkap Tok Pulai Chondong ialnh lIaji Abdul Samad hin lIaji Abdullah bin lIaji Hasyim, I'ulai Chondong al-Kalantani (selanjutnya disingkatkan Tok I'ulai Chondong saja) . Lahir scmasa pemerinlah Long Yunus ( 1762-1794) iailu pad a tahun 1207 HJl792 M. Lihat di dalam Abdul [{a/.ak Mahmud, Ikhti sar Sciarah Kdantan , him. 130-131 .

9 Nik Mohammed Nik Mohd Salleh, " Perkembangan Pcndidikan alau I'engajian Islam di Neger; Kelantan", Wari san Kelantan IV, Kuala Lumpur: Perbadanan Muzium Kelanlan, him .101 .

10 Kemunculan inslilusi pondok di Palani adalah rcntelan dapipada pcngaruhn"a di Sumalcra Utara, sehuah negeri yang banyak mcndapat ilham dari Timur Tcngah. Abdullah Ishak, Pendidikan Islam dan Pcngaruhnya di MalaySia, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustka, 1995, him. 191

II Sejarah Rengkas Sckolah-sekolah Kclantan, dikcluarkan oleh Pcr,aluan Scjarah Malaysia, C"wangan Kclantan, 197-1, him. 10. Teks Riwayat Kelanlan, him . 413.

70


AI-Fatani), Haji Muhamad bin Ismail Daud (dikenali Syeikh Muhamad AI-Fatani) dan lain-lain lagi.l"

Selain itu pengajian pondok di Kelantanjuga turut dipelopori oleh golongan ulama' terkenal yang penyambung pengajian mereka di Mekah. Antara mereka yang terkenal itu ialah Haji Wan Abdul Samad Muhd. Salleh (Tuan Tabal, 1840-1891)13 dan Haji Wan Ali Abdul Rahman Khutam (1837-1912). Kedua-dua mereka bukan sahaja memberi pendidikan kepada masyarakat, mengarang dan menterjemah kitab-kitab agama tetapi turut memainkan peranan penting dalam menjadikan Kota Sahru sebagai pusat tumpuan para penuntut dari segenap pelusuk termasuk luar Kelantan pada akhir abad ke-19. Antara murid mereka yang telah menyambung kegiatan dalam bidang agama ialah Hj. Mohd Yusofbin Ahmad atau Tok Kenali. 14

Dengan tertubuhnya Pondok Kubang Pasu di Kota Sharu pada tahun 1850, namanama seperti Tok Selehor (Tuan Guru Syeikh Abdul Rahman), Tuan Guru Haji Ahmad (Tok Jelapang) dan Haji Wan Musa menjadi terkenal di Kelantan sehingga golongan ini amat disanjung tinggi oleh masyarakat Kelantan ketika itu.

Fenomena pondok di Kelantan terus bersinar menjelang pertengahan abad ke-20 apabila beberapa buah pondok baru telah dibina. Sekitar tahun 1910-1945 merupakan zaman keemasan perkembangan sekolah pondok. Sanyak pondok telah dibina dan bilangan pelajar semakin bertambah. Antara pondok yang terkenal ialah Pondok Kemboja, Kg. Atas Sanggol, didirikan oleh Hj. Awang bin Muhd Zin, Pondok Tok Kenali, Kubang Kerian oleh Hj. Mohd Yusof bin Ahmad (Tok Kenai i) sekitar 1910, Pondok Tok Selihor, Kg. Serangan Tumpat (1912), Pondok Ketereh (1916), Pondok Pulau Pisang, Sadang, Kota Sharu (1930), Pondok Sadang Jelapang, Kg. Lemal, Pasir Mas (1925), Pondok Ahmadiyah, Sunut Payong Kota Sharu (1931) dan Pondok Lubok Tapah, Pasir Mas (1932). Keadaan ini telah menyebabkan pengajian pondok di Kelantan ketika itu mencapai kemajuan yang gemilang dengan lahimya ulama' -ulama' terkenal yang mengharumkan nama negari Kelantan. Sesetengah pondok pada mas a itu mempunyai penuntut lebih dari seribu orang. Hal ini tidak menghairankan kerana dalam konteks masyarakat Melayu tradisi, pengajian pondok merupakan institusi pengajian agama yang amat disanjung tinggi.lbu bapa menaruh kepercayaan penuh kepada sistem ini kerana pelajar lepasan pondok begitu dihonnati dan mereka adalah alim ulama' yang akan membimbing dan memimpin masyarakat.

Menurut William R.Roff, pendidikan pondok semakin berkembang pesat disebabkan oleh peranan yang telah dimainkan oleh murid-murid Tuan Tabal. 15 Tuan Tabal yang

12 Jumlah tersebut tidak tcrmasuk yang menetap dan mengajar di kota Makkah seperti Tok Wan Ali Kutan (Shaikh Mohammad Ali Ali bin Abdul Rahman al-Kalantani ), Tuan Abdul Mutallib Tuan Faqih Kota. Haji Mohammad Saleh bin Haji Abdullah Salar, Haji Muhammmad Saleh bin Tok Leman. Lihat di dalam Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan. Kota Bharu: Aman Press, him. 130-140

13 Abdullah (7i]Alwi Haji Hassan, "Kitab-kitab Agama Kelantan: Kifayat al-'Awwam oleh Haji Wan Abdus Samad bin Muhammad Salih (Tuan Tabal) (1840-1891 ), dalam Rogayah A. Hamid dan Mariyam Salim (penyelenggara), Kesultanan Melayu Kelantan. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 2006, him. 402. Lihatjuga Abdul Halim Ahmad. Pendidikan Islam di Kelantan di dalam Warisan Kelantan II, Mac 1982, him. II.

14 Abdul HalimAhmad, Pendidikan Islam di Kelantan di dalam Warisan Kelantan II, Mac 1982, him. 12-13. 15 Menurut William R.Rotl Kelantan: Religion, Society And Poitics In A Malaya State, Kuala Lumpur: Oxford University

Press, 1974, him .155.

71




AI-Fatani), Haji Muhamad bin Ismail Daud (dikenali Syeikh Muhamad AI-Fatani) dan lain-lain lagi.l"

Selain itu pengajian pondok di Kelantanjuga turut dipelopori oleh golongan ulama' terkenal yang penyambung pengajian mereka di Mekah. Antara mereka yang terkenal itu ialah Haji Wan Abdul Samad Muhd. Salleh (Tuan Tabal, 1840-1891)13 dan Haji Wan Ali Abdul Rahman Khutam (1837-1912). Kedua-dua mereka bukan sahaja memberi pendidikan kepada masyarakat, mengarang dan menterjemah kitab-kitab agama tetapi turut memainkan peranan penting dalam menjadikan Kota Sahru sebagai pusat tumpuan para penuntut dari segenap pelusuk termasuk luar Kelantan pada akhir abad ke-19. Antara murid mereka yang telah menyambung kegiatan dalam bidang agama ialah Hj. Mohd Yusofbin Ahmad atau Tok Kenali. 14

Dengan tertubuhnya Pondok Kubang Pasu di Kota Sharu pada tahun 1850, namanama seperti Tok Selehor (Tuan Guru Syeikh Abdul Rahman), Tuan Guru Haji Ahmad (Tok Jelapang) dan Haji Wan Musa menjadi terkenal di Kelantan sehingga golongan ini amat disanjung tinggi oleh masyarakat Kelantan ketika itu.

Fenomena pondok di Kelantan terus bersinar menjelang pertengahan abad ke-20 apabila beberapa buah pondok baru telah dibina. Sekitar tahun 1910-1945 merupakan zaman keemasan perkembangan sekolah pondok. Sanyak pondok telah dibina dan bilangan pelajar semakin bertambah. Antara pondok yang terkenal ialah Pondok Kemboja, Kg. Atas Sanggol, didirikan oleh Hj. Awang bin Muhd Zin, Pondok Tok Kenali, Kubang Kerian oleh Hj. Mohd Yusof bin Ahmad (Tok Kenai i) sekitar 1910, Pondok Tok Selihor, Kg. Serangan Tumpat (1912), Pondok Ketereh (1916), Pondok Pulau Pi sang, Sadang, Kota Sharu (1930), Pondok Sadang Jelapang, Kg. Lemal, Pasir Mas (1925), Pondok Ahmadiyah, Sunut Payong Kota Sharu (1931) dan Pondok Lubok Tapah, Pasir Mas (1932). Keadaan ini telah menyebabkan pengajian pondok di Kelantan ketika itu mencapai kemajuan yang gemilang dengan lahimya ulama' -ulama' terkenal yang mengharumkan nama negari Kelantan. Sesetengah pondok pada mas a itu mempunyai penuntut lebih dari seribu orang. Hal ini tidak menghairankan kerana dalam konteks masyarakat Melayu tradisi, pengajian pondok merupakan institusi pengajian agama yang amat disanjung tinggi.lbu bapa menaruh kepercayaan penuh kepada sistem ini kerana pelajar lepasan pondok begitu dihormati dan mereka adalah alim ulama' yang akan membimbing dan memimpin masyarakat.

Menurut William R.Roff, pendidikan pondok semakin berkembang pesat disebabkan oleh peranan yang telah dimainkan oleh murid-murid Tuan Tabal. 15 Tuan Tabal yang

12 Jumlah tersebut tidak tcrmasuk yang menetap dan mengajar di kota Makkah seperti Tok Wan Ali Kutan (Shaikh Mohammad Ali Ali bin Abdul Rahman al-Kalantani ), Tuan Abdul Mutallib Tuan Faqih Kota. Haji Mohammad Saleh bin Haji Abdullah Salor, Haji Muhammmad Saleh bin Tok Leman. Lihat di dalam Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan. Kota Bharu: Aman Press, him. 130-140

13 Abdullah (7i)Alwi Haji lIassan, "Kitab-kitab Agama Kelantan: Kifayat al-'Awwam oleh Haji Wan Abdus Samad bin Muhammad Salih (Tuan Tabal) (1840-1891 ), dalam Rogayah A. Hamid dan Mariyam Salim (penyelenggara), Kesultanan Mclayu Kelantan. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 2006, him. 402. Lihatjuga Abdul Halim Ahmad. Pendidikan Islam di Kelantan di dalam Warisan Kelantan II, Mac 1982, him. II.

14 Abdul HalimAhmad, Pendidikan Islam di Kelantan di dalam Warisan Kelantan II, Mac 1982, him. 12-13. 15 Menurut William R.Rotl Kelantan: Religion, Society And Poitics In A Malaya State, Kuala Lumpur: Oxford University

Press, 1974, him .155.

71

MALAYSIA DARI SEGJ SE1ARAH

merupakan anak kelahiran Tabal di sebuah wilayah Selatan Thai pada 1816 dan mendapat pendidikan di Pattani dan Mekah bukan sahaja telah mengajar ilmu agama seperti fiqh, tauhid, usuluddin malah juga tasawwuf. Beliau yang merupakan pengikut aliran tasawuf Wahdatul Wujud telah mengasaskan Tariqat Ahmadiyah di jajahan Kota Bharu dan mempunyai pengikut yang agak ramai. 16

Dengan wujudnya banyak pondok di setiap kampung di negeri Kelantan berbanding dengan negeri-negeri lain maka ramai pelajar sarna ada dari dalam mahupun luar negeri telah tertumpu ke Kelantan untuk menuntut ilmu agama. Hal ini bertepatan dengan kenyataan Inggeris seperti berikut:

" ... there are many places, scattered all over the states where the instruction in the Islamic religious and Mohammadan law is given by private teacher. There are attended by a considerable number of locally born pupils as well as from other Malay States in Malaya, Sumatera and Bomeo,"17

Sistem Sekolah Pondok

Peningkatan pelajar yang beterusan serta kesedaran terhadap kepentingan ilmu pengetahuan telah menjadi faktor pendesak kepada kewujudan sistem pengajian pondok pad a awal abad ke-19. Melalui sistem pondok, guru biasanya akan mengajar sepenuh masa, bermula selepas solat subuh hingga pukul sebelas pagi dan disambung semula daripada pukul dua petang sehingga pukul empat petang. Seterusnya pad a waktu malam sebaik sahaja solat maghrib sehingga jam sepuluh. Cara pembelajaran pula adalah dengan cara pelajar duduk di lantai dalam bentuk tiga perempat bulatan atau dalam bentuk 'ladam kuda' bagi memudahkan penyampaian dan mendengar apa yang diajar oleh guru. Sistem pembelajaran pond ok mengambil mas a yang lama iaitu di antara sepuluh hingga lima belas tahun. 18 Dalam tempoh tersebut corak pembelajaran dibahagikan kepada dua tahap iaitu pembelajaran melalui cara hafalan oleh pelajar dan membuka kitab. Apabila tahap pertama telah dikuasai dengan baik maka corak pembelajaran dengan cara membuka kitab akan dimulakan. Para pelajar diberi ulasan mengenai kitab yang diajar dan kelemahan sistem ini ialah kurang galakan kepada pelajar dalam menimbulkan persoalan kepada gurunya. Para pelajar dimestikan mendengar dengan cermat setiap ayat yang disebut oleh guru sebagai satu bentuk penghormatan ke atas pengajaran guru tersebut. 19

16 Nik Abdul Aziz Hj Nik Hassan, Sejarah Perkembangan Ulama' Kelantan, Kota Bharu: Pustaka Aman Press, 1977, hIm .44.

17 Mohd Ridzuan Wahab, Yayasan Islam Kelantan: Penubuhan & Perkembangannya 1980 - 1995, labatan Sejarah, Fakulti Sastera dan Sains Kemasyarakatan,Bangi: UKM, 1995/96, hIm .6.

