1.0 PENDAHULUAN

Sememangnya tidak dapat dinafikan bahawa air merupakan sumber

kelangsungan hidup kepada manusia, haiwan dan manusia. Kitaran hidrologi di

sesebuah kawasan memastikan kesemua hidupan mendapat bekalan yang

diperlukan untuk terus hidup. Namun, air juga boleh menjadi satu ancaman

kepada hidupan dalam satu bentuk yang dipanggil sebagai “banjir”. Ia berlaku

apabila sejumlah air kerpasan daripada proses kitaran hidrologi melebihi jumlah

sejatan dan menyebabkan banjir. Definisi paling mudah mengenai diberikan oleh

Mohd Ekhwan (2002) yang menganggap banjir sebagai kuantiti air yang tidak

dikehendaki. Air yang tidak dimahukan merujuk kepada kuantiti air yang

melimpah daripada tebing sungai akibat hujan yang diterima.

Jonkman dan Kelman (2005) pula memberikan definisi yang berbeza

daripada kedua-dua tokoh di atas. Mereka membahagikan definisi banjir kepada

tiga iaitu banjir (kehadiran air di kawasan yang biasanya kering), bencana banjir

(banjir yang menganggu manusia dan aktiviti harian) dan banjir kematian

(melibatkan kematian). Perbezaan pendapat ini disebabkan Sebastian dan Ilan

telah mengecilkan skop definisi banjir kepada yang paling kecil. Namun, melalui

definisi-definisi yang dikemukakan, banjir boleh dilihat sebagai lebihan air di

sesebuah kawasan sama ada disebabkan oleh faktor semula jadi atau bukan

semula jadi. Ia selaras dengan definisi Caenraads (2006) yang menganggap

banjir sebagai “is the inundation of land by large amounts of water”.

Noorazuan Md. Hashim (2003) pula berpendapat banjir yang terhasil akan

mengakibatkan kemusnahan. Buktinya, laporan EM-DAT (2004) mendapati

bencana banjir telah membunuh lebih kurang 8 juta orang sepanjang abad ke-

21. Secara ringkasnya, banjir boleh didefinisikan sebagai kuantiti air yang

melimpah daripada tebing sungai akibat hujan yang diterima oleh sesebuah

lembangan dan memberikan kesan khususnya negatif kepada manusia dan

kawasan di sekitarnya. Dalam sesuatu bencana banjir, hampir seluruh

masyarakat manusia menjadi mangsa. Sistem-sistem sokongan dalam

masyarakat tersebut menjadi terjejas dan mekanisme penyesuaiannya juga

musnah. Lazimnya, kehilangan nyawa adalah tinggi. Di Malaysia, bencana banjir

menjadi semakin serius sehingga membawa kepada kehilangan nyawa dan

kemusnahan harta benda awam.

1 |

2.0 JENIS-JENIS BANJIR

2.1 Banjir Kilat

Noorazuan Md Hashim et.al (2011) mendefinisikan banjir kilat sebagai banjir

tempatan yang berlaku dalam masa singkat iaitu antar 4 hingga 6 jam selepas

terjadinya peristiwa hujan ribut. Bencana ini berpunca daripada

ketidakseimbangan kitaran air. Biasanya, keadaan ini wujud disebabkan oleh

peningkatan kawasan tepu bina serta kelemahan sistem pengairan di bandar.

Haliza (2007) menjelaskan bahawa magnitud banjir kilat sebenarnya adalah lebih

besar apabila manusia campur tangan dalam sistem persekitaran dengan

menggangu komponen-komponen alam sekitar kesan daripada aktiviti

pembangunan yang tidak mampan. Kualiti dan kuantiti air akan berubah

sehingga membawah kepada kejadian bencana alam sekitar seperti banjir kilat.

Perubahan guna tanah secara makro di dalam sesuatu sistem lembangan

saliran mampu mengakibatkan ketidakseimbangan kitaran semulajadi

khususnya imbangan air dan tanah (Noorazuan Md Hashim et al., 2011). Haliza

(2007) bersependapat dengan Noorazuan Md Hashim et al., (2011) bahawa

pertambahan kawasan tepu bina bandar merupakan faktor dominan yang

menyebabkan peningkatan dalam aliran cepat sungai akibat kekurangan

kawasan litupan hujan. Keadaan ini akhirnya akan menganggu aliran sungai

membawa kepada perubahan endapan. Dalam konteks ini, proses pembangunan

menyebabkan perubahan guna tanah secara besar-besaran. Perubahan bentuk

muka bumi ini mempengaruhi pengangkutan endapan melalui penganjuran

tanah rang dan perubahan leluan luahan air. Apabila berlakunya hujan, endapan

yang banyak menyebabkan saluran laluan air tersekat dan membawa kepada

banjir kilat.

Selain itu, keadaaan fizikal sistem saluran seperti parit dan sungai yang

tersumbat akibat pembuangan sisa domestik dan industri membawa kepada

berlakunya kejadian banjir kilat. Misalnya, akhbar Berita Harian (2008)

melaporkan kejadian banjir kilat di Kuala Lumpur berlaku disebabkan sikap

manusia yang membuang sisa domestik di kawasan parit yang akhirnya

menyebabkan sistem perparitan tersumbat. Di samping itu, sistem perparitan

2 |

yang tidak mapan dan bersaiz kecil menjadi punca kepada berlakunya kejadian

banjir kilat. Beberapa pengkaji seperti Wan Ruslan Ismail (1994) mendapati

saluran di kawasan bandar seperti Kuala Lumpur adalah kecil dan menjadi punca

kepada masalah banjir kilat.

Kekerapan kawasan bandar mengalami banjir kilat biasanya berlaku

disebabkan kekurangan kawasan telap air yang mempengaruhi kualiti air dan

keupayaan alur sungai. Alur sungai lazimnya menerima sejumlah air yang

banyak yang berpunca daripada air larian permukaan, aliran terus, aliran

perantaraan dan aliran dasar. Kesemua gejala ini menghasilkan pengaliran

keluar hidrograf lembangan saliran yang berbeza-beza mengikut masa. Bagi

sungai bandar, proses penyusupan air dan air larian permukaan berlaku dengan

cepat kerana ruang simpanan air bawah tanah yang terhad. Keadaan ini

menyebabkan air hujan berada dalam keadaan tersekat yang akhirnya akan

mengubah bentuknya kepada air larian permukaan. Lebihan air larian

permukaan selalunya menimbulkan masalah banjir kilat di kawasan bandar.

2.2 Banjir Sungai/Tasik

Banjir sungai berlaku apabila air melimpah keluar daripada kawasan lingkungan

sungai yang luas (Caenraads, 2006). Faktor utama banjir ini berlaku adalah

disebabkan oleh hujan lebat yang tidak berhenti dalam tempoh masa yang lama

dan pencairan ais. Kuantiti air sebuah lembangan saliran akan bertambah.

