PENGURANGAN RISIKO BENCANA BERBASIS KOMUNITI: PENELITIAN TERHADAP KOMUNITI DI TAMAN IDAMAN, SERENDAH, SELANGORKhairul Hisyam Kamarudin l Khamarrul Azahari Razak l Mohd Zaki Bahrudin l Noraini Omar Chong l Rozaimi Che Hasan l Farahhani Kamal

SESI TAKLIMAT KUMPULAN PEMEGANG TARUH / KOMUNITI

20 FEBRUARI 2018

Dapatan Kajian dibentang di Persidangan Kebangsaan Geografi dan Alam Sekitar 2017, Universiti Perguruan Sultan Idris, Perak

Unit Pengurusan Bencana Negeri

Pejabat Setiausaha Kerajaan Negeri Selangor

Majlis Daerah

HuluSelangor

Razak School UTM

Universiti Teknologi Malaysia Kuala Lumpur

Dr. Khairul Hisyam KamarudinHead of Panel (Built Environment & Industrial Design)

Head of Research Group (Royal Belum-Temenggor, RB-T)

Office Address: UTM Razak School of Engineering & Advanced Technology, Level 7, Menara Razak

UTM Kuala Lumpur l Visiting address: 06.34.01, Malaysia – Japan International Institute of Technology UTM Kuala

Lumpur

Doctor of Philosophy in Planning, Oxford Brookes University, UK

MSc (by Research) in Urban & Regional Planning, UTM, B. URP (UTM), Dip. URP (UTM)

Research interest: Sustainable Rural Planning & Development; Community Based Rural Tourism;

Resilient Rural Community; Community Engagement in Planning; Marginalized Group and Poverty

Selected National Appointment:• Member of policy writer for the National Rural Development Policy-National Transformation 2050 by

the Ministry of Regional and Rural Development Malaysia (Jan 2017 – present)

• Expert panel for Strategic Planning on Charting the Future of Regional Development Agencies –

towards the 11th Malaysia Plan (2016-2020), by Strategic Planning Department, Ministry of Regional

and Rural Development Malaysia (completed)

BiodataDr. Khairul Hisyam Kamarudin

>>> more

Selected National Level Consultation:• Technical project by the Department of Mineral and Geoscience Malaysia “Slope Hazard

and Risk Mapping (completed)

• Technical project by the Public Work Department “Revision of National Slope Masterplan,

2009-2023” (completed)

• Technical project by PLANMalaysia “Planning Guideline for Resilient Cities to Disasters

(on-going)

• Research consultation with the National University of Singapore “Asian Smallholders:

Transformation and Persistence (on-going)

PELAN KOMPREHENSIF PENGURUSAN

RISIKO BENCANA KOMUNITI

Kaji selidik isirumah (borang kaji

selidik)

Perbincangan Kumpulan Berfokus

(FGD)

Perbincangan Kumpulan Berfokus

(FGD)– isu dan masalah dalam

pengurusan risiko bahaya/bencana

(sebelum, semasa dan selepas);

aspirasi dan cadangan menambahbaik

(jangka pendek & panjang)

Borang kaji selidik isirumah –

pemahaman terhadap risiko dan

jenis bahaya/bencana setempat,

kesan tahap keseriusan

bencana, persediaan diri dan

komuniti

Sesi 1 (Pagi: 10.45 – 12.00 tghari) Sesi 2 (Petang” 2.15 – 3.30 ptg)

• Pendekatan kuantitatif

• Penglibatan semua penduduk &

kumpulan pemegang taruh

• Pendekatan kualitatif

• Penglibatan wakil kumpulan pemegang taruh

dalam komuniti

Bencana alam merupakan kejadian yang sukar dielakkan +

perubahan iklim berisiko meningkatkan kekerapan kejadian

hujan lebat yang berpanjangan dan gempa bumi, kemarau dan

kebakaran hutan.

Kawasan-kawasan yang sebelum ini dianggap selamat daripada

banjir mahupun gempa bumi, kini turut dilanda oleh bencana

terbabit. Kesannya terhadap kehidupan komuniti adalah besar,

memandangkan ramai yang tidak bersedia kerana tidak

menjangka akan terlibat dengan situasi tersebut.

