kelam 0 derskitabi meb kelam dmhxs

7/25/2019 Kelam 0 Derskitabi Meb Kelam DmHxs

1/200

MAM-HATP LSELER

KELAM

DERS KTABI

YAZARLAR

Dr. Ramazan YILDIRIM

Musa MEKAKAN

Dr. Eref ALTA

Dr. Mehmet AKGL

Dr. lhami GNAY

Mehmet Akif ZKRAZ

DEVLET KTAPLARINC BASKI................., 2012


2/200

MLL ETM BAKANLII ................................................................................. : 4828DERS KTAPLARI DZS...................................................................................... : 1419

12.?.Y.0002.3970

Her hakksakldr ve Mill Eitim Bakanlna aittir. Kitabn metin, soru ve ekilleriksmen de olsa hibir surette alnp yaynlanamaz.

Editr : Ahmet EK

Dil Uzman :Dr. Secaattin TURAL

Grsel Tasarm : Erturul AKIR

Dilek ANDER

Emre ANDER

Rehberlik Uzman : Erdal USLUER

Program Gelitirme Uzman : Dr. Yaln BAY

Eitim Teknolojisi Uzman : Ahmet KOPMAZ

Veysel KUBAT

ISBN: 978-975-11-3340-3

Mill Eitim Bakanl, Talim Terbiye Kurulunun 18.12.2009 gn ve 287 saylkararileders kitabolarak kabul edilmi, Destek Hizmetleri Genel Mdrlnn 19.03.2012 gn

ve 3398 saylyazsile nc defa 54.065 adet baslmtr.


3/200


4/200

ATATRK'NGENLE HTABES

Ey Trk genlii! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trkcumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve mdafaa etmektir.

Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegne temeli budur. Butemel, senin, en kymetli hazinendir. stikbalde dahi, seni, buhazineden, mahrum etmek isteyecek, dahil ve haric,bedhahlarn olacaktr. Bir gn, istikll ve cumhuriyeti mdafaamecburiyetine dflersen, vazifeye atlmak iin, iindebulunacan vaziyetin imkn ve fleraitini dflnmeyeceksin!Bu imkn ve flerait, ok nmsait bir mahiyette tezahredebilir. stikll ve cumhuriyetine kastedecek dflmanlar,btn dnyada emsali grlmemifl bir galibiyetin mmessili

olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann, btn kaleleri zaptedilmifl, btn tersanelerine girilmifl, btn ordular datlmflve memleketin her kflesi bilfiil iflgal edilmifl olabilir. Btn bufleraitten daha elm ve daha vahim olmak zere, memleketindahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve hatthyanet iinde bulunabilirler. Hatt bu iktidar sahipleri flahsmenfaatlerini, mstevlilerin siyas emelleriyle tevhit edebilirler.Millet, fakr u zaruret iinde harap ve btap dflmfl olabilir.

Ey Trk istikbalinin evld! flte, bu ahval ve flerait iindedahi, vazifen; Trk istikll ve cumhuriyetini kurtarmaktr! Muhtaolduun kudret, damarlarndaki asl kanda, mevcuttur!


5/200

..

MUST F KEM L T TURK


6/200


7/200

VII

NDEKLER

1. NTE: KELAM BLM VE TEMEL SORUNLARI1. Kelam Biliminin Tanm, Konusu ve Amac ........................................................................................... 102. Kelam Biliminin Yntemi ....................................................................................................................... 133. Kelam Biliminin Douu ve Gelimesi .................................................................................................. 154. Kelam Biliminin, slam Bilimleri Arasndaki Yeri ................................................................................. 175. Kelam ile Felsefe Arasndaki liki .........................................................................................................186. Varlk Sorunu .......................................................................................................................................... 19 6.1. Allah-lem likisi ......................................................................................................................... 20 6.2. Madde ............................................................................................................................................22 6.3. Hayat ..............................................................................................................................................23 6.4. nsan ...............................................................................................................................................247. Bilgi Sorunu ............................................................................................................................................25 7.1. Bilginin Tanm ..............................................................................................................................26 7.2. Bilginin Kaynaklar ........................................................................................................................ 27 7.2.1. Akl ....................................................................................................................................... 27 7.2.2. Vahiy ..................................................................................................................................... 29 7.2.3. Duyular .................................................................................................................................30 7.3. Bilgi-Deer likisi ......................................................................................................................... 31 7.4. Bilgi-nan likisi ......................................................................................................................... 33

2. NTE: SLAM DNCESNDE YORUMLAR1. Yorum Farkllklarnn Ortaya k Sebepleri .......................................................................................372. Belli Bal tikadi Mezhepler ..................................................................................................................39 2.1. Havari ...........................................................................................................................................40 2.2. ia ..................................................................................................................................................41 2.3. Mrcie ............................................................................................................................................42 2.4. Mutezile ......................................................................................................................................... 43 2.5. Ehl-i Snnet ...................................................................................................................................44 2.5.1. Eariye .................................................................................................................................46 2.5.2. Maturidiye ............................................................................................................................ 473. slam Dncesinde Fkhi Yorumlar ....................................................................................................... 484. Tasavvufi Bir Yorum Olarak Alevilik-Bektailik ....................................................................................51

4.1. Alevilik ve Bektailik Kavramlar..................................................................................................

52 4.2. Tarihsel Geliim .............................................................................................................................53 4.3. Hac Bekta Veli ve Drt Kap Krk Makam .................................................................................53 4.4. Alevilik-Bektailik Dncesinde Temel Unsurlar ........................................................................54 4.4.1. Allah Sevgisi......................................................................................................................... 54 4.4.2. Peygamber Sevgisi ...............................................................................................................55 4.4.3. Ehl-i Beyt Sevgisi .................................................................................................................56 4.4.4. Tevella, Teberra ....................................................................................................................57 4.4.5. On ki mam ......................................................................................................................... 58 4.4.6. Musahiplik ............................................................................................................................59 4.4.7. Ayin-i Cem ............................................................................................................................59 4.4.8. Snnet Yedi Farz ............................................................................................................. 61

3. NTE: MAN, BLG VE AMEL1. mann Szlk ve Terim Anlamlar ......................................................................................................... 64

2. Tasdik ve nkr ........................................................................................................................................653. man Bilgi likisi ................................................................................................................................... 684. man-Amel likisi ..................................................................................................................................695. manda Artma-Eksilme ........................................................................................................................... 71

4. NTE: ALLAHIN VARLII VE BRL: TEVHT1. Allahn Varl ve Birliinin Delilleri .................................................................................................... 752. Allahn Varl ve Birliine nanma .......................................................................................................823. Allahn Sfatlar ...................................................................................................................................... 844. Kuranda Allahn simleri ....................................................................................................................91

5. NTE: MELEKLER1. Meleklerin Varl ................................................................................................................................... 952. Meleklerin Grevleri ..............................................................................................................................96


8/200

VIII

3. Meleklere mann nemi ....................................................................................................................... 994. Cin ve eytan ........................................................................................................................................ 100

6. NTE: NBVVET VE LAH KTAPLAR1. Resul, Nebi ve Vahiy Kavramlar ......................................................................................................... 1042. Allahn Peygamber ve Vahiy Gndermesinin Nedenleri ..................................................................... 1053. Peygamberlerin Nitelikleri ....................................................................................................................1074. Peygamberliin Kant Olarak Mucize ................................................................................................. 1105.Peygamberlere Gnderilen Kitaplar ...................................................................................................... 111 5.1. Tevrat............................................................................................................................................ 112 5.2. Zebur ............................................................................................................................................ 113 5.3. ncil .............................................................................................................................................. 113 5.4. Kuran .......................................................................................................................................... 1146. Hz. Muhammedin Peygamberlii ........................................................................................................ 116 6.1. Mesaj ........................................................................................................................................... 116 6.2. rneklii ...................................................................................................................................... 117 6.3. Son Peygamber Oluu .................................................................................................................. 119

7. NTE: MEAD: AHRET NANCI1. Hayat Amasz Deildir ...................................................................................................................... 1222. lm Bir Hayat Gereidir .................................................................................................................124

3. nsanlarn lmden Sonra Dirilmesi (Bas, Har ve Maher Kavramlar ..........................................1264. nsanlarn Sorgulanmas (Hesap, Sual ve Mizan Kavramlar ............................................................. 1315. Cennet ve Cehennem ..........................................................................................................................1346. Ahirete mann Dnya Hayatn Anlamlandrmaya Katks ................................................................ 139

8. NTE: NSAN VE KADER1. Kader ve Kaza Kavramlar ....................................................................................................................1442. nsann Kaderle lgili Baz zellikleri .................................................................................................. 148 2.1. Akl Sahibi Olmak ........................................................................................................................ 148 2.2. zgr Olmak ................................................................................................................................149 2.3. Sorumlu Olmak ............................................................................................................................1503. Kaderle likilendirilen Baz Kavramlar ...............................................................................................152 3.1. Ecel ve mr ...............................................................................................................................152 3.2. Rzk .............................................................................................................................................153 3.3. Afet ...............................................................................................................................................154

3.4. Salk ve Hastalk ........................................................................................................................ 156 3.5. Baar ve Baarszlk ...................................................................................................................156 3.6. Tevekkl ....................................................................................................................................... 158 3.7. Hayr ve er .................................................................................................................................159 3.8. Hidayet ve Dalalet ........................................................................................................................ 160

9. NTE: KELAM LMNN GNMZDEK DURUMU1. Gnmzde Kelam lmi ........................................................................................................................1652. ada Kelam Problemleri ...................................................................................................................166 2.1. Deizm (Yaradanclk .................................................................................................................... 166 2.2. ok Tanrclk (Politeizm .............................................................................................................167 2.3. Gizemcilik (Mistisizm..................................................................................................................170 2.4. Bilinemezcilik (Agnostisizm........................................................................................................ 171 2.5. Pozitivizm (Olguculuk .................................................................................................................172 2.6. Tanr Tanmazlk (Ateizm ............................................................................................................ 173

2.7. Nihilizm (Hiilik ........................................................................................................................ 175 2.8. Satanizm ....................................................................................................................................... 177 2.9. Tenash ve Reenkarnasyon .......................................................................................................... 1773. Yeni lm-i Kelam ...................................................................................................................................179

10. NTE: DN VE VCDAN ZGRL1. slam Dininin zgrle Verdii nem ...............................................................................................1832. Din Seme zgrl ........................................................................................................................... 1863. Din inde zgrlk .............................................................................................................................1894. Laiklik ................................................................................................................................................... 190

SZLK................................................................................ ..................................................................194KAYNAKA ...........................................................................................................................................198


9/200

9

NTEMZE HAZIRLANALIM

1. Kelam ilmine hangi isimler verilmitir? Aratrnz.

2. Akl olmayann dini de yoktur. sznden ne anlyorsunuz?

Belirtiniz.

3. Ahzb suresinin 72. ayetini okuyunuz. Ayette geen emanet kelimesi

ile ne kastedilmi olabilir? Hak Dini Kuran Dili adl tefsirden bu

ayetin tefsirini okuyunuz.

4. Bilgi, deer ve inan kavramlarnn anlamlarn felsefi terimler

szlnden okuyunuz.

KELAM BLM VE TEMEL SORUNLARII.NTE

KELAM


10/200

10

KELAM

1. Kelam Biliminin Tanm, Konusu ve Amac

Kelam konuma, sz ve ibare anlamna gelir. rnein kelamullah, Allah (c.c.)1n sz demektir.

Kuran- Kerime Kelamullah isminin verilmesinin sebebi budur. Kelam ilmi asndan konuma;Allah, evren ve insan hakknda vahyin ilkeleri dorultusunda dnerek ve aratrarak anlaml ekil-de konumadr.

Bir ilim dal olarak kelam, eitli alardan tarif edilmitir. Kelam ilmi amac asndan, kesindeliller kullanarak ortaya kacak pheleri gideren, slam inan esaslarn ispata g kazandran birilimdir.