Keadaan ini akan menyebabkan paras air sungai meningkat seterusnya naik

melimpahi tebingnya. Dalam konteks ini, isipadu sungai adalah lebih besar

daripada kemampuan alur–alur sungai dan cawangannya untuk mengalirkan

aliran air sungai ke kawasan laut. Hal ini seterusnya menyebabkan banjir

berlaku.

Selain itu, hakisan hakisan yang berlaku akibat daripada pembersihan

tanih di lereng-lereng bukit serta tanah tinggi merupakan faktor yang

menyebabkan banjir sungai berlaku. Hal ini kerana ia akan memberi kesan, iaitu

peningkatan kuantiti air yang mengalir masuk ke komponen-komponen

lembangan saliran seperti sungai akan menjadi banyak (Sham Sani dan Abdul

Samad Hadi, 1990). Hal ini juga disebabkan tiadanya tumbuhan yang berfungsi

sebagai cegatan silara bagi menghalang larian air permukaan yang tinggi serta

susupan air ke dalam tanah yang sedikit. Sungai-sungai besar juga akan

3 |

mengalami proses pemendapan benda asing yang tinggi sehingga sungai

menjadi cetek. keadaan longkang yang tersumbat juga akan menghalang laluan

air sehingga menyebabkan kejadian banjir berlaku (Zulfadzilawati Senin dan

Felix Tongkul , 2011).

Kejadian banjir besar di Keningau, Sabah pada tahun 1996 merupakan

salah satu contoh banjir yang popular pada tahun 1990-an. Banjir tersebut

disebabkan oleh hujan lebat yang dibawa oleh angin ribut tropika Greg.

Beberapa sungai iaitu Sungai Pegalan, Pampang, Bayoyo, Liawan dan Sinagang

tidak dapat menanggung lebihan curahan hujan yang turun sekaligus

mencetuskan kejadian banjir apabila air hujan melimpahi tebing sungai (Mohd

Ekwan, 2002).

Gambar 1: Kedudukan sungai Yangtze, China

Sumber: Google Images

Selain itu, banjir yang berlaku di sungai Yangtze, China pada tahun 2010.

Ia merupakan banjir sungai yang melanda kawasan itu sejak 20 tahun lalu.

Sungai tersebut pernah merekodkan banjir pada tahun 1870, 1931, 1954, 1998

4 |

(Britannica Ensklopedia, 2010). Kuantiti air sebuah lembangan saliran dikawasan

tersebut akan bertambah. Keadaan ini akan menyebabkan paras air sungai

meningkat seterusnya naik melimpahi tebingnya. Kesannya banjir berlaku

menyebabkan kerosakan harta benda dan kehilangan nyawa penduduk di sana

(Pittock dan Ming Xu, 2011).

Gambar 2: Kedudukan sungai Mississippi, Amerika Syarikat

5 |

Sumber: Google Images

Malah, kejadian banjir sungai juga telah melanda Amerika Syarikat iaitu di

sungai Mississippi pada tahun 2011. Banjir tersebut berlaku disebabkan oleh

pencairan ais dan hujan lebat termasuklah ribut sepanjang musim sejuk dan

awal musim bunga 2011 (Britannica Ensklopedia, 2010). Ianya adalah salah satu

banjir yang teruk lewat tahun 2011 di Amerika Syarikat.

2.3 Banjir Lumpur

Banjir lumpur biasanya terjadi apabila berlakunya hujan yang berterusan.

Gangguan terhadap ekosistem merupakan faktor yang menyumbang kepada

kejadian banjir lumpur. Aktiviti manusia seperti pembalakan, pembinaan jalan

raya, pembangunan perumahan dan sebagainya merupakan aktiviti yang

menyumbang kepada berlakunya kejadian banjir lumpur. Banjir lumpur ini

biasanya berlaku disebabkan oleh kehadiran lumpur atau sedimen dalam

kuantiti yang banyak dalam banjir yang berlaku.

Pembangunan yang pesat menyebabakan kawasan hutan telah

dimusnahkan. Apabila hutan ditebang, kawasan bercerun akan terdedah kepada

proses hakisan kerana permukaan bumi telah menjadi gondol dan tiada litupan

tumbuhan. Dalam kajian Nawawi (1996) mendapati bahawa kadar hakisan di

cerun melebihi 30% yang mana belum termasuk kawasan yang sudah

dibangunkan. Tumbuhan memainkan peranan penting dalam mengawal atau

mengurangkan risiko banjir lumpur. Litupan hutan yang berbentuk kanopi dapat

menghalang air hujan daripada terus sampai ke permukaan bumi. Air hujan yang

terus sampai ke permukaan bumi tanpa ada halangan daripada tumbuhan akan

menyebabkan hakisan berlaku dan membawa bersama aliran air yang banyak.

Ketiadaan pokok akibat daripada penebangan hutan secara luar kawalan

memberikan kesan kepada lantai hutan. Akar banir yang sebelum ini bertindak

mencengkam tanih telah tiada menyebabkan tanih menjadi longgar. Apabila

hujan lebat, air larian permukaan akan menghakis permukaan yang longgar,

terutamanya di cerun-cerun bukit. Air larian permukaan dengan arus yang kuat

akan membawa tanah dalam bentuk lumpur dan kelodak.

Biasanya, lumpur tersebut akan dibawa oleh banjir ke kawasan-kawasan

yang terjejas banjir. Ia diangkut oleh air yang memasuki sungai dan kemudian

6 |

apabila berlakunya banjir maka lumpur-lumpur tersebut akan turut sama dibawa

ke kawasan yang terjejas banjir. Kehadiran lumpur dalam banjir tersebut adalah

disebabkan oleh tindakan air mengalir yang mana air tersebut akan menghakis,

mengangkut dan memendap bahan-bahan yang ada. Air larian permukaan

merupakan salah satu faktor yang membawa kepada proses menghakis,

mengangkut dan memendap. Air larian permukaan ialah pergerakan air

samaada dalam bentuk bebenang halus atau sebagai aliran deras di permukaan

cerun dan masuk ke dalam sungai.

Air larian ini berlaku disebabkan tanih sudah tidak mampu untuk

menjalankan proses susupan lagi akibat tanih tepu ataupun hujan yang terlalu

lebat. Apabila sesuatu ekosistem terjejas dengan tumbuh-tumbuhan telah

dibersihkan untuk pertanian, pembalakan dan sebagainya menyebabkan

berlakunya banjir lumpur. Banjir lumpur yang berlaku di Bentong, Pahang adalah

disebabkan oleh kegiatan manusia seperti pertanian dan pembinaan petempatan

di kawasan bukit (Sinar Harian, 2012). Ketiadaan litupan tumbuhan untuk

menghalang atau memperlahankan kejadian air larian permukaan menyebabkan

berlakunya ketidakstabilan tanah. Tumbuhan berperanan penting dalam

menstabilkan tanah, ketiadaan tumbuhan menyebabkan cengkaman tanah

menjadi longar seterusnya menyebabkan tanah bergerak mengikuti arus dan

masuk ke dalam sungai. Apabila hujan yang berterusan berlaku menyebabkan

kandungan air yang tinggi di dalam tanah dan menjadi tepu serta hilang sifat

kehasifnya (likat). Tanah yang lembap dengan ketiadaan tumbuhan yang

mencengkam tanah tersebut menyebabkan berlakunya pergerakan tanah dan

lebih teruk lagi apabila berlakunya kejadian tanah runtuh. Kajian yang dijalankan

oleh Nawawi (1996), mendapati bahawa kawasan yang sudah dibangunkan

berisiko mengalami hakisan dan langkah pengawalan perlu dilakukan untuk

mengelakkan dan melambatkan proses hakisan tanah yang membawa kepada

masalah tanah runtuh dan banjir lumpur.

