PENENTUAN KEI'EKATAN KADMIUM (Cd) DAN KUPRUM (ClI) DALAM

PADI (OI)I=a saliva) MENGGUNAKAN SI'EKTROMETRI SERAPAN ATOM

(AAS)

WAN MOHD RIDWAN BIN W MOHD YUSOFF

P£RPUSTAKAAH UNIVERSITI MAlAYSIA SABAH

DISERTASI YANG DIKEMUKAKAN UNTUK MEMENUIII

SEBA IIAG IAN DARIPADA SYARAT MEMPEROLEI-I I IJAZA I-I SARJANA

MUDA SAINS DENGAN KEPUJ IAN DALAM FIZIK DENGA N ELEKTRONIK

PROGRAM FIZ IK DENGAN ELEKTRON IK

SEKOLA H SA INS DAN TEKNOLOG I

UN IVERS ITI MALAYSIA SAI3AI-I

APR IL 2007

UMS

, ,

---- --.------------

I )'l_fT)'JL: /£IV£r1tWrr{ Kepe./<-//:'[ffl /L!11J/fI/UI17 (Cd ) pM'! /</(ff- lJfI7{4)

DJtUtm PM! (OQlUl gqf,v~ ) rn£f{4t.v"'~N ~f~;~mEf£1 '£~IMI ~t11 PI''''''''' r:.£Piifl""" I (If-/tS'

Ij ..... h:.!ftfl-Jftt.lfi fY/\fPfl ~iHf{5,J...L f/-z./t=. PEfoJ(,rrfo/ £L-~/<.T#I'!I'0...- ~

Si!S1 PENGAJlAN: ')-{)OG/;;.dtJ=t

Say. II!Ift./ f110ttrJ - ~o.vfrtol Y,/N w-""Oll-P- 'i'lSd Ff-(HURUF BESAR)

mCtlgaku mcmbenarktn t.::sis (LPSISujanalDoldoc F:dsaf~h)" ini-disimpao <Ii PerpUmlo:aap UOl¥etSiti M~laysiil S.lbah dengan syan(-s.~kcgQnaan 5q]etti berikuc

t T e$Ls autah balan.i.lik Univeniti Malaysia Sabah. 2. ~erpwmku.ll Univeniti Malaysia Sm.b. dibeu.ubn membtw I.linan WlNk tujuan pc::agtjim mb.aja-3. PapulItah&Q dibcnuha membuat u linan tesis ini Kblgai bahan pertukann antan instiNSi pcoCljil.ll

tinggi. PERPUSTAKUM 4- · ·Sila landabn ( I ) UNIVERS\T1 MAlAYSIA H8AH

(Menglll\dun&i maklumat yaag benbzjah keseWnau.n .:au I I SUl.IT kepen~gan Malaysia scpcrti yang ennaktub di d.alam AKTA:"RA8SLA RASMll972)

G TERHAD

TIDAK TERHAD

(TANDATANGAN PENUUS)

(Mcogandungi maKlum.at TERHAD yarle; tdah di~tuhn o(ch orglnisasilbad.an di RUea peayclidikan dijdankan)

OiAhkan oI:h

{TAJ\o"O

Pr-of- !YIIHJ'/ 0/1-- Ftru1-i1//f 1/1-'f33IJO S'PI!-I ~8IWMrlI5tUlrY~Cf!­

Nama Penyclil

T.~kh '30 N!.f !~01 • '30 loU lJ.-Po1-, Tarilch:

CATA.TAN: * Pocoog Ylllgtldd;:bcrI;cnun.. •• lika leIi, ini SUUT a«au TERRAD, sit& lampirbn.:!UraI datiptda piksk bcricuas.'Otpl1iwl

• ~cnun denpn mcmy**an ckBli ICbab dMi (Cf(lfIOh ICJis ini perl\! dikclMbn ICba@-.iSUUT dlll1l!RHAD.

@TesildimakNdbosebepi!aisIM,1 Ijll7.M1 Do k.tor F,Iu!&h dan S8Ijana sccara patyclidilwt, i!31,1

dl~ b&gi pc:nC'jian JCQnIl:erj l kunus dan pcnydidilc.an. ntau Uporu Projck Satjanl Muda (LPSM).

~ f!7,.tz. -

UMS MALA' I .... )AB'

\I

PENGAKUAN

Saya akui karya ini adalah hasil kcrja saya scnd iri kecuali nuk ilan dan ringkasan yang

setiap satunya tclah dijc laskan sumbemya.

24 APRIL 2007

PERPUSTAKAAN UNIVUSITI MAlAYSIA SARAH

WAN MOHO RIOWAN BIN W MOHD YUSOFF

HS 2003 - 3396

UMS

DIPERAKUKAN oLlm

I. PENYELIA

(P.-of. Madya Dr. fauziah Haji Abdu l Aziz)

2. PEM ERIKSA I P£RPUS1AKAAH UNIVERIITI MAlAISl1 SA8~H

(Prof. Mady. Dr. Jedol Dayou)

3. PEM ERI KSA 2

(Pn. Teh Mcc Tcng)

4. DEKAN

(Supt/KS. Prof. Madya Dr. Shariff A.K. Omang)

111

Tandatangan

UMS

IV

PENGHARGAAN

-Dengan Nama Allah Yang Maha Pcmurah Lagi Maha Pengasih-

Sctinggi pcnghargaan dibcrikan kepada yang dihormati Prof Madya Dr. Fauziah J-Ij.

Abd. Aziz, penyelia saya, yang dcngan penuh kcsabaran telah banyak mcmbimbing

dan menyokong saya dalam mcnyiapkan projck ini .

Jusa baik eik Kamsia Budin dan Pn. Afishah Alias dalam mcmbantu sehingga siapnya

tcsis ini akan saya kenang buat sc lamanya.

Ribuan terima kasih alas sumbangan berdedikasi olch para pcmbantu makmal di

Sckolah Sains dan Tcknoiogi, UMS, iait u, Cik Norazimu NOfhin, Kimia Organik. En.

Neldin Jeoffery, Pascasiswazah Sa ins Sekitaran, dan En. Mahel Recyhcidy Abd

Rashid , Killlia Analisis, scrta rakan sejawatannya. Tcrima kasih juga kcpada scmua

staf Perpustakaan UMS scl iaan Pn. Dayang Rukiuh Ag. Amit yang tclah banyak

mClllbantu penulisan saya. Kcrjasama daripada semua star Sekolah Sains dan

Tcknologi tcrutamanya Pn Mariana lidak akan dilupakan.