Allaha, peygamberlere ve ahirete iman slam dininin temel inan konulardr. Kelam ilmi debu konular hakknda vahyin bildirdikleri erevesinde akl aklamalar yapar. Buna gre konusuasndan kelam, Allahn zatndan ve sfatlarndan, peygamberlik ile ilgili konulardan, yaratlm-

larn balang (mebde) ve sonundan (mead: ahiret) vahyin ilkeleri nda bahseden bir ilim olaraktanmlanr.

Kelam ncelikle Allahn varlnn delillerini, Allahn birliini, sfatlarn ve fiillerini konu edi-

nir. Allahn birlii, onun hibir varla benzememesi, zaman ve mekndan mnezzeh olmas, ya-ratan, bilen, gren, duyan ve iiten olmas gibi zelliklerini ele alr. Kelam ilmi, Allahn varlnbazen Kuran ayetlerinden hareketle, bazen insann zelliklerinden hareketle, bazen de Allahn ayeti

olarak kabul edilen tabiattan hareketle ispat eder. Bu nedenle varln nicelii ve nitelii ile ilgilibilgiler kelam ilminin alt konularn oluturur. Bylece evrenin dzeni, evrendeki varlklarn eitli-lii ve dzenlilii Allahn varlnn ve birliinin en byk iaretleri olarak kabul edilmektedir. Bunedenle Kuran- Kerim insan evren hakkndadnmeye armaktadr.

Onlar ayakta dururken, otururken, yan-

lar zerine yatarken (her vakit) Allah anar-

lar, gklerin ve yerin yaratl hakknda derin

derin dnrler (ve yle derler:) Rabbimiz!

Sen bunu bouna yaratmadn. Seni tesbih ede-

riz. Bizi cehennem azabndan koru!2

1Celle Celluh: an ycedir.

2 l-i mrn suresi, 191. ayet.

Kelamn ana konusu

Allahn zat ve sfatlarPeygamberlik ile ilgili

konular

Varlklarn balang (mebde:yaratl) ve sonu (mead: ahi-

ret) ile ilgili durumlar

Kelam ilminde evrendeki dzen ve uyum, Allahnvarln ispat eden bir delil olarak kabul edilmitir.


11/200

11

I. NTE: KELAM BLM ve TEMEL SORUNLARI

Bir insann mmin olabilmesi iin Kurann belirttii ekliyle Allahn varlna ve birliine

inanmas gerekir. Bundan dolay iman, sadece szle deil, kiinin dnerek, sorgulayarak ulaabi-

lecei kalb tasdik ile ortaya kmaldr. nk Kurandaphesiz gklerde ve yerde inananlariin birok ayetler vardr.3 buyrularak inanan insann evrendeki delillere bakarak Allahn varl

ve fiilleri hakknda dnmesi istenir. nsandan neye inandnn farknda olmas, dnmesi ve

sorgulamas beklenir. Bu ynyle kelam, benzer konular ele alan akit ve usl-i din gibi ilimlerden

de farkllar. nk akaid ve usli-d-din de daha ok inan esaslar aklanr.nanlar delillendirme

yoluna gidilmez.

Kelamn ikinci konusu, nbvvettir ve peygamberlere iman ierir. Allah mesajlarn vahiy yoluyla

peygamberlere ulatrr. nsanlar da peygamberlerin tebli ettii kutsal kitaplar araclyla bu mesaj-

lara ular. Buna gre nbvvet; peygamberliin imknn, vahyi, kutsal kitaplar, Hz. Muhammedinpeygamberliinin ispatn ve dier peygamberlerin risaletini ieren geni bir konudur.

Kelamn nc konusu ise ahiret inancdr. Kelam, ahiretin varln ve aamalarn Kuranda

anlatld ekliyle ispatlamaya alr.

Allah, nbvvet ve ahiret, kelamn temel konular olmakla birlikte adan aa, toplumdan

topluma kelam konularnda baz deiiklikler olmutur. slamn yaylmas, Mslmanlarn farkl

kltrlerle karlamalar, amzda olduu gibi iinde yaanlan zamann sosyal ve kltrel dei-

imlerine bal olarak ortaya kan problemler kelamn konularnn genilemesine sebep olmutur.

Bundan dolay baz kelamclar, kelamn felsefeye benzer ekilde fiilen var olan her varl (mevcud)ele aldn, hatta bilinebilen her eyin

(malum) bu ilmin konusu olduunu be-

lirtmilerdir.

Kelamn amac, Kuranda belirtilen

inan esaslarn aklamaktr. Allahn

varl ve birlii, peygamberlik ve ahi-

ret inancnn ispat edilmesi, bu inanlarn detaylarnn doru bir ekilde belirlenmesi bu amacn birer

parasdr.Yaratl gerei akn, yce bir varla inanma ihtiyac olan insanolu, tarih boyunca gerek ya-

ratc olan Allahn yannda, ruhlara, atalar kltne, totem ve put diye tanmlanabilecek canl canszvarlklara ynelmi ve onlar kendilerine ilah edinerek sz konusu inanma ihtiyacn gidermeye al-mtr. Kuranda bu tr inanlar Hz. brahimin dilinden yle anlatlr:brahim, babas zere:Birtakm putlar tanrlar m ediniyorsun? Dorusu ben seni de kavmini de apak bir sapklkiinde gryorum, demiti.4Cehaletten kaynaklanan bu inanlarn dzeltilmesi inan alanndadoru bilgilenme ile mmkndr. te kelam ilmi de doru bilgi vererek insanlar yanl inanlar-dan korumay ve doru inanc bilgi ile temellendirmeyi amalamtr. slam limleri, imann tasdik

3Csiye suresi, 3. ayet.

4Enm suresi, 74. ayet.

BELRTELMKonularn ve amalarn dikkate

alarak kelam ilminin inan esaslarnnaklanmas ve savunulmasndaki ro-ln belirtiniz.


12/200


13/200

13


2. Kelam Biliminin Yntemi

Kelam ilminin ele ald iman esaslar vahiy ile belirlenmitir. nan esaslar vahiyle belirlendii

iin akln bu aamada bir rol yoktur. Fakat vahyin anlalmas ve yorumlanmasnda, inan esaslar-nn temellendirilmesinde kelam ilmine gre insann aklndan ve duyularndan baka kullanabilecei

bir ara da yoktur. Bu nedenle kelam ilmi, ele ald konular mantk kanunlarna uygun olarak akl

bir yntemle aklar.

Kelam ilmi fizik lem ile ilgili olarak duyu organlarnn verilerini, akli konularda akln ilkelerini,

fizik lemin tesindeki gayb lemi ve inan alan ile ilgili konularda ise vahyi esas almaktadr. Ancak

inan esaslarnn ispat edilmesinde ve aklanmasnda kelam ilmi akla dayanr. Bylece vahiy ile ak-

ln uyumu salanarak inan esaslar ispat

edilir. Vahyin ve akln uyumunun nemine

dikkat eken kelam limleri, sahih nakilile akl- selimin birbiriyle atmayacan

belirtirler. Ancak herhangi bir atma du-

rumunda akln nakli yorumlayabileceini

sylerler. Akl, insann her trl din emir

ve yasaklara uymakla mkellef tutulmas-

nn temel artdr. Bu nedenle akldan yok-

sun bulunanlara hibir din, ahlak ya da

hukuk sorumluluk yklenmez.

Kuranda Allahn yaratmasn ve yaratln inceliklerini konu edinen ayetler bizleri tek tek olguve olaylardan hareket ederek genel sonulara ulamaya ynlendirir. Bu yntem, mantkta tmevarm

(endksiyon) ad verilen ve tikel olgularn gzlenmesinden hareketle genel bir hkme varmaya al-

an akl yrtmedir. Bu yntemi kullanan kelamc, varlklarn, yaratllarndaki mkemmelliklerin-

den hareketle evrenin dzenine ve Allahn varlna ular.

Kuranda, Allahn insan ahirette nasl yeniden yaratacan soran mriklere Hz. Peygamber

(s.a.v.)6 Onlar ilk defa yaratm olan diriltecek7diye cevap verdii belirtilir. Bu ayette ol-

duu gibi iki farkl ey arasndaki ortak zellikten hareketle biri hakkndaki hkmn dierine de

verilmesi, temsil (analoji) olarak adlandrlr. Grnene dayanarak grnmeyeni delillendirmek ya

da bilinenden hareketle bilinmeyenin bil-gisine ulamak eklindeki temsil yntemi,

kelamn en fazla bavurduu akl yrtme

yntemlerinden biridir. Dorudan algla-

nabileni temel alarak dorudan alglana-

mayann dolayl olarak karlmas ek-

linde aklayabileceimiz bu akl yrtme,

kelamda gaibin ahide kyas eklinde

isimlendirilir.

6Sallallhu aleyhi vesellem: Salat ve selam onun zerine olsun.

7 Ysin suresi, 78, 79. ayetler.

BLYOR MUYDUNUZ?

bn Teymiyye, kaynaklar do-rulanm bir nakil (Kuran ve sn-

net) ile salam bir akln uyumunu

gstermek zere ak nakil verileri ile doru

akl verilerinin uyumunun aklanmas an-

lamna gelen Beynu Muvafakt Sahihil-

Menkl li Sarihil-Makl ismiyle bir eser

yazmtr.

DNELM - TARTIALIM

zerinde yaadmz dnyay gz-

lemlediiniz zaman hangi durumlar,

Allahn yaratmas hakknda sizi d-

nmeye sevk ediyor? Tartnz.


14/200

14

KELAM

Kuran ayetleri Allahn birer muci-

zeleridir. Yine Kuran grnen lemdeki

her eyi bir delil, ayet ve Allahn var-lna iaret olarak nitelemektedir. Ke-

lam limleri de Allahn varln ifade

eden ayetler yannda Allahn varlna

iaret eden tabiat ayetlerini inceleye-

rek Allahn varln ispat eder. Tabiat

Allahn varlnn, sfatlarnn ve fi-

illerinin gstergesi olan bir semboller

kitabdr. Bu grnen sembollerden

hareket ederek sembollerin gsterdii

ama grnmeyen yce bir varl ispat

etmeye almak kelamn yntemlerin-

den biridir.

Kelamclarn yntemlerini anlatan

en iyi rnekler arasnda Allahn var-

lnn ispatlanmasnda kullanlan akl

yrtmeler saylabilir. Kuranda da

rnek gsterilen insann yaratlma s-

relerini ele alan kelamc yle bir akl

yrtmede bulunur. nsan, biyolojik

adan dier canllara yakn bir geliim

ierisindedir. Fakat onu dier canllar-

dan stn klan birok zellii vardr.

Bunlarn balcalar, akl ve irade sahibi

olmasdr. Her ne kadar stn zellikleri

olsa da insann kendi kendini ve hatta enufak bir organn dahi yaratamayacan

biliriz. Buradan hareketle insan akl y-

rtme ile kendini bir damla sudan yetkin

bir varla dntrp yaratan bir stn

gcn olduu sonucuna ular. Bylece

duyularla geliimi takip edilen bir olay-

dan, grnmeyen hakknda bir sonuca

ulalabilir.

OKUYALIM BULALIM

phesiz gklerin ve yerin ya-ratlmasnda, gece ile gndzn

birbiri peinden gelmesinde, in-

sanlara fayda veren eylerle ykl olarak de-

nizde yzp giden gemilerde, Allahn gkten

indirip de l hldeki topra canlandrd

suda, yeryznde her eit canly yaymasn-

da, rzgrlar ve yer ile gk arasnda emre

hazr bekleyen bulutlar ynlendirmesinde

dnen bir toplum iin (Allahn varln ve

birliini ispatlayan) birok deliller vardr.

(Bakara suresi, 164. ayet.)

(nsanlar) devenin nasl yaratldna,

gn nasl ykseltildiine, dalarn nasl

dikildiine, yeryznn nasl yayldna bir

bakmazlar m?