Tindakan air mengalir yang mana menghakis, mengangkut dan

memendapakan bahan-bahan terampai menyebabkan berlakunya banjir lumpur.

Tindakan air mengalir ini merupakan perkara semula jadi yang berlaku. Kegiatan

manusia yang menyebabkan gangguan terhadap keseimbangan ekosistem telah

mempercepatkan lagi tindakan air mengalir ini iaitu proses hakisan,

pengangkutan, dan mendapan yang giat berlaku di satu-satu kawasan. Bahan-

bahan yang diangkut oleh air akan menyebabkan sungai semakin cetek. Ia

7 |

berlaku apabila sedimen yang dibawa oleh air masuk ke dalam sungai dan

seterusnya dalam suatu tempoh tertentu, jumlah sedimen akan bertambah yang

akhirnya mencetakkan sungai. Apabila hujan lebat berlaku, sungai tidak dapat

menampung jumlah air hujan yang banyak dan ia melimpah air dari sungai

dalam bentuk banjir lumpur.

2.4 Banjir Monsun

Monsun berasal daripada perkataan Arab iaitu “muasim” yang bermaksud

musim. Berdasarkan kepada sejarah, perkataan muasim ini digunakan oleh

pedagang-pedagang yang berulang-alik melalui Lautan India dan Laut Arab bagi

menjelaskan sistem angin yang bertiup silih berganti dari arah timur laut semasa

musim sejuk di hemisfera utara dan dari arah barat daya semasa musim panas

di hemisfera selatan. Bagaimana pun di Malaysia hanya ada dua jenis monsun

yang selalu berlaku iaitu monsun barat daya yang berlaku akhir bulan Mei-

September dan monsun timur laut yang melanda negara pada bulan November-

Mac. Monsun timur laut adalah musim hujan utama (600mm) bagi Malaysia,

terutamanya kepada negeri-negeri Pantai Timur (Kelantan, Terengganu, Pahang

dan Johor Timur) Semenanjung Malaysia dan barat Sarawak (Caroline dan

Wardah, 2012).

Punca utama banjir monsun berlaku apabila air hujan yang dibawa oleh

pergerakan angin daripada monsun timur laut iaitu yang berlaku pada bulan

November sehingga bulan Mac dan juga monsun barat daya yang berlaku pada

bulan Mei sehingga bulan September (Jamaludin et al., 2010). Sebagai contoh

kesan banjir monsun boleh dilihat di Kelantan seperti yang dinyatakan oleh Seow

dan Roslin (2013) bahawa sehingga tahun 2005, sebanyak 42 kawasan tebing

Sungai Kelantan telah dikenalpasti mengalami hakisan yang teruk akibat banjir

yang sering berlaku disebabkan oleh air hujan yang lebat pada musim tengkujuh

(hujung bulan November hingga Januari). Tempoh tersebut merupakan musim

monsun timur laut.

Banjir monsun ini bukan hanya tertakluk di Malaysia tetapi di seluruh Asia

Tenggara. Negara-negara lain juga ada menerima impak banjir monsun tersebut

seperti Bangladesh, India, Nepal, Pakistan dan Sri Lanka adalah negara yang

menerima impak dengan teruk yang telah menyebabkan kehilangan rumah dan

tanaman dan juga memberi kesan kepada cara hidup seharian. Banjir monsun

8 |

adalah banjir yang berpunca daripada hujan lebat yang bertahan lama di

sesuatu kawasan tersebut dan akan menyebabkan tanah di kawasan itu akan

terjejas dan tidak mempunyai kapasiti yang mencukupi untuk menerima kuantiti

air hujan untuk diserap ke bawah tanah. Banjir monsun ini berlaku setiap tahun

sekitar bulan Jun sehingga September yang berpunca daripada angin yang

membawa awan yang penuh di atmosfera ke satu kawasan ke satu kawasan

(USAID, 28 Mei 2013).

2.5 Banjir Empangan

Banjir empangan biasanya jarang berlaku di seluruh dunia. Hal ini demikian

kerana semua empangan yang dibina adalah mengambil kira semua aspek

seperti ketahanan struktur, jumlah isipadu air yang mampu ditampung atau

faktor air lebihan (Khairun Nissah, 2008). Sekiranya berlaku sekalipun adalah

disebabkan oleh kegagalan dan kesilapan manusia dalam mereka bentuk

empangan tersebut serta perbuatan manusia sendiri yang memecahkan

empangan bagi tujuan tertentu. Contohnya yang berlaku di Pahang adalah

disebabkan oleh perbuatan manusia iaitu pelepasan air empangan. Pada 23

Oktober 2013, pelepasan air empangan Sultan Abu Bakar, Riglet telah

menyebabkan air Sungai Bertam melimpah dan seterusnya menyebabkan banjir

kilat berlaku. Paras air normal di empangan tersebut adalah 3.498 meter namun

pelepasan air akan dilakukan apabila air empangan tersebut mencecah 3.508

meter. Oleh itu, pelepasan air peringkat pertama dilakukan pada jam 12 tengah

malam hari berkenaan dan diikuti pada jam 1 pagi dan seterusnya pada jam 2.45

pagi. Hal ini menyebabkan limpahan air di Sungai Bertam berlaku secara

mendadak menyebabkan berlaku banjir kilat serta-merta (Bernama.com, 2013).

Selain daripada kesan kegagalan dan perbuatan pemecahan empangan

oleh manusia, banjir empangan ini juga berpotensi berlaku semasa hujan lebat.

Hal ini disebabkan oleh air yang mampu ditampung oleh empangan ini telah

melebihi hadnya. Salah satu kes yang baru berlaku pada tahun ini melibatkan

negeri Sabah iaitu di daerah Penampang. Hujan yang tidak berhenti

menyebabkan empangan Babagon penuh dan menyebabkan air melimpah

keluar secara menegak seperti air terjun dan menyebabkan Sungai Moyog

mengalir lebih deras daripada biasa. Pekan Donggongon juga telah dilanda

banjir. Pakar hidrologi memanggil kejadian ini “100 per cent surface run-off”

9 |

(Joseph, 9 Oktober 2014). Banjir empangan ini bukan saja menyebabkan banjir

kilat malah menyebabkan tempoh banjir bertambah lama di satu kawasan

terbabit. Faktor hujan yang menyebabkan banjir empangan berkait rapat dengan

peranan monsun yang membawa hujan lebat dari satu kawasan ke tempat yang

lain. Contohnya, monsun timur laut merupakan faktor utama musim hujan untuk

Malaysia terutamanya kepada negeri-negeri yang terletak di pantai timur

Semenanjung Malaysia dan kawasan barat negeri Sarawak. Empangan Kenyir

yang terletak di Terengganu pernah mencecah air empangan pada tahap

maximum iaitu pada ketinggian 149 meter yang berpunca daripada hujan lebat

dan berpanjangan selama satu minggu (Caroline dan Wardah, 2012).