Segala bantuan dari scmua sahabat saya tcrutamanya Sdr Mohamad Izha Yuson: Sdr

Muhamad Afif Ahmad Fadzi l. sdri Nurul Huela Abel Rani dan pihak pcngurusan

C'abaya Digital Solution Sdn. Bhe!. akan dikcnang seulllur hidup.

Akhir sckali, scmoga segala sumbangan sccara langslll1g dan tidak langsung dar;

semuu yang mengcnali diri saya ukan dibalas dan diberkuti olch Allah S.W.T.

Tesis ini khas untuk ibu sayn. Rosmiati Muchtar dan nyah saya. v o"hd1US(IAJ\V 11 S Abdullah yang tclah Il1cndidik saya mcngcnai erti kchidllpan, dlln a':tf~ ' ~hl~ I V I

IMJo r I"SAW

v

ABSTRAK

Nilai kepekatan logam berat kadmium dan kuprum dalam 3 sampel Kg. Kodundungan

dan 3 sampel Kg. Bukitas yang telab berjaya diperoleh dengan spektrometer serapan

atom dalam unit mgr l , telah dikira untuk rnendapatkan nilainya dalam unit h.p.j.

Didapali nilai kepekatan logam kadmium di Kg. Kodundungan dan Kg. Bukitas

masing-masing adalah (1.3 ± 0.3) b.p.j. dan (0.7 ± 0.1) b.pj. manakala bagi kuprum

kepek. tan masing-masing adalah, (29.0 ± 0.5) b.pj. dan (49.3 ± 0.5) b.p.j. , telah

melebihi nilai had maksimum yang dibenarkan. Walaubagaimanapun, niJai sisihan

piawai sampel kepekatan kadmium di Kg. Kodundungan (0.882 ± 0.004) b.p.j ., dan

Kg. Bukitas (1.0 ± 0.2) b.p.j, serta nilai sis ihan piawai sampel kepekatan kuprum di

Kg. Kodundungan (16.68 ± 0.07) b.pj. dan Kg. Bukitas (23.7 ± 0.1) b.pj., yang besar

menyebabkan kajian lanjut diperlukan untuk mcngesahkan kepekatan logam beral

dalam tanaman padi di daerah Penampang, Sabah, iailu dengan cara meningkatkan

saiz sampeJ kajian.

UMS

v,

ABSTRACT

Cadmium and copper heavy metals concentration values in 3 samples of Kg.

Kodundungan and 3 samples of Kg. Bukitas which successfully obtained by the flame

atomic absorption spectrometre, in mgr1 unit , were calculated to determine the ppm

unit value. Cadmium met'al concentrations value in each sample of Kg. Kodundungan

and Kg. Bukitas are, (1.3 ± 0.3) ppm and (0.7 ± 0.1) ppm while for copper

concentrations for each village are, (29.0 ± O.S) ppm and (49.3 ± 0.5) ppm, which

exceeded the maximum permitted level. However. the sample standard deviation

values of cadmium concentration for Kg. Kodundungan (0.882 ± 0.004) ppm and for

Kg. Bukitas (1.0 ± 0.2) ppm, while the sample standard deviation values of copper

concentration for Kg. Kodundungan (16.68 ± 0.07) and for Kg. Bnkitas (23.7 ± 0.1)

ppm, are large leading to the need of further study to ensure the heavy metals

concentration in paddy crop plant in Penampang, Kota Kinabalu, Sabah, by increasing

the sample size used in study.

UMS MA ~ IASAIW

PENGAKUAN

PENGESAHAN

PENGHARGAAN

ABSTRAK

ABSTRACT

SENARAlKANDUNGAN

SENARAI JADUAL

SE IARAI RAJAH

SENARAI FOTO

SENARAI SIMBOL

BAB 1 PENDA H ULUAN

I. I PENGENALAN

1.2 MATLAMAT KAJ IA

1.2. 1 Tujuan

1.2.2 Objektir

1.2.3 Skop Projek

1.2 LOKASI KAJIAN

KANDUNGAN

BAB 2 ULASAN PERPUSTAKAAN

2. I PENGENALAN

2.2 PENCEMARAN LOGAM BERAT DI SAWAH PADI

VII

Muka Sural

II

III

IV

V

VI

VII

IX

X

XI

XII

4

4

4

5

5

6

6

8

2.2. 1 Logum Berat 8

2.3

2.4

2.5

2.2.2 Kajian Kepckatan Logam Berat di Sawah Padi dan Kesannya 10

2.2.3 Kajian Pcnccmaran Logam Bcral di Daerah Pcnampang, Sabah 17

KAEDA H KAJ IAN TERDA HULU

TEKNIK SPEKTROMETRI SERAPAN ATOM

2.4.1 Prinsip Kerja Spektrolllcter Serapan Atom

ANA LI SA RALAT DAN STATI STIK

18

20

20

28

UMS UNIVl III MALAY: I" SABAt

VIII

BAB3 METODOLOGI DAN BAHAN 31

3.1 PENGENALAN 31

3.1.1 Lokas i Pengulipan Sampcl 32

3.1.2 Lokasi Analisis Sampel 33

3.2 PENYEDIAAN BAHAN DAN PERALATAN EKSPERIMEN 34

3.2.1 Perscdiaan Pcngumpulan Sampel 35

3.2.2 Persediaan Penghadaman Sampcl 35

3.2.3 Perscdiaan Larulan Piawai 39

3.3 METODOLOGI 41

3.3. 1 Pengumpulan Sampcl 41

3.3.2 Proses Pcngeringan dan Pengismoan Sampel 42

3.3.3 Proses Penghadaman Sampel 42

3.3.4 Proses Pcnyediaan Larutan Piawai 44

3.3.5 Ujian Speklrometri Scrapan Atom 46

BAB4 KEPUTUSAN DAN !'IlRBINCANGAN 49

4.1 HASIL PENGHADAMAN SAM PEL 49

4.2 HASIL PENYEDIAAN LARUTA:-J !'I AWA I 51

4.3 GRAF KALiBRASI OLEI·I SPEKTROMETER SERAPAN ATOM 54

4.4 DATA KEPEKATAN LOGAM BERAT 56

4.5 PERBINCANGAN BASIL 59

BABS KESIMPULAN 63

RUJUKAN 65

LAMPIRAN A 72

UMS

SENARAI JADUAL

No. Tajuk Jadual

4.1 Nilai baeaan kepekatan kadmium dalam unit mgr l tclah didapati

dan nilai kepekatan kadmium dalam unit b.p.j. telah dikira.