(Giye suresi, 17-20. ayetler.)

Bu ayetler, bizleri hangi gerekelerden hare-

ketle, hangi konuda dnmeye armaktadr?

nsan, biyolojik geliiminin aamalarn d-nerek bir yaratcs olduu sonucuna ulaabilir.


15/200

15


3. Kelam Biliminin Douu ve Gelimesi

slam dini, Peygamberimiz hayattayken tamamlanmtr. Allahtan ald vahiyleri insanlara tebli

eden Peygamberimiz, ayn zamanda zihinleri megul eden problemlere de cevap vermitir. Peygam-

berimizin vefat ile Mslmanlar Kuranla ve kendi dnceleri ile ba baa kalmlar ve bylece

yeni bir sre balamtr. Bu srete Mslmanlar artk inanla ilgili her trl sorunlarnn zm

iin Kuran yorumlamak, Peygamberimizin yaayn rnek almak ve akllarn kullanmak zorun-

da kalmlardr. Bylece kelam dhil dinle ilgili btn ilimlerin ortaya k sreci de balamtr.

slamn yaylmas sonucunda farkl kltrlerle karlalmas ve sosyal deiimin getirdii zorun-

luluklar Mslmanlar arasnda birok yeni dncenin ortaya kmasna neden olmutur. Bu durum

inanla ilgili baz konular hakknda tartmalar ve yeni yorumlar da berberinde getirmitir. Pey-

gamberimizin vefatndan sonra yaanan siyasi olaylar nedeniyle ortaya kan byk gnah ileyenin

durumu, iman amel ilikisi, insan hrriyetinin snrlar gibi konular da bu sreci hzlandrmtr. By-

lece geni bir fikir hrriyeti erevesinde Hasan el-Basr ve brahim en-Neh gibi nde gelen tabin

limleri, bu problemlerle ilgili grler ileri srmeye balamlardr. Hicri birinci asr iine alan bu

sre kelam ilminin domasna zemin hazrlayan ilk fikr hareketler devridir.

Kelamn domasna zemin hazrlayan bu dne-

min inanla ilgili konular ele alan en nemli eseri

mam- Azam Ebu Hanife (l. 150/767)ye nispet

edilen Fkh- Ekber adl risaledir. Bu eserin adn-da geen fkh kelimesi, ilmihl ve muamelt ilmini

ifade eden fkh deildir. Ebu Hanife, kelime olarak

derinlemesine anlama anlamndaki fkh, kiinin

ebed mutluluk ynnden lehinde ve aleyhinde olan

eyleri bilmesi eklinde inan, ibadet ve ahlak kap-

sayacak ekilde tanmlamtr. Fkh- Ekber ise

onun literatrnde inan konularn ieren ilmin ad

olmutur.Hicri ikinci asrdan itibaren Mslmanlar arasn-

da gr ayrlklar artm, siyasi ve itikadi mezhep-

ler ortaya kmaya balamtr. Bu dnemde Mutezile

ekol, inan bakmndan tevhid ve adaleti savunarak

vahyin yorumlanmasnda akla bavurmutur. Eski Yunan, ran ve Hint kltrlerinden yaplan felsefi

eserlerin tercmelerinin de etkisiyle Mutezile, yabanc kltrlere kar inan esaslarnn savunulma-

snda ve inanla ilgili problemlerin zmnde akla dayal yntemleri sklkla kullanmtr. Bylece

Mutezilenin yapt, inanla ilgili ayetlerin akln ilkeleri nda yorumlamas faaliyetine kelam

mam- Azam Ebu Hanifenin inan ko-nularn ele alan Fkh- Ekber adl eseri.


16/200

16

KELAM

metodu ad verilmitir. Kelamn douu olarak adlandrlan bu dnemde zellikle byk gnah

ileyenin durumu, imamet, Kurann yaratlp yaratlmad, Allahn grlmesi, Allahn sfatlar

ve kader meselesi gibi hususlar temel tartma konularn oluturmutur.

Hicri nc asrda inan alanndaki ana akmlar

ortaya km ve bu akmlar grlerini kendi metotla-

ryla savunmulardr. Mslmanlarn byk ounlu-

unu temsil eden Ehl-i Snnet dncesi de bu asrda

itikad konular akl metotlarla desteklemeye balam-

tr. bn Kllab (l. 240/854) ve Haris el-Muhasib (l.

243/857)nin bu erevedeki abalar, daha sonra tama-

men sistemleecek olan Ehl-i Snnet dncesinin ha-

bercisi olarak kabul edilebilir.

Hicri drdnc asrda Ehl-i Snnet dncesi

Ebul-Hasan el-Ear (l. 324/935) ve mam Maturid

(l. 333/944) tarafndan sistemletirilmitir. mam

Maturidnin Ebu Hanife izgisinde oluturduu d-

nceleri vahyin ve akln uyumunu gsteren yorumlar

Kitabut-Tevhid adyla yazd eserinde savunulmu-

tur. Bu eser, kelam ilminin bu dneminin Tevhid ilmi

olarak da adlandrldn gstermektedir. Ear veMaturidnin abalar sonucunda Ehl-i snnet, itikad

meselelerde akln roln kabul etmitir. Gerektiinde iman meselelerini akl yollarla izah ve teyid

edip tevile bavurarak kelam metodu kullanr hle gelmitir. mam Earnin yorumlarn gelitiren

Baklln (l. 403/1013) ve Cveyn (l. 478/1085) ile mam Maturidnin yorumlarn gelitiren

Ebul-Mun en-Nesef (l. 508/1115) bu dnemin dier mehur kelam limleridir. Bu dnem kelamn

klasik dnem (mtekaddimn)i olarak adlandrlmaktadr.

Bu dnemden sonra mam Gazal (l. 555/1111) bir yandan felsef dnceyi eletirirken dier

yandan da mant kelama dhil etmi ve Fahreddin er-Rz (l. 606/1210) de bu yeni ynteme

uygun eserler meydana getirmitir. Kelam vefelsefenin i ie getii bu dnemden son-

raki kelam ilmine kelamn sonraki dnem

(mteahhirn)i ad verilmitir. Daha sonra ya-

am nl kelam limleri arasnda mid (l.

631/1233), Beydv (l. 685/1286), Taftzn

(l. 793/1391) ve Crcn (l. 816/1413)

saylabilir.8

8 Bekir Topalolu, Kelam lmi (Giri), s. 20 vd.

M a t u r i d i ,Kitabut-Tevhid

kapak resmi

Maturidnin Kitbt-Tevhid isimli eserinin

Trke tercmesinin kapa.

BELRTELM

Kitbt-Tevhidi snfa

getirerek inceleyiniz. Hangi

konularn yer aldn belirtiniz.


17/200

17


4. Kelam Biliminin, slam Bilimleri Arasndaki Yeri

slam dini inan, ibadet ve ahlak vb. eitli ynlerden ele alnabilir. Ancak btn bunlarn hepsi

kelime-i tevhid ile ifade edilen tevhit inanc zerine kurulmutur. Kelam ilminin Allahn varl ve

birlii, nbvvet ve ahiret gibi inan esaslarn salam bir ekilde temellendirmesi slam ilimleri a-

sndan nemlidir. Meleklere, peygamberlere, kitaplara ve ahiret gnne iman, ancak Allahn varl-

nn ve birliinin kabul edilmesinden sonra ele alnabilir. Dinle ilgili dier btn ilke ve uygulamalar

da Allahn varlyla anlam kazanr.

Kelam ilminde yaplan tartma ve aklamalar tefsir ilminde inanla ilgili ayetlerin yorumlan-

masnda etkili olmutur. Kuran yorumlayan tefsir ilmi, Allahn varlnn ve kitaplarn hakikati-

nin kabul ile anlam kazanr. Peygamberimizin sz ve fiillerinin renilmesi, nakledilmesi ve yo-

rumlanmasn ele alan hadis ilmi

ise, peygamberliin ispat edilmesi

ile bir anlam kazanr. Bundan do-

lay Allahn varln, melekleri,

peygamberlii, kutsal kitaplar ve

ahireti ispat eden kelam ilmi, slam

ilimlerinin teorik temeli saylmtr.

Kelam ile fkh arasnda da e-

itli ilikiler vardr. rnein; kelamlimi mkelleflerin zgr eylemle-

rinin bulunduunu ispat eder. Fakih

ise fiillerin hkmlerini aklar. Ke-

lam ile fkh arasndaki ilikilerin

bir ksm da fkh hkmlerin aklla

yorumlanp yorumlanamayaca

gibi teorik konularda odaklanm-

tr.Kelama en yakn ilim dallarn-

dan biri mezhepler tarihidir. Kelam,

itikad fikirlerle ilgilenirken mez-

hepler tarihi bu fikirlerin sosyal,

siyasal arka plann ve bu fikirleri

savunan gruplarn grlerini kendi

kaynaklarna dayanarak anlatmaya

alr.

OKUYALIM - YORUMLAYALIM

Din ilimler iinde kll olan kelamdr.

Fkh, usul-i fkh, hadis ve tefsir gibi di-

er ilimler ise cz ilimlerdir. Kelamcnn inceleme

ve aratrmas, ncelikle en genel eyden yani mevcut-

tan balayp detaya doru iner. Bu detay ierisinde dier

din ilimlerin, Kitap, Snnet ve Peygamberin ispat gibiilkelerini ortaya koyar.

Bu noktadan sonra mfessir, kelamcnn inceleme ala-

nna giren eyler arasndan zel birini yani Kitab alr ve

onun tefsiriyle urar. Muhaddis, kelamcnn inceleme

alanna giren eyler arasndan zel birini yani Snneti

alr ve bunun sbt yollarn aratrr. Fakih bunlar ara-

sndan zel birini, yani mkellefin fiilini alr ve hkm-lerini belirtir. yleyse kelam ilmi btn din ilimlerin

ilkelerini ispat grevini yklenmi olmaktadr.

Gazal, el-Mustasfa, C 1, s. 5-7.

Metne gre, kelam ilminin dier ilimlerle ilikisini

yorumlaynz.


18/200

18

KELAM

slam bilginleri ilimleri snflandrrken kelam ilminin asl olma

zelliini ne karmlardr. Bundan dolay da kelama dinin asl-

lar anlamnda uslid-din ad verilmitir. Buna karlk fkhgibi dier ilimler bu esaslara bal ikincil konularla ve dinin

ayrntlaryla uramlardr.

Kelam, slam ilimlerinin asln oluturmakla birlikte

btn ilimler nemlidir ve hepsinin fonksiyonu farkl-

dr. Bir btn olarak ele alndnda slam ilimlerinin

hepsi Allahn mesajnn anlalmas, yorumlanmas

ve uygulanmasnda belli bir grev stlenir. Kelam,

konular itibariyle Allahn varl ve birliini ele

alr; amac itibariyle inan meselelerini temellendi-

rir ve onlar savunur; yntemi itibariyle de hem vahyi hem de akl esas alr. Bu nedenle slam ilimle-

rinin temelini oluturan ilim olarak kabul edilir.

5. Kelam le Felsefe Arasndaki liki

Felsefe; varlk, bilgi ve deerler alanyla ilgili problemleri aklc, tenkiti yntemlerle inceleyen

ve temellendiren sistemli fikri faaliyetler btndr. Felsefe gerei aratrrken akl temellendirme-

ler yapmak zorundadr. Felsefe gnlk hayatta biroumuzun doru olarak kabul ettii inanlar ve

deerleri tartmaya ap sorgular ve eletirir. Bu sorgulama varln btnne, varln yaratcsna,

insana ve bazen de dinin kendisine ynelerek onun inanlarnn tutarl olup olmadn iine alr.

Felsefe; yaratc, yce bir varln bulunduu konusunda da deliller sunabilir ancak bunu herhangi

bir kutsal metinden deil akln ilkelerinden hareketle yapar.

