hubungan ch'ih-tu dengan dinasti sui 607-610 m: satu

Pengenalan

HUBUNGAN CH'IH-TU DENGAN DINASTI SUI 607-610 M:

SATU ANALISIS SOSIOEKONOMI

Nazarudin Zainun* Nasha Rodziadi Khaw**

Dinasti Sui diasaskan pada tahun 580 Masihi (M) oleh Maharaja Wen Ti. Dinasti tersebut yang cuma wujud dalamjangkamasa yang agak singkat, iaitu lebih kurang 38 tahun mewakili suatu zaman transisi di dalam sejarah China.' Walau bagaimanapun, dalam masa yang agak pendek bagi sebuah dinasti, berlaku perkembangan ekonomi dan politik yang agak pesat. Hal ini terutamanya semasa awal zaman pemerintahan Maharaja Yang Ti." Semasa pemerintahan baginda, terusan-terusan dibina untuk memperbaiki sistem perhubungan yang secara langsung membawa kepada kepesatan pembangunan ekonomi.

Kerajaan Sui telah mewujudkan hubungan, kemungkinan besar dari segi perdagangan dengan negara-negara kota yang telah sedia wujud di Nusantara ketika itu. Antara negara-negara kota yang tercatat dan diketahui oleh Kerajaan Sui adalah Ch'ihTu, Po Lo La, Po Lo So, Ho Lo Tan, Chin Li Pi Shih, Tan Tan dan Pan Pan.' Berdasarkan catatan China bukan semua nama kerajaan di atas menghantar ufti kepada Maharaja Sui. Hanya sebahagian sahaja yang berbuat demikian. Catatan nama-nama kerajaan ini oleh dinasti terse but menunjukkan bahawa kerajaan Sui mula menaruh minat kepada perdagangan dengan kerajaan-kerajaan di sebelah Lautan Selatan. Lautan Selatan adalah istilah yang digunakan oleh kerajaan China yang merujuk kepada kawasan nusantara atau Asia Tenggara yang kita kenali sekarang.

Perubahan pandangan dan sikap para pemerintah Dinasti Sui ini besar kemungkinan dipengaruhi oleh berlakunya peru bah an pola kependudukan yang sekali gus telah membawa kepada perubahan keadaan sosioekonomi di China.· Perubahan tersebut berlaku apabila kegiatan pertanian di sekitar Chang An misalnya terencat akibat kekurangan

Nazarudin Zainun ialah pensyarah di Pusat Pengajian IImu Kemanusiaan. Universiti Sains Malaysia. ** Nasha Rodziadi Khaw ialah pelajar minor Arkeologi di Universiti Sains Malaysia, Pulau Pinang

Wolfaram Eberhard. History 0/ China. California: University of California. 1969, him. 166. 2 Wolfaram Eberhard, Historv of China. him. 168-70. 3 O. W. Wolters, PerdaRanRail Awal Indonesia: Satu Kajian A.wl Usul Kerajaan Sril'ijaya. Kuala Lumpur:

Dewan Bahasa dan Pustaka, 1989, him. 228-30 dan Paul Wheatley, The Golden Khersonese, Kuala Lumpur: University of Malaya Press, him. 119.

4 Istilah China di dalam konteks perbincangan makalah ini cuma merujuk kepada kerajaan Dina,tl Sui.

8

Hak Cipta Terpelihara © 2009 – Persatuan Sejarah Malaysia


Pengenalan

HUBUNGAN CH'IH-TU DENGAN DINASTI SUI 607-610 M:

SATU ANALISIS SOSIOEKONOMI

Nazarudin Zainun* Nasha Rodziadi Khaw**

Dinasti Sui diasaskan pada tahun 580 Masihi (M) oleh Maharaja Wen Ti. Dinasti terse but yang cuma wujud dalamjangkamasa yang agak singkat, iaitu lebih kurang 38 tahun mewakili suatu zaman transisi di dalam sejarah China. l Walau bagaimanapun, dalam masa yang agak pendek bagi sebuah dinasti, berlaku perkembangan ekonomi dan politik yang agak pesat. Hal ini terutamanya semasa awal zaman pemerintahan Maharaja Yang Ti. ~ Semasa pemerintahan baginda, terusan-terusan dibina untuk memperbaiki sistem perhubungan yang secara langsung membawa kepada kepesatan pembangunan ekonomi.

Keraj aan Sui telah mewujudkan hubungan, kemungkinan besar dari scgi perdagangan dengan negara-negara kota yang telah sedia wujud di Nusantara ketika itu. Antara negara-negara kota yang tercatat dan diketahui oleh Kerajaan Sui adalah Ch'ihTu, Po Lo La, Po Lo So, Ho Lo Tan, Chin Li Pi Shih, Tan Tan dan Pan Pan.' Berdasarkan catatan China bukan semua nama kerajaan di atas menghantar ufti kepada Maharaja Sui. Hanya sebahagian sahaja yang berbuat demikian. Catatan nama-nama kerajaan ini oleh dinasti tersebut menunjukkan bahawa kerajaan Sui mula menaruh minat kepada perdagangan dengan kerajaan-kerajaan di sebelah Lautan Selatan. Lautan Selatan adalah istilah yang digunakan oleh kerajaan China yang merujuk kepada kawasan nusantara atau Asia Tenggara yang kita kenali sekarang.

Perubahan pandangan dan sikap para pemerintah Dinasti Sui ini besar kemungkinan dipengaruhi oleh berlakunya perubahan pola kependudukan yang sekali gus telah membawa kepada perubahan keadaan sosioekonomi di China.4 Perubahan terscbut berlaku apabila kegiatan pertanian di sekitar Chang An misalnya terencat akibat kekurangan

Nazarudin Zainun ialah pensyarah di PUS"t Pengajian llmu Kemanusiaan, Univcrsiti Sains Malaysia. ** Nasha Rodziadi Khaw ialah pclajar minor Arkeologi di Universiti Sains Malaysia, Pulau Pinang I Wolfaram Eberhard, History 0/ Ch ina, California: University of California, 1969, him. 166. 2 Wolfaram Eberhard, History 0/ China, him . 168-70. 3 O. W. Wolters, PerdaganKall Awal Indonesia: Salu Kajial1 Awl Usul Kerajaan Srivijaya, Kuala Lumpur:

Dewan Bahasa dan Pustaka, 1989, him. 228-30 dan Paul Wheatley. The Golden Khersollese, Kual a Lumpur: University of Malaya Press , him. 119.

4 l stilah China di dal am konteks perbincangan makalah ini cuma merujuk kepada kerajaan Dinasti Sui.

8

HUBUNGAN CH'IH-TU DENGAN DINASTl SUI 607-610 M: SATU ANALlSIS SOSIOEKONOMI

tcnaga kelja di sckitar kawasan tersebutO Oi samping itu, kewujudan minat Maharaja Yang Ti tcrhadap perhubungan dengan Lautan Selatan kemungkinan juga berkaitan dengan dasar Dinasti Sui sendiri yang cuba untuk memperluaskan hegemoni kerajaan Sui, Ini dapat dilihat dari cubaan Raja Wen Ti dan Yang Ti untuk melakukan pasifikasi ke atas Champa, Oai-Viet, Liu-Chiu, Jepun, T'u - Yil-hun, T'u-chileh dan Koguryo,"

Perkembangan ini sudah semestinya melibatkan perbelanjaan yang besar. Hal ini mllngkin menyebabkan Maharaja Yang Ti, iaitu pengganti kepada Maharaja Wen Ti menggunakan pcrdagangan sebagai kegiatan alternatif untuk menambahkan perbendaharaan negara, Oalam usaha menguasai perdagangan di Lautan Selatan, hubungan lIfti dengan negara-negara kota di sana dilihat sebagai sangat perlu, Ini kerana kerajaankerajaan tersebut berpotensi menjadi pembekal komoditi-komoditi perdagangan, Hal ini dibllktikan dcngan kewujudan tiga negara kota yang menghantar ufti ke China dari tahun 60R hingga 616 iaitu Tan Tan, Pan Pan dan Ch' ih-Tu,

Selain daripada negara-negara kota di Semenanjung Tanah Melayu, kerajaan Sui (urut menerima ufti dari kerajaan Champa di bawah pemerintahan Raja Sambhuvarman dan kcrajaan Pra Angkor di bawah pemerintahan Raja Isanavarman,7 Walau bagaimanapun, hubungan diplomatik dan ekonomi yang erat an tara kerajaan Champa dan Pra Angkor dcngan China bukanlah suatu perkara yang asing, Hal ini kerana kerajaan di Indochina, tcrutamanya di Champa dianggap sebagai El Dorado, atau bumi emas yang dapat menjana kekayaan kepada kerajaan China,s

Kcadaan dan sifat ini adalah berbezajika dilihat dalam konteks hubungan antara China dengan kerajaan-kerajaan kecil di Semenanjung Tanah Melayu, Kerajaan-kerajaan pcsisir pantai dan sungai yang wujud di Semenanjung Tanah adalah kecil, terpisah dan tidak bcrpusat lni menyebabkan mereka jarang dapat wujud sebagai sebuah kuasa ekonomi yang kuat mclainkan salah satunya menjadi satu kuasa dominan yang dapat melakukan pasifikasi kc alas negara-ncgara kota yang lain, Kepentingan ekonomi yang kurang ketara kcpada kerajaan China, atau kerajaan Sui secara khususnya, jelas dilambangkan daripada kurangnya perhatian diberikan di dalam catatan-catatan mereka, Walau bagaimanapun, jika dibandingkan dengan kerajaan-kerajaan yang lain keadaan kerajaan Ch'ih-Tu adalah berbcza,

Kcrajaan Ch' ih-Tu telah mula menjalinkan hubungan diplomatik dengan Oinasti Sui scjak zaman pemerintahan Yang Ti lagi,9 Pembentukan hubungan diplomatik antara Ch' ih-Tu dan China berlaku serentak dengan kemerosotan kuasa Talasokrasi Funan pada kurun kc enam masihi, Pada masa yang sarna, diperhatikan negara-negara kota yang pemah

Wolfram Eberhard, Historv or China, him. 167. (, Lihat George Coedes, The Indianized States or Southeast Asia, Kuala Lumpur: University of Malaya Press,

I<J6K, him. 70 dan Arthur F. Wright, "The Sui Dinasty [581-617]" dalam Denis Twitchett dan John F. Fairbank [cd.J. Fhe ('ambridge History oj' (,hina Vol. 3: Sui and rang China, 589-609, Part I, Cambridge: Cambridge Universtiy Pre", 1979, him. 106-S, dan 139-47.