4 .2 Ni lai bacaan kepekatan kuprum dalam unit mgrl lclah didapati

dan nilai kepekatan kuprul11 dalam unit h.p.j. tclah dikira.

4.3 Perbandingan Ililai min bacaan kepekatan kadmium dan kuprum

di Kg. Kodulldungan dan Kg. Bukilas dalam unit b.p.j. dcngan

nilai had maksimum kepekatan yang dibenarkan.

IX

Muka Sural

56

57

59

UMS MA r I"SAW

SENARAI RAJAti

No Tajuk Rajah Muka Surat

1.1 Peta menunjukkun kcdudukan dacrah Pcnumpang, KOla Kinabalu

di dalam ncgcri Sabah, Malaysia (Pemctaall Ncgara, 1984).

2. 1

2.2

Dun \ogam berat daripada JaduaJ Berkal a Unsur

Proses penebulaan s3mpcllarulan

2.3 Skcmatik bahagian ya ng melakukan proses pcngeluaran atom bcbas

daripada satnpcl

2.4 Konsep pengujaan atom bebas melalui pcnycrapan Icnaga sinaran

foten yang 5ama c iri panjang gelombangnya dcngan atom tcrsebut

scbelum diujakan kc kcadaan teruja

2.5 Proses pcngukuran nilai kcscrapan sinarall o leh alom unsur yang dikaji

2.6 Skematik bahagian yang mclakukan proses pcngukuran

pcnycrapan sinarano lch atom bebas sebelulll in tcruja

2.7 Lengkung kaljbrasi keserapan sinaran oleh unsur berbanding

kepekatannya

3. 1 Peta mcnunjukkan kedudukall d aerah Pcnampang, Ko la Kinabalu

di dalam negeri Sabah, Malaysia (Pemctaan Ncgara, 1984).

4.1 Garis lurus di dalam grafkalibrasi berja ya dihas ilkan oleh mcs in

spcktro1l1cter scrapall <ltom bagi Ul1sur kadmiu111.

4.2 Garis lurus di dal am grafkalibras i bcrjaya dihas ilkan o lch mcsin

spcktromctcr scrapan atom bagi unsur kuprum.

4.3 Perbandingan nilai min kcpckatan kadmiul11 bagi pokok-JlOkok padi

ya ng bcrusia 2 bu lan di Kg. Kodundungan dan JlOkok-po kok padi yang

berus ia 4 bulan eli Kg. Bukitas .

4.3 Pcrbandingan nilai min kcpekatan kadmium bagi po kok-pokok padi

yang bcrusia 2 bulan eli Kg. Kodundungan dan pokok-JlOkok padi yang

berusia 4 bulan di Kg. Bukilas.

5

10

21

22

23

24

26

27

32

54

55

57

58

UMS 'MA IASAW

XI

SENARAI FOTO

No Tajuk Fota Muko Sural

3.1 Spcktrometcr Serapan Atom jcnis Nyala s iri Perkin Elmer 41 00

yang tclah digunakan untuk mClllbentuk grafka lib rasi kcpckatan

logam beral dan pcncntuan logum berat di dalum larutan sampel

3.2 Mesill pcngisar yang digunakan untuk mengisar potongan-polongan

sumpel pokok padi ya ng telall dikcringkan

34

36

3.3 Pcnimbang elektronik yang digunakan untuk mcnimbang scrbuk sampeJ 37

3.4 Cawan PUlih Parr Bomb yang digunakan untuk I11cngisi asid pckat

dan serbuk sampcl

3.5 Parr Bomb yang telah dimusukkan cawan putih berisi larutan asid nitrik

pekat bercampur serbuk sampel yang digunakan. Parr Bomb ini telah

dikunci ketal

3.6 Oven pengering yang teluh digunakan unl uk mengeringkan sampcl

dan mclakukan proses penghadaman menggunakan Parr Bomb

4.1 Larutan penghadaman sampcl daripada Kg. Kodundungan iaitu,

37

38

38

SKOOl, SK002, dan SK003 untuk lUjuan anal isis kadmium dan kuprum 50

.... 2 Larutan penghadamun sampcJ daripada Kg. Bukitas iaitu, SKOOI, SK002,

dan SK003 untuk tujuull ana lis is kadmiu111 dan kupru1TI

4.3 Larut<m piawai kadmium dcngan kepekatan 0.1 h.p.j., 0.5 b.p.j., 1.0 b.p.j.,

dan 2.0 b.p.j. , tclah berjaya dihasilkan daripada kcpckatan 1000 b.p.j dan

{e\uh dilabelkan masing-masing mengikut lurulun scbagai Cd 0.1 b.p.j ..

Cd 0.5 b.p.j .. Cd 1.0 b.p.j., Cd 2.0 b.p.j ..

4.4 Larulan piawai kuprum dengan kepckatan 0.1 b.p.j., 0.5 b.p.j., 1.0 b.p.j. ,

dan 2.0 b.p.j., tcluh bcrjaya dihasilkcm daripada kcpckatan 1000 b.p.j dan

tclah dilabe lkan masing-masing mcngikut lurutan scbagai Cu 0.1 b.p.j.,

eu 0.5 b.p.j ., Cu 1.0 b.p.j. , Cu 2.0 b.p.j ..

51

52

53

UMS

SENARAI SIMBOL

b.p.j . bahagian per jula

ppm pm1 per million

g gram

L liter

mgr l miiigram per liter

Pbhu kctumpatan bahan dalam larutan

°C darjah Celcius

XI nilai bacaan pengukuran

x purala alau nilai min bacaan pengukuran sampel

s sisihull piawai bacaan pengukuran sampcl

n saiz sampeJ

11 purata aluu nilai min populasi

Cf sisihan piawai populasi

Il. kctidakpastian

ds min diameter Sauter bagi titisan aerosol

v pcrbezaan haJaju anlara aliran gas dengan aliran cccair

y lcgangan pcrmukaan

p kClumpalan cccair

11 kelikatan cecair

Q/ kadar aliran isipadu cecair

Qg kadar aliran isipadu gas

E tenaga pcngujaan atom

It pemalar Planck

c kelajuan cahaya dalam ruang vakum

I. panjang gclombang eleklromagnetik

lu kcamalan awal

kC<l mutan sinaran akhir

A nilai kcserapan

XII

UMS

BAR 1

I'ENDAHULUAN

1. 1 PENGENALAN

Dusar kerajaan Icrhudnp bidang pcrtanian ki ni tclah bcrubah dcngan pcnckanan lebih

kcpada pembangunan pertanian berskala besar dan bcrorientasikan ekspon. Seklor

pertanian telah mengembang seb:myak 3 peratus sClahun bcrband ing 2 peralUs sctahun

sepcrti yang disasarkan dalum Rancangan Malaysia Ke lapan (Malays ia, 2006).