Kelam ilmi de varlk, bilgi ve deerlerle ilgilenir. Varln anlam ve zellikle niin yaratld

zerine dnceler ileri srer. Bunu yaparken kelam, felsefenin verilerinden faydalanabilir. Kelam

varlk ve bilgi aratrmasnda akln ilkelerini

dikkate alr. Fakat felsefeden ayr olarak ke-

lam ayn zamanda vahyi hem bir bilgi kayna- hem de bilgilerin deerlendirilmesinde bir

l olarak kabul eder. Her ne kadar felsefe

gibi kelam da konularn akla dayanarak te-

mellendirmekte ise de kelamn felsefeden ayr

olarak slam savunmak ve slam inanlar-

nn delillerini gstermek gibi baka grevleri

de vardr.

Ahlk:Davranlar

alan

Fkh:badet ve uygulamalar

alan

Kelam :nan ve dnceler alan:

Kelam, slam ilimlerinin temelini oluturur.

NOT EDELM

Hikmet (felsefe), eriatn

(dinin) yolda ve stkardei-

dir. Bunlar tabiatlar itibariyle yolda,

cevher ve karakterleri itibariyle candan

dostturlar.

bn Rd, Faslul-Makl, s. 115.


19/200

19


KARILATIRALIM

Kelam ve felsefe arasndaki ilikiler her zaman canlln korumutur. lk ortaya knda akl

temellendirme konusunda felsefeden etkilenen kelam daha sonra da mant yntemleri arasna al-

mtr. Kelam tarihinde zellikle Gazal ve Fahreddin er-Rz kelam ile felsefe ilikilerinin gelitiril-

mesinde nemli roller stlenmilerdir.

6. Varlk Sorunu

Allah ezel ve ebed olan zorunlu varlktr. nk onun varl bakasna muhta deildir. Onun

dndaki varlklar ise snrl ve mmkn varlklardr. nk bu varlklar, var olmak iin Allaha

muhtatrlar. Allah yaratandr, dier varlklar ise yaratlandr. Kuranda Allahn yaratan, dier var-

lklarn yaratlan olduu ak ve kesin bir ekilde belirtilir:Hamd, gkleri ve yeri yaratan, karan-

lklar ve aydnl var eden Allaha mahsustur9

Varlklar, duyularmz tarafndan alglanan nesneler lemi (ahadet lemi) ve duyularmzn te-

sinde bulunan varlklar (gayb lemi) eklinde ikiye ayrlr. Duyularmzla algladmz varlklar,

Allahn varln gsteren iaretlerdir. Kuranda bu konuda yle buyrulmutur: Gklerin ve

yerin yaratlnda, gece ile gndzn birbiri ardnca gelip gidiinde aklselim sahipleri iin

gerekten ak ibretler vardr.10 Bu nedenle de kelam limleri, lemin yaratl, madde ve haya-

tn ierii, insann yaratl amac zerinde dnerek Allahn varlnn ispatna gtren delilleri

bulmaya almlardr.

9Enm suresi, 1. ayet.

10l-i mrn suresi, 190. ayet.

KELAM

FE

LSEFE

Konusu...............................

slam ilimlerininilkelerini belirler.

Amac ...............................................

nanca baldr.

Kayna ...................................................

Konusu .....................

Sosyal ve tabiibilimlerin ilkelerini

belirler.

Yntemi .................................................

nanca dayanmaz.

Allah ve ahlakakla dayanarak

temellendirebilir.

Kelam ve felse-fenin her ikisi de

bilginin temellen-dirilmesinde akla

dayanrlar.

Akl ve duyu-lar kelam ve

felsefede ortakbilgi kaynaklarn-

dandr.

Aada kelam ve felsefenin konu, yntem ve amalarndan bazlar verilmi, or-

tak ynlerine iaret edilmitir. Siz de kelam ve felsefe arasndaki fark ve benzer-likleri bularak aadaki boluklara yaznz.


20/200

20

KELAM

6.1. Allah-lem likisi

nsan, canl ve cansz varlklardan oluan bir evrede yaar. Dalar talar, bin bir eit bitki, e-

itli trde hayvanlar; uzayn derinliklerinde bulunan milyonlarca gezegen ve yldzlar insan kuatr.Kelamclara gre lem, Allahn dnda, duyu ve akl yoluyla kavranabilen ve varl dnlebilen

varlk ve olaylarn tamamn ifade eder. Ksaca Allahn dndaki her mevcut yani var olan her

ey, lemin bir parasdr.

Allah-lem ilikisi kelam ilmininen nemli konularndan biridir. Ta-rih boyunca felsefe ve tabii bilimlerde lemi konu edinerek onun naslvar olduunu, lemi oluturan unsur-

lar ve zelliklerini farkl alardanele almtr. rnein fizik, lemdekimaddeyi ve maddeler aras ilikileri

ele alrken, kelam lemin yaratl veyaratcya delalet etmesi asndan elealmaktadr.

Kuranda birok ayet gklerin veyerin yaratlndaki muhteem g-zellik ve dzenden hareketle Allahnvarlna dikkat eker. Kelam ilmi de

bu ayetlerden hareketle Allahn varl-n ispat etmeye alr. Kelama grelem srekli bir olu iindedir. Bir ey

varken yok olur, daha nce yok olan-lar da var olur. Varlklar srekli birdeiim iindedirler. Allahtan bakahibir varlk srekli ve varl zorun-lu deildir. Kelam ilmi bu anlamdavarl srekli ve zorunlu olan iinvacib, Allahn varlnn srekli

ve zorunluluunu ifade etmek iin deVcibul-vucd ifadesini kullanr.Oysa lem, daha nce yokken var olmu ve varken yok olan varlklardan olumaktadr. Bundan dola-y kelamclar, lemi oluturan btn varlklara sonradan yaratlm anlamnda hdis adn verirler.lemin yok iken sonradan var olmas, bizlere onun bir yaratcsnn olduunu gsterir.

Kuran- Kerimde Rabbl-lemn yani lemlerin Rabbi ifadesi olduka sk gemektedir.Bu ifade, Allahn canl ve cansz btn varlklarn ilh olduunu vurgular. Allah lemi en gzel bi-imde yaratm, ona nizam vermi ve her varln mukadderatn tayin etmitir. Bunun iin Kuranda

Gklerin ve yerin mlkiyet ve hkmranl Allahndr.11buyrulmaktadr.

11Bakara suresi, 107. ayet.

YORUMLAYALIM

phesiz ki Rabbiniz, gkle-

ri ve yeri alt gnde yaratan, sonra

Ara istiv eden, geceyi, durmadan

kendisini kovalayan gndze bryp rten;

gnei, ay ve yldzlar emrine boyun emi

durumda yaratan Allahtr. Bilesiniz ki, yarat-

mak da emretmek de ona mahsustur. lemlerin

Rabbi Allah ne ycedir!

(Arf suresi, 54. ayet.)

Yeri sizin iin yerleim alan, g de

bir bina klan, size ekil verip de eklinizi g-

zel yapan ve sizi temiz besinlerle rzkland-

ran Allahtr. te Allah, sizin Rabbinizdir.

lemlerin Rabbi Allah, ycelerden ycedir.

(Mmin suresi, 64. ayet.)

Yukardaki ayetleri Allah-lem ilikisi asn-

dan yorumlaynz.


21/200

21


Kelam ilmi, Kurann yol gstericiliinde evrene bakarak ondaki sonsuz dzeni aklamaya a-

lr. lemdeki her varln Allaha teslim olduunu, onun emri altna girdiini, onun dzeninden

dar kmadn ve onu tespih ettiini grmek kelamc iin Allahn sonsuz kudretinin ve snrsz

rahmetinin bir iaretidir.

ARATIRALIM - KONUALIM

Bakara suresi, 116. ayet; Mmin suresi, 64. ayet; Csiye suresi, 36. ayet;

Bakara suresi, 107. ayet; Rad suresi, 13, 15. ayetler; Hac suresi, 18. ayet; Yunus

suresi, 6. ayet.

Yukardaki ayetlerin meallerini bularak okuyunuz. Bu ayetler zerinde konuunuz.

ALLAH

LEM

lemin mutlak sahi-bi ve hkmrandr.

Allahn emrineboyun eer.

lemi ilim, rahmet vekudretiyle kuatandr.

Allahn varlnniaretidir.

lemi srekliyaratandr.

Allah tesbih eder,ona secde eder.

lemi dzenleyipynetendir.

Allaha kendisiniteslim etmitir.

Allah, lemlerin Rabbi olarak yaratandr. lem ise Allahn varlnn bir iaretidir.


22/200

22

KELAM

6.2. Madde

Maddenin nitelii, felsefe ve tabiat bilimlerini en fazla megul eden problemlerden birisidir. Eski

Yunandan itibaren filozoflar, lemi oluturan ilkenin ne olduunu aratrm, bu ilkenin su, ate,hava ve toprak eklindeki drt temel unsurdan ya da bunlarn karmndan olutuunu ileri srm-

lerdir. rnein; eski Yunan filozoflarndan Demokritos varln blnemez en kk yaptalar olan

atomlardan olutuunu ileri srmtr. Varl srf maddeye dayanarak aklamann yetersizliini

gren Eflatun, Aristo ve bn Sina gibi filozoflar ise madde dnda varl ide, form, ruh ve gaye

gibi kavramlar da temel alarak aklamaya almlardr.

Kelam ilmi, fizik biliminde olduu gibi maddenin yaps ve onun en kk yap tayla ilgilen-

mez. Madde, yaratlm ve sonlu olmas bakmndan kelam ilmine konu olmutur. Kelamclar varlk-

larn temelini oluturan ksmna cevher; renk, koku, uzunluk gibi zamanla deien niteliklerine ise

araz adn vermilerdir. Araz kavramndan hareketle de Allahn srekli bir yaratla lemi yaratt-n, maddenin balangc ve sonu olduunu ve bir yaratcya muhta olduunu aklamlardr.

Tabiat bilimlerinin geliimi ve buna bal olarak pozitizm ve materyalizmin yaygnlamasyla

baz dnrler, neden sonu yasasna dayal kat bir gerekircilik (determinizm) ilkesine bal, mad-

de dnda lemde baka bir varln olmadn ileri srmlerdir. Onlara gre madde, canllar dhil

her trl varln kaynadr. Varolu madde ve tesadfn eseri saylm, Tanr, ruh ve gaye gibi

kavramlarsa gereklikten uzak kabul edilerek reddedilmitir. Kelam ilmine gre ise madde farkl

teorilerle aklanabilir ve yaratln kantlarndan biri olabilir. Bir baka deyile lemdeki varlk ve

hayatn tek bana maddeye indirgenmesine kar kar ve maddeyi hayat meydana karan yegane

g olarak kabul etmez. Bunun iin yzylmzda yaayan birok kelamc, Tanr, gaye ve ruh gibigereklikleri reddeden bu tr teorilerin yanlln ortaya koymak iin aba gstermilerdir. Nitekim

bugnn modern fizii de bu tr bir kaba materyalizm fikrinin savunulamayacan gstermitir.

Modern fizik, klasik fiziin mekanik anlayna eletiriler yneltmi, klasik fiziin neden sonu

arasndaki zorunlulua dayanan determinist anlaynn mikro ve makro evrende geerli olmadn

syleyerek rlativite kuramn (izafiyet) gelitirmitir. Dier yandan da klasik fiziin atomun para-

lanamayacan ne sren iddias da deneysel olarak rtlm ve onu atom alt paracklarn olu-

turduu (kuantum teorisi) belirlenmitir. Kuantum ve rlativite teorilerinden; sonlu evren fikrinden

hareket eden modern fizik, kelam iin de yeni veriler sunmaktadr. Bu verilerden hareketle kat bir

mekanizm ve determinizm fikri rahatlkla reddedilebildii gibi sonlu maddenin her eyin yaratcsolduu dncesi de rtlmektedir.