Gambar 3: Empangan Kenyir di Terengganu yang mengalami banjir

empangan

Sumber: Caroline dan Wardah (2012)

Banjir empangan ini tidak dapat dielakkan kerana faktor kemampuan

empangan itu sendiri bagi mengelakkan banjir berlaku di empangan tersebut.

Hal ini berlaku apabila empangan dibuat di sekitar anak sungai sehingga sungai

pertama di mana semasa hujan lebat empangan ini akan menampung air buat

seketika waktu dan setengah air pula akan disimpan di tempat yang telah

disediakan. Secara amnya, air akan dilepaskan secara perlahan-lahan seharian

melalui paip saluran yang ada di dalam empangan tersebut. Sekiranya paip

tersebut tidak dapat menampung kuantiti air yang banyak, empangan tersebut

akan dibuka sepenuhnya untuk mengelakkan banjir berlaku di anak sungai

(Oklahoma Conservation Commission, n.d.). Biasanya akibat daripada banjir

empangan ini amat buruk kerana empangan yang dibina biasanya berada di

kawasan hulu (upstream). Apabila struktur empangan ini mengalami kegagalan

10 |

serta dipecahkan maka semua kawasan di bahagian hilir (downstream) akan

menerima kesannya (Khairun Nissah, 2008).

2.6 Banjir Lautan

Banjir lautan berlaku disebabkan oleh kejadian gelombang ribut yang

menyebabkan kenaikan paras air laut. Ia dianggap sebagai banjir semula jadi.

Tiupan angin ke atas kawasan laut yang kuat dan berpanjangan menuju ke arah

dataran pinggir pantai akan menyebabkan berlakunya banjir (Caenraads, 2006).

Hal ini kerana angin ribut ini akan menyebabkan tekanan ke atas permukaan air

laut lalu membentuk ombak besar yang tinggi dan kemudiannya meluru ke arah

pantai dan memasuki kawasan dataran pinggir pantai. Keadaan ini

menyebabkan peningkatan aras lautan dan menenggelamkan kawasan rendah

di pinggir pantai. Banjir ini juga kadangkala dikenali sebagai banjir pesisir pantai.

Ramai pengkaji telah menjalankan beberapa kajian dan penyelidikan

tentang banjir lautan ini. Anindya Wirasatriya et al. (2006) telah menjalankan

kajian di pesisir pantai Kota Semarang, Indonesia. Mereka mendapati bahawa

kenaikan air laut dan penurunan tanah mengakibatkan kawasan pesisir

Semarang sering dilanda banjir apabila daerah-daerah yang lebih rendah

tenggelam apabila air laut pasang. Mereka juga menambah bahawa kenaikan

muka air laut merupakan dampak dari pemanasan global yang melanda

seluruh belahan bumi ini (Anindya Wirasatriya et al., 2006). Malah,

mengatakan antara punca banjir di Pitas, Sabah adalah sememangnya

disebabkan oleh pengaruh air pasang surut dari laut seperti yang dibincangkan

tadi (Zulfadzilawati Senin dan Felix Tongkul, 2011).

Ombak tsunami juga menjadi salah satu punca berlakunya banjir lautan

ini. Tsunami adalah gelombang graviti yang tersebar berhampiran permukaan

laut (Ward, 1980). Tidak seperti ombak laut biasa yang berubah daripada

permukaan angin yang berterusan, kebanyakan tsunami berlaku disebabkan

oleh perubahan dasar laut secara mendadak. Perubahan mendadak ini

kebiasaannya akibat tanah runtuh dan gunung berapi dasar laut tetapi gempa

bumi dasar laut merupakan punca utama berlakunya tsunami. Beliau menambah

bahawa pergerakan plat tektonik dan gempa bumi di dasar lautan yang

kemudiannya mengakibatkan berlakunya tsunami yang membentuk ombak

11 |

besar yang tinggi dan kemudiannya meluru ke arah pantai dan memasuki

kawasan dataran pinggir pantai. Akhirnya berlaku banjir besar.

Sebagai contoh, bencana tsunami yang melanda Acheh, Indonesia pada

tahun 2004 menyebabkan kerosakan yang teruk terhadap penduduk disana.

mengatakan negara-negara yang menerima kesan fenomena yang dianggap

banjir laut tersebut adalah Malaysia, India, Sri Lanka, Indonesia, Thailand,

Maldive dan Somalia (Mohammad Kayum, 2008). Fenomena tersebut

menghancurkan pesisir pantai selatan semenanjung India Alpa Sheth et al.,

2006). Hampir 8,835 nyawa manusia terkorban di tanah besar India dengan 86

orang dikatakan hilang.

3.0 FAKTOR-FAKTOR BANJIR

Banjir sememangnya merupakan bencana alam yang sering kali berlaku di

Malaysia. Banjir bukan sahaja merosakkan harta benda malahan mampu

meragut nyawa. Dalam hal ini, beberapa punca atau faktor yang menyebabkan

berlakunya banjir telah dikenal pasti dan terbahagi kepada faktor semula jadi

dan faktor manusia. Faktor semula jadi berlaku akibat pengaruh alam sekeliling,

manakala faktor manusia disebabkan oleh tindakan aktiviti manusia yang

membawa kepada berlakunya bencana banjir.

3.1 Faktor Semula Jadi

3.1.1 Fenomena La-Nina

La Nina merupakan fenomena fasa berlawanan putaran iklim semula jadi yang

dikenali sebagai Putaran Selatan El-Nino. Fenomena lautan-atmosfera ini

merujuk kepada perubahan besar kepada suhu permukaan laut merintangi timur

pasifik tropika. Kejadian fenomena La-Nina turut menyebabkan corak hujan di

Malaysia berubah hingga mendatangkan banjir (Bambang Irawan, 2006). Di

bahagian tengah dan selatan Semenanjung Malaysia, lebih banyak hujan akan

turun dan tertumpu pada kawasan-kawasan tertentu sahaja, berbanding kepada

pada masa dahulu yang tersebar luas di seluruh kawasan. Salah satu contoh

adalah hujan lebat dan banjir besar yang berlaku di Johor pada akhir tahun 2006.

Catatan hujan yang turun di Johor Bahru mencapai 289mm dalam masa sehari

12 |

sahaja, iaitu catatan jumlah isipadu hujan yang turun di Johor Bahru iaitu

2400mm setahun. Terdapat banyak sebab yang menyumbang kepada

peningkatan kejadian banjir di Malaysia. Kebanyakan sebab-sebab ini berpunca

daripada perubahan iklim dan projek-projek mitigasi banjir yang kurang

berkesan.