18 Sabri Hj Said, MadrasahAI UlumAI Syariah Perak 1937-1977 Satu Kajian Pendidikan Islam, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1983, hIm .20 - 17.

19 Ibid

72



MALAYSIA DARI SEGI SEJARAH

merupakan anak kelahiran Tabal di sebuah wilayah Selatan Thai pada 1816 dan mendapat pendidikan di Pattani dan Mekah bukan sahaja telah mengajar ilmu agama seperti fiqh, tauhid, usuluddin malah juga tasawwuf. Beliau yang merupakan pengikut aliran tasawuf Wahdatul Wujud telah mengasaskan Tariqat Ahmadiyah di jajahan Kota Bharu dan mempunyai pengikut yang agak ramai. 16

Dengan wujudnya banyak pondok di setiap kampung di negeri Kelantan berbanding dengan negeri-negeri lain maka ramai pelajar sama ada dari dalam mahupun luar negeri telah tertumpu ke Kelantan untuk menuntut ilmu agama. Hal ini bertepatan dengan kenyataan Inggeris seperti berikut:

" .. ,there are many places, scattered all over the states where the instruction in the Islamic religious and Mohammadan law is given by private teacher. There are attended by a considerable number of locally born pupils as well as from other Malay States in Malaya, Sumatera and Bomeo,"17

Sistem Sekolah Pondok

Peningkatan pelajar yang beterusan serta kesedaran terhadap kepentingan ilmu pengetahuan telah menjadi faktor pendesak kepada kewujudan sistem pengajian pondok pada awal abad ke-19. Melalui sistem pondok, guru biasanya akan mengajar sepenuh masa, bermula selepas solat subuh hingga pukul sebelas pagi dan disambung semula daripada pukul dua petang sehingga pukul empat petang. Seterusnya pad a waktu malam sebaik sahaja solat maghrib sehingga jam sepuluh. Cara pembelajaran pula adalah dengan cara pelajar duduk di lantai dalam bentuk tiga perempat bulatan atau dalam bentuk 'Iadam kuda' bagi memudahkan penyampaian dan mendengar apa yang diajar oleh guru. Sistem pembelajaran pondok mengambil mas a yang lama iaitu di antara sepuluh hingga lima belas tahun. 18 Dalam tempoh tersebut corak pembelajaran dibahagikan kepada dua tahap iaitu pembelajaran melalui cara hafalan oleh peJajar dan membuka kitab. ApabiJa tahap pertama telah dikuasai dengan baik maka corak pembelajaran dengan cara membuka kitab akan dimulakan. Para pelajar diberi ulasan mengenai kitab yang diajar dan kelemahan sistem ini ialah kurang galakan kepada pelajar dalam menimbulkan persoalan kepada gurunya. Para pelajar dimestikan mendengar dengan cermat setiap ayat yang disebut oleh guru sebagai satu bentuk penghormatan ke atas pengajaran guru tersebut. \9

16 Nik Abdul Aziz Hj Nik Hassan, Sejarah Perkembangan Ulama ' Kelantan, Kota Bharu: Pustaka Aman Press, 1977, hIm .44.

17 Mohd Ridzuan Wahab, Yayasan Islam Kelantan: Penubuhan & Perkembangannya 1980 - 1995, Jabatan Sejarah, Fakulti Sastera dan Sains Kemasyarakatan ,Bangi: UKM, 1995/96, hIm .6.

18 Sabri Hj Said, MadrasahAI UlumAI Syariah Perak 1937-1977 Satu Kajian Pendidikan Islam, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1983, hIm .20 - 17.

19 Ibid

72


Sistem pembelajaran pond ok lebih menekankan kepada perkara-perkara yang berkaitan dengan ilmu-ilmu Islam seperti ilmu tauhid, tafsir al-Quran, ilmu fekah, tasawuf, wirid, usul fiqh, nahu Arab, sastera Arab dan tarekat Islam. Ini kerana pelajaran yang diberi itu adalah bertujuan untuk mengukuhkan pegangan murid-murid terhadap agama Islam. Di samping itu, institusi pondok ini juga turut mewujudkan perasaan tolong- menolong di kalangan umat Islam memandangkan cara untuk mendirikan pondok dilakukan dengan bergotong royong antara satu sarna lain. 20

Corak pendidikan ini terus berkembang seiring dengan pertambahan pelajar. Disebabkan oleh bilangan pelajar yang semakin bertambah, keadaan ini telah menimbulkan masalah terutama ruang dan tempat untuk belajar. Rentetan daripada masalah ini, maka masyarakat setempat telah mengambil inisatifuntuk mendirikan surau berhampiran dengan rumah tok guru di samping menjadikannya sebagai institusi pendidikan tidak formal. 21

Sekitar tahun 1900, kebanyakan sekolah pondok di negeri Kelantan telah mendapat saingan daripada pendidikan duniawi (lnggeris) yang ditaja oleh British. Sekolah bentuk ini telah dibina di Kota Bharu pada tahun 1904.22 British telah mengunakan berbagai cara untuk menarik rakyat tempatan ketika itu untuk memasuki sekolah terse but. Antaranya dengan menyatakan sekolah pond ok lebih berbentuk primitif kerana mata pelajarannya tidak sealiran dengan sekolah Inggeris. Selain itu, mereka turut mendakwa bahawa silibus pengajian pondok yang disediakan terlalu sedikit iaitu hanya mengajar murid cara menulis dan membaca sahaja. 2l Walaupun British telah memperkenalkan sistem pendidikan mereka tetapi masyarakat Melayu Kelantan lebih gemar menghantar anak-anak mereka ke sekolah pondok kerana pendidikan agama dianggap sebagai tuntutan Islam dan begitu penting dalam memenuhi keperluan hidup di dunia dan akhirat. Hanya sebahagian sahaja golongan aristokrat yang menyambut baik penubuhan sekolah Inggeris dan menghantar anak-anak mereka ke sekolah tersebut. 24

Kemerosotan Sekolah Pondok

Bermula 1945, perkembangan pondok mulai merosot di Kelantan. Antara sebab utama kemerosotannya ialah berpunca dari perubahan-perubahan dalam perkembangan pelajaran di Kelantan.25 Pada ketika itu telah muncul beberapa sekolah agama Majlis dan sekolah Rakyat yang menggunakan bahasa Arab sebagai bahasa pengantar. Di samping itu terdapat juga sekolah-sekolah Melayu dan agama kerajaan negeri yang lebih baik, lebih sistematik

20 Lihat di dalam Abu Zahari Abu Bakar, Perkembangan Pendidikan Di Semenanjung Malaysia Zaman Sebelum Merdeka Hingga Zaman Sesudah Merdeka, Petaling Jaya: Fajar Bakti Sdn. Bhd, 1980, hIm. 9.

21 Abdullah Jusoh, Pengenalan Tamadun Islam Di Malaysia, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1990, hIm .6.

22 Ibid. 23 Wan Burhadin Wan Omar, Islam di Kelantan, Kuala Lumpur: Persatuan Sejarah Malaysia, 1983, hIm .93. 24 Sejarah Rengkas Sekolah-sekolah Kelantan, dikeluarkan oleh Persatuan Sejarah Malaysia, Cawangan Kelantan, 1974,

hIm. 9. 25 Abdullah Ishak, Pendidikan Islam dan Pengaruhnya di Malaysia, hIm. 193.

73




Sistem pembelajaran pond ok lebih menekankan kepada perkara-perkara yang berkaitan dengan ilmu-ilmu Islam seperti ilmu tauhid, tafsir al-Quran, ilmu fekah, tasawuf, wirid, usul fiqh, nahu Arab, sastera Arab dan tarekat Islam. Ini kerana pelajaran yang diberi itu adalah bertujuan untuk mengukuhkan pegangan murid-murid terhadap agama Islam. Di samping itu, institusi pondok ini juga turut mewujudkan perasaan tolong- menolong di kalangan umat Islam memandangkan cara untuk mendirikan pondok dilakukan dengan bergotong royong antara satu sarna lain. 20

Corak pendidikan ini terus berkembang seiring dengan pertambahan pelajar. Disebabkan oleh bilangan pelajar yang semakin bertambah, keadaan ini telah menimbulkan masalah terutama ruang dan tempat untuk belajar. Rentetan daripada masalah ini, maka masyarakat setempat telah mengambil inisatifuntuk mendirikan surau berhampiran dengan rumah tok guru di samping menjadikannya sebagai institusi pendidikan tidak formal. 21

Sekitar tahun 1900, kebanyakan sekolah pondok di negeri Kelantan telah mendapat saingan daripada pendidikan duniawi (lnggeris) yang ditaja oleh British. Sekolah bentuk ini telah dibina di Kota Bharu pada tahun 1904.22 British telah mengunakan berbagai cara untuk menarik rakyat tempatan ketika itu untuk memasuki sekolah terse but. Antaranya dengan menyatakan sekolah pond ok lebih berbentuk primitif kerana mata pelajarannya tidak sealiran dengan sekolah Inggeris. Selain itu, mereka turut mendakwa bahawa silibus pengajian pondok yang disediakan terlalu sedikit iaitu hanya mengajar murid cara menulis dan membaca sahaja. 2l Walaupun British telah memperkenalkan sistem pendidikan mereka tetapi masyarakat Melayu Kelantan lebih gemar menghantar anak-anak mereka ke sekolah pondok kerana pendidikan agama dianggap sebagai tuntutan Islam dan begitu penting dalam memenuhi keperluan hidup di dunia dan akhirat. Hanya sebahagian sahaja golongan aristokrat yang menyambut baik penubuhan sekolah Inggeris dan menghantar anak-anak mereka ke sekolah tersebut. 24

Kemerosotan Sekolah Pondok

Bermula 1945, perkembangan pondok mulai merosot di Kelantan. Antara sebab utama kemerosotannya ialah berpunca dari perubahan-perubahan dalam perkembangan pelajaran di Kelantan.25 Pada ketika itu telah muncul beberapa sekolah agama Majlis dan sekolah Rakyat yang menggunakan bahasa Arab sebagai bahasa pengantar. Di samping itu terdapat juga sekolah-sekolah Melayu dan agama kerajaan negeri yang lebih baik, lebih sistematik

20 Lihat di dalam Abu Zahari Abu Bakar, Perkembangan Pendidikan Di Semenanjung Malaysia Zaman Sebelum Merdeka Hingga Zaman Sesudah Merdeka, Petaling Jaya: Fajar Bakti Sdn. Bhd, 1980, hIm. 9.

21 Abdullah Jusoh, Pengenalan Tamadun Islam Di Malaysia, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1990, hIm .6.