Bilimsel dncenin geldii nokta, elbette son nokta deildir. Bilim farkl teorilerle srekli dei-

ecek ve geliecek, maddeyi aklamak bilim adamnn temel zlemi olmaya devam edecektir. Ancak

kelam ilmi maddenin nasl akland ile deil, Allahn varlna iaret eden ynyle ilgilenmekte-

dir ve yeni verilerden hareket ederek Allahn sonsuz kudretini grmeye devam edecektir. Evrendeki

muazzam canllk ve hayat, onun ilim ve kudret sahibi yce bir yaratc tarafndan yaratldn gs-

termektedir. amzda yeni teorilerle bilimi gelitiren nc bilim adamlarnn, kendilerinden elli yl

nce Allah inkr eden pozitivist ve materyalist bilim adamlarnn tersine Allahn varlndan sz

etmeleri bu adan anlamldr.


23/200

23


6.3. Hayat

Yeryznde varlklar arasndaki en belirgin farklardan biri hayattr. Bitki, hayvan ve insan hayat

sahibi iken, talar ve madenler hayattan yoksundurlar. Bunun iin varlklarn hayatnn kayna b-tn toplumlarn merak ettikleri bir konu olmutur. Bu konu bilim adamlarnn kafalarn megul eden

bir problem olduu gibi dinlerin de ele ald konulardan biridir.

Maddeci gr canll ve hayat,

maddeden kaynaklanan bir zellik ola-

rak kabul eder. Bu gre gre madde

yeryzndeki btn hayatn temel ilke-

sidir. Baz ilk a filozoflar ve tabiat

(naturalist) filozoflar da madde dnda

hayatn ilkesi olabilecek bir manev eya da ruh kabul etmemilerdir. Buna

karn Aristo ve bn Sn gibi baz filo-

zoflar da insan canllnn kaynan,

bedenini yneten nefse (ruh) balam-

lardr. Eski ve Yeni Ahitte de hayatn

kayna olarak ruh ve nefs kavramlar

belirtilmi ve hayat verenin Allah oldu-

u sylenmitir.

Kuranda Allahn diri (el-hayy) ve dirilten ve canveren (el-muhy)12olduu ifade edilmitir. Kurana gre

Allah, hayatn sebebidir.13Allah, gkten indirdii su ile

l topra canlandrp, btn canllar sudan diri kld

gibi14cansz iken insana da can vermitir. nsan ldrp

tekrar diriltecek olan yine odur.15 Ayrca Hz. dem ve

Hz. sann yaratllar rneinde olduu gibi Allah in-

sann bedenini dzenlemi ve ona can vermitir.16Ksaca

Kurana gre canlandrma veya diriltme fiilinin gerek

faili, el-hayy ve el-muhy isimleriyle Allahtr ve hayat

bedene ilh bir soluk vermenin neticesidir.

Kelam ilmi Kurandan hareketle biyolojik anlamda

hayatn ilim, kudret ve hayat sahibi olan Allaha dayan-

dn belirtmekte ve Allahn hayat veren olmasnn inkr edilerek biyolojik anlamda bir hayatn

dnlemeyeceini ifade etmektedir. Bylece kelam ilmi hayatn kaynan maddeden bamsz

olarak ele almtr. Hayat daha ok ruh ve nefs kavramlaryla aklanmtr. Ancak kelam ilmi ha-

12 Bakara suresi, 255. ayet; Rm suresi, 50. ayet.13l-i mrn suresi, 27. ayet; Enm suresi, 95. ayet; Ynus suresi, 31. ayet; Rm suresi, 19. ayet.14Hac suresi, 66. ayet; Kf suresi, 11. ayet; Enbiy suresi, 30. ayet.15Bakara suresi, 28. ayet; Hac suresi, 66. ayet; Rm suresi, 40. ayet; Csiye suresi, 26. ayet.16Hicr suresi, 29. ayet; Sad suresi, 72. ayet; Nis suresi, 171. ayet; Enbiy suresi, 91. ayet; Tahrm suresi, 12. ayet.

Evrendeki hayatn kayna el-Muhy (hayat veren) olan Allahtr.

KONUALIM

Allahn isimlerin-

den el-Hlk, el-Br,

el-Musavvir, er-Rezzk, el-

Muhy, el-Mumt, el-Hayyn

anlamlarn aratrnz. ren-

dikleriniz erevesinde Allahn

yaratmas ve hayat vermesi hak-

knda konuunuz.


24/200

24

KELAM

yat aklarken beden ve ruh arasn tamamen kopuk ve birbirinden bamsz olarak ele almaz. nk

insan bir btndr ve onun duygusal, zihinsel ve bedensel eylemleri arasnda bir btnlk sz konu-

sudur. Bu lemdeki her canl hayatn bu anlamda maddeye dayandrmaya mecburdur. Bunun iin deher canl doar, byr, yalanr ve lr.

Kelam ilmi, hayatn kaynann Allah oldu-

unu aklarken bundan baka bir ilkeye daha

dikkat eker. Bu da hayatn amacnn ne oldu-

u ve ahlkliin kayna ile ilgilidir. nk

Kurana gre hayat ve lm insanlardan han-

gisinin daha iyi iler yapacan snamak iin

yaratlmtr. Dnya hayat geici, oyalayc

olup esasen bir imtihandr. lm gerei kar-snda insan gerek ve tkenmez hayatn ahiret

hayat olduunu bilmelidir. Dolaysyla insan

hayatn ve lmn hibir orta bulunmayan

lemlerin Rabbi Allaha adamaldr.17

6.4. nsan

Kuran, insann Allah tarafndan en gzel

ekilde yaratldn ve onun yaamas iin yer-

yznn uygun artlarda dzenlendiini ifadeeder. O, rahmetiyle gkyznden yamurlar

indirir, yeryznde insann beslenmesi ve ge-

limesi iin her trl nimeti yaratr. Bunlardan

baka insana dnebilme ve zgr seim ya-

pabilme yetenei vermitir. Akln ve zgr

iradesini kullanarak doru seimler yapabilme-

si iin de vahiy ve peygamberler gndermitir.

Bunun iin Allah izzet, kudret, iyilik, ihsan, af,

rahmet, nimet ve kerem sahibidir.nsana verilen nimetler onun sorumluluk

emanetini yklenmesini gerektirir. Bu emanet,

insann yaratcsnn birliini tanmas (tevhid)

ve yeryznde ahlaka ve adalete dayal bir ha-

yat srme sorumluluudur.18 nsan; Allahtan

ald vahiy, sahip olduu akl, zgr iradesi, ftrat ve ahlak duygusu ile bu sorumluluunu yerine

getirir, Allaha ibadet ve dua eder, kr ve takva sahibi olursa dnya ve ahiret mutluluuna ular.

17 Mlk suresi, 2. ayet; Enm suresi, 32, 162. ayetler; Ankebt suresi, 64. ayet; Csiye suresi 21. ayet.

18 Fahreddin er-Rz, Tefsir-i Kebir, C. 25, s. 235, 236.

Dua, insann Allah ile iletiim biimlerinden biridir.

KONUALIM

O ki, hanginizin daha gzeldavranacan snamak iin lm ve ha-yat yaratmtr. ...(Mlk suresi, 2. ayet.)

De ki: phesiz benim namazm, kur-banm, hayatm ve lmm hepsi lemlerinRabbi Allah iindir. (Enm suresi, 162.

ayet.)Yukardaki ayetlere gre hayatn amac

nedir? Konuunuz.


25/200

25


zgr iradesini kullanabilmesi iin iyilik ve adalet duygusunun yannda, insann yaratlnda

ayn zamanda ktle ve zulme meyil (fcr), bbrlenme, cehalet, nankrlk ve cimrilik gibi

olumsuz zellikler de vardr. Yaratcsn inkr eden, eytann admlarn takip eden, gerek hayat

unutup dnya hayatna dalan, sosyal dzeni bozup ahlak ve sosyal sorumluluklarn yerine getirme-

yen insan, zgr iradesiyle yaptklarnn sorumluluunu stlenir ve karln grr. Ancak insann

gnahlarndan tvbe edip arnmas mmkndr. nk Allah tvbeleri kabul edendir. O, ayn za-

manda gazap, cell, kudret ve adalet sahibidir.

Kurann insana ykledii sorumluklardan hareket eden kelam ilmi, yaratcsn inkr ederek

insan tanrlatran ve onu btn ahlaki sorumluluklardan syran dncelerin zararlarn aklar.

Kelam ilmine gre bu dnceler insan yceltmek iin onun yaratcsn inkr etmi, insann zgr-

ln salamak isterken onu btn sorumluluklardan uzaklatrarak babo, amasz brakmtr.

Bunun iin kelam ilmi bir yandan insann zgr iradesi nedeniyle ahlaki sorumluluu olduunu, bu

anlamyla insann zgr olduunu vurgularken, dier yandan da amasz, ahlak deerlerden yoksun,babo bir zgrle kar kar. Kelam, yerlerin ve gklerin mutlak hkmranlnn, mutlak irade

ve kudret sahibi Allaha ait olduunu belirtir.

7. Bilgi Sorunu

Kurann Allah, lem ve insan hakknda sylediklerinin doru anlalabilmesi doru bilgiye

baldr. Bunun iin kelam ilmi bilginin tanm ve kaynaklar zerinde durmutur. Ayrca hem g-

rnr lemin hem de duyu organlarmzn algsnn tesinde olan lemin bilgisinin mmkn olup

olmadn konu edinmitir.

NSAN

YaratlanDuaveNamaz

Yaratan

VarlkBakmndan

Vahiy veKevn AyetlerGazap, iddetve adalet

sahibi

yilik, ihsan,merhamet, af,nimet sahibi

Takva, imanve kr

Nankrlk,inkr ve fcur

AhlakMnasebet

HaberlemeMnasebeti

ALLAH

Kelam ilmi, Kuranda farkl alardan anlatlan Allah-insan mnasebetlerini de ele alr.


26/200

26

KELAM

7.1. Bilginin Tanm

Kuran- Kerimde bilgi anlamndaki el-ilm kavram, gnlk bilgi anlamnn dnda Allahn in-

sanlara gnderdii bilgiyi yani vahyi ifade eder. Vahiy bilgisi, Allahtan geldii iin kesindir ve cahiliye

dnemi mriklerinin arzu ve heveslerine dayanan cehaletlerinin de kart olarak kullanlmtr.

Kelamclar, konularn teorik bir erevesini oluturmak iin eserlerine bilginin tanmn vererek

balarlar. Bilgiyi kelam konularnn teorik erevesini oluturacak ekilde bamsz bir konu olarak ilk

ele alan, Maturidnin Kitbt-Tevhid adl eseridir. Maturidye gre bilgi bilen insan ile bilinen

eya arasndaki ilikidir. Bilen ve bilinen arasndaki bu ba gerektir. Bu ba sonucunda meydana

gelen bilgi de gerektir. nk eya sanal deildir, onun sabit bir gereklii vardr. nsan vahiyden ve

duyularla alglad kinattan Allahn bilgisine ulaabilir.

Kelam limleri bilgiyi bilgiye konu olan eyi, olduu hl zere bilmek olarak da tanmlarlar. Bu

tanmdaki ey kavram bilinebilen her trl varl iermektedir. nk bildiimiz bir takm varlklar

masa ve sandalye gibi somut nesneler

iken bir ksm da matematiksel ifade-

ler de olduu gibi soyut varlklardr.

Kelamclar ayn ekilde somut ve so-

yut varlklar kapsamak zere bilginin

konusu olan eyleri malum olarak

adlandrmlardr. Bilinen anlamn-daki malum, var olan ey olarak

da tanmlanmtr. Tanmda kullanlan

olduu hl zere ifadesi ile de insa-

nn eya hakkndaki bilgisinin geree

uygun olmas gerektiini ifade etmi-

lerdir.