7 George Coedes, The Indianized States oj'Southeast Asia, him. 69-70. Arthur F. Wright, The Sui Dinastv /581-617J, him. 109.

l) Ann Paludan, Chronicle of Chinese Emperors, London: Thames and Hudson Ltd., 1998, hIm. 87.

9



HUBUNGAN CH'IH-TU DENGAN DINASTl Slil 607-610 M: SATU ANALlSIS SOSIOEKONOMI

tcnaga kerja di sekitar kawasan tersebuLo Di samping itu, kewujudan minal Maharaja Yang Ti tcrhadap perhubungan dengan Lautan Selatan kemungkinan juga berkaitan dengan dasar Dinasti Sui sendiri yang cuba untuk memperluaskan hegemoni kerajaan Sui, Ini dapat dilihat dari cubaan Raja Wen Ti dan Yang Ti untuk melakukan pasifikasi ke atas Champa, Dai-Viet, Liu-Chiu, Jepun , T' u - Vii-hun, T'u-chiieh dan Koguryo."

Perkembangan ini sudah semestinya melibatkan perbelanjaan yang besar. Hal ini mungkin menyebabkan Maharaja Yang Ti , iaitu pengganti kepada Maharaja Wen Ti me nggunakan pcrdagangan sebagai kegiatan alternatif untuk menambahkan perbendaharaan negara, Dalam usaha menguasai perdagangan di Lautan Selatan, hubungan ufli dengan negara-negara kota di sana dilihat sebagai sangat perlu. Ini kerana kerajaankerajaan tersebut berpotensi menjadi pembekal komoditi-komoditi perdagangan . Hal ini dibuktikan dcngan kewujudan tiga negara kota yang menghantar ufti ke China dari tahun 608 hingga 616 iaitu Tan Tan, Pan Pan dan Ch' ih-Tu.

Selain daripada negara-negara kota di Semenanjung Tanah Melayu, kerajaan Sui turut menerima ufti dari kerajaan Champa di bawah pemerintahan Raja Sambhuvarman dan kcrajaan Pra Angkor di bawah pemerintahan Raja Isanavarman.7 Walau bagaimanapun, hubungan diplomatik dan ekonomi yang erat antara kerajaan Champa dan Pra Angkor dcngan China bukanlah suatu perkara yang asing, Hal ini kerana kerajaan di Indochina, terutamanya di Champa dianggap sebagai EI Dorado, atau bumi emas yang dapat menjana kekayaan kepada kerajaan China. K

Kcadaan dan sifat ini adalah berbeza jika dilihat dalam konteks hubungan antara China dengan kerajaan-kerajaan kecil di Semenanjung Tanah Melayu. Kerajaan-kerajaan pcsisir pantai dan sungai yang wujud di Semenanjung Tanah adalah kecil, terpisah dan tidak bcrpusat. lni menyebabkan mereka jarang dapat wujud sebagai sebuah kuasa ekonomi ya ng kuat melainkan salah satunya menjadi satu kuasa dominan yang dapat melakukan pasifikasi kc alas negara-ncgara kota yang lain. Kepentingan ekonomi yang kurang ketara kcpada kerajaan China, atau kerajaan Sui secara khususnya, jelas dilambangkan daripada kurangnya perhatian diberikan di dalam calalan-catatan mereka. Walau bagaimanapun, jika dibandingkan dengan kerajaan-kerajaan yang lain keadaan kerajaan Ch'ih-Tu adalah berbcza.

Kcrajaan Ch'ih-Tu telah mula menjalinkan hubungan diplomalik dengan Dinasti Sui scjak zaman pemerintahan Yang Ti lagi .9 Pembentukan hubungan diplomatik antara Ch'ih-Tu dan China berlaku serentak dengan kemerosotan kuasa Talasokrasi Funan pada kurun kc enam masihi. Pada masa yang sarna, diperhatikan negara-negara kOla yang pemah

Wolfram Eberhard, Historv or Chinll, him. 167. () Lihat George Coedes , The Indiani~ed States or South east Asia. Kuala Lumpur: University of Malaya Press.

I<J6K, him. 70 dan Arthur F. Wri ght, "The Sui Dinasty 158 1-617]" dalam Denis Twitchett dan John F. Fairbank "'d. I. The Cambridge History oj' Chillll Vol. 3: Sui lllld T'lI11R China, 589·609. Part I, Camhridge: Cambridge Uni ve"t iy Press, 1'17'1, him . \06-8, dan 139-47.

7 George Coedes, The Indillllized States oj'Southeast A.yia. him. 69-70. Arthur F. Wright. The Sui Dinast,v /5I<1·617J, him. 109.

') Ann Pa1udan, Chronicle of Chinese Emperors. London: Thames and Hudson Ltd., 1998, him . 87.

9

MALAYSIA DARI SEGI SEJARAH

berada di bawah dominasi kerajaan Funan yang wujud sezaman dengan Ch'ih-Tu mula menghantar ufti ke China. Kerajaan Ch'ih-Tu telah menghantar ufti sebanyak tiga kali ke China, iaitu pada tahun 608, 609 dan 610 masihi.

Oalam masa yang sarna wujud dua negara kota lain di Semenanjung Tanah Melayu yang juga menghantar utusan ke China, iaitu Tan Tan dan Pan Pan pada tahun 616 M. Namun demikian sumbangan negara-ncgara kota tcrsebut kepada kegiatan ekonomi perdagangan kerajaan Sui sudah tidak bermakna lagi. Hal ini kerana pada tahun 615 M, kerajaan Sui telah berada diambang kcjatuhan akibat pencerobohan puak-puak Turki dan tcrus lenyap dengan pengasasan Oinasti Tang. 10 Oi samping itu, di dalam catatan Sui Shu, didapati tiada maklumat yang lengkap tentang kedua-dua kerajaan tersebut berbanding Ch' ih-Tu. Keadaan ini dapat ditafsirkan sebagai cerminan hubungan mereka dengan China yang kurang erat berbanding kcrajaan Ch'ih-Tu.

Bagi kerajaan Ch 'ih-Tu pula, berdasarkan kepada pcnulisan Sui Shu, diperhatikan telah wujud suatu bent uk keutamaan yang diberikan kepada Ch'ih-Tu oleh pcmerintah kerajaan China dalam menjalinkan perhubungan dengannya. Hal inijelas tcpancar daripada jumlah ufti yang dihantar sebanyak tiga kali bcrturut-turut serta gambaran yang diberi di dalam Sui Shu tentang rombongan kerajaan China yang pergi ke kerajaan ini. Kekerapan pembcrian ufti dan kunjungan para pegawai kerajaan dari dinasti ini ke kerajaan Ch' ih-Tu jelas memperlihatkan wujudnya kepentingan kenuaan Sui terhadap kcrajaan Ch' ih-Tu ketika itu. Keutamaan yang sarna diberi di dalam catatan Sui Shu terhadap kcrajaan Champa dan Pra Angkor. 11 Melihat kepada perhatian sebegini maka bolchlah ditafsirkan kerajaan ch'ihTu mempunyai nilai yang tersendiri kepada dinasti yang mcnguasai China ketika itu.

Tulisan ini khusus mengupas tentang bentuk hubungan Ch'ih-Tu dengan Oinasti Sui bcrdasarkan kcpada pola pcnghantaran ufti yang wujud antara Kerajaan Sui dengan Tan Tan, Pan Pan dan Ch'ih-Tu. Selain itu sebagai pelengkap perbincangan, proses bagaimana kerajaan Ch' ih-Tu lenyap juga dibincangkan.

Lokasi dan Sumber

Kerajaan Ch'ih-Tu,juga dikcnali dengan nama Raktamrttika l2 dan Kcrajaan Tanah Merah. Ia merupakan an tara kerajaan terawal yang dikatakan wujud di negeri Kelantan. Walau bagaimanapun, wujud banyak pandangan mengenai lokasi sebcnar di mana tcrletaknya kerajaan Ch'ih-Tu ini. Antara lokasi-Iokasi yang dicadangkan oleh para Sarjana ialah di Muara Sungai Chao Phraya, utara Segenting Kra, Phattalung, Patani, Lcmbah Bujang. Sumatra, Singgora dan Sungai lohor.