Komuniti & Pengurangan Risiko Bencana

Adalah penting untuk menerang dan

mendedahkan kepada semua pihak terutamanya

komuniti yang tinggal di kawasan berisiko

bencana, supaya mereka memahami “tanda-

tanda bencana” dan seterusnya membentuk

strategi-strategi pengurusan dan pengurangan

risiko yang bersesuaian.

Input daripada komuniti setempat dan

membentuk pelan tindakan semakin mendapat

perhatian agar komuniti sendiri dapat bersiap

sedia mengurus dan bertindak sebelum, semasa

dan selepas bencana memandangkan penduduk

itu sendiri merupakan kelompok terawal

menerima kesan atau risiko daripada bencana.

Kaji Selidik Kajian ini mengambil kes komuniti yang terjejas dengan kejadian tanah

runtuh pada 28 November 2016 di Taman Idaman, Hulu Selangor.

Kempen kesedaran risiko bencana dan kaji selidik isirumah telah

dijalankan pada 25 Mei 2017 dengan kerjasama Unit Pengurusan

Bencana, Pejabat Setiausaha Kerajaan Negeri Selangor, Majlis Daerah

Hulu Selangor dan Pusat Pencegahan dan Persiapan Bencana-Universiti

Teknologi Malaysia Kampus Kuala Lumpur.

Objektif penganjuran untuk mendapatkan input daripada komuniti

berkaitan pengetahuan lokal dan persepsi mereka berkenaan impak

bencana dan amalan pengurusan risiko bencana di peringkat komuniti.

KawasanKajian

Pendekatan Kajian Proses pengumpulan data kaedah kuantitatif menerusi

borang kaji selidik isirumah. Responden terjejas oleh

kejadian tanah runtuh pada tahun 2016 telah dijemput hadir ke

program “Hari Kesedaran Awam terhadap Pengurusan Risiko

Bencana 2017” bertempat di Dewan Orang Ramai Serendah.

Dibuat sesi kaji selidik secara temubual berpandukan borang

kaji selidik (questionnaire-guided interview) yang dijalankan oleh

empat (4) orang pembanci 34 orang responden telah terlibat

di dalam kaji selidik yang dijalankan.

Dapatan KajianSungguhpun kajian yang dilakukan adalah komprehensif dan

mencakupi pelbagai aspek berkaitan pengurangan risiko bencana

berbasis komuniti, bagi tujuan pembentangan ini, hanya tiga (3)

perkara penting ingin dilihat:

(1)kesan bencana terhadap jenis pekerjaan penduduk;

(2)kesan bencana terhadap pendapatan bulanan isirumah di

Taman Idaman dan;

(3)pandangan responden (penduduk) terhadap pengetahuan

mereka bagi pengurusan dan pengurangan risiko bencana.

Maklumat Jawapan %

1 Status

responden

Penduduk Taman Idaman 53.0

Penduduk Serendah/Sekitar 41.0

Penduduk Desa Anggerik 3.0

Penduduk Desa Melati 3.0

Jumlah 100.0

2 Jantina Lelaki 56.0

Perempuan 44.0

Jumlah 100.0

3 Etnik Melayu 82.0

Cina 15.0

Lain-lain 3.0

Jumlah 100.0

4 Agama Islam 82.0

Budha 18.0

Jumlah 100.0

Ringkasan Latar Belakang Responden Kajian (n=34)

Sumber: Kajian lapangan (2017)

Maklumat Jawapan %

5 Kategori umur 26-35 tahun 3.0

36-45 tahun 26.0

46-55 tahun 21.0

Lebih 55 tahun 50.0

Jumlah 100.0

6 Status

perkahwinan

Bujang 3.0

Berkahwin 88.0

Ibu tunggal 9.0

Jumlah 100.0

7 Tahap

pendidikan

tertinggi

Tiada pendidikan formal 3.0

Sek. Ren. 21.0

Sek. Men. 32.0

Sijil 20.0

Diploma 9.0

Ijazah 15.0

Jumlah 100.0

Kesan bencana

terhadap jenis

pekerjaan – sebelumdan selepas (n=34)

Secara keseluruhannya tidak berlaku perubahan ketara terhadap jenis pekerjaan responden sama ada

sebelum mahupun selepas kejadian bencana (Rajah).