Maturid ve ondan sonra bilgi

hakknda grler ileri sren kelamlimleri Allah ve eya hakknda bilgi

sahibi olmann mmkn olmadn

iddia eden sofistlere kar eitli g-

rler gelitirmilerdir. nk onlar

bilgi elde etmenin imknsz olduu-

nu ve eya hakkndaki bilginin kiiye

gre deitiini iddia etmilerdir.

OKUYALIM - TARTIALIM

Maturid kelamc mer en-Nesef (.537

H), Akaid risalesine sofistleri eletiren u

cmlelerle balar:

:

... .

.

Ehl-i hak, Sofistlerin aksine eyann gerek-

liinin sabit olduunu ve eya hakknda bilginin

gerekleebileceini belirtmilerdir. nsann bil-

gisinin yolu vardr: Salam duyular, doru ha-

ber ve akl. lham ise ehl-i hakka gre bir eyin

doruluunu bilmenin yollarndan deildir.

(Nesef, Akidn-Nesef, s.1.)

Nesef, eserine neden bilgi elde etmenin mm-

kn olmadn syleyenlerin eletirisiyle balam

olabilir? Metni de gz nne alarak tartnz.


27/200

27


Kelam limleri Eyann gereklii sabittir. ifadesiyle bilgiye konu olan nesnelerin kendinde bir

gerekliklerinin olduunu kast ederler. nk nesne, zneden ve nesneyi alglayan zihinden ve znenin

nesneyi kavramasndan bamsz bir varla sahiptir. Bunun iin bilgi mmkndr, nesneler hakkndabilgi edinebiliriz. Allahn varln da onlara bakarak karabiliriz.

7.2. Bilginin Kaynaklar

Allah insana evresini alglayabilecei duyu organlar ve alglad verileri deerlendirebilecek

akl vermitir. Duyu organlar vastasyla d dnyadan edinilen veriler, aklda ilenerek kavramlara

sonra da kavramlar arasnda eitli balar kurularak eitli hkmlere ulalr. Bylece akl iyi ile

kty, gzel ile irkini birbirinden ayrr.

nsanolu, hayatn anlaml klabilmek iin yaratl sebebi; niin, nasl ve hangi llere gre

yaamas gerektii; lmden sonras ile ilgili bir takm sorular sorar ve cevaplarn arar. Ancak bu

sorular duyu organlarnn verileriyle cevaplanamaz. Bu tr sorular cevaplayan vahiydir. Bunun iin

kelam ilmi, fizik leme ilikin verilerin kaynan duyu organlar, inan alannn haber kaynan

vahiy olarak kabul etmi; bunlar anlamlandrp aklama grevini de akla yklemitir.

7.2.1. Akl

Akl, insan dier canllardan farkl klan ve doruyu yanltan, iyiyi ktden ayrarak onu sorumlu

klan temyiz gcdr. Akl, ayn zamanda dnme ve anlama melekesidir. Bunun iin Kuran, insan-

lara hitap ederek olduka sk bir ekilde Akl erdiremiyor musunuz?,19Dnmez misiniz?20

ve bret almaz msnz?21ifadeleriyle onlar akllarn kullanmaya armaktadr.

Kelam ilmine gre akl, bilgi elde etme

yollarndan biridir. mam Maturid akl ayn

nitelikte olanlar bir araya toplayan ve farkl

nitelikte olanlar ayran ey olarak tanmla-

yarak, akln varlklar ve onlarla ilgili bilgileritasnif ederek sonular karp kyas yapabi-

len bir zihn g olmasna dikkat ekmitir.

Kelam limlerinin birok akl tanm vardr.

Fakat hepsinin ortak gr akl, insanda do-

utan mevcut olan ruh bir g olarak kabul

etmeleridir.

19Enm suresi, 32. ayet.20 Enm suresi, 50. ayet.

21 Enm suresi, 80. ayet.

TARTIALIM

er deliller, akl prensiplere

ters dmez.

atib

(Mehmet Erdoan, Akl-Vahiy Dengesi

Asndan Snnet, s. 41.)

Yukardaki szn vermek istedii mesaj

zerinde tartnz.


28/200

28

KELAM

Kelam ilminde akl, iki trl bilginin kaynadr: Akl ilk olarak btn insanlarda ortak olan ve

kendiliinden apak olan akl bilgilerin (bedih bilgi: aksiyom) kaynadr. Bedih bilgiler duyu ya

da haberle elde edilmeyip kendiliinden bilinen, bilinmesi apak olanlardr. rnein iki zddn birarada bulunmasnn imknszl, parann btnden byk olamayaca gibi bilgiler kendiliinden

bilinen apak bilgilerdir.

kinci olarak akl, tmdengelim (talil) ve tmevarm (istikra) gibi akl yrtmeler yoluyla sonra-

dan kazanlm (aposteriori) bilgilerin kaynadr. Akl, duyu organlarndan gelen bilgileri kullanarak

yeni bilgilere ulaabilir ve bu tr bilgilere karmla ulalm bilgiler anlamnda istidll bilgiler

ad verilmektedir.

Kelam limleri vahyin kesin olarak belirledii inanlar dnda bir eyin doru ya da yanl ol-

duunun aklanmas ve yorumlanmasnda akln ilkelerini, akln apak bilgilerini ve akl yrtme

yoluyla elde edilmi bilgileri dikkate almlardr. Bunun yan sra insann haz, elem, sevin gibi akln

alglad tecrbeleri de nemli saylmtr.

Mutezile Earilik Maturidilik

Mutezilenin byk o-unluu, insanlarn peygam-

berler tarafndan getirilen

vahiy bilgilerine muhta ol-

duunu kabul etmekle bir-

likte akl mutlak bir bilgi

kayna olarak grmler,

ona daima nakil karsn-

da hata yapmaz bir hakem

rol vermilerdir.

Zira onlara gre akl,

Allahn varln bilmesi,

iyi ile kty, gzel ile ir-

kini belirleyebilmesi yann-

da Allahn sfatlar ve ahiret

hayatnn mahiyetini bilebi-

lecek bir yeterliliktedir.

Ebul-Hasan el-Ear,bata Allahn varlna

iman konusu olmak zere

btn din bilgilerin kay-

nan akla deil vahye

bal grmtr. Ona gre

akl Allahn varlnn

bilgisine ulasa da gzel

ve irkini, iyiyi ve kty,

doruyu ve yanl tan-

yabilse de bunlarn do-

ruluuna inanmay zaruri

klan vahiydir; bu sebeple

insann sorumlu oluu di-

nin varlna baldr.

Yaratcnn varln bil-mek ve naslar anlamak iin

akla bavurulmas gerekir.

Allaha iman etmek naklen

deil aklen vaciptir. Ancak

yine de akl naklin nne

geemez. nk akl b-

tn din gerekleri idrak et-

mekte yeterli deildir. Akl

duygularn, eitim-retim

ve kltrn tesiri altnda ka-

labildii iin gzelin irkin,

iyinin kt, dorunun yanl

olduuna hkmedebilir. K-

saca Allah aklla, dier din

hkmler vahiyle bilinir.

Baz Kelam Ekollerine Gre Akln Rol


29/200

29


7.2.2. Vahiy

nsann d dnyaya alan penceresi duyu organlar ise gayb konulara alan penceresi de va-

hiydir. Vahiy, insan bilgi bakmndan yce leme balamakta ve onu sadece kendi aklyla ba baakalmaktan kurtarmaktadr. Kelam ilmine gre vahiy, bilgi kaynaklarndan biridir ve vahyin bildirdii

bilgi doruluk bakmndan kesindir. nk Kuranda toplanan vahiyler, sbt bakmndan kesindir.

Yani Allahn Peygamberine ulatrd ekliyle bugn elimizde bulunmaktadr.

Allah insanlarn bilmediklerini peygamberlere vahiy yoluyla bildirmitir. Bu vahiyler Kuranda

toplanarak insanlarn gayb lemine ilikin bilgilerinin kayna olmutur. rnein; Allahn sfatlar,

ahiretin varl, melek inanc gibi, insanlarn akllaryla bilmesine imkn olmayan gayb konular va-

hiyle bildirilen konular arasnda nemli bir yer tutar. Bu bakmdan vahiy olmakszn iman esaslarnn

belirlenmesi mmkn deildir. Kuranda bunu ifade etmek zerete bylece sana da emrimizle

Kuran vahyettik. Sen, kitap nedir, iman nedir bilmezdin. Fakat biz onu kullarmzdan di-lediimizi kendisiyle doru yola eritirdiimiz bir nur kldk. phesiz ki sen doru bir yolu

gstermektesin.22 buyrulmutur.

Vahiy, insann hayatnn amac zerin-

de de durarak hayatn anlaml klmas iin

yol gsterir. nsann kim olduu, hayat-

nn kayna, hayatnn amac ve ldkten

sonra ne olaca bu yol gstericiliin birer

parasdr. nsann Allah ile ilikilerinin

nasl olaca bu erevede ele alnabilir.rnein; dua ve ibadet, vahiy sayesinde

renilebilir. nsan, Allahn varln bilse

de ona nasl ibadet edeceini bilmesi mmkn deildir. Vahiy yine insana ahlak deerler hakknda

ve ahiret hayat hakknda da bilgi verir. Kyamet, cennet ve cehennem ahiret hayatnn birer paras

olarak vahyin bildirdii nemli konular arasnda yer alr.

22 r suresi, 52. ayet.

NOT EDELM

bn Hazma gre Kuran olan

her ey akldir. Akl olan her ey

Kurandir.

(Cbir, Arap Aklnn Oluumu, s. 432.)

BELRTELM

(Reslm!) Bunlar, bizim sana vahiy yoluyla bildirmekte olduumuzgayb haberlerindendir. lerinden hangisi Meryemi himayesine alacak

diye kura ekmek zere kalemlerini atarlarken sen onlarn yannda deil-

din; onlar (bu yzden) ekiirken de yanlarnda deildin.

(l-i mrn suresi, 44. ayet.)

Yukardaki ayet, vahyin hangi ynne dikkat ekmektedir? Belirtiniz.


30/200

30

KELAM

Vahyin bilgi verdii alanlardan biri de gemi milletlerin ve peygamberlerin hayatlarna ilikin

baz olaylardr. Kuran gemi peygamberlerin hayatlarndan ibret verici olaylar anlatarak hem biz-

leri bilgi sahibi yapmakta hem de ibret almamz istemektedir. Kuranda bunu ifade etmek zere Ey Muhammed!) Biz, sana bu Kuran vahyetmekle gemi milletlerin haberlerini sana en

gzel bir ekilde anlatyoruz. Gerek u ki, sen bundan nce (bu haberleri) elbette bilmeyen-

lerden idin.23buyrulmaktadr.

Kelam ilmi inan konularnn gayb zelliklerinden hareketle haber kayna kabul edilebilecek

nakl deliller konusunda baz artlar ileri srmtr. Bir naklin kelam ilminde haber kayna ve delil

olarak saylabilmesi iin sbutunun ve konuya delaletinin kesin olmas gerekir. Batan sona Allahtan

vahiy olarak geldiinde hibir phe olmayan Kuran, kelam ilminin nakl delilidir. Vahiy dnda s-

butu kesin saylan mtevatir hadisler kelam ilminde haber kayna olarak kabul edilirken, mtevatir

dndaki mehur ve had hadisler kelamda tek bana bir delil olarak kabul edilmemitir.24

7.2.3. Duyular

Kuran- Kerimde insann d dn-

yadaki varlklar alglamas iin duyu

organlarnn yaratld, bu organlar-

n doru kullanmayanlarn knanaca

belirtilmekte ve insann bu organla-

r kendine veren Allaha kretmesi

istenmektedir.25 Kuranda bu konuyadikkat eken ayetlerden birinde y-

le buyrulur: (Reslm!) De ki: Sizi

yaratan, size iitme duyusu, gz-

ler ve kalpler veren odur. Ne az

krediyorsunuz!26Bylece Kuran,

insana verilen organlarn bilgi kay-

naklar olmalarnn yannda ahlak

olarak da kr gerektirdiine dikkat

ekmitir.27

Kurann duyularla ilgili sunduu

bak asndan hareket eden kelam

ilmi, insann bilgi elde etme yollarn-

dan birini duyular olarak kabul etmitir.