Fenomena La Nina yang kerap kali berlaku semenjak beberapa tahun

kebelakangan ini telah membawa lebih banyak hujan ke negara ini. Hujan yang

turun sangat lebat dalam masa yang singkat dan tertumpu kepada satu-satu

kawasan. Keadaan ini telah menyebabkan sistem perparitan yang sedia ada

tidak dapat menampung isipadu air hujan yang tinggi. Sungai-sungai tidak dapat

menampung air hujan tersebut sehingga melimpah dan akhirnya banjir berlaku.

Menurut kajian Jabatan Meteorologi Malaysia, corak cuaca sekarang memang

sukar untuk diramalkan. Punca utama berlakunya banjir adalah disebabkan oleh

cuaca. Pada awal bulan ini kejadian banjir besar telah melanda hampir

keseluruhan bahagian di bahagian selatan Semenanjung Malaysia.

Hujan lebat yang berpanjangan telah menyebabkan sungai-sungai di

kawasan tersebut melimpah dan menyebabkan banjir berlaku. Kawasan yang

paling teruk terjejas adalah Johor yang menyebabkan hampir 40,000 penduduk

terpaksa berpindah ke pusat permindahan banjir sementara. Banjir ini juga

mengingatkan mimpi ngeri penduduk Johor yang dilanda banjir besar pada tahun

2006/2007. Banjir ini telah menjadikan penduduk Johor lebih berwaspada

terhadap banjir besar dan disebabkan itu kerugian yang dialami semasa banjir

besar awal bulan ini tidaklah teruk sangat.

3.1.2 Tsunami

Tsunami merupakan salah sebuah bencana alam yang boleh mengakibatkan

berlakunya banjir terutama di kawasan pantai. Istilah tsunami berasal daripada

perkataan Bahasa Jepun iaitu ‘tsu’ bermaksud pelabuhan dan ‘nami’ pula

bermaksud gelombang. Oleh itu, perkataan tsunami digunakan bagi merujuk

kepada gelombang ombak pasang yang melanda kawasan pelabuhan. Arief

Mustofa Nur (2010) menjelaskan ombak tsunami terbentuk mencecah ketinggian

antara 8 meter hingga 30 meter ombak dan terbentuk apabila berlakunya

gempa bumi di dasar laut, letusan gunung berapi dan gelongsoran tanah di

dasar laut. Ombak tsunami yang bergerak dengan kelajuan hingga beratus-ratus

13 |

kilometer perjam, membadai kawasan pantai hingga membanjiri kawasan

daratan. Kawasan pantai dan daratan yang dilanda tsunami sudah pasti akan

mengalami kemusnahan yang dahsyat akibat kekuatan ombak tsunami yang

tinggi dan besar.

Gambar 4 : Bencana Tsunami pada 26 Disember 2004 yang membanjiri

kawasan pantai

Aceh Indonesia.

Sumber : Google Images

Pada 26 Disember 2004, dunia dikejutkan dengan satu peristiwa tsunami

yang telah membadai beberapa kawasan pantai di beberapa buah negara. Ia

terbentuk apabila berlakunya gempa bumi di dasar Lautan Hindi dengan

kekuatan 9.3 skala ritcher. Seterusnya, ia membentuk gelombang ombak

tsunami yang kuat dan membadai beberapa kawasan seperti di Aceh, Sumatera

Utara, Thailand, Pantai Barat Semenanjung Malaysia, Pantai Timur India, Sri

Lanka dan Pantai Timur Afrika. Kesannya, banyak kawasan yang terjejas musnah

dan berlaku kerosakan harta benda sehingga meragut ribuan nyawa. Tsunami

yang berlaku telah mengubah kawasan pandang darat terutamanya di Aceh. Di

Malaysia, kawasan yang terjejas adalah di kawasan pesisiran pantai Balik Pulau,

Pantai Pasir Panjang, Teluk Bahang dan Batu Feringgi, Pulau Pinang, Langkawi

dan Kota Kuala Muda di Kedah (Katiman et al., 2009). Kesannya, kawasan pantai

yang tidak terlindung oleh pokok bakau dengan mudah ditenggelami dan

dibanjiri air laut akibat dibadai ombak Tsunami yang besar.

3.1.3 Hujan Lebat

14 |

Menurut Tuan Pah Rokiah Syed Hussain et al. (2013), Malaysia menerima hujan

tahunan antara 1500 hingga 3000mm dengan purata 2400mm hujan. Ini

menunjukkan negara kita amat kaya dengan sumber air berbanding negara lain.

Dalam hal ini, Malaysia menerima hujan lebat pada bulan November, Disember

dan Januari. Kesannnya, potensi banjir wujud dan sering berlaku pada bulan-

bulan tersebut khususnya apabila sistem saliran dan perparitan tidak berfungsi

dengan lancar. Ketika hujan turun lebat dan berlebihan, kesemua air hujan ini

tidak dapat menyusup ke dalam tanah sepenuhnya atau dipintas oleh tumbuhan.

Oleh itu, lebihan air hujan yang turun akan menjadi air larian permukaan yang

mengalir memenuhi kawasan daratan. Hal ini menyebabkan kawasan daratan

mudah mengalami banjir dan ditenggelami akibat hujan lebat yang tidak

berhenti.

Faktor hujan lebat yang menyebabkan banjir dapat dibuktikan melalui

peristiwa banjir yang berlaku pada 17 Disember 2005 apabila hujan lebat yang

luar biasa telah mengakibatkan banjir di negeri Perlis dan Kedah selama

beberapa hari. Selain itu, pada 1 November 2010, akhbar Utusan Malaysia,

melaporkan bahawa kejadian banjir di negeri Kedah adalah disebabkan oleh

hujan lebat telah berlaku. Dalam hal ini, sejumlah mangsa banjir iaitu seramai

29963 dipindahkan akibat peningkatan jumlah hujan dua kali ganda iaitu

sebanyak 207 mm berbanding tahun sebelumnya hanya sebanyak 119mm (Tuan

Pah Rokiah Syed Hussain et al., 2013). Jabatan Meteorologi turut melaporkan

bahawa hujan lebat luar biasa ini sering melanda neger-negeri utara

Semenanjung Malaysia seperti Perlis, Kedah, Pulau Pinang dan Perak yang

disebabkan oleh sistem tekanan rendah yang terbentuk pada 25 Oktober 2010 di

tengah Laut China Selatan.

3.2 Faktor Manusia

3.2.1 Kegagalan Sistem Perparitan dan Saliran

Sistem perparitan dan saliran merupakan suatu sistem yang berperanan bagi

menghalang tindakan air dari mengurangkan kekuatan struktur tanah. Sistem

perparitan dan saliran yang baik mampu mengelakkan berlakunya takungan air

larian permukaan di sesebuah kawasan. Biasanya, saluran konkrit yang lebar

dibina di kawasan bandar seperti bandar Kuala Lumpur bagi mengawal banjir.