Komitmen kerajaan dalam memajukan sektor ini d ibuktikan melalui penctapan

sasaran kadar pertumbuhan to hunan purata kcpada 5 peratus dalum Rancangan

Malaysia Kcscmbi lan (Malaysia, 2006). Justeru, kajian saintifik yang bolch

mcmbcrikan nilai tambah kepada scktor ini ada lah diperlukan bagi membantu usaha

kcrajaan dalam mcmujuka ll negara.

Tanamun padi (O))~(l sativa) yang mcrupakan tanaman makanan ruji rakym

Malaysia dan pcnduduk Asia dipilih da lam kajian ini kcrana penekanan kcrajaan yang

tdab menctapkan sasaran pCI1umbuhan yang tinggi bagi tanaman ini kepada kadar 9

pcratus sctahun dalum Rancangan Malaysia Kcscmbilan berbanding kadar

2

(Malaysia, 2006). Kepentingannya juga Icrserlah apabila Ncgcri Sa bah telah

mensasarkan untuk Illcncapai 60 pcratus tahap sara diri dalam pcngeluaran padi

mcnjcl:mg akhir Rancangan Malaysia Kesembilan (Ahmadshah Abdullah, 2005). Bagi

mcnjumin kualiti, keselamatan pcmakanan dan khasiat dalam kO l11odili maknnan ini

(Malays ia, 1998), kajian sainlifik mengenai penccmuran logum bera! dalam padi dan

kacdah pcngawalannya ada lah peflu dilakukan seiring dcngan pcmbangunan pesal

scktor ini.

Kcbclakangan ini lcrdapat beberapa kajian saintilik tclah Illcngcsahkan kesaJl

pcncemarun legum berat daripada pclbaga i sumber kcpada tallah perlanian

tcrutamanya sawall padi di beberapa buah negara Asia sepcrti India. Indonesia, China,

Korea. dan Jcpun. Pcrkaitan pos itifdi anlara kadar kepekatan loga m berat dalamlnnnh

penanian terschUI dengan kadar kepckalan logam bera! di dalam tanaman tc lah

dibuktikan melalui bebcrapa jcnis kaedah dan instrumcntasi kajian. Kcsan

pcngambilan lana man yang tcrcemar dengan logam bera! scpcrli kadmium dan

kuprum sebagai buhan makanan utama lerhadap kcsihatan manusiu Iclah turut dikaji di

negum berkcnaan. HasH kajian lersebut mcnunjukkan lerdapatnya peningkatan risiko

mcnciapal pcnyakil sepcrti kanscr apabi la makanan yang dicemari dCllgall logum bera!

terschul diambil sccara bCl1erusan.

Pada luhun 1987, telah dibuktikan bahaw.\ air sungai yang tercemar dellgan

logum beral daripada kawasan pcrlombongull Mumut telah mcmbcri kesan ncgalif

kcpad3 pCl1umbuhan padi eli sck it!lrnya eli Lohan. Ranau , Sabah (Nor Rashidah Jo hurL

1987). Kcpckalan kuprum, kadmium clem plumbum di dalam air S--,=lIlgai Moyog <Ii

d,crah Penampang, Sabah pula didapati mclcbihi paras kCPCk", n-;;"P1t111iUM S M~ 45-4 W

3

bera! dalam air sunga i ya ng tidak tercemar (Wei, 2001). Maka, ada lah dijangkaka n

bahawa tanaman sawah padi cti daerah Pcn3mpang, yang disaliri dengan air ya ng

bcrpunca daripada Sungai Moyog ini tclah menyerap scjumlah nilai kepekatun 10ga01-

logam bera! tersebut.

Kajian ini adalah bcrtujuan untuk mencntukan kepekatan logam bcrat cti dalam

padi (01)1=0 salim) yang akan disampe\ daripada kawasan sawah padi di daerah

Pcnampang. Kola Kinabalu, Sabah, mclalui tcknik spcktromclri serapan alOI11 scbelum

dibandingkan dengan nilai paras kepekatan maksimull1 yang dibenarkan.

Spektro l11clri scrapan atom telah digu nakan sccara meluas dalam penentuan

un~ur logam berat di dalam snmpel yang mcrupakan tujuan utama pemantauan

analitikal alam sekitar. Sifat instrumentasi fizik ini yang membenarkan analisis

pclbagai unsur terutamanya 1I11SUr beral dijalankan menyebabbn ianya dipilih. Kajian

ini akan melibatkan penggunaan teknik spekt rometcr scrapan atomjenis nyala, Perkin

Elmer 4100.

Kajian ini penting bagi mencadangkan satu kacdah penyelidikan Icntang tahap

penccmaran di dalam alam sekitar dengan menggunakan k<ledah fiz ik spcktromctri

serapan atom.

UMS NI'JI 'IT! MALI r IA SABAt

4

1.2 MATLAMAT KAJIAN

Kajian bermatlamat untuk mencnlukan kepckatan kandungan logum beral dalam

tanaman makanan fuji eli dalam ncgara in i iaitu padi mclalui kaedah inslrumentasi

fizik spcktromctri serapan atom.

1.2.1 Tujuan

Tuju3n kajian adalah untuk mcmbuat pencntuan dan anal isa lerhadap kepekatan

kandungan logam berm terpilih iailu kadmium dan kuprum yang terkandung eli dalam

pokok padi eli Kola Kinabaiu, Sabah menggunakan spektromcter serapan atom.

1.2.2 Objcktif

Mencntukan kepekatan logam berm dalam s<lmpei pokok padi daTi Pcnampang. Kola

Kinabalu. Sabah, yung tclah dihadamkan dcngan mcnggunakan kaedah spektrometri

serapan atomjcnis nyaJa ..

1.2.3 Skop Kaji:m

Skop kajian adalah pCllcntuan paras kepekatan kandungan logam berat kadmium dan

kupnllll di dalam pokok padi (Dly:a sativa) yang disampcl dari sawah padi eli dua

perkampungan utama yang disa liri oleh air sllngai yang bcrsumbcr daripada Sungai

Moyog, dcngun rncnggunakan spcktromeler scmpan atom si ri Perkin Elmer 1400.