10 Wolfram Eberhard. Historr 0/ China. hIm. 170-2. II Gcorge Cocue,. The Indiani;ed States 0/ Southeast Asia. hIm. 74-6. 12 Nama Raklarnrttika tercatat di dalam Prasasti Sungai Mas. Disebut hahawa kaptcn kapal yang uatallg dari

Raktamrttika telah hcrjaya menamatkan pclayarannya [Tcljemahan Bcha,]. Lihat H. G. Quaritch- Wale,. Tile Malav Peningsula in Hindu Times. London: Bernard Quaritch Ltd. 1976, hIm. 30-/.

10




berada di bawah dominasi kerajaan Funan yang wujud sezaman dengan Ch ' ih-Tu mula menghantar ufti ke China. Kerajaan Ch'ih-Tu telah menghantar ufti sebanyak tiga kali ke China, iaitu pada tahun 608, 609 dan 610 masihi .

Oalam masa yang sarna wujud dua negara kota lain di Semenanjung Tanah Me layu yang juga menghantar utusan ke China, iaitu Tan Tan dan Pan Pan pad a tahun 616 M. Namun demikian sumbangan negara-negara kota tersebut kepada kegiatan ekonomi perdagangan kerajaan Sui sudah tidak bermakna lagi . Hal ini kerana pada tahun 615 M, kerajaan Sui telah berada diambang kejatuhan akibat pencerobohan puak-puak Turki dan terus lenyap dengan pengasasan Oinasti Tang.'o Oi samping itu , di dalam catatan Sui .)'hu , didapati tiada maklumat yang lengkap tentang kedua-dua keraj aan tersebut bcrbanding Ch ' ih-Tu . Keadaan ini dapat ditafsirkan sebagai cerminan hubungan mereka denga n China yang kurang erat berbanding kerajaan Ch'ih-Tu.

Bagi kcrajaan Ch'ih-Tu pula, berdasarkan kepada penulisan Sui Shu, diperhatikan telah wujud suatu bentuk keutamaan yang diberikan kepada Ch'ih-Tu oleh pemerintah kerajaan China dalam menjalinkan perhubungan dengannya. Hal ini jelas tepancar daripada jumlah ufti yang dihantar sebanyak tiga kali berturut-turut serta gambaran yang diberi di dalam Sui Shu tc ntang rombongan kerajaan Chi na yang pergi ke kerajaan ini. Kekcrapan pemberian ufti dan kunjungan para pegawai kerajaan dari dinasti ini ke kerajaan Ch' ih-Tu jelas memperlihatkan wujudnya kepentingan kerajaan Sui terhadap kerajaan Ch' ih-Tu kctika itu. Keutamaan yang sama diberi di dalam catatan Sui Shu terhadap kerajaan Champa dan PraAngkor. " Melihat kepada perhatian sebegini maka bolehlah ditafsirkan kerajaan ch' ihTu mempunyai nilai yang tersendiri kepada dinasti yang menguasai China ketika itu.

Tulisan ini khusus mengupas tentang bentuk hubungan Ch' ih-Tu dengan Oinasti Sui berdasarkan kepada pola penghantaran ufti yang wujud an tara Kerajaan Sui dengan Tan Tan, Pan Pan dan Ch' ih-Tu . Selain itu sebagai pelengkap perbincanga n, proses bagaimana keraj aan Ch' ih-Tu len yap juga dibincangkan.

Lokasi dan Sumber

Kerajaan Ch'ih-Tu,juga dikenali dengan nama Raktamrttika l2 dan Kerajaan Tanah Merah. la merupakan antara kerajaan terawal yang dikatakan wujud di negeri Kelantan. Walau bagaimanapun, wujud banyak pandangan mengenai lokasi sebenar di mana tcrletaknya kerajaan Ch'ih-Tu ini . Antara lokasi-Iokasi yang dicadangkan oleh para Sarj ana ialah di Muara Sungai Chao Phraya, utara Segenting Kra, Phatta!ung, Patani , Lembah Bujang. Sumatra, Singgora dan Sungai lohor.

10 Wolfram Eberhard, His tory 0/ China. him. 170·2. II Gcorge Cocdes. 71,e Indiania',j Stu tl'S IIJ SOUlIll'ast !lsia. him. 74-6. 12 Nama Raklamrttika lercatal di dalam Prasasli Sungai Mas. Discbut hahawa kapten kapal yang (Lliang dari

Raktamrllika telah herjaya mena matkan pelayarannya [Tcljcmahan Behas]. Lih"l H. G. Quarilch- Wales . Th" Malal" i>en ing.l'u la ill Hilldu Tilll es. London: Bernard Quarilch Ltd. 1976. him. 30- 1.

10

HUBUNGAN Cf/'IH-TU DENGAN DINASTI SUI 007-010 M SArU ANALISIS SOSIOEKONOMI

Kehanyakan pendapat terse hut didasarkan kepada laporan topografi China dan jarang herasaskan kepada data-data arkeologi. Lokasi yang diberi oleh sarjana-sarjana tcrsehut adalah sukar untuk dibuktikan dan tidak selari dengan gambaran yang diberi dalam penulisan China. Lokasi di kesemua tempat tersebut adalah bertentangan sarna sckali dengan laporan pelayaran Duta Dinasti Sui ke Ch'ih-Tu yang meletakkan Kerajaan Ch' i h-Tu di pesisir Laut China Selatan. 13

Scorang sarjana yang banyak mengkaji tentang zaman ini ialah Paul Wheatley. Beliau mcncadangkan kerajaan Ch' ih-Tu terletak di kawasan pedalaman Kelantan.l-l Tesis hcliau didasarkan kepada gambaran yang diberi di dalam penulisan Sui Shu dari segi cuaca. bentuk muka bumi, kedudukan relatifnya dari kerajaan lain yang telah ditentukan lokasinya, dan jaraknya dari laut. Kawasan yang memenuhi ciri-ciri yang digambarkan olch sumber China tersebut dianggap sebagai lokasi kepada kerajaan Ch'ih-Tu.

Dalam hal ini hampir kesemua ciri tersebut dapat dikaitkan dengan kawasan Hulu Kelantan. Kawasan tersebut dapat dihubungkan dengan Hulu Pahang yang kaya dengan cmas. Atas faktor ini besar kemungkinan turut mempengaruhi perkembangan kerajaan tcrscbut. [ni disokong pula dengan kewujudan kawasan tanah landai yang terletak di an tara Banjaran Pantai Timur dan Banjaran Titiwangsa yang membolehkan petempatan di kawasan terse but berevolusi menjadi sebuah entiti politik.

Bukti-bukti yang memberi gambaran mengenai Kerajaan Ch'ih-Tu terdiri daripada bukti penulisan dan juga bukti arkeologi. Sumber penulisan yang wujud terdiri daripada sumher-sumber China dari zaman Dinasti Sui dan Dinasti Tang. Maklumat tentang kerajaan (,h' ih-Tu di dalam Kisah Dinasti Tang besar kemungkinan diambil dari penulisan Dinasti Sui, Hal ini kerana Kerajaan Ch'ih-Tu dipereayai lenyap sebelum kebangkitan Dinasti Tang, Gambaran yang paling lengkap tentang kerajaan Ch'ih-Tu wujud di dalam laporan Duta Maha! aja Sui ke Ch' ih-Tu pada awal kurun ketujuh Masihi.IS

Laporan tersebut muncul buat kali pertama di dalam penulisan Chih Tu Kuo Chi. Walau bagaimanapun, penulisan Clzih Tu Kao Chi tidak lagi wujud di dalam keadaan yang asli. Maklumat-maklumat yang dicatat oleh duta tersebut terpelihara di dalam beberapa sumber pcnulisan yang lain. Sumber-sumber tersebut ialah Sui Shu, Pei Shih, Tai Ping Yu LUll, Well Hsien Tung Kao, Tung Tien dan Tai Ping Huan Yu Chi.

Sumber-sumber tersebut memberi gambaran Iengkap ten tang keadaan adat istiadat masyarakat tempatan seperti ad at kematian, perkahwinan dan protokol yang diamalkan di istana. Gambaran yang diberi adalah jelas didasarkan kepada pemerhatian mereka dan seringkali bersil'at am at teliti.

Di samping itu, komoditi tempatan yang wujud turut dicatat di dalam sumbersumber tersebut. Hal ini kerana hubungan an tara China dan negara-negara Lautan Selatan adalah berasaskan kepada perdagangan. Oleh yang demikian, barang-barang dagangan yang menjadi tujuan utama kedatangan orang-orang China sudah semestinya diberi pcrhatian. Bentuk-bentuk ufti yang dihantar oleh negara kota terse but serta hadiah yang

Lihat Paul Wheatley, The Golden Khersonese, him, 34, P'lul Wheatley, The Golden Khersonesc, him. 30. Paul Wheatley, uo/dell Khersollese. him. 20.

11



HUBUNGAN ClrIH-TU DENGAN DINASTI SUI 607-610 M SATLJ ANALISIS SOSIOEKONOMI

Kebanyakan pendapat tersebut didasarkan kepada laporan topografi China dan jarang berasaskan kepada data-data arkeologi. Lokasi yang diberi oleh sarjana-sarjana terscbut adalah sukar untuk dibuktikan dan tidak selari dengan gambaran yang diberi dalam penulisan China. Lokasi di kesemua tempat tersebut adalah bertentangan sarna scka li dengan laporan pelayaran Duta Dinasti Sui ke Ch' ih-Tu yang meletakkan Kerajaan Ch'ih-Tu di pesisir Laut China Selatan. "

Scorang sarjana yang banyak mengkaji tentang zaman ini ialah Paul Wheatley. Beliau I11cncadangkan kcrajaan Ch' ih-Tu terletak di kawasan pedalaman Kelantan. 14 Tesis bcliau didasarkan kepada gambaran yang diberi di dalam pcnulisan Sui Shu dari segi cuaca. bcntuk muka bumi, kedudukan relatifnya dari kcrajaan lain yang tclah ditentukan lokasinya. dan jaraknya dari lau!. Kawasan yang memenuhi ciri-eiri yang digambarkan olch sumber China tersebut dianggap sebagai lokasi kepada kerajaan Ch ' ih-Tu.