Namun, kegagalan sistem perparitan akan menyebabkan berlakunya banjir dan

15 |

menjejaskan kawasan berhampiran di sesuatu tempat. Parit yang tersumbat

akibat terkumpulnya sampah sarap yang tidak dibersihkan dan sedimen tanah

yang termendap akan menyebabkan air larian permukaan tidak dapat mengalir

dengan lancar.

Gambar 5: Parit tersumbat menyebabkan air bertakung dan mengakibatkan

banjir

ketika musim hujan

Sumber: Google Images

Selain itu, parit yang terlalu kecil dan cetek atau kurang dalam juga

menyebabkan parit tidak mampu menampung beban kuantiti larian air

permukaan yang banyak terutamanya pada musim hujan. Hal ini menyebabkan

air melimpah dan mengalir keluar dari parit atau longkang sehingga

menyebabkan berlakunya banjir. Misalnya banjir yang berlaku di Pekan Banting

pada tahun 2013, hasil tinjauan dengan penduduk menunjukkan kawasan

tersebut mempunyai sistem perparitan yang terlalu sempit dan mengakibatkan

banjir, walaupun hujan lebat turun dalam tempoh beberapa jam sahaja (Nurul

Firdaus Khairi, 2013).

16 |

Laporan akhbar Sinar Harian News (2011) melaporkan, kejadian banjir

kilat yang berlaku di Taman Pelindung Perdana, Kuantan adalah disebabkan

sistem perparitan dan saliran yang tidak sistematik. Banjir kilat melanda

sebahagian rumah penduduk di taman itu sehingga menyebabkan penduduk

mengalami kerugian. Taman perumahan ini yang mula dibuka pada 2004 sering

dilanda banjir kilat akibat kelemahan sistem saliran dan perparitan yang tidak

diperbaiki. Memburukkan keadaan projek pembangunan yang sedang

dibangunkan turut didakwa menjadi “punca tambahan‟ apabila tali air yang ada

ditimbus. Longkang yang dibina pula kecil dan tidak mampu untuk menampung

air bukit serta air hujan dalam masa yang sama. Kegagalan sistem ini

menyebabkan air melimpah dan menyebabkan rumah berdekatan menerima

kesan banjir kilat.

3.2.2 Kepesatan Aktiviti Pembangunan

Kepesatan aktiviti pembangunan khususnya di kawasan bandar juga menjadi

penyebab berlakunya banjir. Di bandar, tanah menjadi semakin terhad akibat

pembangunan berterusan, dan menyebabkan tanah yang berhampiran sungai

turut dimajukan. Hal ini menyebabkan kawasan lembah sungai menjadi kecil dan

lebar sungai semakin. Menurut Tuan Pah Rokiah Syed Hussain dan Hamidi Ismail

(2013), aktiviti pembangunan dan pembinaan infrastruktur di kawasan lembah

sungai boleh menyebabkan berlakunya pemendapan di kawasan alur sungai dan

meningkatkan risiko bencana banjir. Kawasan kalis air juga wujud apabila tanah

diturap dengan binaan konkrit dan mengakibatkan kawasan tanah telap air

semakin berkurangan. Kesannya menurut Haliza (2007), ia akan menyebabkan

tanah tidak dapat menyerap air hujan dan membawa kepada pertambahan

kuantiti air larian permukaan.

Ditambah lagi dengan keadaan sungai dan longkang yang kecil, sudah

pasti menyebabkan banjir kilat dan menenggelamkan kawasan daratan. Oleh itu,

kekerapan berlakunya banjir meningkat disebabkan aktiviti pembangunan

secara berterusan. Tambahan pula, proses perbandaran juga mengakibatkan

perubahan pengangkutan endapan yang sangat besar. Proses perbandaran yang

17 |

berlaku secara pesat mempengaruhi pengangkutan kebanyakan endapan dalam

kes pelunjuran tanah rang serta perubahan laluan luahan air. Haliza (2007)

menjelaskan keadaan ini akan menjadikan endapan semakin banyak dan

memberi kesan buruk kepada saluran air yang membawa kepada bencana

banjir.

Gambar 6 : Kawasan kalis air daripada aspalt dan simen melitupi tanah

menghalang

air hujan menyusup ke dalam tanah.

Sumber: Google Images

3.2.3 Aktiviti Pembalakan

Aktiviti pembalakan di kawasan hutan yang tidak terkawal turut mendatangkan

bencana banjir kepada kawasan persekitaran. Hutan bertindak sebagai

pengimbang ekosistem dunia dengan merendahkan kadar suhu persekitaran.

Kemampuan hutan menyerap air hujan yang turun ke permukaan bumi dengan

kadar antara dua peratus hingga 20% mampu mengurangkan kadar larian air

permukaan pada musim hujan. Daun-daun yang berguguran ke atas permukaan

bumi pula dapat memperlahankan larian permukaan, menghalang hakisan

permukaan dan melambatkan tempoh larian air memasuki sungai. Kemudian air

yang diserap akan dialirkan ke anak-anak pokok melalui akar (Noorazuan Md

Hashim et al., 2011). Tambahan lagi, proses pemeluwapan dilakukan dengan

membebaskan semula titisan-titisan air ke udara.

Gambar 7: Sisa pembalakan menyebabkan sungai tersumbat

mengakibatkan sungai tidak mampu menampung air hujan mendatangkan

banjir.

18 |

Sumber : Google Images

Walau bagaimanapun, penebangan pokok di hutan atau aktiviti

pembalakan yang tidak terkawal akan menyebabkan pemusnahan hutan. Ia akan

mewujudkan kawasan tanah yang terdedah dan menyebabkan hujan terus turun

ke bumi tanpa diserap oleh tumbuhan. Kawasan tanah yang terdedah dan botak

akan mudah terhakis terutamanya ketika hujan lebat. Hasilnya, tanah yang

terhakis akan bercampur dengan air hujan mengalir dengan banyak ke dalam

sungai. Sungai pula akan menjadi cetek kerana dipenuhi mendapan tanah yang

terhakis, hingga tidak mendapat menampung air hujan dalam jumlah yang

banyak. Pada masa ini, limpahan air sungai akan berlaku mengakibatkan banjir.

4.0 LANGKAH MITIGASI

Banjir merupakan fenomena global yang mengakibatkan penderitaan dari aspek

seperti kerosakan ekonomi dan kehilangan nyawa manusia (Jha, Bloch dan

Lamond, 2012). Fenomena ini berlaku diseluruh Malaysia setiap tahun dan

kawasan yang paling kerap mengalami fenomena ini adalah kawasan Pantai

Timur Semenanjung Malaysia. Misalnya, di Kelantan taburan hujan pada bulan

November hingga Januari meningkat sehingga 1750mm. Kesannya, banjir

berlaku malah kadar hakisan turut meningkat secara mendadak (Seow dan

Roslin, 2013). Secara tradisional, masyarakat Malaysia merupakan masyarakat

sisi sungai yang memang mudah terdedah kepada bencana banjir. Japan

International Cooperation Agency (JICA) menganggarkan purata tahunan potensi

kemusnahan akibat bencana banjir di seluruh Semenanjung Malaysia sahaja

ialah RM72 juta pada tahun 1982 atau kira-kira RM92 juta pada tahun 1993

19 |

(Haliza, 2007). Oleh itu, langkah pragmatik mesti diambil untuk mengatasi

masalah ini sama ada dari aspek pendekatan berstruktur dan bukan berstruktur.