22 Ibid. 23 Wan Burhadin Wan Omar, Islam di Kelantan, Kuala Lumpur: Persatuan Sejarah Malaysia, 1983, hIm .93. 24 Sejarah Rengkas Sekolah-sekolah Kelantan, dikeluarkan oleh Persatuan Sejarah Malaysia, Cawangan Kelantan, 1974,

hIm. 9. 25 Abdullah Ishak, Pendidikan Islam dan Pengaruhnya di Malaysia, hIm. 193.

73


dan terjamin berbanding sistem pondok. Memandangkan sekolah ini dikatakan memiliki kelebihan dari segi keteraturan pentadbirannya, maka sekolah-sekolah ini menjadi antara pilihan pen dud uk setempat. Akhimya terdapat beberapa buah sekolah pond ok terpaksa ditutup atau diambil alih oleh kerajaan untuk dijadikan sekolah Arab atau sekolah agama kerajaan.

Walaupun mendapat persaingan sengit dengan sekolah-sekolah kerajaan dan sekolah Arab, namun terdapat beberapa buah sekolah pondok masih tetap didirikan di negeri Kelantan. Antaranya ialah Pond ok Haji Muhd. Noor di Kampung But, Jalan Kuala Krai, Kota Bharu yang diasaskan oleh Haji Muhd. Noor pada tahun 1946, Pondok Darul Ulum al-Ahmadiah telah ditubuhkan di Kampung Kolam, Bachok oleh Haji Muhammad Abdullah pada 1950 dan Pondok Sungai Durian telah ditubuhkan di Kampung Sungai Durian, Kuala Krai oleh Haji Abdul Rahman Sulaiman pada 1958. Pada tahun 1971, pondok di Kelantan berjumlah lebih kurang 100 buah dan jumlah pelajar keseluruhannya ialah seramai 2,000 orang.

Selepas zaman pemerintah Jepun pada 1945, sistem pendidikan pondok telah menempuh zaman kemerosotan sedikit demi sedikit. Keadaan ini semakin berterusan sehingga selepas negara mencapai kemerdekaan. Terdapat juga beberapa pondok yang terpaksa ditutup satu demi satu dan sesetengahnya telah menukar sistem pengajiannya kepada sistem sekolah. Contohnya pada tahun 1958, Pondok Bunut Payung, Kota Bharu telah diubahsuai menjadi Madrasah Islamiah serta pondok Haji Mohd Noor di Kampung But pula ditukar menjadi Madrasah Saadatul Qura pada tahun 1970. Pada tahun 1973, terdapat hampir 54 buah pondok di Ke1antan yang masih lagi meneruskan pendidikan pondok dengan murid lebih kurang 3152 orang sahaja. 26

Sekitar tahun 1950-an, pengajian pondok terus merosot kerana kurang sambutan daripada masyarakat setempat. Sesetengah daripada pondok terse but telah diubahsuaikan kepada sistem persekolahanY Untuk menjamin sistem ini agar terus unggul dan berfungsi sesuai dengan arus pemodenan dan cabaran zaman, maka pada 22 April 1995 telah wujud usaha di kalangan guru-guru pondok di Kelantan untuk membuat pembaharuan. Mereka telah menubuhkan sebuah badan khas bagi menangani masalah tersebut yang dikenali sebagai Pusat Pembangunan Pondok Berhad (PPPB). Tujuan utamanya ialah untuk meninggikan syiar dan kefahaman Islam di kalangan ummah dan merangkumi sistem tarbiah dan sosiaL Usaha ini adalah sebagai langkah proaktif ke arah menangani masalah kepinggiran dan kepupusan sekolah pondok di masa hadapan demi menyahut cabaran pendidikan Islam di Malaysia amnya dan di Kelantan khasnya.

26 Nik Mohammed Nik Mohd SaIIeh, 'Perkembangan Pendidikan atau Pengajian Islam di Negeri Kelantan', Warisan Kelantan IV, Kuala Lumpur: Perbadanan Muzium Negeri Kelantan, 1988, hIm .109.

27 Pada tahun 1973, terdapat hampir 54 buah pond ok di Kelantan yang masih lagi meneruskan pendidikan pondok dengan murid lebih kurang 3152 orang sahaja. Lihat di dalam Abdul Halim Ahmad, Pendidikan Islam di Kelantan dalam Warisan Kelantan IV, Kuala Lumpur: Perbadanan Muzium Negeri Kelantan, 1988 hIm .21-22, Lihatjuga di dalam Banci Majlis Agama dan Istiadat Melayu Kelantan, 1973.

74




dan terjamin berbanding sistem pondok. Memandangkan sekolah ini dikatakan memiliki kelebihan dari segi keteraturan pentadbirannya, maka sekolah-sekolah ini menjadi antara pilihan penduduk setempat. Akhimya terdapat beberapa buah sekolah pondok terpaksa ditutup atau diambil alih oleh kerajaan untuk dijadikan sekolah Arab atau sekolah agama kerajaan.

Walaupun mendapat persaingan sengit dengan sekolah-sekolah kerajaan dan sekolah Arab, namun terdapat beberapa buah sekolah pondok masih tetap didirikan di negeri Kelantan. Antaranya ialah Pondok Haji Muhd. Noor di Kampung But, Jalan Kuala Krai, Kota Bharu yang diasaskan oleh Haji Muhd. Noor pada tahun 1946, Pondok Darul Ulum al-Ahmadiah telah ditubuhkan di Kampung Kolam, Bachok oleh Haji Muhammad Abdullah pada 1950 dan Pondok Sungai Durian telah ditubuhkan di Kampung Sungai Durian, Kuala Krai oleh Haji Abdul Rahman Sulaiman pad a 1958. Pada tahun 1971, pondok di Kelantan berjumlah lebih kurang 100 buah dan jumlah pelajar keseluruhannya ialah seramai 2,000 orang.

Selepas zaman pemerintah Jepun pad a 1945, s istem pendidikan pondok telah menempuh zaman kemerosotan sedikit demi sedikit. Keadaan ini semakin berterusan sehingga selepas negara mencapai kemerdekaan. Terdapat juga beberapa pondok yang terpaksa ditutup satu demi satu dan sesetengahnya telah menukar sistem pengajiannya kepada sistem sekolah. Contohnya pada tahun 1958, Pondok Bunut Payung, Kota Bharu telah diubahsuai menjadi Madrasah Islamiah serta pondok Haji Mohd Noor di Kampung But pula ditukar menjadi Madrasah Saadatul Qura pada tahun 1970. Pada tahun 1973, terdapat hampir 54 buah pondok di Kelantan yang masih lagi meneruskan pendidikan pondok dengan murid lebih kurang 3152 orang sahaja. 26

Sekitar tahun 1950-an, pengajian pondok terus merosot kerana kurang sambutan daripada masyarakat setempat. Sesetengah daripada pondok tersebut telah diubahsuaikan kepada sistem persekolahan.27 Untuk menjamin sistem ini agar terus unggul dan berfungsi sesuai dengan arus pemodenan dan cabaran zaman, maka pada 22 April 1995 telah wujud usaha di kalangan guru-guru pondok di Kelantan untuk membuat pembaharuan. Mereka telah menubuhkan sebuah badan khas bagi menangani masalah tersebut yang dikenali sebagai Pusat Pembangunan Pondok Berhad (PPPB). Tujuan utamanya ialah untuk meninggikan syiar dan kefahaman Islam di kalangan ummah dan merangkumi sistem tarbiah dan sosiaL Usaha ini adalah sebagai langkah proaktif ke arah menangani masalah kepinggiran dan kepupusan sekolah pondok di masa hadapan demi menyahut cabaran pendidikan Islam di Malaysia amnya dan di Kelantan khasnya.

26 Nik Mohammed Nik Mohd SaBeh, 'Perkembangan Pendidikan atau Pengajian Islam di Negeri Kelantan', Warisan Kelantan IV, Kuala Lumpur: Perbadanan Muzium Negeri Kelantan, 1988, him . 109.

27 Pada tahun 1973, terdapat hampir 54 buah pondok di Kelantan yang masih lagi meneruskan pendidikan pondok dengan murid lebih kurang 3152 orang sahaja. Lihat di dalam Abdul Halim Ahmad, Pendidikan Islam di Kelantan dalam Warisan Kelantan IV, Kuala Lumpur: Perbadanan Muzium Negeri Kelantan, 1988 him .2 1-22, Lihat juga di dalam Banci Majlis Agama dan Istiadat Melayu Kelantan, 1973.

74


Perkembangan Sistem Pendidikan Berbentuk Persekolahan

Walaupun institusi pondok menjadi institusi pengajian agama yang sangat berpengaruh sekitar awal abad ke-20, namun pengajian agama berbentuk persekolahan sudah lama ditubuhkan iaitu seawal tahun 1917 apabila Majlis U gama Islam dan Adat Istiadat Melayu Kelantan (MAIK)28 menubuhkan sekolah pertamanya iaitu Madrasah Muhammadiyah (Melayu )29 bagi pelajar lelaki pada tahun tersebut. Sekolah pertama yang dibina oleh Majlis pada 5 Ogos 1917 dengan nama Muhammadiah AI-Kelantaniah ini terbahagi kepada tiga bahagian iaitu bahagian Melayu, Inggeris dan Arab.30 Pelajar-pelajamya terdiri daripada anak-anak Kelantan dan juga pelajar-pelajar dari luar Kelantan termasuklah dari seberang laut. 31 Pada peringkat awalnya sekolah terse but kurang mendapat sambutan lebih-Iebih lagi saingan daripada sistem persekolahan pond ok yang cukup berpengaruh ketika itu. Sekitar tahun I 920-an, beberapa cawangan sekolah ini termasuk sekolah bagi pelajar perempuan telah didirikan dan pada tahun 1932 cawangan sekolah ini telah dibina di Kota Bharu.32

Pendidikan Islam dalam bentuk sekolah ini telah dikelolakan oleh Majlis Agama Islam Kelantan (MAIK). Dalam MAIK terdapat satu jabatan yang menguruskan secara khusus mengenai pendidikan serta pelajaran dimana jabatan ini diketuai oleh seorang nazir dan kemudiannya ditukar namanya kepada Pegawai Pelajaran. Peranannya adalah khusus bagi mentadbir serta merancang hal-hal mengenai pelajaran dan pentadbiran sekolah di bawahnya.33

Sekolah Agama

Perkembangan sekolah-sekolah agama di bawah Majlis dari tahun 1917-1940 menunjukan berlakunya peningkatan dalam sistem persekolahan agama di Kelantan. Keadaan ini juga

28 Majlis Agama Islam Dan Adat lstiadat Melayu Kelantan ditubuhkan pada 24hb Disember 1915 melalui satu pengisytiharan oleh KDYMM Sultan Muhammad ke IV. Sila lihat Abdullah Alwi Hj Hasssan, 'The Development Oflslamic Education in Kelantan', Tamadun Islam di Malaysia, Kuala Lumpur: Persatuan Sejarah Malaysia, 1980, him .196.

29 Pada tahun 1932, bahagian wanita Madrasah Muhamadiah dibuka. Kemuncak perkembangan Madrasah Muhammadiyah ialah pada tahun 1937, apabila Majlis Ugama Islam Kelantan menubuhkan Madrasah Muhammadiyah (Arabiah) yang dibina di lalan Sultan, Kota Bharu. Lihat di dalam Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, , hlm.122.

30 Nik Mohamed bin Nik Mohd Salleh, "Penubuhan dan Perkembangan Ismail English School", dalam Nik Mohamed bin Nik Mohd Salleh (eds), BeberapaAspek Warisan Kelantan VII, Kota Bharu: Perbadanan Muzium Negeri Kelantan, 1988, him. 81.

31 Lihat Mohd Ridzwan Wahab, 'Yayasan Islam Kelantan: Sejarah penubuhan & perkembangannya 1980-1995. Latihan IImiah labatan Sejarah, Fakulti Sains Kemanusiaan, Bangi :UKM, 1995/1996, him .9.

32 Dua buah kelas dan tiga orang guru telah disediakan serta seramai 75 orang murid mengikuti sesi pengajian pada tahun tersebut. Pada I lulai 1942 (1945), sekolah ini berpindah ke bangunan barunya di lalan Merbau, Kota Bharu dan menukarkan namanya kepada lami' Merbau al-Isma'ili. Sekolah ini telah mengalami proses perkembangan apabila kelas-kelas telah ditambah untuk menampung bilangan pelajar yang semakin meningkat menjelang Perang Dunia Kedua. Apabila bangunan baru yang berharga RM200,000.00 siap pada 1956, maka dipindahkan pula ke bangunan tersebut dan dipanggil Ma'ahad Muhamadi Arab sehinggalah sekarang. Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, him .120.