23 Ysuf suresi, 3. ayet.24 Bekir Topalolu, Kelm lmi (Giri), s.73.25 Arf suresi, 179. ayet; Ynus suresi, 31. ayet; Nahl suresi, 78, 108. ayetler; sr suresi, 36. ayet; Hac suresi, 46. ayet;Secde suresi, 9. ayet; Csiye suresi, 23. ayet.26 Mlk suresi, 23. ayet.

27 Enm suresi, 46. ayet.

NOT EDELM

Doru Bilginin Dereceleri

slam dnce tarihinde doru bil-

ginin kesinlik dereceleri Kuran- Kerimde

geen ifadelerden hareketle ilmel-yakn,

aynel- yakn ve hakkal-yakn olmak ze-re kategoride toplanmtr.

1. lmel-yakn (kesin zihn bilgi) akli

veya nakl delil ile bilinen bilgidir. Mutfaktaki

bal duyarak ya da baz iaretlerden hareketle

bilmek gibi.

2. Aynel-yakn (kesin ak gzlem) duyu

yoluyla elde edilen bilgiyi ifade eder. Mutfakta-

ki bal grerek bilmek gibi.

3. Hakkal-yakn (yaayarak bilmek) ise i

duyu veya i tecrbe vastasyla insanda meyda-

na gelen en kesin bilgiyi ifade eder. Mutfaktaki

bal tadarak bilmek gibi.


31/200

31


Duyu organlar deri, gz, kulak, dil ve burun insana d dnyadan srekli veriler aktarr. Bu be duyu

organ insann d dnyaya alan pencereleri gibidir. Bu duyu organlar vastasyla elde edilen bilgi-

ler, Kelam ilmine gre inkr mmkn olmayan zorunlu bilgiler (zarur) kategorisindendir.Kelam limlerine gre duyu organlaryla elde edilen bilgilerin, kesin bilgiler olarak kabul edilmesi

iin duyu organlarnn salam ve salkl olmas gerekir. nk eitli nedenlerle duyu organlarmzn

verdii bilgiler bizi yanltabilir. stelik bu organlarmzn kapasiteleri de snrldr. rnein; gzmz

sadece belli n dalgalarn grebilir, kulamz sadece belli aralktaki ses frekanslarn iitebilir.

Kelam ilmi, duyu organlarn bilgi kayna olarak kabul eder. Bununla birlikte yanlma olasl

olan duyularla elde edilen bilgiyi, vahyin ve akln denetlemede nemli bir rol olduunu da belirtir.

7.3. Bilgi-Deer likisi

nsan, eylemlerinde bir ama gzetir. Amac belirlenmemi davrann bir anlam yoktur. nsanlar

bir tercih yaptklarnda, bir eylemde bulunduklarnda belli bir deere gre hareket ederler. Bir eya

yararl ya da yararsz, bir davran iyi ya da kt, bir bilgi doru ya da yanl ve bir resim gzel ya da

irkin olduu iin tercih edilir ya da tercih edilmez. Sz konusu eya, davran, bilgi ve resim hak-

knda verdiimiz yararl, iyi, gzel doru gibi hkmler, olanla olmas gereken arasndaki fark da

belirler. rnein; zulm, olmamas gereken bir davrantr. Olmas gereken adalettir. nk insanlar

deer bakmndan zulm kt, adaleti ise iyi olarak nitelerler.

Buna gre deeri, bir takm eylemleri doru veya yanl, iyi veya kt, gzel ya da irkin eklinde

nitelememizi salayan ltler olarak kabul edebiliriz. Bu durumda yararl ve zararl gibi nesne de-

erlerden, gzel ve irkin gibi estetik (sanat) deerlerden, iyi ve kt gibi ahlak deerlerden, doru

ve yanl gibi mantk deerlerden bahsetmek mmkndr.

Kuranda deer belirten ifadeler oka tekrarlanr. nsanlarn baz sz ve davranlar iyi, gzel

ve doru olarak nitelenirken, baz sz ve davranlar ise kt, irkin ve yanl olarak nitelenir. By-

lece inanan insan, vahyin bildirdii olumlu deerlere uygun sz ve eylemlerde bulunmak ve olumsuz

deerlere uygun sz ve eylemlerden de kanmak ister. Bu hususta Kuran- Kerimde Muhakkak

ki Allah, adaleti, iyilii, akrabaya yardm etmeyi emreder, irkin ileri, fenalk ve azgnl da

yasaklar. O, dnp tutasnz diye size t veriyor.28buyrulmutur.

28 Nahl suresi, 90. ayet.

KONUALIM

Din sorunlar zmede kelamn yntemlerinden olan akl, vahiy ve duyular

konusu zerinde snfta konuunuz. Akl, vahiy ve duyularn bize hangi alan-

larda bilgi verdiklerini, kesinlik derecelerini ve fonksiyonlarn belirleyiniz. Daha sonra

bunlar bir kavram haritas zerinde gsteriniz.


32/200

32

KELAM

nsan kendine bildirilen vahiyden

ve akln kullanarak oluturduu de-

erlerden hareket ederek, hrszlk

yapmay, yalan sylemeyi, hakszlk

yapmay kt olarak niteler. yilik

yapmay, doru sylemeyi ve eme-

iyle alp kazanmay da gzel

olarak niteler. Deerler ne kadar ka-

bul edilir ve tekrar edilirse o oranda

yaygnlar ve nesnellik kazanr. s-

lam limleri deerlerin nesnelliini

vurgulamak iin ahlak kelimesini

davranlarn zorlanma olmakszn

insann kendinden kan huy eklin-

deki tarif etmilerdir. Kuranda da

ahiret hayatn dlayan putperest ve

kabileci mriklerin dnyev zevkleri

temel alan Cahiliyye Dnemi deer-

lerinin herkes tarafndan kabul edile-

mez olduu vurgulanmaktadr.

Ahlaki deerlerin nasl bilindii

konusunda kelam limleri iki farkl

gr ne srmlerdir. Ear limler insan eylemlerinin kendinde iyi-kt gibi bir deerlerinin

olmadn, bu yzden akln neyin iyi neyin kt olduuna karar veremeyeceini ve bilemeyecei-

ni, iyi ve ktnn ancak vahyin ifadesiyle anlalabileceini iddia etmilerdir. Mutezil ve Maturid

limler ise fiillerin kendinde iyi-kt gibi ahlak deerleri olduunu, akln onlara iyi ya da kt hk-

m vermediini ancak evrensel olan bu deerlerin akl ile bilinebileceini belirtmilerdir.

Maturid ve Mutezil limlerine gre inanc olmasa da birok insann ahlak deerlere uygun

davranabilmesi, bu deerlerin insanlardan bamsz bir gereklikleri olduunu gsterir. Bu nedenle

zgr iradeye sahip insann bu deerlere uygun davranmas ve davranlarnn sorumluluunu yk-

lenmesi gerekir. Kurana gre inandktan sonra zgr iradesiyle ahlak deerlere uygun yaayan

insan, bu dnyada mutlu olduu gibi ahirette de karln alacaktr. nk Kuranda Allah gzel

davrananlar sever.29buyrulmutur.

29 Bakara suresi, 195. ayet.

OKUYALIM - BULALIM

Kendisine verilen mjdeninktlnden dolay kavminden

gizlenir. Onu, aalk duygusu

iinde yannda m tutsun, yoksa topraa m

gmsn! Bakn ki, verdikleri hkm ne ka-

dar ktdr! (Nahl suresi, 59. ayet.)

Yoksa ktlk ileyenler lmlerinde ve

salklarnda kendilerini, inanp iyi ameller

ileyen kimseler ile bir mi tutacamz san-

dlar? Ne kt hkm veriyorlar! (Csiyesuresi, 21. ayet.)

Dediler ki: Hayat ancak bu dnyada ya-

admzdr. lrz ve yaarz. Bizi ancak

zaman helk eder. Bu hususta onlarn hibir

bilgisi de yoktur. Onlar sadece zanna gre h-

km veriyorlar. (Csiye suresi, 24. ayet.)

Yukardaki ayetler, mriklerin baz dn-

ce ve davranlarnn irkin, kt ve yanlln

konu edinmektedir. Bu dnce ve davranlar

hangileridir? Mriklerin bunlar hakknda ver-

dikleri hkmler nelerdir? Bulunuz.


33/200

33


7.4. Bilgi-nan likisi

nsan duyu organlar vastasyla

evresiyle srekli bir etkileim ie-

risindedir. Bu etkileim insana ev-

resinden birok veriyi tar ve insanzihni de bu verileri eitli ekillerde

kategorize ederek kavramlara ular.

rnein; evremizdeki tek tek aa-

lardan hareketle zihnimiz bir aa

kavramna ular. nsan akl bu kav-

ramlarla yetinmez. Kavramlar arasn-

da eitli ilikilerle varlklar hakknda

yeni hkmler oluturur. nsan akl-

nn elde ettii kavramlar ve kavram-

lardan hareketle elde ettii hkmler

bilgi olarak tanmlanabilir.

nan ise deney tesi olana, g-

rnmez olan gayba balanma anla-

mnda bilgiden farkldr. Psikolojik

anlamda dern, ahs ve bireysel bir

tecrbe olan Allah vardr ve ben ona

inanyorum. eklindeki bir nerme,

ilke olarak mantk anlamda dorulu-

BULALIM

Aada baz ahlak, mantk ve estetik deerler verilmi; bu deerlereuygun davranlar Kuran- Kerimden rneklendirilmitir. Siz de verilen de-erlere uygun rnekler bulunuz ve syleyiniz.

Ahlak (Etik) Deerler

yi Doru GzelKt Yanl irkin

Mantk (Bilgi) Deerler Estetik (Sanat) Deerler

Cmertlik(sr suresi,29. ayet.)

Savurganlk(sr suresi,29. ayet.)

Doru szsylemek

(Yusuf suresi,

27. ayet.)

Zanna grehareket etmek,

yalan sz

(Enam suresi,116. ayet.)

Cennet (l-imrn 14.

ayet);Allahn

isimleri(Arf suresi,180. ayet.)

Fuhiyat (Ba-kara suresi,169. Ayet,

Nahl suresi,

90. ayet.)Merkep sesi(Lokman sure-si, 19. ayet.)

TARTIALIM

Onlara: Allahn indirdiine uyun,

denildii zaman onlar, Hayr! Biz ata-

larmz zerinde bulduumuz yola

uyarz dediler. Ya atalar bir ey anla-

mam, doruyu da bulamam idiyseler?

(Bakara suresi, 170. ayet.)

Bunlar (putlar), sizin ve atalarnzn takt-

isimlerden baka bir ey deildir. Allah on-

lar hakknda hibir delil indirmemitir. Onlar

ancak zanna ve nefislerinin arzusuna uyuyor-

lar. Hlbuki kendilerine Rableri tarafndan yol

gsterici gelmitir.(Necm suresi, 23. ayet.)

De ki: Yannzda bize aklayacanz

bir bilgi var m? Siz zandan baka bir eye

uymuyorsunuz ve siz sadece yalan sylyor-

sunuz. (Enm suresi, 148. ayet.)

Yukardaki ayetlerde mriklerin inancnn

niin eletirildiini tartnz.


34/200

34

KELAM

u sorgulanamayan bir nermedir. Kelam limleri bunu ifade etmek zere imann akln deil kalbin

bir fiili ve tasdiki olduunu ifade etmilerdir. Ancak bu, inancn bilgiden yoksun olduu ya da onu

dlad anlamna gelmez.