4.1 Langkah Mitigasi Pendekatan Struktur

Langkah-langkah struktur sebenarnya adalah kaedah kejuruteraan yang

melibatkan kerja-kerja pembaikan, pembinaan dan pengawalan bagi fenomena

banjir. Kaedah struktur ini meliputi memperbaiki sistem saliran, sistem amaran

awal, pembinaan benteng di tebing sungai, pembinaan empangan tebatan

banjir, pembinaan kolam takungan banjir dan pembinaan lencongan air.

4.1.1 Memperbaiki Sistem Saliran

Memperbaiki sistem saliran termasuklah usaha untuk melebarkan dan

mendalamkan sungai. Menurut laporan Bahagian Pembangunan Korporat (2007),

usaha ini akan membantu menambahkan kapasiti sungai untuk membawa

lebihan air larian ke hilir. Hal ini demikian kerana banjir boleh berlaku sekiranya

sistem perparitan atau sistem saliran tidak mempunyai kedalaman yang cukup

untuk menampung hujan lebat dengan keamatan yang tinggi (Laman Web Rasmi

Pusat Kawalan SMART). Antara aktivit-aktiviti memperbaiki sistem saliran ini

antara lain melibatkan kerja-kerja melurus, melebar dan mendalamkan sungai

seperti yang dilaksanakan di Sungai Kerayong dan Sungai Penchala (Lembah

Klang) bagi mengelakkan masalah banjir kilat (Haliza, 2007). Tambah beliau lagi,

projek menaik taraf parit-parit induk di sekitar Kuala Lumpur serta

mengenalpasti lokasi parit induk yang baru turut dilakukan. Walau

bagaimanapun, semua sistem saliran perlu dikawal daripada sebarang gangguan

pembuangan sampah sarap dan pemendapan untuk mengelakkan daripada

banjir kilat (Haliza, 2007) yang kerap melanda di sesuatu kawasan.

4.1.2 Sistem Amaran Awal

Perkembangan teknologi menggalakkan wujudnya pelbagai saluran untuk

mengesan fenomena banjir lebih awal seperti sistem amaran awal. Sistem

amaran awal yang merangkumi sistem amaran awal banjir dan ramalan cuaca

20 |

penting bagi mengesan bencana banjir di peringkat awal. Hal ini demikian untuk

mengelakkan kejadian dan kerosakan yang tidak diingini berlaku. Salah satu alat

yang digunakan untuk mengesan ramalan banjir ialah Stesen Telemetri Aras

Sungai untuk mengesan paras kenaikan air di Sungai Kuantan di Bukit Kenau

(Lihat Rajah 1).

Berdasarkan kepada laporan Berita Harian Online (7 Februari 2011),

kerajaan Malaysia telah mengeluarkan peruntukan bagi memasang sistem

amaran awal banjir. Pelaksanaan ini adalah untuk mengesan banjir dan

mengelakkan kejadian yang tidak diingini, sekali gus menjadi langkah pertama

ke arah usaha menangani bencana banjir. Rasionalnya, peningkatan dalam

taburan hujan sebanyak 10 peratus sahaja cukup untuk menyebabkan kejadian

banjir secara mendadak. Hal ini disebabkan oleh peningkatan air larian

permukaan dan pengurangan kapasiti penampungan bagi saliran semula jadi

dan buatan manusia (Berita Harian Online, 7 Februari 2011).

Sebagai contoh sistem amaran awal banjir di luar negara, India yang

sering kali mengalami kejadian banjir telah pun mengorak langkah mewujudkan

satu sistem amaran awal banjir yang moden. Sebagai sebahagian daripada

Program Adaptasi Perubahan Iklim Himalaya (Himalayan Climate Change

Adaptation Programme HICAP), ICIMOD bersama-sama dengan Aaranyak-India

telah melaksanakan projek untuk meningkatkan kesedaran masyarakat terhadap

bahaya yang berkaitan dengan air. Program ini telah dijalankan di sungai-sungai

terpilih di kawasan Assam dan Arunachal Pradesh, India melalui penubuhan

sistem amaran awal banjir pada bulan Mei 2013. Pelaksanaan sistem amaran

awal banjir ini, ICIMOD telah membangunkan satu sistem amaran awal banjir

tanpa wayar. Sistem ini akan menghantar isyarat banjir kepada penerima secara

manual melalui telepon bimbit kepada masyarakat di sekitarnya terutama

masyarakat di kawasan yang terdedah kepada fenomena banjir (ICIMOD, 2013).

Rajah 1: Jenis-Jenis Sistem Amaran Awal Banjir

21 |

Sumber: Portal Rasmi Bagi Jabatan Pengairan dan Saliran Malaysia (2011)

4.1.3 Pembinaan Benteng di Tebing Sungai

Pembinaan struktur kawalan tebing sungai adalah alternatif bagi mengurangkan

hakisan tebing sungai (Seow dan Roslin, 2013). Hal ini demikian kerana hakisan

tebing merupakan salah satu punca yang menyebabkan kejadian banjir berlaku.

Rongga-rongga tanah akan menjadi longgar di kawasan tebing-tebing sungai

apabila halaju air semakin deras apabila tibanya kejadian banjir. Akibatnya,

semua bahan-bahan mendak akan termendap di dasar sungai menyebabkan

dasar sungai menjadi tinggi dan memudahkan kenaikan air apabila hujan lebat.

Oleh itu, struktur kawalan tebing sungai seperti benteng perlu dilaksanakan. Hal

ini bertujuan untuk melindungi kawasan tebing sungai daripada hakisan dan

melindungi kawasan rendah daripada dinaiki air.

Seow dan Roslin (2013) menyatakan beberapa langkah struktural bagi

pembinaan benteng di tebing sungai. Antaranya ialah lapis lindung reno

22 |

Stesen Telemetri Aras Sungai untuk menghadapi bencana banjir di Sungai Kuantan di Bukit Kenau.

Tolok Sungai untuk menghadapi bencana banjir di Sungai Pahang Bandar Pekan, Pahang.

Stesen Telemetri Hujan

Stesen Penerimaan Data Satelit Geostationary Kaji Cuaca MTSAT

Stesen Siren Amaran Banjir adalah unutk memberikan amaran banjir kepada masyarakat yang terdedah kepada bahaya banjir.

mattress, gabion mattress, rock revetment dan lapisan flex-slab atau batu

(armour rock) (Lihat Gambar 8). Pickles (2010) memberikan contoh benteng

yang dibina di tebing sungai di Bewdley, Worcestershire United Kingdom.

Benteng ini diperbuat daripada logam dan menjadi halangan banjir sementara

semasa kenaikan paras air sungai meningkat di Bewdley pada Januari 2008

(Lihat Gambar 9).