33 Ibid, hIm .121

75




Perkembangan Sistem Pendidikan Berbentuk Persekolahan

Walaupun institusi pondok menjadi institusi pengajian agama yang sangat berpengaruh sekitar awal abad ke-20, namun pengajian agama berbentuk persekolahan sudah lama ditubuhkan iaitu seawal tahun 1917 apabila Maj lis U gama Islam dan Adat Istiadat Melayu Kelantan (MAIK)28 menubuhkan sekolah pertamanya iaitu Madrasah Muhammadiyah (Melayu )29 bagi pelajar lelaki pada tahun tersebut. Sekolah pertama yang dibina oleh Majlis pada 5 Ogos 1917 dengan nama M uhammadiah AI-Kelantaniah ini terbahagi kepada tiga bahagian iaitu bahagian Melayu, Inggeris dan Arab.30 Pelajar-pelajarnya terdiri daripada anak-anak Kelantan dan juga pelajar-pelajar dari luar Kelantan tennasuklah dari seberang laut.31 Pada peringkat awalnya sekolah terse but kurang mendapat sambutan lebih-Iebih lagi saingan daripada sistem persekolahan pond ok yang cukup berpengaruh ketika itu. Sekitar tahun I 920-an, beberapa cawangan sekolah ini tennasuk sekolah bagi pelajar perempuan telah didirikan dan pada tahun 1932 cawangan sekolah ini telah dibina di Kota Bharu.32

Pendidikan Islam dalam bentuk sekolah ini telah dikelolakan oleh Majlis Agama Islam Kelantan (MAIK). Dalam MAIK terdapat satu jabatan yang menguruskan secara khusus mengenai pendidikan serta pelajaran dimanajabatan ini diketuai oleh seorang nazir dan kemudiannya ditukar namanya kepada Pegawai Pelajaran. Peranannya adalah khusus bagi mentadbir serta merancang hal-hal mengenai pelajaran dan pentadbiran sekolah di bawahnya.33

Sekolah Agama

Perkembangan sekolah-sekolah agama di bawah Majlis dari tahun 1917-1940 menunjukan berlakunya peningkatan dalam sistem persekolahan agama di Kelantan. Keadaan ini juga

28 Majlis Agama Islam Dan Adat Istiadat Melayu Kelantan ditubuhkan pada 24hb Disember 1915 melalui satu pengisytiharan oleh KDYMM Sultan Muhammad ke IV Sila Iihat Abdullah Alwi Hj Hasssan, ' The Development Of Islamic Education in Kelantan ', Tamadun Islam di Malaysia, Kuala Lumpur: Persatuan Sejarah Malaysia, 1980, him .196.

29 Pada tahun 1932, bahagian wanita Madrasah Muhamadiah dibuka. Kemuncak perkembangan Madrasah Muhammadiyah iaJah pad a tahun 1937, apabila Majlis Ugama Islam Kelantan menubuhkan Madrasah Muhammadiyah (Arabiah) yang dibina di Jalan Sultan, Kota Bharu. Lihat di dalam Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, , hlm.122.

30 Nik Mohamed bin Nik Mohd Salleh, "Penubuhan dan Perkembangan Ismail English School", dalam Nik Mohamed bin Nik Mohd Salleh (eds), BeberapaAspek Warisan Kelantan VII, Kota Bharu: Perbadanan Muzium Negeri Kelantan, 1988, him. 81.

31 Liha! Mohd Ridzwan Wahab, 'Yayasan Islam Kelantan: Sejarah penubuhan & perkembangannya 1980-1995. Latihan I1miah Jabatan Sejarah, Fakulti Sains Kemanusiaan, Bangi :UKM, 1995/ 1996, him .9.

32 Dua buah kelas dan tiga orang guru telah disediakan serta seramai 75 orang murid mengikuti sesi pengajian pada tahun terse but. Pada I Julai 1942 (1945), sekolah ini berpindah ke bangunan barunya di Jalan Merbau, Kota Bharu dan menukarkan namanya kepada Jami ' Merbau al-Isma'ili. Sekolah ini telah mengalami proses perkembangan apabila keJas-keJas telah ditambah untuk menampung bilangan pelajar yang semakin meningkat menjelang Perang Dunia Kedua. ApabiJa bangunan baru yang berharga RM200,OOO.OO siap pada 1956, maka dipindahkan pula ke bangunan tersebut dan dipanggil Ma'ahad Muhamadi Arab sehinggalah sekarang. Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, hIm .120.

33Ibid,hlm.121

75


menyebabkan Kelantan terkenal dalam pendidikan agama. Hal ini telah dinyatakan sendiri oleh penasihat British ketika itu:

" ... This reputation of Kota Bharu as the centre of Mohammedan learning has been well known as far south as when I was serving there 10- 15 year ago. "34

Pertumbuhan pesat sekolah agama di negeri Kelantan berlaku antara tahun - tahun selepas Perang Dunia Kedua sehingga satu dekad selepas negara mencapai kemerdekaan. Perkembangan sekolah agama menjadi pesaing kepada penubuhan sekolah vernakular tajaan Kementerian Pelajaran Persekutuan Tanah Melayu. 35 Pada tahun 1945, sebanyak lapan buah sekolah agama berada di bawah MAIK. Antaranya ialah Madrasah Muhammadiyah, Jami' Merbau al-lsma'ili, Madrasah lbrahimiah (Pasir Putih), Madrasah Falahiah (Pasir Pekan, Tumpat), Madrasah Arabiah (Pasir Mas), Madrasah Ya'akubiah, Nipah (Bachok) dan sebagainya.

Bilangan sekolah agama dan Arab di bawah seliaan MAIK sehingga tahun 1952 adalah sebanyak 10 buah. Antara sekolah tersebut ialah Sekolah U gama Gual Periok, Madrasah 'Ariah, Pasir Mas, Sekolah Ugama Falahiah, Pasir Pekan, Sekolah UgamaAI-Amir lndera, Beris, Bachok dan Sekolah U gama lsmailiah, Semerak, Pasir Puteh. Pada tahun 1960-an, sukatan pelajaran telah diperbaharui dan dinilai semula. Antaranya dengan memasukkan mata pelajaran Bahasa Malaysia dan Bahasa Inggeris ke dalam silibus sekolah. Perubahan ini bertujuan untuk membolehkan pelajar sekolah agama berpeluang menduduki Sijil Rendah Pelajaran (SRP), Sijil Pelajaran Malaysia (SPM) dan Sijil Tinggi Pelajaran Malaysia (STPM) yang pengantarnya ialah bahasa Melayu. Sementara itu, rundingan dengan pihak Universiti AI-Azhar, Mesir telah diadakan dan akhirnya pada 1961, Universiti AI-Azhar telah mengiktirafkan Sijil Darjah Sembilan daripada Ma'ahad Muhamadi untuk memasuki Universiti Al Azhar.

Pada tahun 1952, bilangan sekolah ini telah bertambah menjadi 14 buah. Namun pada tahun 1960, bilangan sekolah ini merosot menjadi lapan buah sekolah. Dengan baki lapan buah sekolah ini, MAIK berusaha meneruskan tugasnya menjadi institusi agama yang bertanggungjawab dalam sistem persekolahan agama negeri Kelantan sehinggalah sekolahsekolah ini diambil alih oleh kerajaan negeri Kelantan pada pertengahan 1970-an.36

34 Mohd Ridzwan Wahab. " Yayasan Islam Kelantan: Sejarah penubuhan & perkembangannya 1980 - 1995 ". Jabatan Sejarah, Fakulti Sains Kemanusiaan, UKM, Bangi, 1995/1996, hIm .11. Iihat juga di dalam Fatimah Muhammadun, YIK: Kajin Mengenai Peranannya Dalam Bidang Pebdidikan Islam, Latihan I1miah, Jabatan Dakwah dan Kepimpinan, UKM, Bangi, 1986, hIm. II.

35 Abdul Razak Mahmud, lkhtisar Sejarah Kelantan, hIm .122. 36 Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, hIm. 123 - 124.

76




menyebabkan Kelantan terkenal dalam pendidikan agama. Hal ini telah dinyatakan sendiri oleh penasihat British ketika itu:

" .. . This reputation of Kota Bharu as the centre of Mohammedan learning has been well known as far south as when I was serving there 10- IS year ago. "34

Pertumbuhan pesat sekolah agama di negeri Kelantan berlaku an tara tahun - tahun selepas Perang Dunia Kedua sehingga satu dekad selepas negara mencapai kemerdekaan. Perkembangan sekolah agama menjadi pesaing kepada penubuhan sekolah vernakular tajaan Kementerian Pelajaran Persekutuan Tanah Melayu. 35 Pada tahun 1945, sebanyak lapan buah sekolah agama berada di bawah MAIK. Antaranya ialah Madrasah Muhammadiyah, Jami' Merbau al-lsma'ili, Madrasah Ibrahimiah (Pasir Putih), Madrasah Falahiah (Pasir Pekan, Tumpat), Madrasah Arabiah (Pasir Mas), Madrasah Ya'akubiah, Nipah (Bachok) dan sebagainya.

Bilangan sekolah agama dan Arab di bawah seliaan MArK sehingga tahun 1952 adalah sebanyak 10 buah. Antara sekolah terse but ialah Sekolah U gama Gual Peri ok, Madrasah 'Ariah, Pasir Mas, Sekolah Ugama Falahiah, Pasir Pekan, Sekolah Ugama AI-Amir lndera, Beris, Bachok dan Sekolah U gama Ismailiah, Semerak, Pasir Puteh. Pada tahun 1960-an, sukatan pelajaran telah diperbaharui dan dinilai semula. Antaranya dengan memasukkan mata pelajaran Bahasa Malaysia dan Bahasa Inggeris ke dalam silibus sekolah. Perubahan ini bertujuan untuk membolehkan pelajar sekolah agama berpeluang menduduki Sijil Rendah Pelajaran (SRP), Sijil Pelajaran Malaysia (SPM) dan Sijil Tinggi Pelajaran Malaysia (STPM) yang pengantarnya ialah bahasa Melayu. Sementara itu, rundingan dengan pihak Universiti AI-Azhar, Mesir telah diadakan dan akhirnya pada 1961, Universiti AI-Azhar telah mengiktirafkan Sijil Darjah Sembilan daripada Ma 'ahad Muhamadi untuk memasuki Universiti Al Azhar.

Pada tahun 1952, bilangan sekolah ini telah bertambah menjadi 14 buah. Namun pada tahun 1960, bilangan sekolah ini merosot menjadi lapan buah sekolah. Dengan baki lapan buah sekolah ini, MAIK berusaha meneruskan tugasnya menjadi institusi agama yang bertanggungjawab dalam sistem persekolahan agama negeri Kelantan sehinggalah sekolahsekolah ini diambil alih oleh kerajaan negeri Kelantan pad a pertengahan J970-an.36

34 Mohd Ridzwan Wahab," Yayasan Islam Kelantan: Sejarah penubuhan & perkembangannya 1980 - 1995", Jabatan Sejarah, Fakulti Sains Kemanusiaan, UKM, Bangi, 1995/ 1996, him . 11 . Iihatjuga di dalam Fatimah Muhammadun, YIK: Kajin Mengenai Peranannya Dalam Bidang Pebdidikan Islam, Latihan IImiah, Jabatan Dakwah dan Kepimpinan, UKM, Bangi, 1986, him .11.

35 Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, hIm .122. 36 Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, him . 123 - 124.