UMS ~ MAlA 14: 'lA'

5

1.3 LOKAS I KAJ IAN

Lokasi sawah padi yang dipilih adalah di kawasan yang disaliri dcngan alT sungal

yang disyaki diccmari o lch Sungai Moyog eli dacrah Penampang, Kota Kinabalu.

Sabah. Rajah 1.1 menunjukkan kedudukan daerah Penampang di dalam Kota

Kinabalu. Sabah. Sungai Petagas adalah mcrupakan cabang daripada Sungai PUlatan

yang juga mempunyai cabang utama danpada Sungai Moyog. Dun kampung yang

dipilih adalah Kg. Kodundungan dan Kg. Bukilas.

m

1

Peta Sahagian Pantal Barat Sabah

Peta Negeri Sabah, Ma laysia

,io'.J..; ',' -~ I: ;~.\ < .~ ..... \~ • +.~,~,.~. . , , " -

;' ';'~'. "j~f' ....... I '" j ,-. • .•• 1. ~-; ,.,~ I l/I.. .. ,- '. -)"...::..... . """.'

~ .. ..,..;;-~. "i!~~'. ~-:-: . .. .::.. I' . ";.~ , '.. ..;..-. .... '(-:'(~::; .:.:,' Co.: ,,'!.::::; . "f \ •• ,'=- . ,,"' • ;", .:r~ -.:, ";';'",,:~~ ... ;.i ., • • • • • I , •.•• . ~; . . -...... ;;,~. '''_.' - ...

Peta Daerah Penampang mellputl Kg. Kodundungan dan Kg. Bukltas

R:ljah 1. 1 Pcta mcnunjukkan kedudukan daerah Penampang, Kota Kinabalu di dalam

negeri Sabah, Malaysia (Pemelaan Ncgara, 1984).

: .. '" • v

"'. ~ -C v ~~ ... ~ --~-""," ::;: ~ ­... ,-

'" ->

"

UMS

BAB2

ULASAN KEPUSTAKAAN

2. 1 PENGENALAN

Tanaman padi spcsis O'y:a salil'tl merupakan salU sumber makanan ulama bagi

separuh penduduk duniu (McGraw-Hili Encyclopedia of Science and Technology,

2005; Britannica Cont:i~c EIlI.':Yl.:lupctlia, 2006) dcngan 90 pcratus daripadanya

ditanam dan dimakan eli ncgara Asia (Austral ian Government, 2005). Pada tahun

2005, lahap sara diri beras Malaysia adalah 72 pcratus dan akan ditingkatkan kepada

90 peratus mcnjclang tahun 2010 dcngan penggunaan tanah yang akan dioplimumkan

melalui program penyatuan dan pcmulihan lanah (Malaysia, 2006).

Melalui progrmn penyatuan dan pemulihan tallah, para pesi.\wah padi

digalakkan untuk mcnggunakan baku padi yang lebih bcrkualiti bagi meningkatkan

produktiviti. Produktivit i dan pcngeluaran padi yang dipertingkat ada lah pcnting

sebagai persediaan pengcluar tempatan mcningkatkan daya saing merck a sebelum

pcrlaksanaan Kawasan Pcrdagangan Bcbas ASEAN (AFT A) (Malaysia, 2006).

UMS

7

Keluasan lanaman ini di Sabah pada tahun 2004 adalah 40 822 hektar

menyamai 3.1 pcmtu5 daripada 1.31 jUln hektar tallah pCl1anian di scluruh negeri,

mcnyumbang kcpada 42 peratus lahap sara diTi (Jabatan Pertanian Sabah, 2005) yang

akan dipert ingkatkan kcpada 60 pcratus mcnjeiang 20 I 0 (Ahmadshah Abdullah.

2005). Bahagian Paolai Baral Sabah pula merupakan pcngeluar tcrbcsar padi dcngan

kc\uasan pcnannman pada tahun 2003 adalah 15 120 hektar (Sabah, 2004). Dacrah

kajian iailu Penampang mcmpunyai sawah padi se ilins 601 hcktar, kedua terkecil

sc lepns Kota Kinabnlu (95 hcktar) (Sabah, 2004).

Had kcluasan tallah pertanian yang scsuai (Sabah, 2005) bolch mempcngaruhi

usaha kerajaan dalam meningkatkan peratusan produktivili tanaman pudi dun

mellingkatkan tahap sara diri kc paras yang disasarkan (Malaysia, 2006). Justcru,

kandungan logam bera! di dalam taoah yang dijadikan sawall padi tcnnasuk tanaman

tcrscbut pcrlu dikaji dan dikawal sccara saintifik kcrana bahan ini bolch mcnjejaskan

produkliviti tanal1lan (Nor Rashidah Johan, 1987 ; Herawati et al., 2000; Zhou et al ..

2003; Xia el al.. 2004; Lokeshwari dan Chandrappa, 2006) dan mcngancam

kcsclamatan sumbcr makanan ruji ini sepcI1i mana yang diluporkan di ncgara lain

(Shibutani el 01 .. 2000; I-Icrawati et al .. 2000; Moon e l al .. 2003; Xia el al .. 2004;

Cheng el al.. 2004; Watanabe el al .. 2004; Ogawa el til .. 2004; Lokeshwari dan

Chandrappn, 2006).

Penggunaan inslrumcntas i kajian bencknologi tinggi scpcI1i spck trol11ctcr

scrapan atom yang balch mcnghasilkan data dengan cepat. tepat, dan mudah balch

mcmballlll mcmantau dan lllcrawal lanah yang diccmari dcngalL logam bera!

scterusnyn Illcnalllbah kcluasan tanah scsuai perlanian padi. Oloh (u tJ~ ,1:JM S JNI ITIM4LAY~'A.:·"IA'

8

bcrobjeklif sedcmikian bolch membantu kerajaan I11cncapm snsnran ya ng tclah

ditctapkan (Malaysia. 2006) dcngan kos yang kompelilif

2.2 I'ENCEMARAN LOGAM BERAT DI SAWAH PADI

2.2. t Logam Bemt

Silberberg (2003) menyatakan merkuri, kadmium dan plumbum dikcnali sebagai

logam bera! manakala The American HcritagC® Dictionary of the Eng lish Language

(2004) mcnakrifkan logam bcrat scbagai logam yang mempunyai graviti tl:ntu yang

melchihi 5.0 terutamanya yang beracun sepcrt i plumbum dan merkuri. Wikipedia

(2005) pula 111cndefinisikan logam bera! sebagai kumpuian unsur ya ng mempunyai

gravili tentu melebihi 4.0 dan terlctak eli antam kuprum dengun beral atom seballyak

63.546 dan plumbum dcngan berm atom sebanyak 200.590.