Hanya perniagaan sendiri mengalami penurunan kecil 3% selepas bencana.

Temubual menunjukkan terdapat beberapa penjaja yang mana tapak gerai mereka telah musnah

sepenuhnya akibat kejadian tanah runtuh yang berlaku pada tahun 2016 setelah dibaikpulih, tiada

sebarang aktiviti telah dibenarkan menyebabkan mereka perlu berniaga di tapak baharu yang jauh

Sumber: Kajian lapangan(2017)

Perubahan purata pendapatan bulanan isirumah responden – sebelum dan

selepas bencana (n=34)Penelitian terhadap aspek pendapatan

bulanan isirumah bagi tempoh sebelum dan

selepas bencana mendapati kejadian yang

berlaku tidak banyak mempengaruhi

pendapatan isirumah (Rajah).

Besar kemungkinan sedikit penurunan

adalah disebabkan seorang responden

(peniaga gerai makanan dan air) yang

telah kehilangan sebahagian sumber

pendapatan kerana telah dipindahkan ke

tapak baharu yang jauh menjadikan hasil

jualan berkurangan (Kajian lapangan,

2017).

Terdapat juga responden yang enggan berkongsi maklumat berkaitan pendapatan bulanan isirumah, justeru

tidak diperolehi maklumat lanjut berkenaan perkara ini.

Sumber: Kajian lapangan (2017)

Persepsi terhadap pengetahuan lokal dan amalan pengurangan risikobencana di kalangan anggota komuniti (n=34)

Pernyataan Nilai

mean

Kesimpulan terhadap

pernyataan/respon

1 Saya rasa boleh tahu bencana akan berlaku 2.00 Tak setuju

2 Bencana adalah tidak dapat dielakkan 3.59 Kurang pasti ke arah setuju

3 Rumah kukuh dan mampu bertahan dikala tanah runtuh 2.41 Tak setuju ke arah kurang pasti

4 Tempat tidur dibina kukuh dan selamat 2.68 Tak setuju ke arah kurang pasti

5 Persediaan beg kecemasan bencana 2.29 Tak setuju ke arah kurang pasti

6 Tahu tempat mana untuk berlindung 2.74 Tak setuju ke arah kurang pasti

7 Perlu kongsi pengalaman menghadapi bencana 4.74* Setuju ke arah sangat setuju

8 Kerajaan sedia kemudahan mencukupi menghadapi

bencana

4.32* Setuju ke arah sangat setuju

9 Yakin kerajaan akan pulihkan kawasan selepas bencana 4.65* Setuju ke arah sangat setuju

10 Tahu agensi mana perlu dihubungi untuk bantuan 4.03* Setuju

11 Tahu kepentingan aktiviti pengurangan risiko bencana 4.18* Setuju

Suatu analisis menggunakan nilai mean (mean value analysis) telah dijalankan bagi menilai maklum balas responden terhadap beberapapernyataan yang diajukan berkaitan pengetahuan dan amalan pengurangan risiko bencana di peringkat komuniti:

Sumber: Kajian lapangan (2017)

Rumusan & Dapatan Utama Kajian

Bencana tanah runtuh yang berlaku di Taman Idaman hanya

mendatangkan kesan yang minima terhadap pola pekerjaan dan

pendapatan isirumah penduduk, termasuklah mereka yang dipindahkan

ketika bencana dan sepanjang tempoh pemulihan jalan.

Namun begitu, dapatan temubual dan perbincangan secara kualitatif

menunjukkan komuniti yang terjejas secara langsung (Taman Idaman)

dan tidak langsung (Desa Anggerik dan Desa Melati) telah

melakukan mengubahsuaian terhadap rutin harian memandangkan

mereka perlu menggunakan laluan alternatif untuk berulang-alik ketempat kerja dan untuk mendapatkan keperluan harian.

Tumpuan pengkaji lebih tertumpu kepada penduduk Taman Idaman

kerana dirasakan mereka adalah mangsa/kumpulan sasaran yang

menerima kesan langsung daripada kejadian tanah runtuh namun

kurang melihat kesan bencana terhadap komuniti yang terjejas secara

tidak langsung terutama mereka yang tinggal di Desa Anggerik dan

Desa Melati (terputus bekalan air dan elektrik apabila berlakunya tanah

runtuh di Taman Idaman) perlu dilihat semula untuk kajian masa

hadapan.