76


Sekitar penghujung tahun I 960-an sehingga awal I 970-an, perkembangan sekolahsekolah agama di Kelantan mula mengalami zaman kemerosotan.37 Sekolah- sekolah agama milik MajIis Agama Islam Kelantan tidak terlepas dari segi kemerosotan bilangan pelajar di mana bilangan murid semakin berkurangan. Sekolah-sekolah agama yang ditadbir oleh Majlis tidaklah memberi masalah yang besar dari segi pengurusannya tetapi yang menimbulkan masalah ialah sekolah-sekolah agama rakyat. Antara masalahnya ialah dari segi pentadbiran seperti masalah kewangan, sukatan pelajaran, peralatan belajar dan kekurangan guru. Keadaan ini telah membawa kepada kemunduran sekolah terse but yang akhirnya menyebabkan penutupan beberapa buah sekolah. Contohnya pada tahun 1972, terdapat 189 buah sekolah yang didaftar tetapi menjelang tahun 1973, hanya 87 buah sekolah sahaja yang terus berfungsi. Faktor kemerosotan mutu pentadbiran sekolah ini menyebabkan ramai di kalangan murid mengambil keputusan untuk menukar ke sekolah lain yang dilihat lebih memberi jaminan. 38

Disebabkan faktor-faktor kemerosotan inilah, Kerajaan Negeri Kelantan telah mengambil inisiatifuntuk mengambil alih semua sekolah-sekolah agama di bawah MAIK dan sekolah-sekolah agama rakyat. 39 Bagi mengatasi masalah ini, Jangkah mempertingkatkan mutu lepasan sekolah-sekolah agama serta memperbaiki nasib murid-murid dengan cara memberi "nilai ekonomi" kepada sijil-sijil yang mereka miliki telah dilakukan oleh Majlis Agama Islam Kelantan. 4o Antaranya menubuhkan Lembaga Peperikasaan Sijil Sekolah-sekolah Agama pada 1986.41 Penubuhan Lembaga ini adalah bertujuan untuk "menyamaratakan" nilai sijil sekoiah-sekolah agama negeri Kelantan yang sebelumnya tidak diberi nilai dan pengiktirafan yang sama. Di sam ping itu mereka tumt melaksanakan Sistem Bam Persekolahan Agama pada 1971. Sistem ini lebih dikenali sebagai "sistem serampang dua mata" yang bertujuan mengabungkan matapelajaran agama dan akademik sekaligus dalam satu sesi pembelajaran. Sebelum sistem ini dilaksanakan, kurikulum agama di Kelantan tidak mengambil kira pengambilan sijil- sijil akademik seperti SRP dan SPM, tetapi dengan terlaksananya sistem bam ini, para pelajar sekolah menengah agama berpeluang menduduki peperiksaan bagi mendapatkan sijil- sijil akademik mereka.42

37 Seperti mana yang diketahui umum, keadaan seperti ini bukan sahaja berlaku di Kelantan, malah hampir setiap sekolah agama terkemuka di Semenanjung Tanah Melayu seperti Maahad al- Ihya' al- Syarif, Gunung Semangol ( Perak ), Madrasah Idrisiah, Bukit Chandan ( Kuala Kansar ), Madrasah al - Mansyur, (Pulau Pinang ), Madrasah Diniah, Padang Rengas ( Perak ) dan banyak lagi. Lihat di dalam Abdul Razak Mahmud, lkhtisar Sejarah Kelantan him .122.

38 Lihat Muhammad Nawi Hasyim, Sinar Kelantan, Kota Bharu: PustakaAman Press, 1984, hlm.8. 39 Lihat Mohd Ridzwan Wahab, 'Yayasan Islam Kelantan: Sejarah Penubuhan & Perkembangannya 1980 - 1995', hIm

.14. 40 Salah satu langkah yang telah diambil ialah menjalankan Pengajian seeara teratur yang bermula pada I 960-an dimana

kelas Tafaqah diadakan di Masjid Muhammadi, Kota Bharu kelolaan Dato' Mufti Kerajaan pada masa ituAbdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, hIm. 126.

41 Lembaga ini telah diluluskan pada 28 september 1967 dan mula dilaksanakan pada 1 lulai 1968, hhat di dalam Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, hIm. 127.

42 Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, hIm. 129

77




Sekitar penghujung tahun 1 960-an sehingga awal 1 970-an, perkembangan sekolahsekolah agama di Kelantan mula mengalami zaman kemerosotan.37 Sekolah- sekolah agama milik Majlis Agama Islam Kelantan tidak terlepas dari segi kemerosotan bilangan pelajar di mana bilangan murid semakin berkurangan. Sekolah-sekolah agama yang ditadbir oleh Majlis tidaklah memberi masalah yang besar dari segi pengurusannya tetapi yang menimbulkan masalah ialah sekolah-sekolah agama rakyat. Antara masalahnya ialah dari segi pentadbiran seperti masalah kewangan, sukatan pelajaran, peralatan belajar dan kekurangan guru. Keadaan ini telah membawa kepada kemunduran sekolah terse but yang akhirnya menyebabkan penutupan beberapa buah sekolah. Contohnya pad a tahun ) 972, terdapat 189 buah sekolah yang didaftar tetapi menjelang tahun 1973, hanya 87 buah sekolah sahaja yang terus berfungsi. Faktor kemerosotan mutu pentadbiran sekolah ini menyebabkan ramai di kalangan murid mengambil keputusan untuk menukar ke sekolah lain yang dilihat lebih memberi jaminan. 38

Disebabkan faktor-faktor kemerosotan inilah, Kerajaan Negeri Kelantan telah mengambil inisiatifuntuk mengambil alih semua sekolah-sekolah agama di bawah MAIK dan sekolah-sekolah agama rakyat.39 Bagi mengatasi masalah ini, langkah mempertingkatkan mutu lepasan sekolah-sekolah agama serta memperbaiki nasib murid-murid dengan cara memberi "nilai ekonomi" kepada sijil-sijil yang mereka miliki telah dilakukan oleh Majlis Agama Islam Kelantan.4o Antaranya menubuhkan Lembaga Peperikasaan Sijil Sekolah-sekolah Agama pada ) 986.41 Penubuhan Lembaga ini adalah bertujuan untuk "menyamaratakan" nilai sijil sekolah-sekolah agama negeri Kelantan yang sebelumnya tidak diberi nilai dan pengiktirafan yang sama. Di sam ping itu mereka turut melaksanakan Sistem Baru Persekolahan Agama pada 1971. Sistem ini lebih dikenali sebagai "sistem serampang dua mata" yang bertujuan mengabungkan matapelajaran agama dan akademik sekaligus dalam satu sesi pembelajaran. Sebelum sistem ini dilaksanakan, kurikulum agama di Kelantan tidak mengambil kira pengambilan sijil- sijil akademik seperti SRP dan SPM, tetapi dengan terlaksananya sistem baru ini, para pelajar sekolah menengah agama berpeluang menduduki peperiksaan bagi mendapatkan sijil- sijil akademik mereka.42

37 Seperli mana yang diketahui umum, keadaan seperli ini bukan sahaja berlaku di Kelantan, malah hampir setiap sekolah agama terkemuka di Semenanjung Tanah Melayu seperli Maahad al - Ihya' al- Syarif, Gunung Semangol ( Perak ), Madrasah Idrisiah, Bukit Chandan ( Kuala Kansar ), Madrasah al - Mansyur, (Pulau Pinang ), Madrasah Diniah, Padang Rengas ( Perak ) dan banyak lagi. Lihat di dalam Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan him .122.

38 Lihat Muhammad Nawi Hasyim, Sinar Kelantan, Kota Bharu: PustakaAman Press, 1984, hlm.8. 39 Lihat Mohd Ridzwan Wahab, • Yayasan Islam Kelantan: Sejarah Penubuhan & Perkembangannya 1980 - 1995', hIm

.14. 40 Salah satu langkah yang telah diambil ialah menjalankan Pengajian secara teratur yang bermula pada I 960-an dimana

kelas Tafaqah diadakan di Masjid Muhammadi, Kota Bharu kelolaan Dato' Mufti Kerajaan pada maSa ituAbdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, him. 126.

4 I Lembaga ini telah diluluskan pada 28 september 1967 dan mula dilaksanakan pada I Julai 1968, hhat di dalam Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, him. 127.

42 Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, him. 129

77


Di samping itu kerajaan negeri turnt melaksanakan langkah ketiga dengan mengambil alih pentadbiran sekolah agama. Mulai 1 haribulan lulai 1974, kerajaan negeri Kelantan bersetuju mengambil alih kuasa dan pentadbiran ke atas semua sekolah agama daripada Majlis Agama Islam Kelantan. 43 Persetujuan ini telah diumumkan dalam satu majlis yang bertempat di Dewan lohor, Nilam Puri Kelantan pada bulan lulai 1974. Perlaksanaan sebenar pengambilalihan bermula selepas dua tahun pengumuman itu dibuat, iaitu pad a I haribulan Ogos 1976 apabila kerajaan negeri menubuhkan jabatan Sekolah-sekolah Agama Kelantan (JASA) pada tahun 1979 dan kemudiannya Yayasan Islam Kelantan (YIK) pada tahun 1983.44 Sehingga sekarang, semua sekolah agama di negeri Kelantan memperolehi kedudukan yang sewajamya.45

Sekolah Ugama yang ditubuhkan di negeri Kelantan ini mernpakan antara langkah pembaharnan dalam pendidikan dan hal ini dapat dilihat dari segi penyediaan mata pelajaran. SekolahAgama tidak sahaja mengajar mata pelajaran dalam agama semata-mata, sebaliknya sukatan pelajaran seperti matematik, Bahasa Arab, bahasa Inggeris, pertukangan bahkan ilmu berpidato juga turnt diajar. Walaupun mata pelajaran utama yang diajar ialah matapelajaran yang berkaitan dengan agama namun matapelajaran sampingan lainnya turnt diajar sebagai matapelajaran tambahan bagi memberi pendedahan kepada murid-murid. 46

Sekolah Agama Rakyat

Sekolah Agama Rakyat mernpakan sekolah-sekolah yang dibina oleh orang perseorangan atau individu tertentu atau oleh penduduk setempat di kampung. Kewangan bagi pembiayaan sekolah ini datangnya daripada wang khairat, derma orang ramai dan melalui yuran sekolah. Sebilangan besar sekolah rakyat ini telah didaftarkan di bawah MAIK dan turnt bemaung di bawahnya. 47

43 Bagi mencapai hasrat ini, kerajaan negeri telah memberi kuasa kepada Yayasan Pengajian Tinggi Islam Nilam Puri bagi menyediakan kertas kerja bagi menubuhkan satu jabatan baru untuk sekolah- sekolah agama. Jabatan ini dikenali sebagai " Jabatan Sekolah- sekolah Agama " atau JASA. JASA telah diletakan di bawah Majlis Tertinggi Yayasan Pengajian Tinggi Islam Kelantan Nilam Puri. Lihat Mohd Ridzwan Wahab, " Yayasan Islam Kelantan: Sejarah penubuhan & perkembangannya 1980 - 1995 ", him .14. Lihatjuga Yayasan Pelajaran Islam Negeri Kelantan (YPINK), Bil (5) dim. JASA T/143, Strategi Pelajaran Agama YPINK, 18 Oktober, 1979, him .1.

44 Yayasan Islam Kelantan (YIK) pada asalnya telah ditubuhkan pada I Julai 1974 di bawah kuatkuasa Enakmen Kelantan bilangan 911968 (Yayasan Pengajian Tinggi Islam Kelantan) dengan nama Jabatan Sekolah-sekolah Agama Kelantan (JASA). Pada masa itu pejabatnya di tempatkan di Lundang. Pada Jun 1979 ia telah didaftarkan semula di bawah Enakmen Kelantan Bilangan 511979 dengan diberi nama Yayasan Pelajaran Islam Kelantan (YPINK). Institusi ini telah dipinda sekali lagi menerusi Enakmen Negeri Kelantan, bilangan 8/1982 (berkuatkuasa pad a I hb. Mac 1983) dan diberi nama Yayasan Islam Kelantan (YIK). http://www.yik.kelantan.gov.mylbmsejarahJingkas.html

45 Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, him. 129. 46 Mohd Ridzwan Wahab, 'Yayasan Islam Kelantan: Sejarah penubuhan & perkembangannya 1980- 1995', Latihan

Ilmiah Jabatan Sejarah, Fakulti Sains Kemanusiaan, UKM, Bangi, 199511996, him .9. Lihatjuga Saad Shukri Hj Muda, Abdullah AI-Qari Hj. Salleh, Detik-Detik Sejarah Kelantan, Kota Bharu: Pustaka Aman Press, 1971, hlm.1 05.