Dalam hal ini hampir kesemua ciri tersebut dapat dikaitkan dengan kawasan Hulu Kclantan. Kawasan tcrsebut dapat dihubungkan dcngan Hulu Pahang yang kaya dengan cmas. Atas faktor ini besar kemungkinan turut mempengaruhi perkembangan kerajaan terscbul. Ini disokong pula dengan kewujudan kawasan tanah landai yang terletak di antara Banjaran Pantai Timur dan Banjaran Titiwangsa yang membolehkan pctcmpatan di kawasan tcrscbut berevolusi menjadi sebuah entiti politik.

Bukti-bukti yang memberi gamharan mengenai Kcrajaan Ch'ih-Tu terditi daripada bukti pcnulisan dan juga bukti arkeologi . Sumber penulisan yang wujud terdiri daripada su mbcr-sumher China dari zaman Dinasti Sui dan Dinasti Tang. Maklumat tentang kerajaan Ch'ih-Tu di dalam Ki sah Dinasti Tang bcsar kemungkinan diambil dari penulisan Dinasti Sui. Hal ini kcrana Kerajaan Ch'ih-Tu dipercayai lenyap sebelum kebangkitan Dinasti Tang. Gambaran yang paling lengkap tentang kerajaan Ch 'ih-Tu wujud di dalam laporan Duta Maharaja Sui kc Ch' ih-Tu pada awal kurlln ketujuh Masihi.1S

Laporan tersebut muncul buat kali pertama di dalam penulisan Chih Tu Kuo Chi. Walau bagaimanapun , penulisan Cltih Tu Kao Chi tidak lagi wujud di dalam keadaan yang asli. Maklurnat-maklumat yang dicatat olch duta tersebut tcrpelihara di dalam beberapa sumber pcnulisan yang lain. Sumber-sumber tersebllt ialah Sui Shu, Pei Shih, Tai Ping Yu Lall, Well Hsien Tung Kao, Tung Tien dan Tai Ping Huan Yu Chi.

Sumber-sumber tersebut memberi gambaran lengkap tentang keadaan adat istiadat masyarakat tcmpatan seperti adat kematian, perkahwinan dan protokol yang diamalkan di istana. Gambaran yang diberi adalah jelas didasarkan kepada pemerhatian mereka dan scringkali bersi fat amat teliti.

Di samping itu, komoditi tempatan yang wujud turut dicatat di dalam sllmbersumbcr tersebut. Hal ini kerana hubungan an tara China dan negara-negara Lautan Selatan adalah bcrasaskan kepada perdagangan . Oleh yang demikian , barang-barang dagangan yang menjadi lujuan utama kedatangan orang-orang China sudah semestinya diberi pcrhatian. Bcntuk-bentllk ufti yang dihantar oleh negara kOla tcrsebut serta hadiah yang

1.\ Lihat Paul Wheatley. The Golden Khcrsonese. hIm. :14. 1-1 Paul Wheatley. The Golden Khersllllcsc. him. 36. I ~ Paul Wheatky. (iii/den Khersol1e.l'e. hIm. 26.

11


diterima oleh mereka dari Maharaja China turut direkodkan. Maklumat sedemikian adalah am at penting untuk mengesahkan wujudnya trihutary relationship antara negara kola tersebut dengan China. Di dalam makalah ini, sumber utama yangjuga merupakan sumbcr pertama yang digunakan adalah penulisan Sui Shu. II>

Penentuan lokasi sebenar kerajaan ini berdasarkan bukti penemuan arkeologi yang dapat dikaitkan dengan kewujudan kerajaan Ch'ih-Tu sehingga kini sebenarnya adalah sangat terhad. Antara tinggalan arkeologi yang dapat dikaitkan dengan kcwujudan kerajaan Ch'ih-Tu melibatkan jumpaan di Hulu Sungai Kelantan dan jumpaan prasasti [batu bersuratJ di Sungai Mas, Kedah. Antara barangan yang ditemui ialah \;()tive Tohlets

[Kepingan tanah liat yang dicapkan dengan imej dewa dewi I. Schingga kini antara penemuan terpenting yang dapat dikaitkan dengan Kerajaan Ch' ih-Tu adalah \;()til'e Toblels yang dijumpai di Hulu Sungai Kelantan. 17

Di samping itu, prasasti di Sungai Mas yang mcnyebut tcntang Raktamrttika [Bahasa Sanskrit], yang bermaksud Tanah Merah turut menyumbang dalam kajian scjarah lampau kerajaan Ch'ih-Tu. Semcntarajumpaan arkeologi di Hulu Kclantan schingga kini masih belum dapat diguna untuk mengesahkan gambaran scperti yang diberi oleh sum her China. Keadaan ini sedikit sebanyak menyukarkan ahli sejarah untuk merckonstruksi sejarah kerajaan terse but. Walau bagaimanapun, penemuan-penemuan arkeologi tersebut sekurangkurangnya dapat digunakan untuk mengukuhkan andaian tentang lokasi sebenar I disckitar Kelantan 1 petempatan purba yang dapat dikaitkan dengan kerajaan Ch' ih-Tu.

Rekod tertulis yang wujud tentang kerajaan Ch'ih-Tu cuma mclibatkan zaman peralihan selepas kemerosotan Funan dan sebelum kebangkitan Srivijaya. Dapat diandaikan di sini bahawa kcrajaan Ch'ih-Tu hanya wujud sebagai sebuah entiti politik yang bebas dalam jangkamasa tersebut sahaja. Selepas kebangkitan Srivijaya, proses pasifikasi serta dasar perdagangan yang diamalkan oleh cmpayar maritim tersebut mungkin telah melenyapkan terus kepentingan ekonomi Ch'ih-Tu. Hal ini kerana lokasi Ch'ih-Tu yang terletak di pedalaman serta sukar dihubungkan dengan Selat Melaka menyebabkannya menjadi tidak sesuai untuk mengawallaluan perdagangan di Sclat Melaka.

Oleh yang demikian, kewujudan kerajaan Ch' ih-Tu dalam suatu jangkamasa yang singkat [kurun keen am hingga awal kurun ketujuh] mungkin dapat mencrangkan punca ketiadaan sumber-sumber penulisan asing lain selain China yang mengupas tentang kerajaan tersebut. Hal ini menyebabkan timbulnya masalah untuk mcnentukan perkembangan seterusnya kerajaan ini, sarna ada ia diserapkan ke dalam kerajaan yang lain atau petempatannya terus lenyap. Ketiadaan sumber catatan dari negara lain sepcrti catatan dari India dan Arab juga tidak memungkinkan sebarang perbandingan dibuat. Sehingga kini bcrdasarkan bukti-bukti baik arkeologi mahupun catatan China tidak dapat digunakan untuk menjelaskan hal terse but. Penemuan-penemuan arkeologi melalui kegiatan carigali berikutnya diharapkan dapat digunakan untuk menerangkan sisi gelap kcrajaan Ill!.

16 Sui Shu. Chap. 82, IT. 3 recto-5 verso, dikutip dalam Paul Wheatley, The Golden Khersonese. him 2h-30. 17 Michel Jacy-Herglloulac'h. The Mala\' PellillgslIla: Crossroad.\ of The Maritime Silk Road / W()H( -13()(IHC/.

Leiden: Koninklijk Brill N. V. 2002. hIm. 4'!.

12



MALAYSIA DARI SEGI SEIARAH

diterima oleh mereka dari Maharaja China turut direkodkan. Maklumat sedcmikian adalah amat penting untuk mengesahkan wujudnya trihutwy relationship an tara ncgara kOla tersebut dengan China. Di dalam makalah ini, sumber utama yangjuga mcrupakan sumbcr pertama yang digunakan adalah penulisan Sui Shu. In

Penentuan lokasi sebenar kerajaan ini berdasarkan bukti penemuan arkcologi yang dapat dikaitkan dengan kewujudan kerajaan Ch'ih-Tu sehingga kini sebenarnya adalah sangat terhad. Antara tinggalan arkeologi yang dapat dikaitkan dengan kcwujudan kerajaan Ch'ih-Tu melibatkan jumpaan di Hulu Sungai Kelantan dan jumpaan prasasli [batu bersuratJ di Sungai Mas, Kedah. Anlara barangan yang dilemui ialah \It>live Tahlets

[Kepingan tanah liat yang dicapkan dengan imej dewa dewi I. Schingga kini anlara penemuan terpenting yang dapat dikaitkan dengan Kerajaan Ch' ih-Tu adalah \It)til'c Toblets yang dijumpai di Hulu Sungai Kelantan. 17

Di samping itu, prasasti di Sungai Mas yang mcnyebut tcntang Raktamrttika I Bahasa Sanskrit], yang bermaksud Tanah Merah turut menyumbang dalam kajian scjarah lampau kerajaan Ch'ih-Tu. Semcntarajumpaan arkeologi di Hulu Kclantan schingga kini masih belum dapat diguna untuk mengesahkan gambaran scperti yang diberi oleh sumber China. Keadaan ini sedikit sebanyak menyukarkan ahli sejarah untuk merekonstruksi sejarah kerajaan tersebut. Walau bagaimanapun, penemuan-penemuan arkeologi tersebut sekurangkurangnya dapat digunakan untuk mengukuhkan andaian tentang lokasi sebenar I disekitar Kelantanl petempatan purba yang dapat dikaitkan dengan kerajaan Ch'ih-Tu.