Walaupun logam berat ini bolch d ldapati sccara semula jadi daripada kcrak

bumi, ia biasanya bolch di has ilkan dengan banyak daripada kawasan pcrlombongan

(Nor Rashidah Johari, 1987: Zhou el aI., 2003; Kim el al., 2004; Cheng el (II.. 2004;

Watanabe el al .. 2004; Ogawa el (II.. 2004; Xia et ill .. 2(04), daripada kawasan

pcrinclustrian (Cheng el al. . 2004; Lokeshwari dan Chand rappa, 2006), daripada

kawasan pcmbuangan kU11lbahan bandar metropolitan dan kawasCln pcrumahnn (Zhou

el al .• 2003: Lokeshw"ri dan e hanelrappa, 2006), dan kesan penggun"all liahutJM S ~ 'NI ITIM4LAY.IA.:'/lIA'

9

racun pcrosak tanaman dan baja kumbahan di tanah penanian (Wei, 200 1; Zhau el al.,

2003; Xi. el (I/. . 2004).

a. Kadmium

Kadmium (Cd) yang mempunyai nambor atom 48 mcrupakan sa lah satu daripada

unsur pcralihan (Rajah 2.1 ) dan berada pada kedudukan Kumpulan 2B( 12) dan Kala 5

d i dala m Jadual Berkala (Silberberg. 2003). Unsur ini mcmpunyai grav ili tcnlu 8.65

(The Amer ican Hcritage® Dictionary of the Engli sh Language, 2004) dan biasanya

wujud bersama bijih zink, kuprum, dan plumbum (The American HerilagC®

Dictionary of the English Language, 2004: Wikipedia, 2005). Iallya digunakan secara

meluas dalam pcmbuatan bateri (Wikipedia, 2005).

b. Kuprulll

KupTum (Cu) yang mcmpunya i nombar atom 29 merupakan sa lah satu daripada unsur

peralihun (Rajah 2. 1) dan berada di kedudukan Kumpulan 18( 11) dan Kala 4 di

dalam Jadua\ Berkala (Si lberberg, 2003). Unsur ini mcmpunya i gravili Icnlu 8.96 (The

American I-I cril age® Diclionary of the English Languagc, 2004) dan banyak

digunakan dalam pcndawaian dan campuran bahan untuk aloi (The American

Herilngc.lt. Diclionaryorthc English Language. 2004; Wikipcdin, 2005).

UMS

~

fffil" ':;::1 - - ...::d • • - -' . , ,!. " " " • , " "- • , " • "- • ,. • , " " - " " " "- " " .. ! .'- "- • ! ! •

.;.., " I ~ I.±-I." "-I.' I.-d !!..!! .. .! .......

! , ! ,

I I

I

" , • •

,

•

, I

I

, . ,

-.;. !

29

Cu

.. " , !~

! ,

o ..

" --.!. ::

~ I ! .... L ~ I .! I ~

~ l -" 0 .. ' " ~ I.~ L!!..

:--:.---=;: .~=:::...--===---==.::"====-- -------- .--.--

~ -

Rajah 2. 1 Dua logalll bera. daripada Jadu,l Berkal, Unsur (IUPAC, 2005).

2.2.2 Kaj ian Kcpckatan Logam Berat di Sawah Padi dan Kcsunn ya

a. Pencrongnn Kepckatan Unsur Dalam Unit Sahagian PCI' JU la (b.p.j.)

10

Silberberg (2003) menyatakan kepckatan bahan selalunya d itunjukkan mcla lui nisbah

kuantiti ballaH terlanJt kcpada kuantiti iarulan alau bahan leriarU! kcpada bahan pc!arul

kcrana ianya tidak bergantung kepada kuantiti campuran yang diadakan dan

merupakan satu earn ulltuk mcmbandingkan jumlah kualltiti pelaru! dengan larutan

seeara rclatif (Harvey, 2000). Sehubungan itu, unit bahaginn pcr jut a (b.p.j.) akan

digunakan sebaga i lInit kcpekatan logam dnlmTI knjian ini hagi mCl11udahkan

pcrbandingan nilai dihuat.

UMS 1'-1 - MAlAV~IASABAl

II

Bagi kcpckatan jisim unit b.p.j. , dihitung dcngan nilai kuant iii yang dilaporkan

bagi pelarut dan larutan ditukar dahulu kcpada unit terkcci l jis im iailu gram.

Kemudian kuantiti j isim pelarut akan dibahagi dengan kuantiti jisim larulan scbelum

didarab dengan I 000000.

Kcpekatan (b,p.j.) = Uisim hall an tedarut, g) X

Uis im peiarut , g)

(I X 10' b.p.j .) (2. 1)

Bagi kcpekalan bahan terlarut (b.p.j.) dalam air (p:nr = 1000 g L+l) bolch dikira

melalui:

Kepekatan (b.p.j.) ~ (ketumpatan bahan, g L-t ) X (I X 10' b.p.j.)

(ketumpatan air, 1000 g L'I )

Oleh itu, kepekatan bahan terlarut (b. p.j.) da lam air adalah;

Kcpekatan (b.p.j.) ~ (Pbh,,) (I X JOJ g L-t b.p.j.) (2.2)

UMS 1"-1 - MAlAV~IASABAI

RUJUKAN

Ahmadshah Abdullah. Tuan Yang Terutama Yang DipcI1ua Neger i Sabah T un Datuk

Sen Panglima. 2005. UClIPlllJ Dasar Kerajaall. Penggal Ked ua Pcrsidanga n

Dt;.'wan Undangan Ncgcri Sabah yang Kc-12, 15 April 2005.

Australian Government. 2005. The biology and ecology of rice (Ory.lu saliva L.) in

Australia. OHicc of the Gcne Technology. Department of Health and Ageing.

bertarik h Februari 2005.

Bernama. 2006. KOla Marudu hasil 6.5 tan melrik padi schektar 2010. UtI/.wm

\/afllY-\'ill. 5 April, 27.

Britannica Concise Encyclopedia, 2006. Rice. Encyclopedia Britannica, Inc.,

Answers.com, 12 Oct. 2006. http: //www. answcrs.comilopic/rice

Cheng. W .. Zhang. G .. Yaa , H .. Dominy, p" Wu, W. dan Wo ng, R., 2004. Possibility

of predicting heavy-metal content in r ice grains based on DT PA-Ext ractcd

ICHls In soil. Communications in Soil Science ami Plant Ana6'sis 3S (1 9 da n

20), 2731·2745.