Kuranda mriklerin vahye dayanmayan bilgisizce oluturduklar batl inanlar eletirilmitir.

nk onlar arzularna uyarak bilgileri olmadan cinleri Allaha ortak kouyorlar, Allaha oullar ve

kzlar yaktryorlar, putlara tapyorlar, ahireti inkr ederek zanlarna gre hayatlarnn sadece bu

dnya ile snrl olacan sylyorlard. Bunun iin Kuran, insanlar dnmek suretiyle inanlarn

temellendirmeye ve akl yrtme glerini kullanmaya u ekilde davet etmitir.De ki: te be-

nim yolum: Ben uurlu bir ekilde Allaha aryorum, bana uyanlar da30Yine Kuranda

Hakknda bilgin bulunmayan eyin ardna dme. nk kulak, gz ve gnl, bunlarn hepsi

ondan sorumludur.31

buyrularak, hem duyuya dayal akl tasdikte hem de kalb tasdikte bilgininnemine dikkat ekilmitir.

Kurann ilk inen ayetinin okuolmas vahiyle inen ayetlerin okunmas anlamna geldii gibi

evrende Allahn yaratna delalet eden varlklarn gzlenmesi ve aratrlmas gerektii anlamn da

ifade eder. nk Kuranda Hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu32ve Kullar iinden

ancak limler, Allahtan (gereince) korkar.33buyrulmutur. Bylece iman, bilgiyi engellemedii

gibi, cehalete dayal bir iman da batl inanlardan uzak kalamaz.

30Ysuf suresi, 108. ayet.31sr suresi, 36. ayet.32 Zmer suresi, 9. ayet.

33Ftr suresi, 28. ayet.

YORUMLAYALIM

lim ilim bilmektir, ilim kendin bilmektir,

Sen kendini bilmezsin ya nice okumaktr.

Okumaktan mana ne, kii Hakk bilmektir

n okudun bilmezsin ha bir kuru emektir.

(Yunus Emre)

Yunus Emre, bu drtlkte bilginin amacn ne olarak belirlemitir? Yorumlaynz.


35/200

35


NTEMZ DEERLENDRELM

A. Aadaki ak ulu sorular cevaplandrnz.

1. Kelam ilmini konusu asndan tanmlaynz.2. Kelam ilmi hangi yntemleri kullanr? Ksaca aklaynz.

3. Kelam ilmi hangi aamalardan geerek bir ilim dal hline gelmitir? Belirtiniz.

4.Kelam ilmi ile dier slam ilimleri arasndaki iliki nasldr? rnekler veriniz.

B. Aadaki oktan semeli sorularn doru seeneklerini iaretleyiniz.

1. Aadakilerden hangisi kelam ilminin amalar arasnda yer almaz.

A) slam inanlar ile ilgili ayetleri yorumlamak

B) nsann dnya ve ahiret mutluluunu temin iin aba gstermek

C) slam inan esaslarn eletirilere kar savunmak

D) badetlerin nasl yerine getirileceini aklayp gstermekE) nan esaslarnn ispatn vahiy ve akln verileriyle yaparak kiinin imann taklitten kurtarmak

2.(I) Allah, evreni varlnn bir iareti olarak nitelemektedir.

(II) Evrendeki her varlk, Allahn yaratt lye gre hareket eder.

(III) nsan kendisine verilen nimetlere kar Allaha kreder.

Yukardaki ifadelerden hangisi ya da hangileri Allah-lem ilikisiyle ilgilidir?

A) Yalnz I B) Yalnz II C) I-II D) II-III E) I-IIII

3. O ki, hanginizin daha gzel davranacan snamak iin lm ve hayat yaratmtr...

(Mlk suresi, 2. ayet.)

Yukarda meali verilen ayet aadakilerden hangisine ncelikle dikkat ekmektedir?

A) Hayatn ahlak amacna

B) Allahn sfatlarna

C) badetlerin gerekliliine

D) nsann olumsuz zelliklerine

E) Ahirete iman etmenin gerekliliine

C. Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri verilen uygun ifadelerle doldurunuz.

(vahiy, iman, kesin)1. Kelam ilmine gre insann bilgi kaynaklar duyular, akl ve .den oluur.

2. Vahyin verdii bilgi kelam ilmine gre . dir.

. Aada verilen bilgilerden doru olan D, yanl olan Y ile iaretleyiniz.

() Kelam ilminde ele alnan konular Allahn varl ve birlii konusuna indirgenebilir.

() Naklin yorumunda akl da kullanan kelam yntemi ilk defa Mutezile ile domutur.

() mam Earye gre kii aklyla din hkmleri bilebilir.

() mam Maturid kiinin aklyla Allahn varln bulabileceini belirtmitir.


36/200

36

KELAM

NTEMZE HAZIRLANALIM

1. Frka, mezhep ve tarikat kelimelerinin anlamlarn aratrnz.

2.Hakem Olay hakknda bilgi toplaynz.

3.Fikirlerin arpmasndan hakikat doar. sznn anlam

zerinde dnerek dncelerinizi arkadalarnzla paylanz.

4.Din anlaylar ve din arasndaki fark aratrnz.

5.Alevilik ve Bektailik hakknda bilgi toplaynz.

SLAM DNCESNDE YORUMLAR

II.NTE


37/200

37

II. NTE: SLAM DNCESNDE YORUMLAR

1. Yorum Farkllklarnn Ortaya k Sebepleri

slam dininin temel kaynaklar Kuran- Kerim ve Hz. Peygamberin snnetidir. Hz. Peygamber

hayattayken Mslmanlarn inan ve ibadet alanyla ilgili tm sorunlarna zm getirdii iin Ms-lmanlar arasnda din konularda farkllamaya sebep olacak gr ayrlklar ortaya kmamtr.

Hz. Peygamberin vefat etmesiyle birlikte Mslmanlar arasnda ortaya kan siyasi ve din sorunlar

ve bu sorunlara getirilen eitli cevaplar farkl yorumlarn ortaya kmasn da beraberinde getirmi-

tir. Yorum veya mezhep, dinin anlalmas ve uygulanmasyla ilgili olarak ortaya kan fikr ve beer

oluumlardr.

Mslmanlar arasnda din konularla ilgili olan farkl yorumlarn ortaya kmasnn birok sebebi

vardr. Bunlarn banda toplumsal, kltrel, siyasi, coraf, insan farkllklar, din metinler ve birey-

sel anlay farkllklarndan kaynaklanan sebepler gelmektedir.

nsann Yapsndan Kaynaklanan Sebepler:Dinin anlalmas ve yaanmas iin din metinle-

rin doru bir ekilde anlalarak yorumlanmas gerekir. Bu anlama ve yorumlama, insan tarafndan

yaplr. nsan ise dnen, sorgulayan, sebep ve sonular aratran akl sahibi bir varlktr. nsanlarn

anlay ve dnceleri birbirinden farkldr. Bu farkllk Allahn onlara verdii akl, tefekkr ve d-

nce kabiliyetinin doal bir sonucudur.

nsanlarn kabiliyetleri, huylar, ilgileri, ihtiya ve beklentileri, dnyaya baklar ve alglamalar

birbirinden farkldr. Mesela ayn resme bakan kiiler, birbirinden farkl duygular hissederler, ayn

kitab okuyanlar, onun zerine deiik yorumlar yapar ve farkl sonular elde ederler. Ayn resim

zerinde farkl duygularn hissedilmesi ve ayn kitaptan farkl sonular elde edilmesi insanlarn olay

ve olgulara farkl yaklamlarnn bir sonucudur. Dolaysyla dnce ve sorgulama yeteneine sahip

insann yapsndaki farkllklar dini anlama ve aklamalarna da yansr. Bylece eitli ekol ve mez-

heplerin ortaya kmasna neden olur.

Sosyal sebepler:Sosyal hayat srekli bir deime, gelime ve yenilenme iindedir. Her zaman

ve meknda geerliliini koruyan evrensel nitelikli ilkeler varln srdrrken yerel nitelik tayan

unsurlar da zamanla varlklarn yitirirler. Dolaysyla sosyal bir ortam iinde yaayan bir varlk olan

insann sosyal sebeplere bal olarak srekli bir deiim ve yenilenme iinde olmas kanlmazdr.

slam Dncesinde Yorum Farkllklarnn Ortaya k Sebepleri

nsann YapsndanKaynaklanan Sebepler

Sosyalsebepler

KltrelSebepler

CorafSebepler

SiyasSebepler

Din MetinlerdenKaynaklanan Sebepler


38/200

38

KELAM

Sosyal hayatn kendine zg yaps her alanda olduu gibi slam dncesinde de farkl yorum

biimlerinin ortaya kmas zerinde etkili olmutur. Mesela ky yaam ile ehir yaamnn sosyal

yaps birbirine benzemez. Bundan dolay da ehir ve kylerdeki din hayat ve din anlaylarn bir-

birinin ayn olmamas doaldr. Ayrca, toplumlar derinden etkileyen sava, doal afet, siyasi ve

ekonomik krizler de sosyal yaplar dorudan etkiledii iin eitli yorumlarn ortaya kmasnn

nemli nedenlerindendir.

Kltrel Sebepler: slam dini ksa bir zaman iinde Arabistan Yarmadasnn dna yayld

ve Suriye, ran, Irak, Msr gibi blgeler slam corafyasnn bir paras haline geldi. Bu blgeler-

de Hristiyanlk, Yahudilik, Mecusilik ve Zerdtlk gibi inanlar yaygn bir ekilde bulunuyordu.

Mslmanlar fethettikleri bu blgelerde karlatklar din ve inan mensuplaryla bir arada yaa-mak zorunda kalmlardr. Dolaysyla baz Mslmanlar yaadklar corafyadaki kltr, rf, adet

ve geleneklerinden etkilenerek slam dininin anlalmas, yorumlanmas ve yaanmasnda farkl bir

yaklam benimseyebiliyordu. Ayrca yeni Mslman olan bireyler de daha nceki din, kltr, rf

ve adetlerinden tamamen syrlamadklar iin din konular anlamada ve yorumlamada bunlarn et-

kisinden tamamen kurtulamyorlard. Mesela hicri birinci asrdan itibaren kelam tartma konular

arasnda yer alan cebr, ihtiyar, Allahn zat ve sfatlar gibi konular slamiyetten nce dier din men-

suplar tarafndan tartlmtr.

Mslmanlarn yaam olduklar blgeler birbirlerinden tamamen farkl kltrel ortamlara sa-

hiptir. Bu sebeple ayn din sorunlara farkl zmler retilmitir. Ancak bu farkl zmler dinin

deimez esaslaryla ilgili deildir.

Coraf Sebepler: Fetihlerle birlikte slam corafyas farkl iklimlere sahip, eitli kltr ve

dinlere mensup milletleri iine alan geni topraklardan oluuyordu. slam dini, scak ve kurak bir

corafyada domu olmasna ramen ksa bir sre ierisinde birok farkl iklim ve corafyalara

ulamtr. Akdeniz sahillerindeki iklim ile Kafkasya ve Orta Asya corafyasndaki iklim birbirinden

farkl olduu gibi Hindistan yamur ormanlarndan oluan corafya ile kurak ve scak bir iklime

sahip olan Arabistan Yarmadas da birbirinden farkl zelliklere sahiptir.

eitli corafyalarda yaayan Mslmanlarn yaam ekilleri ve ihtiyalar da bulunduklar bl-

genin zel koullarndan etkilenir. Dolaysyla coraf sebeplere dayanan yaam biimlerindeki eit-

lilik dinin uygulamaya ynelik alanlarna farkl ekilde yansyarak deiik yorum ve uygulamalarn

ortaya kmas zerinde etkili olmutur. Mesela coraf sebeplere bal olarak kyafet, yemek kltr

ve dier alanlardaki rf ve adetlerin eitlilik arz etmesi slam dncesindeki yorumlar zerinde de

belirgin bir biimde etkisini gstermitir.


39/200

39

II. NTE: SLAM DNCESNDE YORUMLAR

Siyasi Sebepler: slam dncesindeki birok yorum farkllnn ortaya km

kelam 0 derskitabi meb kelam dmhxs

Documents