Rekod tertulis yang wujud tentang kerajaan Ch'ih-Tu cuma mclibatkan zaman peralihan selepas kemerosotan Funan dan sebelum kebangkitan Srivijaya. Dapat diandaikan di sini bahawa kerajaan Ch'ih-Tu hanya wujud sebagai sebuah entiti politik yang bebas dalam jangkamasa tersebut sahaja. Selepas kebangkitan Srivijaya, proses pasifikasi scrta dasar perdagangan yang diamalkan oleh cmpayar maritim tersebut mungkin telah melenyapkan terus kepentingan ekonomi Ch ' ih-Tu. Hal ini kerana lokasi Ch ' ih-Tu yang terletak di pedalaman serta sukar dihubungkan dengan Selat Melaka menyebabkannya menjadi tidak sesuai untuk mengawallaluan perdagangan di Selat Melaka.

Oleh yang demikian, kewujudan kerajaan Ch' ih-Tu dalam suatu jangkamasa yang singkat Ikurun keenam hingga awal kurun ketujuh] mungkin dapat menerangkan punca ketiadaan sumber-sumber penulisan asing lain selain China yang mengupas tenlang kerajaan tersebut. Hal ini menyebabkan timbulnya masalah untuk mcnentllkan perkembangan seterusnya kerajaan ini, sam a ada ia diserapkan ke dalam kerajaan yang lain atau petempatannya terus len yap. Ketiadaan sumber catatan dari negara lain sepcrti catatan dari India dan Arab juga tidak memungkinkan sebarang perbandingan dibual. Sehingga kini berdasarkan bukti-bukti baik arkeologi mahupun catalan China tidak dapat digunakan untuk menjelaskan hal tersebut. Penemuan-penemllan arkeologi melalui kegiatan carigali berikutnya diharapkan dapat digunakan untuk menerangkan sisi gelap kcrajaan Il1I.

16 Sui Shu. Chap. R2 , IT. 3 rccto-) verso. dikutir dalam Paul Wheatl ey. The Golden Khersu ncsc. him 26- .,0 . 17 Michel Jacq · He rgllolllac ' h. n,l' Malar PeningslIla: Crossroads of The Murililll(' S ilk Road / Wllli( -1311I1HC/.

Leidcn: Koninklijk Brill N. V. 2002. hIm. 4'!.

12

HUBUNGAN CH'IH~TU DENGAN DINASTl SUI f>()7~610 M: SATU ANALlSIS SOSIOEKONOMI

Struktur Politik dan Ekonomi

Di dalam sumber-sumber China tidak dinyatakan zaman pengasasan Kerajaan Ch'ih-Tu. Adalah elipercayai kemungkinan kerajaan Ch'ih-Tu wujuel sezaman elengan perkembangan pelabuhan Oc-Eo di Indochina pada sekitar kurun kedua Masihi lagi. Ch' ih-Tu eliketahui merupakan sebahagian elaripaela Empayar Funan yang berpusat di Vyadapura, Inelochina. Hal ini sebenarnya tielaklah menghairankan kerana berelasarkan kepaela lokasi kerajaan Ch'ih-Tu yang terletak eli Pantai Timur. Bersama-sama elengan kerajaan-kerajaan yang bcrkembang sezaman elengannya seperti Langkasuka, Tan Tan, Pan Pan, Tun Sun elan Chiu Chih yang terletak eli pesisir Laut China Selatan elan Teluk Siam, maka kerajaan Ch'ihTu juga berkemungkinan besar berfungsi sebagaijeeder port kepada pelabuhan Oc-Eo.

Dari segi ekonomi, berdasarkan kepaela lokasinya yang terletak di pedalaman, dan eli tengah-tengah rangkaian laluan Trans Semenanjung, Ch'ih-Tu kemungkinan berfungsi sebagai pusat pengumpulan komoeliti pertanian untuk tujuan perdagangan yang tereliri elaripaela hasil-hasil hutan. Semasa eli bawah hegemoni kerajaan Funan, Ch'ih-Tu ll1ungkin berfungsi sebagai pembekal komoeliti kepaela kerajaan Funan. Antara komoeliti pertanian yang diamalkan di dalam kerajaan Ch'ih-Tu termasuklah paeli elan kekacang.

Walau bagaimanapun, jika dikaji bentuk muka bumi Hulu Kelantan yang bergunung ganang elengan keluasan tanah lanar yang terhael, kemungkinan bentuk pertanian yang wujud hanya cukup untuk kegiatan sara eliri sahaja. Sumber bumi kerajaan Ch' ih-Tu ll1ungkin termasuk hasil hutan elan emas. Hal ini kerana dari segi lokasi kawasan Kelantan elapat elihubungkan elengan Hulu Pahang yang kaya elengan emas. Penelapat dan rumusan l11engenai emas ini mungkin akan tinggal sebagai andaian semata-matajika tiaela bukti kukuh elitemui bagi men yo kong penelapat ini. Andaian dari segi ekonomi ini didasarkan kepada kedekatan lokasi secara geografi sel11ata-mata.

Kerajaan Ch' ih-Tu dipercayai telah mempunyai sistem pentaelbiran yang kompleks, dcngan wujuelnyajawatan-jawatan tertentu di dalam pentaelbiran. Contohnyajawatan Sa-7i)-Chia~L() [Sadhukara], To-Na-Ta-Cha [Dhanada], dan Chia-Li-Mi-Chia [Karmika] tcrlibat eli elalam bahagian pentaelbiran. Manakalajawatan Chii-Lo-Mu-Ti [Kulapati] pula tcrlibat elalall1 bahagian kehakiman. Di samping itu, dinyatakanjuga bahawa setiap kota di dalam kerajaan Ch'ih-Tu mempunyai pentadbir-pentadbir yang mel11egang jawatan NaYa-Chia [NayakaJ elan Po-Ti [Pati]. Kcwujuelan pengkhususan jawatan eli elalam pentaelbiran kerajaan Ch'ih-Tu menunjukkan bahawa entiti politik terscbut dielirikan eli alas substruktur ekonomi yang kukuh.

Di sall1ping itu, kewujudan pentadbir-pentadbir wilayah seperti Nayaka dan Pati menunjukkan bahawa kerajaan Ch' ih-Tu bukanlah cuma sebuah negara kota, tetapi ~cbaliknya l11erangkul11i sebuah wilayah elengan beberapa buah petempatan yang berasingan. Ini dibuktikan di dalam catatan Sui Shu yang menyatakan bahawa 'setiap kola' ditaelbir oleh seorang Nayaka elan beberapa Pa Ti. Frasa ini sudah tentu menjurus kepaela hipotesis bahawa Ch' ih-Tu tereliri elaripaela beberapa petel11patan yang beraela eli bawah satu pentaelbiran.

Diperlihatkan juga wujudnya pengaruh Khmer eli elalam nama-nama jawatan lcrsebut, seperti Dhanada dan Nayaka, yang masing-masing elitcmui eli elalam prasasti di

13



HUBUNGAN CH'IH~TU DENGAN DINASTl SUI f>()7~610 M: SATU ANALlSIS SOSIOEKONOMI

Struktur Politik dan Ekonomi

Di dalam sumber-sumber China tidak dinyatakan zaman pengasasan Kerajaan Ch'ih-Tu. Adalah elipercayai kemungkinan kerajaan Ch'ih-Tu wujuel sezaman elengan perkembangan pelabuhan Oc-Eo di Inelochina pada sekitar kurun kedua Masihi lagi. Ch'ih-Tu eliketahui merupakan sebahagian elaripaela Empayar Funan yang berpusat di Vyadapura, Inelochina. Hal ini sebenarnya tielaklah menghairankan kerana berelasarkan kepaela lokasi kerajaan Ch'ih-Tu yang terletak eli Pantai Timur. Bersama-sama elengan kerajaan-kerajaan yang bcrkembang sezaman elengannya seperti Langkasuka, Tan Tan, Pan Pan, Tun Sun elan Chiu Chih yang terletak eli pesisir Laut China Selatan elan Teluk Siam, maka kerajaan Ch'ihTu juga berkemungkinan besar berfungsi sebagaijeeder port kepada pelabuhan Oc-Eo.

Dari segi ekonomi, berdasarkan kepaela lokasinya yang terletak di pedalaman, dan eli tengah-tengah rangkaian laluan Trans Semenanjung, Ch'ih-Tu kemungkinan berfungsi sebagai pusat pengumpulan komoeliti pertanian untuk tujuan perdagangan yang tereliri elaripaela hasil-hasil hutan. Semasa eli bawah hegemoni kerajaan Funan, Ch'ih-Tu ll1ungkin berfungsi sebagai pembekal komoeliti kepaela kerajaan Funan. Antara komoeliti pertanian yang diamalkan di dalam kerajaan Ch'ih-Tu termasuklah paeli elan kekacang.

Walau bagaimanapun, jika dikaji bentuk muka bumi Hulu Kelantan yang bergunung ganang elengan keluasan tanah lanar yang terhael, kemungkinan bentuk pertanian yang wujuel hanya cukup untuk kegiatan sara eliri sahaja. Sumber bumi kerajaan eh' ih-Tu ll1ungkin termasuk hasil hutan elan emas. Hal ini kerana dari segi lokasi kawasan Kelantan elapat elihubungkan elengan Hulu Pahang yang kaya elengan emas. Penelapat elan rumusan l11engenai emas ini mungkin akan tinggal sebagai andaian semata-matajika tiaela bukti kukuh elitemui bagi men yo kong penelapat ini. Andaian dari segi ekonomi ini elielasarkan kepada kedekatan lokasi secara geografi sel11ata-mata.