Kaji selidik turut mendapati peranan agensi pengurusan (UPBN, APM,

JKR, NADMA) adalah begitu pantas dan berkesan (pulih selepas 25 hari

kejadian). Namun, peranan komuniti dan pendekatan “bottom-up”

pula dilihat agak terbatas (iaitu hanya bertindak berdasarkan arahan

yang dikeluarkan oleh pihak berkuasa - untuk berpindah dan kembali

semula), dan tidak berupaya untuk mewujudkan pasukan pemantau diperingkat komuniti.

Bagi penelitian lanjut pada masa hadapan, tiga tumpuan perlu diberikan

supaya dapatan kajian ditambahbaik:

1) Memperluaskan lagi kawasan sasaran bancian dengan memasukkan

penduduk di Desa Anggerik dan Desa Melati, selain memantau

perkembangan mangsa di Taman Idaman.

2) Mengadakan sesi perbincangan kumpulan berfokus dan bengkel pemurnian

pelan tindakan pengurusan risiko bencana di peringkat komuniti (community

based disaster reduction plan) dengan mengambilkira ilmu dan pengalaman

penduduk yang terlibat dalam kejadian bencana, mengenalpasti agensi

yang akan mengambil peranan sebagai “agensi peneraju”, “agensi

sokongan” dan “agensi pemantau”.

3) Mengkaji keupayaan dan kapasiti agensi terlibat (manpower, belanjawan,

asset, etc.) bagi melaksanakan cadangan langkah yang dikenalpasti didalam pelan tindakan.

Perbincangan Kumpulan Berfokus (FGD) Perbincangan Kumpulan Berfokus (FGD)– isu dan

masalah dalam pengurusan risiko bahaya/bencana

(sebelum, semasa dan selepas); aspirasi dan

cadangan menambahbaik (jangka pendek &

panjang)

• Penglibatan wakil kumpulan pemegang taruh dalam

komuniti

1. Wakil pemimpin masyarakat (JKKK/KRT)

2. Wakil kumpulan wanita

3. Wakil belia

4. Wakil beliawanis

5. Wakil peniaga tempatan/golongan peniaga

6. Wakil badan agama (Surau/Masjid, kuil,

gereja, tokong)

7. Wakil NGO

8. Wakil kakitangan kerajaan (dari kalangan

penduduk seperti guru etc.)

Sesi FGD bagi pelan tindakan pengurusan risiko bencana di Serendah (25 May 2017)

Bilangan ideal: 15 – 20 orangKhairul Hisyam Kamarudin (2017)

Universiti(Pemudahcara)

Komuniti

Kump. pengusaha

AgensiKerajaan

NGOs

PELAN KOMPREHENSIF PENGURUSAN RISIKO BENCANA KOMUNITI

Mempromosipembinaankeupayaandalam mencaripenyelesaian

Penglibatan turutserta komuniti/ stakeholders dalamproses membuatkeputusan

Membina / meluaskan‘networking’ kearah perubahanmenerusi kata sepakat

Platform mewujudkan‘kebersamaan’ di kalangan anggotadalam merangkatindakan

Mempromosiperkongsian dankolaborasi

Siapsiaga

Tindakbalas Pemulihan

Mitigasi

Khairul Hisyam Kamarudin (2017)

PELAN TINDAKANPENGURANGAN RISIKO BENCANA BERBASIS KOMUNITI

DI TAMAN IDAMAN, SERENDAH, HULU SELANGOR

25 MEI 2017

5 STRATEGI

22 LANGKAH

JADUAL 1: CADANGAN STRATEGI DAN LANGKAH MITIGASI DAN KESIAPSIAGAAN (FASA SEBELUM)

aaLANGKAH / PROGRAM

SASARAN JANGKA MASA PERLAKSANAAN

AGENSI PENERAJU AGENSI SOKONGAN AGENSI PEMANTAUKOMUNITI AGENSI FASA 1 FASA 2 FASA 3

Strategi 1.1 – Meningkatkan keupayaan dan kecekapan agensi bagi melaksanakan

mitigasi dan kesiapsiagaan

Langkah 1: Memastikan pembangunan setempat mengambilkira rekabentuk dan

kapasiti sistem perparitan dan saliran sedia ada untuk mengelakkan gangguan kepada

aliran air selain mengatasi kejadian banjir

/ / JPS daerah Pejabat Daerah

JKR Daerah

JPS daerah

Langkah 2: Menyediakan kajian kesan (EIA/SIA/TIA/CC) ke atas sebarang projek

pembangunan yang memberi kesan langsung mahupun tidak langsung kepada alam

sekitar dan kehidupan penduduk (termasuk pembangunan semula bekas lombong,

KSAS)