47 Mohd Ridzwan Wahab, , Yayasan Islam Kelantan: Sejarah penubuhan & perkembangannya 1980 -1995', him .12.

78




Di sam ping itu kerajaan negeri turut melaksanakan langkah ketiga dengan mengambil alih pentadbiran sekolah agama. Mulai 1 haribulan lulai 1974, kerajaan negeri Kelantan bersetuju mengambil alih kuasa dan pentadbiran ke atas semua sekolah agama daripada Majlis Agama Islam Kelantan.43 Persetujuan ini telah diumumkan dalam satu majlis yang bertempat di Dewan lohor, Nilam Puri Kelantan pada bulan lulai 1974. Perlaksanaan sebenar pengambilalihan bermula selepas dua tahun pengumuman itu dibuat, iaitu pad a 1 haribulan Ogos 1976 apabila kerajaan negeri menubuhkan jabatan Sekolah-sekolah Agama Kelantan (JASA) pada tahun 1979 dan kemudiannya Yayasan Islam Kelantan (YIK) pada tahun 1983.44 Sehingga sekarang, semua sekolah agama di negeri Kelantan memperolehi kedudukan yang sewajamya.45

Sekolah Ugama yang ditubuhkan di negeri Kelantan ini merupakan antara langkah pembaharuan dalam pendidikan dan hal ini dapat dilihat dari segi penyediaan mata pelajaran. Sekolah Agama tidak sahaja mengajar mata pelajaran dalam agama semata-mata, sebaliknya sukatan pelajaran seperti matematik, Bahasa Arab, bahasa Inggeris, pertukangan bahkan ilmu berpidato juga turut diajar. Walaupun mata pelajaran utama yang diajar ialah matapelajaran yang berkaitan dengan agama namun matapelajaran sampingan lainnya turut diajar sebagai matapelajaran tambahan bagi memberi pendedahan kepada murid-murid.46

Sekolah Agama Rakyat

Sekolah Agama Rakyat merupakan sekolah-sekolah yang dibina oleh orang perseorangan atau individu tertentu atau oleh penduduk setempat di kampung. Kewangan bagi pembiayaan sekolah ini datangnya daripada wang khairat, derma orang ramai dan melalui yuran sekolah. Sebilangan besar sekolah rakyat ini telah didaftarkan di bawah MAIK dan turut bernaung di bawahnya. 47

43 Bagi mencapai hasrat ini, kerajaan negeri telah memberi kuasa kepada Yayasan Pengajian Tinggi Islam Nilam Puri bagi menyediakan kertas kerja bagi menubuhkan satu jabatan baru untuk sekolah- sekolah agama. Jabatan ini dikenali sebagai " Jabatall Sekolah- sekolah Agama " atau JASA. JASA telah diletakan di bawah Majlis Tertinggi Yayasan Pengajian Tinggi Islam Kelalltan Nilam Puri. Lihat Mohd Ridzwan Wahab, " Yayasan Islam Kelantan: Sejarah penubuhan & perkembangannya 1980 - 1995 ", him .14. Lihatjuga Yayasan Pelajaran Islam Negeri Kelantan (YPINK), Bil (5) dim. JASA T/143 , Strategi Pelajaran Agama YPINK, 18 Oktober, 1979, hIm . 1.

44 Yayasan Islam Kelantan (YIK) pada asalnya telah ditubuhkan pada I Julai 1974 di bawah kuatkuasa Ellakmen Kelantan bilangan 911968 (Yayasan Pengajian Tinggi Islam Kelantan) dengan nama Jabatan Sekolah-sekolah Agama Kelantan (JASA). Pada masa itu pejabatnya di tempatkan di Lundang. Pada Jun 1979 ia telah didaftarkan semula di bawah Enakmen Kelantan Bilangan 5/1979 dengan diberi nama Yayasan Pelajaran Islam Kelantan (YPIN K). Institusi ini telah dipinda sekali lagi menerusi Enakmen Negeri Kelantan, bilangan 811982 (berkuatkuasa pad a I hb. Mac 1983) dan diberi nama Yayasan Islam Kelantan (YIK). http ://www.yik.kelantan.gov.mylbmsejarahJingkas.html

45 Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, him. 129. 46 Mohd Ridzwan Wahab, 'Yayasan Islam Kelantan: Sejarah penubuhan & perkembangannya 1980- 1995', Latihan

IImiah Jabatan Sejarah, Fakulti Sains Kemanusiaan, UKM, Bangi, 199511996, him .9. Lihatjuga Saad Shukri Hj Muda, Abdullah AI-Qari Hj. Salleh, Detik-Detik Sejarah Kelantan, Kota Bharu: Pustaka Aman Press, 1971 , him. 105.

47 Mohd Ridzwan Wahab, ' Yayasan Islam Kelantan: Sejarah penubuhan & perkembangannya 1980 -1995 ' , him .12.

78


Sebenarnya penubuhan Sekolah Agama Rakyat ini adalah disebabkan oleh ketidakmampuan MAIK dalam menyediakan sekolah-sekolah agama di negeri Kelantan.48

Memandangkan permintaan yang tinggi terhadap pendidikan agama dan MAIK tidak dapat memenuhi permintaan terse but, maka masyarakat setempat yang tinggal di kampung telah membina sekolah agama dengan pembiayaan sendiri bagi mengatasi masalah ini. Sekolah yang didirikan di serata Kelantan ini hanya menyediakan pendidikan di peringkat rendah sahaja dan kebanyakan murid lepasan sekoJah ini akan menyambung pengajian menengah agama mereka di sekolah-sekolah milik MAIK.49 Walaupun ditubuhkan oleh rakyat atau individu tertentu namun dari segi pendaftaran dan kurikulumnya terletak di bawah pengawasan MAIK memandangkan sifatnya sebagai badan tertinggi agama negeri Kelantan.

Sekolah-sekolah ini diwajibkan mengikut sistem sekolah-sekolah agama yang telah ditetapkan oleh MArK yang dikenaIi dengan nama "Sekolah-sekolah di Bawah Naunan MAIK". Kesemua guru yang mengajar di sekolah ini diwajibkan memperolehi tauliah daripada pihak berkuasa MArK terlebih dahulu. Sesetengah sekolah ini berkembang pesat dan mampu menyediakan pelajaran sehinggake peringkatThanawi yang bersamaan dengan darjah 9. 50 Antara sekolah Menengah Rakyat yang ditubuhkan di negeri Kelantan ialah Madrasah al-Naim Ii al-Banat (Kota Bharu), Madrasah aI-Saniah Ii al-Banat (Pasir Putih), Madrasah al-Tahzib (Pasir Putih), Madrasah Wataniah (Machang), Madrasah Yaakubiah (Lundang, Kota Bharu) dan sebagainya.51

Sekolah Majlis

Sehingga Perang Dunia Kedua, golongan wan ita yang mendapat pendidikan adalah terlalu sedikit bilangannya berbanding golongan lelaki sam ada pendidikan di sekolah pondok mahupun di sekolah-sekolah berbentuk sekular. Keadaan ini dapat dilihat dengan jelas sehingga tahun 1930-an tidak terdapat golongan perempuan yang berkecimpung dalam bidang pekerjaan formal sebagaimana golongan lelaki. Pada awal abad ke-20, Majlis Agama Islam dan Adat Istiadat Melayu Kelantan telah mengadakan sistem pendidikan Majlis yang terdiri daripada sekolah agama, Melayu dan Inggeris. Sekolah Majlis yang pertama telah didirikan pada 1917 dan seramai 3 10 murid telah memasuki mengikuti persekolahan tersebut.52

48 Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, him. 125 49 Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, him. 124. 50 Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, him. 125. 51 Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, him. 125 52 Pada tahun 1920, Majlis telah menubuhkan em pat buah sekolah di Kola Bharu, Pasir Mas, Pasir Pulih dan Kutan

dengan bilangan murid seramai 541 orang keseluruhnnya dengan pecahan 424 orang murid lelaki dan 117 perempuan. lumlah murid di sekolah Inggeris Majhs pula ialah 204 orang pada akhir tahun itu dan dua daripadanya adalah murid perempuan. Lihat Ahas Mohamed, Gerakan Sosial dan Politik Kelantan, Kuala Lumpur: Insular Publishing House Sdn Bhd, 1984, him 41.

79




Sebenarnya penubuhan Sekolah Agama Rakyat ini adalah disebabkan oleh ketidakmampuan MAIK dalam menyediakan sekolah-sekolah agama di negeri Kelantan.48

Memandangkan permintaan yang tinggi terhadap pendidikan agama dan MAIK tidak dapat memenuhi permintaan terse but, maka masyarakat setempat yang tinggal di kampung telah membina sekolah agama dengan pembiayaan sendiri bagi mengatasi masalah ini . Sekolah yang didirikan di serata Kelantan ini hanya menyediakan pendidikan di peringkat rendah sahaja dan kebanyakan murid lepasan sekolah ini akan menyambung pengajian menengah agama mereka di sekolah-sekolah milik MAIK.49 Walaupun ditubuhkan oleh rakyat atau individu tertentu namun dari segi pendaftaran dan kurikulumnya terletak di bawah pengawasan MAIK memandangkan sifatnya sebagai badan tertinggi agama negeri Kelantan.

Sekolah-sekolah ini diwajibkan mengikut sistem sekolah-sekolah agama yang telah ditetapkan oleh MArK yang dikenali dengan nama "Sekolah-sekolah di 8awah Naunan MAIK". Kesemua guru yang mengajar di sekolah ini diwajibkan memperolehi tauliah daripada pihak berkuasa MArK terlebih dahulu . Sesetengah sekolah ini berkembang pesat dan mampu menyediakan pelajaran sehingga ke peringkat Thanawi yang bersamaan dengan darjah 9.50 Antara sekolah Menengah Rakyat yang ditubuhkan di negeri Kelantan ialah Madrasah al-Naim Ii al-Banat (Kota Bharu), Madrasah al-Saniah Ii al-Banat (Pasir Putih), Madrasah al-Tahzib (Pasir Putih), Madrasah Wataniah (Machang), Madrasah Yaakubiah (Lundang, Kota Bharu) dan sebagainya.5

\

Sekolah Majlis

Sehingga Perang Dunia Kedua, golongan wanita yang mendapat pendidikan adalah terlalu sedikit bilangannya berbanding golongan lelaki samada pendidikan di sekolah pondok mahupun di sekolah-sekolah berbentuk sekular. Keadaan ini dapat dilihat dengan jelas sehingga tahun I 930-an tidak terdapat golongan perempuan yang berkecimpung dalam bidang pekerjaan formal sebagaimana golongan lelaki. Pad a awal abad ke-20, Majlis Agama Islam dan Adat Istiadat Melayu Kelantan telah mengadakan sistem pendidikan Majlis yang terdiri daripada sekolah agama, Melayu dan Inggeris. Sekolah Majlis yang pertama telah didirikan pada 1917 dan seramai 310 murid telah memasuki mengikuti persekolahan tersebutY

48 Abdul Razak Mahmud, Ikhlisar Sejarah Kelanran, him. 125 49 Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, him. 124. 50 Abdul Razak Mahmud, Ikhrisar Sejarah Kelantan, hIm. 125. 51 Abdul Razak Mahmud, Ikhrisar Sejarah Kelanlan, him. 125 52 Pada rahun 1920, Majlis telah menubuhkan em pat buah sekolah di Kola Bharu, Pasir Mas, Pasir Putih dan Kutan

dengan bilangan murid seramai 541 orang keseluruhnnya dengan pecahan 424 orang murid lelaki dan 117 perempuan. Jumlah murid di sekolah Inggeri s Majlis pula ialah 204 orang pada akhir tahun itu dan dua daripadanya adalah murid perempuan. Lihat Alias Mohamed, Gerakan Sosial dan Politik Kelantan, Kuala Lumpur: Insular Publishing House Sdn Bhd, 1984, him A I.