Kerajaan Ch' ih-Tu dipercayai telah mempunyai sistem pentaelbiran yang kompleks, elcngan wujuelnyajawatan-jawatan tertentu eli dalam pentaelbiran. Contohnyajawatan Sa-7i)-Chia~L() [Sadhukara], To-Na-Ta-Cha [Dhanada], dan Chia-Li-Mi-Chia [Karmika] terlibat eli elalam bahagian pentaelbiran. Manakalajawatan Chii-Lo-Mu-Ti [Kulapati] pula terlibat elalall1 bahagian kehakiman. Di samping itu, dinyatakanjuga bahawa setiap kota di elalam kerajaan Ch'ih-Tu mempunyai pentadbir-pentadbir yang mel11egang jawatan NaYa-Chia [NayakaJ elan Po-Ti [Pati]. Kewujuelan pengkhususan jawatan eli elalam pentaelbiran kerajaan Ch'ih-Tu menunjukkan bahawa entiti politik tersebut dielirikan eli

alas substruktur ekonomi yang kukuh. Di sall1ping itu, kewujudan pentadbir-pentadbir wilayah seperti Nayaka dan Pati

menunjukkan bahawa kerajaan Ch' ih-Tu bukanlah cuma sebuah negara kota, tetapi sebaliknya l11erangkul11i sebuah wilayah elengan beberapa buah petempatan yang berasingan. Ini elibuktikan di elalam catatan Sui Shu yang menyatakan bahawa 'setiap kola' elitaelbir oleh seorang Nayaka elan beberapa Pa Ti. Frasa ini sudah tentu menjurus kepaela hipotesis bahawa Ch' ih-Tu tereliri elaripaela beberapa petel11patan yang beraela eli bawah satu pentaelbiran.

Diperlihatkan juga wujudnya pengaruh Khmer eli elalam nama-nama jawatan tcrsebut. seperti Dhanada dan Nayaka. yang masing-masing elitemui eli elalam prasasti di

13


Oc-Eo dan di Lopburi.1X Hal ini menunjukkan pcnguasaan Funan terhadap Ch' ih-Tu bukan sahaja wujud dari segi nominal, tetapi wujud penerapan sistem pentadbiran dan sosioekonomi Funan terhadap Ch'ih-Tu. Status Ch'ih-Tu sebagai sebahagian jajahan Funan kemungkinan bermula pada sekitar awal kurun ketiga masihi, pada zaman pemerintahan Fan Shih Man 1~ apabila empayar Funan dikatakan meliputi kawasan hingga ke lembah Menang Chao Phraya dan Semenanjung Tanah Mclayu.

Hubungan an tara Ch'ih-Tu dan Funan perlu difahami dari kontcks pcmbcntukan sebuah empayar maritim. Kerajaan Maritim Funan terdiri daripada bebcrapa pelabuhan pesisir pantai yang disatukan di bawah satu sistcm pcntadbiran. 20 Walaupun pada masa itu, kemungkinan besar Ch'ih-Tu telahpun bebas dari penguasaan empayar maritim pada kurun keen am Masihi,21 tetapi kcmungkinan bcsar dasar dan bent uk pentadbiran yang pernah diamalkan oleh Funan diteruskan oleh pemerintah tempatan.

Oi samping itu, wujud pengaruh golongan Brahman yang amat kuat di dalam Kerajaan Ch'ih-Tu. Walaupunjelas agama rasmi Ch'ih-Tu adalah agama Buddha, namun dinyatakan juga golongan Brahman amat dihormati di sana. Oisebut di dalam catatan tersebut bahawa telah wujud bebcrapa ratus orang Brahman di dalam istana raja Ch 'ih-Tu ketika itu. Bcrkemungkinan besar jugajawatan-jawatan penting di dalam kerajaan dipcgang oleh go long an ini. Amalan yang sama juga wujud di dalam kerajaan Funan-ChcnLa-Angkor. Kewujudan golongan Brahman di dalam kerajaan Ch'ih-Tu menggambarkan wujudnya pengamalan konsep Oevaraja di dalam kerajaan tersebut.

Pola Hubungan Ufti Chih Th, Tan Tan dan Pan Pan

Seperti yang telah dibahaskan di atas, kerajaan Sui telah menerima ufti dari Ch'ih-tu pada 608,609, dan 610. Walau bagaimanapun, dipcrhatikan bahawa hubungan ufti antara kcrajaan Sui dan Ch'ih-Tu sebenarnya dimulakan oleh kerajaan Sui itu sendiri. Hal ini bebczajika dibandingkan dengan kerajaan-kerajaan lain yang menjalinkan hubungan ufti dengan China.

Gambaran mengenai istimewanya perhubungan ini ialah sclain kerajaan Ch' ih-Tu dan kerajaan Funan, masih belum ditemui rekod yang menunjukkan wujudnya utusan dari China ke negara Lautan Selatan pada mas a itu. Oinasti yang menghantar utusan ke Funan adalah Oinasti Wu dan kc Ch' ih-Tu Oinasti Sui. Pcrsamaan antara dinasti tersebut adalah kedua-duanya merupakan dinasti lemah dan memerlukan sumber ckonomi tambahan, iaitu melalui perdagangan, untuk memperkayakan perbcndaharaan negara.

18 Lebih lanjut lih"t dalam eatatan kaki Paul Wheatley. The Golden Khersonese. hIm. 2X. 19 R. C. Majumdar. Kamhujadesa Or An Ancient Hindu Colony ill Cambodia. Philadelphia: In,titute lor the Study

of Human Isues Inc. him. 27. 20 Michael Vickery. Societv. Economics, and Politics ill Pre-AngkoJ' Cwnhodia, Tokyo: The Centre lor East A,ian

Cultural Studies for Unesco, I <)<)8, him. 325. 21 Pada pertengahan kurun keen am Masihi. kerajaan ['unan teluh ditumhangkan oleh Raja Mahcndravanllan dan

Bhavavarmun 1. Lihat R. C. Majumdar. Kamhuja dna, hIm. 49.

14



MALAYS IA DARI SEGI SEJARAH

Oc-Eo dan di Lopburi.1X Hal ini menunjukkan pcnguasaan Funan terhadap Ch' ih-Tu bukan sahaja wujud dari segi nominal. tetapi wujud penerapan sistem pentadbiran dan sosioekonomi Funan terhadap Ch'ih-Tu. Status Ch'ih-Tu sebagai sebahagian jajahan Funan kemungkinan bermula pada sekitar awal kurun ketiga masihi, pada zaman pemerintahan Fan Shih Man 1~ apabila empayar Funan dikatakan meliputi kawasan hingga ke lembah Menang Chao Phraya dan Semenanjung Tanah Melayu.

Hubungan antara Ch'ih-Tu dan Funan perlu difahami dari kontcks pcmbcntukan sebuah empayar maritim. Kerajaan Maritim Funan terdiri daripada bebcrapa pelabuhan pesisir pantai yang disatukan di bawah satu sistem pcntadbiran .20 Walaupun pad a masa itu, kemungkinan besar Ch'ih-Tu telahpun bebas dari penguasaan empayar maritim pad a kurun keen am Masihi, 21 tetapi kemungkinan besar dasar dan bentuk pentadbiran yang pernah diamalkan oleh Funan diteruskan oleh pemerintah tempatan.

Oi samping itu, wujud pengaruh golongan Brahman yang amat kuat di dalam Kerajaan Ch'ih-Tu. Walaupunjelas agama rasmi Ch'ih-Tu adalah agama Buddha, namun dinyatakan juga golongan Brahman amat dihormati di sana. Oisebut di dalam catatan tersebut bahawa telah wujud beberapa ratus orang Brahman di dalam istana raja Ch ' ih-Tu ketika itu. Berkemungkinan besar jugajawatan-jawatan penting di dalam kerajaan dipcgang oleh go long an ini. Amalan yang samaj uga wujud di dalam kerajaan Funan-ChcnLa-Angkor. Kewujudan golongan Brahman di dalam kerajaan Ch'ih-Tu menggambarkan wujuelnya pengamalan konsep Oevaraja di elalam kerajaan tersebut.

Pola Hubungan Ufti Chih 1\1, Tan Tan dan Pan Pan

Seperti yang telah dibahaskan eli atas, kerajaan Sui telah menerima ufti elari Ch'ih-tu paela 608,609, dan 610. Walau bagaimanapun, diperhatikan bahawa hubungan ufti antara kcrajaan Sui dan Ch'ih-Tu sebenarnya dimulakan oleh kerajaan Sui itu sendiri. Hal ini bebczajika dibandingkan dengan kerajaan-kerajaan lain yang menjalinkan hubungan ufti dengan China.

Gambaran mengenai istimewanya perhubungan ini ialah sclain kerajaan Ch' ih-Tu dan kerajaan Funan, masih belum elitemui rekod yang menunjukkan wujudnya utusan dari China ke negara Lautan Selatan pada mas a itu. Oinasti yang menghantar utusan ke Funan adalah Oinasti Wu dan kc Ch' ih-Tu Oinasti Sui. Pcrsamaan antara dinasti tersebut adalah kedua-duanya merupakan dinasti lemah dan memerlukan sumber ckonomi tambahan. iaitu melalui perdagangan, untuk memperkayakan perbendaharaan negara.