/ / Pejabat Daerah Jabatan Alam Sekitar

(JAS)

Pejabat Daerah

JAS

Langkah 3: Mewujudkan sistem pengesanan awal pintar yang boleh menjangka

pergerakan tanah di kawasan cerun yang berisiko/tidak stabil/pernah runtuh/ / Unit Pengurusan Bencana

SUK (UPB-SUK)

Pejabat Daerah

APM

JMG

UPB-SUK

Langkah 4: Meningkatkan penyiasatan dan pemantauan sistem aliran air/perparitan

secara berkala/ / / JPS daerah Pejabat Daerah

JKKK

JPS daerah

Langkah 5: Menyedia dan menambah bilangan staf terlatih dengan ilmu pengurusan

emosi/psikologi dan trauma pasca bencana kepada mangsa yang terlibat/ / Pejabat Kesihatan daerah Pejabat Daerah

MERCY

Pejabat Pendidikan

daerah

Pejabat Kesihatan daerah

Langkah 6: Menyediakan dan menambah bilangan staf terlatih bagi memberi

bimbingan dan rawatan fisiologi dan latihan kecemasan kepada mangsa yang terlibat/ / Pejabat Kesihatan daerah Pejabat Daerah Pejabat Kesihatan daerah

Langkah 7: Mewujudkan mekanisma penyebaran maklumat supaya komuniti dapat

melakukan pemantauan sendiri berkaitan pergerakan tanah (ceramah/portal/etc)/ / / UPB-SUK Pejabat Daerah

JMG

JPS

JKR daerah

UPB-SUK

Strategi 1.2 – Meningkatkan tahap kesedaran komuniti terhadap kepentingan mitigasi

dan kesiapsiagaan

Langkah 1: Mempertingkatkan libatsama komuniti di dalam program pembersihan

awam serta gotong-royong/ / / Pejabat Daerah Alam Flora

JKKK/KRT

Pejabat Kesihatan daerah

Pejabat Daerah

Langkah 2: Mempertingkatkan usaha kesedaran dan pendedahan komuniti mengenai

pengurusan risiko bencana / / / Pejabat Daerah APM

Bomba

Polis

Pejabat Pendidikan

daerah

UPB-SUK Universiti/IPT

UPB-SUK

JADUAL 2: CADANGAN STRATEGI DAN LANGKAH TINDAKBALAS (FASA SEMASA)

aaLANGKAH / PROGRAM

SASARAN JANGKA MASA

PERLAKSANAAN AGENSI PENERAJU AGENSI

SOKONGAN

AGENSI

PEMANTAUKOMUNITI AGENSI FASA 1 FASA 2 FASA 3

Strategi 2.1 – Meningkatkan kerjasama antara agensi dan antara

agensi-komuniti bagi mengenal pasti status mangsa serta fasiliti

dan harta benda yang terjejas/rosak/musnah semasa bencana

Langkah 1: Menambahbaik sistem pengkalan data dan portal

maklumat mangsa bencana dan laporan kerosakan/kemusnahan

fasiliti dan harta benda

/ / Pejabat Daerah JKM

UPB-SUK

Pejabat Daerah

Langkah 2: Mengenalpasti dan mengadakan laluan alternatif pada

kadar yang segera bagi memudahkan pergerakan mangsa dan

penduduk di kawasan berhampiran

/ / JKR daerah Pejabat Daerah JKR daerah

Langkah 3: Mengenalpasti punca kerosakan/gangguan dan

menyegerakan pemulihan bekalan elektrik, air dan

telekomunikasi bagi kebanyakan penduduk yang terjejas

/ / JKR daerah Pejabat Daerah

Syarikat Penyedia

Kemudahan

JKR daerah

Langkah 4: Meningkatkan tahap keselesaan dan kebersihan

(tandas dan makanan) di tempat pemindahan mangsa bencana/ / Pejabat Daerah UPB-SUK Pejabat