79


Hasil daripada undang-undang yang dikeluarkan oleh kerajaan pada tahun 1930, didapati kemasukan murid-murid ke sekolah semakin betambah. Pertambahan ini juga berlaku kepada goIongan permpuan dimana bilangan mereka telah bertambah menjadi dua kali ganda dalam masa lima tahun iaitu dari 1934 hingga 1938. Memandangkan penambahan bilangan peJajar perempuan, maka kerajaan telah menubuhkan sebuah sekolah berasingan untuk mereka.53 Pertambahan kemasukan murid-murid perempuan ke sekolah MeIayu ini telah mendorong Tengku Mahmood Mahyiddeen untuk membuka sekolah bagi kanak-kanak perempuan pada tahun 1936. Langkah seperti ini telah mendapat sambutan yang baik di kalangan ibu bapa yang lebih suka anak-anak perempuan mereka diasingkan daripada murid- murid lelaki semasa belajar.54

Sekolah Melayu

KeIantan tidak mempunyai sekolah sekular sehinggalah tahun 1904. Dalam tahun 1904, sekolah bentuk sekular teIah diperkenaIkan dan dipanggil Sekolah Melayu dan sekoIah ini telah didirikan di Padang Merdeka, Kota Bharu. Antara mereka yang berperanan penting dalam mendirikan sekolah ini ialah penduduk tempatan, penggawa, penghulu-penghulu dan iman-iman masjid. Pembinaan sekolah yang didirikan secara gotong-royong oleh rakyat dipanggil sebagai sekolah Rakyat. Bangunan-bangunan sekolah ini berbentuk bangsal, tiang batang nibong, perkakas kayu bulat, dinding buluh dan beratap nipah.

Kemudian kerajaan telah membina sebuah sekolah kecil dan mula beroperasi secara percuma. Individu yang bertanggungjawab mengambil inisiatif di atas pembukaan sekolah pertama ialah Encik Muhammad Ghazaly bin Ariffin ( kemudiannya dikenali sebagai Dato' Bentara Luar) yang berasaI dari Singapura. Beliau datang ke Kelantan bersama-sama Encik Osman Kudong yang juga menjadi guru sekolah Melayu pertama ini. Kelewatan Kelantan menerima sistem pendidikan vemakular adalah berpunca daripada pentadbiran kerajaan Siam yang memerintah Kelantan pada ketika itu serta pihak Inggeris yang tidak memberi perhatian yang serius serta pendidikan untuk masyarakat Kelantan.

Pada peringkat awal sekoIah Melayu di Kelantan mengajar pelajaran menulis, membaca mengarang dan iImu hisab dalam tulisan rumi. Sementara itu, bahasa Inggeris juga teIah diajar oleh seorang guru daripada Ceylon yang bemama Mr. Jacob. Hasil kempen yang berpanjangan pada 1910 jumlah murid-murid sekolah Melayu telah meningkat kepada 502 orang berbanding tahun sebelumnya iaitu seramai 83 orang sahaja dalam tahun 1908. Masalah kemajuaan sekolah Melayu Kelantan juga berkait rap at dengan sikap kerajaan Inggeris sendiri dan juga kekurangan peruntukan selain daripada sikap ibubapa. Walau bagaimanapun dengan kekurangan yang ada, sekolah Melayu Kelantan tetap mencapai kemajuan walaupun dalam keadaan perlahan. 55

S3 Lihat Alias Mohamed, Gerakan Sosial dan Politik Kelantan, him . .32. S4 Alias Mohamed, Gerakan So sial dan Politik Kelantan, him .134. SS Lihat Majlis Pengkisahan Sejarah Pendidikan Sekolah Melayu di Kelantan, anjuran Arkib Negara Malaysia Cawangan

Kelantan, di Maktab Perguruan Kota Bharu, Pengkalan Chepa, him .1.

80




Hasil daripada undang-undang yang dikeluarkan oleh kerajaan pada tahun 1930, didapati kemasukan murid-murid ke sekolah semakin betambah. Pertambahan ini juga berlaku kepada golongan permpuan dimana bilangan mereka telah bertambah menjadi dua kali ganda dalam masa lima tahun iaitu dari 1934 hingga 1938. Memandangkan penambahan bilangan pelajar perempuan, maka kerajaan telah menubuhkan sebuah sekolah berasingan untuk mereka.S3 Pertambahan kemasukan murid-murid perempuan ke sekolah Melayu ini telah mendorong Tengku Mahmood Mahyiddeen untuk membuka sekolah bagi kanak-kanak perempuan pad a tahun J 936. Langkah seperti ini telah mendapat sambutan yang baik di kalangan ibu bapa yang lebih suka anak-anak perempuan mereka diasingkan daripada murid- murid lelaki semasa belajar. S4

Sekolah Melayu

Kelantan tidak mempunyai sekoJah sekular sehinggalah tahun J 904. Dalam tahun J 904, sekolah bentuk sekular telah diperkenalkan dan dipanggil Sekolah Melayu dan sekoJah ini teJah didirikan di Padang Merdeka, Kota Bharu. Antara mereka yang berperanan penting dalam mendirikan sekolah ini ialah penduduk tempatan, penggawa, penghulu-penghulu dan iman-iman masjid. Pembinaan sekolah yang didirikan secara gotong-royong oleh rakyat dipanggil sebagai sekolah Rakyat. Bangunan-bangunan sekolah ini berbentuk bangsal, tiang batang nibong, perkakas kayu bulat, dinding buluh dan beratap nipah.

Kemudian kerajaan telah membina sebuah sekolah kecil dan mula beroperasi secara percuma. Individu yang bertanggungjawab mengambil inisiatif di atas pembukaan sekolah pertama ialah Encik Muhammad Ghazaly bin Ariffin ( kemudiannya dikenali sebagai Dato' Bentara Luar) yang berasal dari Singapura. Beliau datang ke Kelantan bersama-sama Encik Osman Kudong yang juga menjadi guru sekolah Melayu pertama ini. Kelewatan Kelantan menerima sistem pendidikan vemakular adalah berpunca daripada pentadbiran kerajaan Siam yang memerintah Kelantan pada ketika itu serta pihak Inggeris yang tidak memberi perhatian yang serius serta pendidikan untuk masyarakat Kelantan.

Pada peringkat awal sekolah Melayu di Kelantan mengajar pelajaran menulis, membaca mengarang dan ilmu hisab dalam tulisan rumi. Sementara itu, bahasa Inggeris juga telah diajar oleh seorang guru daripada Ceylon yang bemama Mr. Jacob. Hasil kempen yang berpanjangan pada J 91 0 jumlah murid-murid sekolah Melayu telah meningkat kepada 502 orang berbanding tahun sebelumnya iaitu seramai 83 orang sahaja dalam tahun 1908. Masalah kemajuaan sekolah Melayu Kelantan juga berkait rapat dengan sikap kerajaan Inggeris sendiri dan juga kekurangan peruntukan selain daripada sikap ibubapa. Walau bagaimanapun dengan kekurangan yang ada, sekolah Melayu Kelantan tetap mencapai kemajuan walaupun dalam keadaan perlahanY

53 Lihat Alias Mohamed, Gerakan Sosial dan Politik Kelantan. him . .32. 54 Alias Mohamed, Gerakan So sial dan Politik Kelantan, him .134. 55 Lihat Majlis Pengkisanan Sejarah Pendidikan Sekolah Melayu di Kelantan, anjuran Arkib Negara Malaysia Cawangan

Kelantan, di Maktab Perguruan Kota Bharu, Pengkalan Chepa, him .1.

80

PERKEMBANGAN PENDlDlKAN ISLAM DI KELANTAN

Pusat Pengajian Tinggi Kelantan( PPTIL )

Pada tahun 1965, kerajaan negeri Kelantan telah menubuhkan Pusat Pengajian Tinggi Islam Kelantan (PPTIK) yang kemudianya dikenali sebagai Yayasan Pengajian Tinggi Islam Kelantan (YPTIK). Faktor kekurangan institusi pengajian tinggi Islam telah mendorong kerajaan untuk menubuhkan YPTIK di sampingjumlah lepasan sekolah menengah agama semakin meningkat.

Penubuhan pusat pengajian ini adalah bertujuan untuk menampung lepasan sekolahsekolah agama yang berada di bawah MAIK.56 Peluang melanjutkan pelajaran ini tidak hanya terbuka kepada rakyat Kelantan sahaja, malah juga dari luar Kelantan termasuk dari luar Malaysia.57 Sambutan yang mengalakkan ini adalah disebabkan oleh kedudukan institusi ini sebagai satu-satunya institusi pengajian Islam peringkat universiti dalam bahasa Arab di Malaysia pada ketika itu58 selain Kolej Islam Kelang.59

Pada I April 1981, YPTIK telah diambilalih oleh Universiti Malaya sebagai sebuah "Kolej Universiti" dan ditukar namanya kepada Akademi Islam Universiti Malaya. Semenjak penubuhannya sehinggalah sekarang institut ini telah berjaya melahirkan ramai graduan yang berkebolehan dan ramai di antara mereka telah menjadi cerdik pandai Islam yang dihormati.60

Usaha dan kesedaran tentang peri pentingnya pengajian Islam tidak pemah luntur apabila sekali lagi Kerajaan Negeri melalui Yayasan Islam Kelantan (YIK) telah menubuhkan Maahad Ad-Dakwah Wal Imamah pada 1994 di mana idea penubuhannya dicetuskan oleh YAB Tuan Guru Dato' Nik Abdul Aziz bin Nik Mat.61

Penutup

Pendidikan Islam sekitar tahun 1900 telah bermula dengan pengajian di surau, masjid dan kemudiannya di pondok-pondok. Dengan wujudnya sistem pengajian pondok, maka peluang untuk belajar ilmu menjadi lebih terbuka kepada seluruh anggota masyarakat.62

56 Penubuhan YPTlK adalah bennatlamat untuk kepentingan agama. bangsa dan negara untuk masa hadapan bagi melahirkan pelajar yang disiplin, keislaman serta mempunyai pengetahuan yang tinggi dalam semua bidang seperti undang-undang, ekonomi, kemasyarakatan dan sebagainya, Lihat Haryati Hassan, 'Wanita Kelantan dan Pelacuran satu kegiatan di Kota Bharu I 950-an', tesis Phd, Fakulti Sains Sosial dan Kemanusiaan, UKM, Bangi, 2003, hlm.74.

57 Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, him. 125. 58 Pada tahun 1969, kerajaan negeri telah menghantar lebih ramai pelajar Melayu ke universiti tempatan. Pada tahun

1971, seramai 500 orang pelajar Melayu telah memasuki Universiti Malaya, Universiti Kebangsaan Malaysia dan Universiti Sains Malaysia. Keadaan ini menjadikanjumlah pelajar Melayu dalamjangka masa dua tahun iaitu pada tahun 1970-1971 telah melebihi tujuh kali ganda berbanding 10 tahun sebelumnya. LihatAlias Mohamed, 'Kelantan: Politik dan Dilemma Pembangunan', Utusan Melayu (M) Bhd, Kuala Lumpur, 1975, him .24 - 25.

59 Haryati Hassan, 'Wanita Kelantan dan Pelacuran satu kegiatan di Kota Bharu 1950-an', hIm .75. 60 Abdul Razak Mahmud, 1khtisar Sejarah Kelantan, him. 125. 61 http://www.kias.edu.my/sjrh3.htm 62 Nik Mohammed Nik Mohd Salleh, 'Sekolah Pondok di Negeri Kelantan, Satu Tinjauan Umum', Warisan Kelantan

X, Kuala Lumpur: Perbadanan Muzium Kelantan, 1991, him .101.

81




Pusat Pengajian Tinggi Kelantan( PPTIL)

Pada tahun 1965, kerajaan negeri Kelantan telah menubuhkan Pusat Pengajian Tinggi Islam Kelantan (PPTIK) yang kemudianya dikenali sebagai Yayasan Pengajian Tinggi Islam Kelantan (YPTIK). Faktor kekurangan institusi pengajian tinggi Islam telah mendorong kerajaan untuk menubuhkan YPTIK di sampingjumlah lepasan sekolah menengah agama semakin meningkat.