Coakcs. S. J. dan Steed. L. G .. 2003. SPSS: AmlIY!1'is Witholll Anguish: Vel:<;ioll 11.0

fur Windows. John Wiley and Sons Austra lia, Sydney.

Day, R. A .. 1998. I/uw 10 Write (/1/(1 Pflhlish a SCiellt{/ic Paper. Ed. ke-5 . Oryx Press,

Anzona.

Halliday. D .. Resnick. R. dan Walker, 1, 2001. Ffllldamenllll.\· of Physics. Ed. ke-6.

John \\-Iley and Sons. Ncw York.

lIanvah ~luhal11ad. lc)c)4. Nora Rillgkas Tt!kllik XRF. Jabatan Gcologi, Universiti

r...l'hangsaan MalaY!iUl (tidak ditcrbitkan).

66

Haf\e~. D .. :!OOO, ,\1m/ifni Analytical ChemislI)I, McGraw-Hili, Boston.

Hashml, M. I.. >Jitiscwojo. P. dan Tariq , A. A., 2004. Distribution of meta ls in fruits,

\cgclables of Sabah and their public hea lth importance. Proceedings of

Sc!millClr 011 Science {lnd Tet.:/lllology 2004, 10-11 Ogos 2004, KOla Kinaba lu ,

Sabah.265.

l-IerawOIi. ;\ .. Su/uki. S .. Hayashi, K., Rivai, I. F .. dan Koyama. H., 2000. Cadmium,

copper. und zinc levels in rice and so il of Japan. Indo nesia, and C hina by soi l

type. Built";" of £"drOllllleIllU! Contaminatioll alld TOXicology 64, 33-39.

Hollas. J. M .. 2004. Modern Spectroscopy. Ed. kc-4. John Wi ley and Sons,

Chichester.

JUPAC, 2005. IUPAC Periodic Table of fhe £Iemellfs. The Intcmational Un ion of

Pure and Applied Chemistry, 3 Oct 2005.

www. iupac.org/reports/periodietab le/

Jabatan Alam Sekitar. 2005. Interim National Water Qllalify Standards for Malaysia:

ruble 1.Jh. Jabalan Alam Sekitar. www.doe.gov.my

Jabalan Pertaniun Sabah, 2005. SWillS Sekror Penanian. Kcmcnlerian Pertanian dan

Induslri Makana n Sabah.

Juliana \1at Saad. 2003. Kajian /ogaln berca ::ink. plumbllm. lerllm. kadmilll}1.

AmmiulI/. dUll kllprlllll di tla/am tllmblllwil pak/( larm Nephrolenis biserraw.

Disenasi Sarjana Mudn Sains, Uni versiti Malaysia Sabah (tidak dilcrbilkan).

Kim. \1 J. dan Jung. Y .. 100·t Vertical distribution and mobilit y oi"arsenic and heavy

metals 111 and around mine tailings o f an abandoned minc. JOlIl"lla! (~r

Lmi mflllll'lIwf Sciellce {lll(lllc{/{f/i A39 (I), 203-222.

67

Klrkh:lIn. .1006. C3dmium in plants on po lluted soils: Effects of so il factors,

hypcraccul11ulatlon. and amendments. Geoc/erma 137. 19-32.

LIIl. C. Lu. \\T, dan Wu. Y., 2005. Agricult ura l so ils irr igated with acidic mine water:

aCldiclty. hea\ y metals. and crop contamination. Australia" Journal of Soil

11"<"ur<1, 43(7). 8 19-826.

l.ol..t.'Shwari. H dan Chandrappa. O. T .. 2006. Impact of heavy metal contamination o f

Bdlondur Lake on so il and cultivated vegetat ion. Cllrrent Science 91(5), 622-

627.

\labysm. 1998. Dusa,. Pert(miall Neg(lrtl Keliga, 1998-20 I O.

~lalaysia. 2006. RUllctmglltl Malaysia Kesemhilall , 2006-20 10.

I\IcGra\\-HiII Encyclopedia of Science and Technology 2005. Copper. The McGraw-

Hill Companies, Inc., A nswers.com, 07 Scpo 2006.

http:,1 \\ \\ w.uns\\ ers.comltopiclcopper-3

McGrav.'-Hill Encyclopedia of Science and Techno logy, 2005. Rice. The McGraw-

11 11 I Companies, Inc., Answcrs.CO I11, 12 OcL 2006.

hltp: \\Wv. .answers.com/lopic/r ice

McGraw-Hili Encyc1opt:d ia of Science and Techno logy, 2005. Cadmium. The

\1cGraw-Hill Companies, Inc., Answers.coln, 07 Sep. 2006.

http: www.answcrs.co m/top ic/cadmium

\o1cc, r . dan Crundell, M., 2001. Advallced Level Practical Work/or Physif.,·s. !-Iodder

Jnd Stoughton. London.

\11110, ,- dan "uklta. M .. 2005. Detection of high leve ls of bromine in vegetab les

riuoresccncc Spectrometry. '/0111"11,,1 of Ilea l,,, !i<:k:.e ulvl s ~I. ),Ii A.'(lIA.:ae»

68

\ltnn. y,. ::!Ot)(). Dctt!nnll1ation of lin in canned foods by X-Ray Fluorescence

Spt:~tromctl). Journal 0l"ell/,II Science 52 (1),67-72.

\1nhd ..-Crlll Abu Bakar. 1006. Mosti bantu l110dcnkan scktor pcrtanian. Berira

JIlin,,,,. 7 Aprll. .. t

~Ioon. C S .. Pail.. . J M_. Choi. C. S .. Kim, D. H. dan Ikeda, M., 2003. Lead and

cadmium Ic\cls III dnily fods. blood and urine in children and their mothers in

Korea. 11II/fl"llatiOlw/ A rchh'es of Occupational alld £nl'ironmellla/ I lcal'lt 76,

282·288.

1\c\\bold. P .. Carlson. W. l.. dan Thome, B. M., 2003. SWliSfics for Business and

Ec:mwmio Ed. kc-5. Prentice Hall, New Jersey.

'or Rashidah Johari. 1987. KeMUl logam-Iogam berm ke mas pad; l 'arief; MR 7.

Dl.:;cna.. ... 1 aquila Muda Sa ins, Universiti Kcbangsaan Malaysia (tidak

dnerbitkan).

Ogawa. T .. Kobayashi. E., Okubo, Y .. Suwazono, Y. , Kido , T. dan Nogawa, K., 2004.