Kesihatan daerah

JKM

Pejabat Daerah

Langkah 5: Mengenalpasti mangsa bencana yang menetap jauh

dari lokasi pemindahan yang ditetapkan oleh pihak berkuasa/ / / Pejabat Daerah APM

Bomba

Polis

JKKK

APM

Langkah 6: Mempertingkatkan aktiviti pemantauan dan rondaan

ke kawasan kediaman yang telah dikeluarkan arahan

berpindah/dikosongkan

/ / Pejabat Daerah UPB-SUK Polis

JADUAL 3: CADANGAN STRATEGI DAN LANGKAH PEMULIHAN (FASA SELEPAS)

aaLANGKAH / PROGRAM

SASARAN JANGKA MASA

PERLAKSANAAN AGENSI PENERAJU AGENSI SOKONGAN AGENSI PEMANTAU

KOMUNITI AGENSI FASA 1 FASA 2 FASA 3

Strategi 3.1 – Menggalakkan pembuatan keputusan yang berkesan bagi

mengurus proses pemulihan

Langkah 1: Pihak berkuasa perlu menyatakan ketetapan dan keputusan

yang diambil bagi membantu komuniti dan peniaga/penjaja tempatan

yang terjejas oleh bencana

/ / Pejabat Daerah JKM

MARA

Pejabat Daerah

Langkah 2: Mengenalpasti lokasi dan tapak baharu yang bersesuaian

bagi menempatkan semula para peniaga/penjaja tempatan yang terjejas

oleh bencana

/ / Pejabat Daerah MARA Pejabat Daerah

Langkah 3: Mewujudkan dana khas bantuan pemulihan perniagaan

kepada peniaga/penjaja tempatan yang layak dan terjejas oleh bencana/ / TEKUN MARA

JKM

Lembaga Zakat

TEKUN

Langkah 4: Mewujudkan pelan tindakan pemulihan komuniti dan

perniagaan yang terjejas oleh bencana/ / Pejabat Daerah MARA

TEKUN

UPB-SUK

Universiti/IPT

Pejabat Daerah

Strategi 3.2 – Memperbanyakkan inisiatif lokal di dalam usaha

pemuliharan kawasan dan komuniti selepas bencana

Langkah 1: Mewujudkan tabung amanah pemulihan bencana bagi

membantu kumpulan B40 dalam kalangan ahli komuniti/ / / UPB-SUK JKM

Lembaga Zakat

JKM

Langkah 2: Mewujudkan pasukan sukarelawan pemantau di peringkat

komuniti/ / / APM Pejabat Daerah

JKR daerah

RELA

APM

Langkah 3: Mewujudkan jaringan komunikasi antara komuniti/taman

perumahan dalam menangani isu/menyelaras program berkaitan

bencana

/ / JKKK JKKK

Prospek Pelan Tindakan Cadangan wakil komuniti dan pihak pengkaji perlu dikembalikan

kepada komuniti dan agensi (SDMU, Majlis Daerah, JKR, JPS,

etc.) bagi pemurnian (mengadakan sesi bengkel khusus etc.).

Proses pemurnian agensi dan komuniti yang lebih mengetahui

kapasiti dan kemampuan masing-masing untuk melaksanakan

(man power, peruntukan, asset) dan tempoh masa perlaksanaan.

PIC yang dikenalpasti perlu memantau kemajuan pelan tindakan

dan melaporkan pencapaian dan/atau isu/cabaran/halangan yang

wujud bagi perlaksanaan.

Terima Kasih

khairulhkamarudin.wordpress.com

Contact me at

Research

Teaching

Consultation

Supervision

88%Visibility

Dr. Khairul Hisyam KamarudinEmail: khisyam.kl@utm.my

For more information, kindly visit my website at:

khairulhkamarudin.wordpress.com

Materials for this lecture note maycome from various sources includingpresentation by Prof Asan Ali, researchby Prof Ibrahim and myself. Kindlyacknowledge their contributions inciting this note in the future.