Penubuhan pusat pengajian ini adalah bertujuan untuk menampung lepasan sekolahsekolah agama yang berada di bawah MAIK.56 Peluang melanjutkan pelajaran ini tidak hanya terbuka kepada rakyat Kelantan sahaja, malah juga dari luar Kelantan termasuk dari luar Malaysia. 57 Sambutan yang mengalakkan ini adalah disebabkan oleh kedudukan institusi ini sebagai satu-satunya institusi pengajian Islam peringkat universiti dalam bahasa Arab di Malaysia pada ketika itu58 selain KoJej Islam Kelang. 59

Pada 1 April 1981, YPTIK telah diambilalih oleh Universiti Malaya sebagai sebuah "Kolej Universiti" dan ditukar namanya kepada Akademi Islam Universiti Malaya. Semenjak penubuhannya sehinggalah sekarang institut ini telah berjaya melahirkan ramai graduan yang berkebolehan dan ramai di antara mereka telah menjadi cerdik pandai Islam yang dihormati.60

Usaha dan kesedaran tentang peri pentingnya pengajian Islam tidak pemah luntur apabila sekali lagi Kerajaan Negeri melalui Yayasan Islam Kelantan (YIK) telah menubuhkan Maahad Ad-Dakwah Wal Imamah pada 1994 di mana idea penubuhannya dicetuskan oleh YAB Tuan Guru Dato' Nik Abdul Aziz bin Nik Mat.61

Penutup

Pendidikan Islam sekitar tahun 1900 telah bermula dengan pengajian di surau, masjid dan kemudiannya di pondok-pondok. Dengan wujudnya sistem pengajian pondok, maka peluang untuk belajar ilmu menjadi lebih terbuka kepada seluruh anggota masyarakat.62

56 Penubuhan YPTIK adalah bennatlamat untuk kepentingan agama, bangsa dan negara untuk masa hadapan bagi melahirkan pelajar yang disiplin, keislaman serta mempunyai pengetahuan yang tinggi dalam semua bidang seperti undang-undang, ekonomi, kemasyarakatan dan sebagainya, Lihat Haryati Hassan, 'Wanita Kelantan dan Pelacuran satu kegiatan di Kota Bharu 1950-an' , tesis Phd, Fakulti Sains Sosial dan Kemanusiaan, UKM, Bangi , 2003, hlm.74.

57 Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, him. 125. 58 Pada tahun 1969, kerajaan negeri telah menghantar lebih ramai pelajar Melayu ke universiti tempatan. Pada tahun

1971, seramai 500 orang pelajar Melayu telah memasuki Universiti Malaya, Universiti Kebangsaan Malaysia dan Universiti Sains Malaysia. Keadaan ini menjadikanjumlah pelajar Melayu dalamjangka masa dua tahun iaitu pada tahun 1970-1971 telah melebihi tujuh kali ganda berbanding 10 tahun sebelumnya. Lihat Alias Mohamed, 'Kelantan: Polilik dan Dilemma Pembangunan ' , Utusan Melayu (M) Bhd, Kuala Lumpur, 1975, him .24 - 25.

59 Haryati Hassan, ' Wanita Kelantan dan Pelacuran satu kegialan di Kota Bharu 1950-an', him .75. 60 Abdul Razak Mahmud, Ikhtisar Sejarah Kelantan, him. 125. 61 http ://www.kias.edu.my/sjrh3.htm 62 Nik Mohammed Nik Mohd Salleh, ' Sekolah Pondok di Negeri Kelantan, Satu Tinjauan Umum', Warisan Kelantan

X, Kuala Lumpur: Perbadanan Muzium Kelantan, 1991, him .10 I.

81


Ketika ini perkembangan sekolah pondok sememangnya membawa fenomena baru dalam era pendidikan Islam di Kelantan.

Sistem pondok telah menuju zaman kegemilangannya ketika ini. Pada zaman inilah pondok-pondok telah didirikan dengan banyaknya di Kelantan. Sementara itu, sistem pondok juga telah mencapai kemajuan gilang gemilang sehingga biJangan penuntut yang menuntut di sesebuah institusi pondok mencecah angka lebih dari seribu orang.63 PeningkatanjumJah bilangan pondok serta pertambahan bilangan pelajar untuk mengikuti sesi persekolahan berlaku sekitar awal abad ke-20, sehinggalah zaman pra kemerdekaan apabila pengaruh sekolah pondok dikatakan beransur-ansur hilang akibat ditelan arus zaman. Kekurangan sambutan terhadap sekoJah pond ok dikaitkan dengan kemunculan sekolah agama yang dikatakan lebih bersistematik.

Sekitar tahun 1940-an sehingga 1960-an, pendidikan agama di KeJantan melaJui zaman kemerosotan. Perkembangan sistem sekolah pondok dalam tempoh tersebut agak perlahan dan menjadi semakin berkurang terutamanya tahun-tahun seJepas merdeka. Fenomena ini berlaku kerana ramai pelajar sekoJah pondok beralih memasuki sekoJah agama. Perubahan ini juga dikaitkan kesan yang ditinggalkan oleh perang serta semangat nasionalisme yang marak pada penghujung 1940-an. Sekolah-sekolah agama yang didirikan dijadikan pusat kebangkitan rakyat dalam usaha mereka mendapat kemerdekaan Tanah Melayu daripada penjajah British.

Beberapa tokoh yang Jahir di kalangan guru-guru sekoJah agama mempunyai berkebolehan dan berpengaruh daJam masyarakat setempat. Faktor iniJah menjadi pendorong perkembangan kepada wujudnya sebuah lagi sistem pendidikan yang terdapat di negeri Kelantan iaitu SekolahAgama Rakyat sehingga berjaya melahirkan cerdik pandai Islam di negeri Kelantan ketika itu. Penubuhan Sekolah Agama Rakyat sememangnya menjadi pembela rakyat. Hal ini dapat dilihat sewaktu kerajaan tidak dapat menyedikan keperluan pelajaran sepenuhnya di negeri ini, sekolah inilah menjadi tempat bagi masyarakat kampung amnya memperolehi pendidikan as as dan menengah mereka.

Bertitik tolak dari sekolah agama yang dikelolai oleh Majlis Agama Islam ketika itu telah membawa kepada campurtangan dari kerajaan negeri yang mahukan sekolah agama bergerak maju seiring dengan sekolah-sekolah lain. Dalam sintuasi yang sarna, perubahan pendidikan di Kelantan juga membawa kepada penubuhan JASA dan YPINK pada tahun 1983. Tidak cukup dengan pendidikan di peringkat rendah dan menengah, Kerajaan Negeri Kelantan dengan terus menerus berusaha untuk memartabatkan pendidikan Islam di peringkat yang lebih tinggi. Hal ini dapat dilihat apabila kerajaan negeri Kelantan telah menubuhkan Pusat Pengajian Tinggi Islam Kelantan (PPTIK ) yang dikenali dengan nama Yayasan Pengajian Tinggi Islam Kelantan (YPTIK) dan kemudiannya telah diambil alih oleh Universiti Malaya sebagai Akademi Islam Universiti Malaya.

63 Nik Mohammed Nik Mohd Salleh, Perkembangan Pendidikan atau pengajian Islam di Negeri Kelantan , Warisan Kelantan IV, Kuala Lumpur, hIm .104. Kebanyakan pelajar yang datang belajar di sekolah pondok datang dari seluruh jajahan di negeri Kelantan. Kebanyakan mereka ini datang dari kampung - kampung yang terdiri daripada anak keluarga petani, nelayan dan lain - lain lagi. Keseluruhan mereka yang datang belajar di ondok adalah golongan lelaki sahaja.

82




Ketika ini perkembangan sekolah pond ok sememangnya membawa fenomena baru dalam era pendidikan Islam di Kelantan.

Sistem pondok telah menuju zaman kegemilangannya ketika ini. Pada zaman inilah pondok-pondok telah didirikan dengan banyaknya di Kelantan. Sementara itu, sistem pondok juga telah mencapai kemajuan gilang gemilang sehingga bilangan penuntut yang menuntut di sesebuah institusi pondok mencecah angka lebih dari seribu orang.63 Peningkatanjumlah bilangan pond ok serta pertambahan bilangan pelajar untuk mengikuti sesi persekolahan berlaku sekitar awal abad ke-20, sehinggalah zaman pra kemerdekaan apabila pengaruh sekolah pondok dikatakan beransur-ansur hilang akibat ditelan arus zaman. Kekurangan sambutan terhadap sekolah pond ok dikaitkan dengan kemunculan sekolah agama yang dikatakan lebih bersistematik.

Sekitar tahun 1940-an sehingga I 960-an, pendidikan agama di Kelantan melalui zaman kemerosotan. Perkembangan sistem sekolah pondok dalam tempoh tersebut agak perJahan dan menjadi semakin berkurang terutamanya tahun-tahun selepas merdeka. Fenomena ini berlaku kerana ramai pelajar sekolah pondok beralih memasuki sekolah agama. Perubahan ini juga dikaitkan kesan yang ditinggalkan oleh perang serta semangat nasionalisme yang marak pada penghujung 1 940-an. Sekolah-sekolah agama yang didirikan dijadikan pusat kebangkitan rakyat dalam usaha mereka mendapat kemerdekaan Tanah Melayu daripada penjajah British.

Beberapa tokoh yang lahir di kalangan guru-guru sekolah agama mempunyai berkebolehan dan berpengaruh dalam masyarakat setempat. Faktor inilah menjadi pendorong perkembangan kepada wujudnya sebuah lagi sistem pendidikan yang terdapat di negeri Kelantan iaitu SekolahAgama Rakyat sehingga berjaya melahirkan cerdik pandai Islam di negeri Kelantan ketika itu. Penubuhan Sekolah Agama Rakyat sememangnya menjadi pembela rakyat. Hal ini dapat dilihat sewaktu kerajaan tidak dapat menyedikan keperluan pelajaran sepenuhnya di negeri ini, sekolah inilah menjadi tempat bagi masyarakat kampung amnya memperolehi pendidikan asas dan menengah mereka.

Bertitik tolak dari sekolah agama yang dikelolai oleh Majlis Agama Islam ketika itu telah membawa kepada campurtangan dari kerajaan negeri yang mahukan sekolah agama bergerak maju seiring dengan sekolah-sekolah lain. Dalam sintuasi yang sarna, perubahan pendidikan di Kelantan juga membawa kepada penubuhan JASA dan YPINK pada tahun 1983. Tidak cukup dengan pendidikan di peringkat rendah dan menengah, Kerajaan Negeri Kelantan dengan terus menerus berusaha untuk memartabatkan pendidikan Islam di peringkat yang lebih tinggi. Hal ini dapat dilihat apabila kerajaan negeri Kelantan telah menubuhkan Pusat Pengajian Tinggi Islam Kelantan (PPTIK) yang dikenali dengan nama Yayasan Pengajian Tinggi Islam Kelantan (YPTIK) dan kemudiannya telah diambil alih oleh Universiti Malaya sebagai Akademi Islam Universiti Malaya.

63 Nik Mohammed Nik Mohd Salleh, Perkembangan Pendidikan atau pengajian Islam di Negeri Kelantan , Wari san Kelantan IV, Kuala Lumpur, him .104. Kebanyakan pel ajar yang datang belajar di sekolah pondok datang dari seluruh jajahan di negeri Kelantan. Kebanyakan mereka ini datang dari kampung - kampung yang terdiri daripada anak keluarga petani, nelayan dan lain - lain lagi. Keseluruhan mereka yang datang belajar di ondok adalah golongan lelaki sahaja.

82


Maka dapatlah dirumuskan bahawa momentum pendidikan Islam di Kelantan mempunyai perjalanan yang panjang serta mempunyai sejarahnya yang unik, bermula dari sistem tradisional dan kemudiannya berubah menjadi sistem pendidikan moden. Perubahan ini sudah tentu membawa sinar baru dalam mengembangkan lagi syiar Islam bukan hanya di negeri Kelantan bahkan ke seluruh pelusuk negeri.

83




Maka dapatlah dirumuskan bahawa momentum pendidikan Islam di Kelantan mempunyai perjalanan yang panjang serta mempunyai sejarahnya yang unik, bermula dari sistem tradisional dan kemudiannya berubah menjadi sistem pendidikan moden. Perubahan ini sudah tentu membawa sinar baru dalam mengembangkan lagi syiar Islam bukan hanya di negeri Kelantan bahkan ke seluruh pelusuk negeri.

83

perkembangan pendidikan islam...

Documents