18 Lebih lanjut lih"t dalam catalan kaki Paul Wheatley. T he Golden Khe.rsonese. hIm. 2\\. 19 R. C. Majumdar. Kamhujlldesa Or An Ancienl Hindu Colonv ill Cambodia, Philadelphia: " "tillite for the SltIdy

of Human Isues Inc. hIm . 27. 20 Michael Vickery. Society. Ecollomics. and Polilics ill Pre-Angkor Call1hodia , Tokyo: The Centre for East A.sia n

Cu ltural Studies for Unesco, 1998, hIm. 325, 2 1 Pada pertengahan kurun keenam Masihi , kcrajaan Funan telah ditumoangkan nleh Raja Mahcndr'''''I'IIl'"1 dan

Bhavavarman I. Lihat R. C. Majumdar. Kal1lhuja d<'l"II. hIm. 4'1,

14

HUBUNGAN CH'IH-TlJ DENGAN DINASTI SUI 607-610 M: SATLI ANALISIS SOSIOEKONOMI

Di dalam penulisan Sui Shu, dinyatakan bahawa Maharaja Yang Ti telah memerintahkan pegawai-pegawainya untuk menjalinkan hubungan diplomatik dengan ncgara-negara Lautan Selatan. Akhirnya, Pegawai Tadbir Tanah Tentera dan Pegawai Pcntadbir Sumber Alam telah mcminta Maharaja Yang Ti untuk menghantar duta ke Ch' ihTu, Maharaja tclah memperkenankan pcrmintaan tersebut dan menghantar pelbagai jenis hadiah kepada Raja Ch' ih-Tu. Utusan Maharaja Sui diketuai olch Chang Chun dan bertolak ke sana pada sckitar tahun 607 M. 22

Utusan Sui terse but telah disambut dengan amat meriah. Di dalam majlis sambutan utusan Sui, seorang golongan Brahman telah mengaku pcrtuanan kerajaan Sui terhadap Ch' ih-Tu, Kcrajaan Ch' ih-Tu telah diberi perhatian yang lebih oleh Dinasti Sui berbanding dengan kerajaan Tan Tan dan Pan Pan yang turut menghantar ufti. Hal ini akan dibahas dengan lebih lanjut di dalam bahagian anal isis di bawah.

Di dalam perjalanan pulang ke negeri China, utusan tersebut telah membawa bersama-sama mereka Putera Raja Ch' ih-Tu untuk mempersembahkan ufti kepada Maharaja Sui. Kcmudian, dua ufti telah dihantar oleh Ch'ih-Tu kc China selama dua tahun berturutturut. Sclepas tahun 610 M, tiada lagi ufti dihantar dari Ch 'ih-Tu. Enam tahun selepas itu, iaitu pada 616 M, dua ufti pula dihantar dari Tan Tan dan Pan Pan. Bentuk ufti yang dihantar oleh kedua-dua negara kota tersebut terdiri daripada sumbcr bumi tempatanY Sumber humi tcrscbut terdiri daripada emas. Kayu cendana, kayu sapan dan pinang. 24

Analisis

Pcmilihan Ch'ih-Tu sebagai destinasi lawatan Utusan Sui memperlihatkan kepentingan kcrajaan itu scbagai sebuah pelabuhan yang mampu berfungsi sebagai pelabuhan pembekal komoditi-komoditi perdagangan. Kcmungkinan selepas kejatuhan Funan, pedagangpedagang dari Kcrajaan Sui memilih Ch'ih-Tu scbagai ganti kepada pelabuhan Oc-Eo. Pcrkara yang sama mungkin herlaku apabila Maharaja Dinasti Wu mcnghantar utusan ke Funan pada kurun ketiga masihi. Kekayaan eh 'ih-Tu seperti mana yang digambarkan di dalam pcnulisan Sui Shu kemungkinan menjadi faktor pcnarik kepada kerajaan Sui untuk menjalinkan hubungan ufti dengan Ch'ih-Tu.

Walau bagaimanapun, utusan dari Ch'ih-Tu tcrhenti pada tah~n 610 M. Seperti yang tclah dibincangkan, kewujudan hubungan ufti antara China dan Lautan Selatan dimangkin oleh faktor ekonomi. Kemungkinan besar Kcrajaan Sui mempunyai niat untuk I11cnjadikan Ch' ih-Tu sebagai sebuah pelabuhan entrcp6t yang dapat l11el11onopoli perdagangan di Nusantara bagi pihaknya. Walau bagail11anapun, perhubungan ufti yang I11cmho]chkan cita-cita kerajaan Sui tercapai terhenti pada tahun 610. Selepas itu, kcrajaan Ch' ih-Tu tcrus lenyap dari sebarang rekod China, mahupun rekod tCl11patan.

00 Sui Shu, Chap ~2. ff. ~ rccto-5 verso dikutip dalam Paul Wheatley. him. 2<). 2., Sui Shu Chap. X2 f. X recto dikutip dalam Paul Wheatley, him. 48. 2,) rUllg Tien. Chap. I XX, section 4, dikutip dalam Paul wheatley. him. 52.

15



HUBUNGAN CH ' IH-TlJ DENGAN DINASTI SUI 607-610 M: SATU ANALISIS SOSIOEKONOMI

Di dalam penulisan Sui Shu, dinyatakan bahawa Maharaja Yang Ti telah memerintahkan pegawai-pegawainya untuk menjalinkan hubungan diplomatik dengan negara-negara Lautan Selatan. Akhirnya, Pegawai Tadbir Tanah Tentera dan Pegawai Pentadbir Sumber Alam telah meminta Maharaja Yang Ti untuk menghantar duta ke Ch'ihTu. Maharaja tclah memperkenankan permintaan tersebut dan menghantar pelbagai jenis hadiah kepada Raja Ch' ih-Tu. Utusan Maharaja Sui diketuai oleh Chang Chun dan bertolak ke sana pada sckitar tahun 607 M. 22

Utusan Sui tersebut tclah disambut dengan amat meriah. Di dalam majlis sambutan utusan Sui, seorang golongan Brahman telah mengaku pertuanan kerajaan Sui terhadap Ch ' ih-Tu. Kcrajaan Ch'ih-Tu telah diberi perhatian yang lebih oleh Dinasti Sui berbanding dengan kerajaan Tan Tan dan Pan Pan yang turut menghantar ufti. Hal ini akan dibahas dengan lebih lanjut di dalam bahagian anal isis di bawah.

Di dalam perjalanan pulang ke negeri China, utusan tersebut telah membawa bersama-sama mereka Putera Raja Ch' ih-Tu untuk mempersembahkan ufti kepada Maharaja Sui. Kcmudian, dua ufti telah dihantar oleh Ch ' ih-Tu ke China selama dua tahun berturutturul. Sclepas tahun 610 M, tiada lagi ufti dihantar dari Ch 'ih-Tu. Enam tahun selepas itu, iaitu pad a 616 M, dua ufti pula dihantar dari Tan Tan dan Pan Pan . Bentuk ufti yang dihantar olch kedua-dua negara kota tersebut terdiri daripada sumber bumi tempatan Y Sumber bumi terscbut terdiri daripada emas. Kayu cendana, kayu sapan dan pinang.24

Analisis

Pemilihan Ch'ih-Tu sebagai destinasi lawatan Utusan Sui memperlihatkan kepentingan kerajaan itu scbagai sebuah pelabuhan yang mampu berfungsi sebagai pel abuhan pembekal komoditi-komoditi perdagangan. Kcmungkinan selepas kejatuhan Funan, pedagangpedagang dari Kerajaan Sui memilih Ch'ih-Tu sebagai ganti kepada pelabuhan Oc-Eo. Pcrkara yang sama mungkin berlaku apabila Maharaja Dinasti Wu mcnghantar utusan ke Funan pad a kurun keliga masihi . Kekayaan eh 'il!- Tu seperti mana yang digambarkan di dalam penulisan Sui Shu kemungkinan menjadi faktor penarik kepada kerajaan Sui untuk menjalinkan hubungan ufti dengan Ch' ih-Tu.

Walau bagaimanapun, utusan dari Ch'ih-Tu terhenti pada tahijn 610 M. Seperti yang telah dibincangkan, kewujudan hubungan ufti antara China dan Lautan Selatan dimangkin oleh faktor ekonomi. Kemungkinan besar Kcrajaan Sui mempunyai niat untuk menjadikan Ch'ih-Tu sebagai sebuah pelabuhan entrep6t yang dapat memonopoli perdagangan di Nusantara bagi pihaknya. Walau bagaimanapun, perhubungan ufti yang mernholchkan cita-cita kerajaan Sui tercapai tcrhenti pada tahun 610. Selepas itu, kerajaan Ch' ih-Tu tenls len yap dari sebarang rekod China, mahupun rekod tempatan.

00 Sui Silu . Chap H2. ff. H rccto-5 verso dikutip dalam Paul Wheatley. him. 24.

2.' SlIi .1'1111 Chap. H2 f. H recto dikutip dalam Paul Wheatley, him. 48. 24 rllllg Tiell, Chap. 188, section 4. dikutip dalam Paul wheatley. him. 52.