Relationship alllong preva lence of patients with Itai-i tai disease, prevalence of

ubnormal urinary findings, and cadm ium concentratio ns in rice of ind ividual

hamlcts In the Jillzu River bas in, Toyama prcfecture of Japan. Inrernaliollol

JOllrl/ol of £lIl'1ronme1llu/ Hetl/III Researcll 72 (4), 243-252.

Omiar. U. V .. Mokhanova. E. I., Gomul'skaya, G. V., Karpukova, O. M.,

Smaguno\'a. A. N. dan Pavlinskii, G V., 2004. Deve lopment ora Unified X­

ra) Fluorescence procedure for delennining heavy meta ls in biologica l

m.:ucnals. Juurnal of Alla~\'liL'(t1 Chemisl1y 59 (8). 7 15-72 1.

Pauli AhUulbh. Shams mar Wal~s J asaruddin dan Wan Amizah Wan Mahmud (pljr.),

1993 l\an/£l1I . llIlllisis BemtuulII. Jil. I. Ed. kc-7. Dewan Ilahasa dan Pustaku ,

Kuala lumpur.

UMS

69

Pcml'tJan 'egara. 1984. \/(I/u),5;(1 (Sllhah): Pew KOla Killahllili. Lembar 5/ 11611. Siri

T735. Cctakan kc· .. t Skala 1 :50 000, Pcngarah Pcmclaan Ncgara, Malaysia.

Sah.lil. :'.OO·t E.\limmeti Ilecltlreage (?f Pa(k~)I hy District (II/(/ Division (J-Iecrare).

Ag.ncultura\ Statistics of Sabah (various issues), Depanll1cnt of Agriculture

Sabah.

Sahah. 2005. Profit Kememerjllll Penal/jail dan Indllslr; Makallllll Sabah.

Kcmcnlcrian Pertanian dan Industri Makanan Sabah.

hibulam. \1 . Satoh. S., Sumiyoshi, M. , Katsuki, Y. dan Ando. M., 2000. Assessment

ufrcnailoxicity by ana lys is of regeneration of tubular epithelium in rats given

low-doc cadmIUm chloride o r cadmium-polluted rice for 22 months. Archives

o{Tuxic%gy 74.571-577.

Sllhcrbcrg. ~L ~ .. 2001 r!1/!mistry: rhe MoleclIltlr Naillre ofMalwr and Change. Ed.

ke-3 . McGnm-Hili. Basio n.

Sm .. 1gunOV3. A. S ., Dodar, U. V., Molchanova, E. I. , Vashukevich, H. V. , Kozlav. V.

A .. AprclkO\. N. G. dan Boshchcnko, N. V., 2004. X-ray Fluorescence

dClcnnm9t10n of hcavy metals in humic acids. Journal 0/ Allaly tic(ll Cllemislly

59( 11).1066-1072.

The Amcnc:lI1 HenlageR Diclionary of the Engli sh Language 2004. Cadmium. Ed.

kc-4 . Houghton Mifflin Company, Answers.com, 07 Scpo 2006.

http: \\\\ \\ .answers.com/topiclcadmiu111

The American Ikr ilagcH Dictionary of the Engl ish Language. 2004. Copper. FOlllth

Fdulon. lIouglllon Mifflin Co mpany, Answers.com, 07 Sep. 2006.

httr: \\" \\ .answcrs.convlOpiclcoppcr-3

70

The Amcru.::m lIeritagcR Dict ionary o f the Eng lish Language. 2004. Heavy metal. Ed.

kc--l. Houghton Mimin Compan y. Answers.com, 07 Sep. 2006.

lutp: www.answers.co m/lopicJheavy-mcta Is

\\".tw.n:lbc, K .. Kobayashi, E .. Suwazono, Y., Okubo, Y., Kido, T. dan Nogawa, K. ,

2tK)-I. Tolcrublc li feti me cadmium intake ca lculated from inhabitants living in

the Jmzu River Basin. Japan. BlI lIelin q( ElIl'ironmenral Conlllmination ami

roxkolugy 72,1091-1097.

\VCI. :'\ . T .• :!OOl. l\ujillII SWIllS :Jemllsa kwuhmg(JfI /ogam berm dll/am air Sung ai

\/oyoJ{. DlIerah PI.'IIC1mpang. Sabah. Discrtasi Smjana Muda Sa ins, Univcrsiti

!\.talay~13 Sabah (tidak d iterbilkan).

Wt.'I'!'oberg. R. dan Buker, S., 1990. IVri fing Up Research: £xperimellfai Research

Report Writing/or Stut/ents uf English. Prentice· I-la ll, London.

\\<,110, 1993_ Gllidelill(!~' (or Dri/lkil1g Water Quality: Recommendatiolls. Jilid

Pcnama. Ed. kc·2. WHO, Geneva.

\\'Iklpctlla, :W05. Cadmillm. Wikipedia, Answers.com, 07 Sep. 2006.

http: ww\\.answers.com/topiclcadmium

\\lJ..lpcdla. 2005. GJpper. Wikipcdia, Answers.com, 07 Sep. 2006.

http: \\\\'\\ .ans\\iers.colTlItopic/copper·3

Wt1nl;- J. \\ C. LI G. X. dan Wong M. H., 1996. The growth of Brassica chillellsis in

hl'a\ >·mc:tal-cont3111Inated sewage sludge compost fi'o l11 Hong Kong.

Hion'\(mrc.'1! 7'l'dlllOJogy 58.309·3 13.

\\lllldgl1 B \\ dan C"lJopcr. D., 1991. Samples and Standards. Dim: Chapman, N. B.

(pn~I). Iml~\'fic:,,1 Chemistry hy Open Learning. John Wiley and Sons,

SUt!!apUfa.

71

X13. Y. S .. LI. F. B .. Wan, H. F., Ma, J., Yang, G. y" Zhang, T. B. dan Luo, W. , 2004.

Spatial distribution of heavy metals 0 f agricultural soils in Dongguan. China.

Journal of Environmelllal Sciences 16 (6), 912-918.

Zainal Abldm Sulaiman. 1992. Fi:ik AmaN: Saw Palldullll Da/am Pengllkuran,

Pl!mhituulII Gmf dall Pelllllislill Laporall. Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala

Lumpur.

7hou. Q .. Wang. X .. Liang. R. dan Wu, Y., 2003. Effects of cadmium and mixed

hca\y metals on rice growth in Liaoning, China. Soil and Sedimell!

CotUamilllllioll 12. 8S 1-854.

UMS