15


Hal ini berkait rapat dengan perubahan keadaan politik dan ekonomi Kerajaan Sui pada mas a tersebut. Pengamatan terhadap persekitaran politik dan sosioekonomi kerajaan Sui antara tahun 604 hingga 609 masihi menunjukkan wujudnya dasar-dasar baru yang lebih agresif diamalkan oleh Yang Ti. Maharaja Yang Ti cuba untuk mcngukuhkan kedudukan empayar yang diwarisinya dengan menambah kekayaan perbendaharaan negara. dan memperluaskan kuasanya. 25 Hal ini sudah semestinya memerlukan baginda untuk membentuk hubungan dengan negara-negara Lautan Selatan sebagaimana yang pcrnah dilakukan oleh Dinasti Wu2

1> pada kurun ketiga masihi. Walau bagaimanapun, keadaan berubah selepas tahun 610 masihi. Pada tahun

610, Maharaja Yang Ti telah memperkemaskan sistem cukai,27 mempcrgiatkan lagi pembinaan sistem perhubungan an tara Sungai Yang Tze dan Teluk Hang Chou,2x dan mempergiatkan kempen ketenteraan terhadap KoguryO.2Y Perubahan-perubahan tersebut kemungkinan telah mengalihkan perhatian Maharaja Sui daripada hal ehwalluar China kepada hal ehwal dalaman. Pengabaian Kerajaan Sui telah melenyapkan terus kepentingan ekonomi Ch' ihTu yang kemungkinan besar didokong oleh pemerintah kerajaan Sui.

Pada masa yang sarna, diperhatikan berlakunya perkembangan pelabuhanpelabuhan di pesisir Sclat Melaka11l yang kemungkinan menjadi pesaing hebat kepada perdagangan Ch'ih-Tu yang terletak di luar laluan Selat Melaka. Selepas tahun 610 masihi. kemungkinan pedagang-pedagang dari Dinasti Sui terus berdagang dengan pclabuhanpelabuhan di pesisir Selat Melaka dan mengabaikan pelabuhan Ch'ih Tu yang terletak di pedalaman.

Pad a tahun 616 masihi pula, penghantaran ufti oleh Tan Tan dan Pan Pan kepada Kerajaan Sui mungkin merupakan suatu percubaan kerajaan-kerajaan tersebut untuk mendapat monopoli perdagangan dengan China. Walau bagaimanapun, cubaan tersebut tidak berhasil apabila Dinasti Sui runtuh pada tahun 618 masihi.

Kesimpulan

Pada peringkat awa!, di mata dinasti yang memerintah China ketika itu Ch'ih-Tu mempunyai nilai yang tersendiri terutamanya dari sudut sosioekonomi. Sebab itulah dari segi timbunan sumber dan catatan mengenainya lebih banyak berbanding dengan kerajaan-kerajaan lain yang sezaman dengannya di Semenanjung Tanah Melayu. lumlah sumber yang terhad menyukarkan gambaran lengkap mengenai kcrajaan ini dapat dibuat.

25 Arthur F Wright. 711e Sui Dinusty 15S1·617j. hIm. 128. 26 Dinasli Wu tclah menghantar K'ang Tai ke Funan untuk menjalinkan huhungan dilomalik dan perdagangan

dengan empayar ter,ebut. Lihal Paul Wheatley. The Golden Kilersonese. him. 14. 27 Arthur F Wright. The Sui Dnastr 1581·617/, him. 144. 28 Ibid., hIm, 135, 29 Ibid., hIm. 144. 30 Lihat Wollers, Perdagal1gall Awal Indonesia, hIm. 264·98.

16




Hal ini berkait rapat dengan peru bah an keadaan politik dan ekonomi Kerajaan Sui pada masa tersebut. Pengamatan terhadap persekitaran politik dan sosioekonomi kerajaan Sui antara tahun 604 hingga 609 masihi menunjukkan wujudnya dasar-dasar baru yang lebih agresif diamalkan oleh Yang Ti. Maharaja Yang Ti cuba untuk mcngukuhkan kedudukan empayar yang diwarisinya dengan menambah kekayaan perbendaharaan negara. dan memperluaskan kuasanya. 25 Hal ini sudah semestinya memerlukan baginda unluk membentuk hubungan dengan negara-negara Lautan Selatan sebagaimana yang pcrnah dilakukan oleh Dinasti WU2h pada kurun ketiga masihi.

Walau bagaimanapun, keadaan berubah selepas tahun 610 masihi. Pada tahun 610, Maharaja Yang Ti telah memperkemaskan sistem cukai,27 mempergiatkan lagi pembinaan sistem perhubungan antara Sungai Yang Tze dan Teluk Hang Chou,eX dan mempergiatkan kempen ketenteraan terhadap Koguryo.2Y Perubahan-perubahan tersebut kemungkinan telah mengalihkan perhatian Maharaja Sui daripada hal ehwalluar China kepada hal ehwal dalaman. Pengabaian Kerajaan Sui telah melenyapkan terus kepentingan ekonomi Ch'ihTu yang kemungkinan besar didokong oleh pemerintah kerajaan Sui.

Pad a masa yang sarna, diperhalikan berlakunya perkembangan pelabuhanpelabuhan di pesisir Selat Melaka10 yang kemungkinan menjadi pesaing hebat kepada perdagangan Ch'ih-Tu yang terIetak di luar [aluan Selat Melaka. Selepas tahun 610 masihi, kemungkinan pedagang-pedagang dari Dinasti Sui terus berdagang dengan pclabuhanpelabuhan di pesisir Selat Melaka dan mengabaikan pelabuhan Ch'ih Tu yang terletak di pedalaman.

Pad a lahun 616 masihi pula, penghantaran ufti oleh Tan Tan dan Pan Pan kepada Kerajaan Sui mungkin merupakan suatu percubaan kerajaan-kerajaan tersebut unluk mendapat monopoli perdagangan dengan China. Walau bagaimanapun, cubaan tersebut tidak berhasil apabila Dinasti Sui runtuh pada lahun 618 masihi.

Kesimpulan

Pada peringkat awal, di mata dinasti yang memenntah China ketika itu Ch'ih-Tu mempunyai nilai yang tersendiri terulamanya dari sudul sosioekonomi. Sebab itulah dari segi timbunan sumber dan catatan mengenainya lebih ban yak berbanding dengan kerajaan-kerajaan lain yang sezaman dengannya di Semenanjung Tanah Melayu. lumlah sumber yang terhad menyukarkan gambaran lengkap mengenai kerajaan ini dapat dibuat.

25 Arthur F Wright. 7111' Sui /)inu.l'/I' /58J ·617j. him. 128. 26 Dina'ti Wu tclah menghantar K'ang Tai ke Funun untuk mcnjalinkan huhungan dilomatik dan perdagangan

dengan empayar tersebu!. Lihat Paul Wheatley, The Colden Khl'r.l'ol1e.l'e. him. 14. 27 Arthur F Wright. The Sui Dnus/v /581 ·617/, him. 144. 28 Ibid., him. IJ5 , 29 Ibid. , him. 144, 30 Lihat Wolters , Perdug(lIIsall Aw(1i Indonesia, him. 264-9g.

16

HUBUNGAN CH'IH-TU DENGAN DINASTI SUI 607-610 M SATU ANALISIS SOSIOEKONOMI

Dari segi lokasi didapati para pengkaji zaman ini masih belum mencapai titik temu, tetapi berdasarkan hujah-hujah dan bukti-bukti yang ada besar kemungkinan Kelantan at au lebih tepat lagi di kawasan Hulu Kelantan yakni Tanah Merah adalah lokasi sebenar kcrajaan ini.

Dari segi hubungan didapati an tara China dan Ch'ih-Tu ada hubungan istimewa yang didominasi oleh kepentingan ekonomi China. Keadaan ini sekali gus memberikan kelebihan kcpada Ch'ih-Tu untuk berdiri sendiri selepas bcbas daripada cengkaman kekuasaan Funan. Jadi perhubungan ini merupakan perhubungan timbal balas dua hala yang saling menguntungkan dari segi politik dan sosioekonomi.

Jangka masa perhubungan ini yang sangat singkat [tiga tahunl menguatkan lagi hujah bahawa hubungan ini adalah berteraskan kepada kepentingan ekonomi China sematamala. Hal ini kerana pada tahun 610 masihi China kemungkinan telah mendapat satu sumber ekonomi yang lain dan Ch' ih-Tu mula ditinggalkan.

17



HUBUNGAN CH'IH-TU DENGAN DINASTI SUI 607-h10 M SATU ANALlSIS SOSIOEKONOMI

Dari segi lokasi didapati para pengkaji zaman ini masih be\um mencapai titik temu, tetapi berdasarkan hujah-hujah dan bukti-bukti yang ada besar kemungkinan Kelantan at au lebih tepat lagi di kawasan Hulu Kelantan yakni Tanah Merah adalah lokasi sebenar kcrajaan ini.

Dari segi hubungan didapati antara China dan Ch ' ih-Tu ada hubungan istimewa yang didominasi oleh kepentingan ekonomi China. Keadaan ini sekali gus memberikan kelebihan kepada Ch'ih-Tu untuk berdiri sendiri selepas bebas daripada cengkaman kekuasaan Funan. Jadi perhubungan ini merupakan perhubungan timbal balas dua hal a yang saling menguntungkan dari segi politik dan sosioekonomi.

Jangka masa perhubungan ini yang sangat singkat Itiga tahunl menguatkan lagi hujah bahawa hubungan ini adalah berteraskan kepada kepentingan ekonomi China sematamala. Hal ini kerana pad a tahun 610 masihi China kemungkinan telah mendapat satu sumber ekonomi yang lain dan Ch'ih-Tu mula ditinggalkan.

17

hubungan ch'ih-tu dengan dinasti sui 607-610 m: satu

Documents