Gambar 8: Pembinaan struktur kawalan hakisan sungai di kawasan mengalami

hakisan kritikal di Kelantan

Sumber : Seow dan Roslin (2013)

Gambar 9: Halangan banjir sementara semasa paras sungai meningkat di

Bewdley pada Januari 2008

23 |

Sumber : Pickles (2010)

4.1.4 Pembinaan Empangan Tebatan Banjir

Empangan ialah struktur yang dibina bagi menyekat aliran sesebuah sungai

untuk menakung sejumlah air bagi tujuan khusus seperti bekalan air, menjana

kuasa hidro, menebat banjir, pengairan dan rekreasi. Biasanya empangan dibina

untuk tujuan khusus, misalnya Empangan Bakun di Sarawak dibina untuk

menjana kuasa hidro dan Empangan Bekok di Johor untuk menebat banjir.

Empangan khas untuk menebat banjir ini dibina untuk menampung air banjir

untuk melindungi kawasan hilir empangan. Kebanyakan air hujan di hulu

empangan dapat ditakung dan disimpan, agar tidak membanjiri kawasan rendah

di hilir (Bahagian Pembangunan Korporat, 2007).

Salah satu empangan yang terbesar di dunia adalah empangan Kariba.

Empangan Kariba asalnya adalah tasik buatan manusia. Tasik Kariba merupakan

tasik buatan manusia yang terbesar di dunia berdasarkan kepada keupayaannya

untuk menampung jumlah isipadu air yang besar. Tasik Kariba mula berubah

menjadi empangan pada September 1956 dan memulakan operasi pada 17 Mei

1960. Panjangnya mencecah 280 kilometer, lebarnya 32 kilometer dengan

kedalaman sehingga 120 meter. Luas permukaan tasik adalah 5580 kilometer

persegi, kira-kira tujuh kali ganda keluasan negeri Perlis. Isipadu airnya adalah

185 billion meter padu pada satu-satu masa, cukup untuk membekalkan

keperluan air di bandar raya London selama 300 tahun (Magadza, 2006).

Empangan ini dibina atas Sungai Zambezi yang menjadi sempadan semulajadi

antara Zimbabwe dan Zambia yang berfungsi untuk menjana kuasa elektrik

secara hidro di samping menebat banjir.

24 |

Gambar 10: Empangan Kariba Sungai Zambezi, Zimbabwe

Sumber : http://www/co.uk/schools/gcsebitesiza/georaphy/water_flooding_management_rev5.shtml

4.1.5 Pembinaan Kolam Takungan Banjir

Kolam takungan berfungsi bagi menampung air larian yang berlebihan di

samping salah satu cara yang berkesan untuk menurunkan ‘peak discharge’

supaya air larian berlebihan tidak melimpahi tebing sungai (Bahagian

Pembangunan Korporat, 2007). Misalnya, kolam takungan yang terdapat di

Malaysia adalah kolam takungan Batu Jinjang Kuala Lumpur dan kolam takungan

Kampung Berembang. Bagi fenomena banjir yang kerap melanda kawasan

bandar, kolam takungan bertindak menyimpan lebihan air bagi mengelakkan

banjir berlaku di pusat bandar tersebut (Haliza, 2007). Kawasan telap air akan

menyerap air hujan dan mengurangkan air larian permukaan. Kolam takungan

pula melambatkan aliran air larian permukaan ke sistem saliran. Bagaimanapun,

kolam takungan perlu diselenggara secara berkala untuk mengelakkan

pemendapan tinggi kerana ia boleh menyebabkan kegagalan takungan (Berita

Harian Online, 7 Februari 2011).

Kolam takungan ini boleh terdiri daripada kolam takungan yang

mempunyai struktur yang sederhana dan dikenali sebagai kolam kecil yang

dibina di sepanjang jalan raya atau pembentung jalan yang dibina sehingga ke

sebuah takungan yang besar. Kolam takungan ini mempunyai struktur kawalan

yang dirancang untuk mengawal jumlah air yang besar. Kolam takungan

mempunyai saiz dan jenis yang berbeza namun semunya menjalankan fungsi

yang sama iaitu menyediakan penyimpanan tambahan menguruskan “peak

flow” semasa banjir kilat (Bedient dan Huber, 2002).

25 |

Gambar 11: Kolam Takungan Di Seksyen 7 Shah Alam (Kanan) dan Kolam

Takungan C di Taman Serai Wangsa, Parit Buntar, Perak (Kiri)

Sumber: Google Images

4.1.6 Pembinaan Lencongan Air

Pembinaan lencongan berkesan untuk mengelakkan dan mengurangkan banjir

kilat terutamanya. Lencongan yang dibina bertindak mengalirkan lebihan air

akibat hujan lebat yang sepatutnya mengalir terus ke sungai dapat dialihkan ke

kolam takungan banjir terlebih dahulu dan kemudian dilepaskan secara

perlahan-lahan ke sungai atau laut yang berdekatan (Bahagian Pembangunan

Korporat, 2007).

Gambar 12: Kedudukan SMART

Sumber: Laman Web Rasmi Pusat Kawalan SMART

Misalnya, di Malaysia lencongan yang terbesar dibina pada tahun 2003

iaitu SMART (Stormwater Management and Road Tunnel atau Terowong Jalan

26 |

Raya dan Pengurusan Air Banjir). SMART adalah terowong dwifungsi yang

memberi penyelesaian kepada kesesakan lalu lintas dan banjir kilat di Kuala

Lumpur. Sebagai salah satu langkah mitigasi lencongan air ketika banjir kilat

melanda ibu negara Kuala Lumpur, SMART mampu menampung sehingga tiga

juta meter padu air dengan mengalihkan limpahan air dari Sungai Klang di

Kampung Berembang dan Sungai Ampang melalui terowong ke kolam tadahan

yang terletak di Taman Desa, Jalan Klang Lama dan seterusnya dilepaskan

secara terkawal ke Sungai Kerayong (Mohamad Idafi Salbani, 2007). Hasil

laporan daripada Laman Web Rasmi Pusat Kawalan SMART, terowong ini telah

berjaya melencongkan air banjir dari bahagian hulu Sungai Klang di Kampung

Berembang sebanyak lebih daripada 70 kali sehingga 27 April 2009. Walaupun

terowong ini tidaklah mengatasi secara sepenuhnya masalah banjir kilat di

bandar raya Kuala Lumpur namun sehingga kini SMART sudah berjaya

mengurangkan kerugian akibat kerosakan dan kemusnahan harta benda awam

di kawasan tersebut (Laman Web Rasmi Pusat Kawalan SMART).

Di luar negara, Jepun memiliki lencongan air yang paling besar di dunia.

Projek G-Cans (Metropolitan Area Outer Underground Discharge Channel)

merupakan kemudahan lencongan air banjir bawah tanah terbesar di dunia.

Lencongan air ini terletak di antara Showa di Tokyo dan Kasukabe di Saitama

yang terletak di pinggir kota Tokyo. Projek ini bertujuan untuk melindungi kota

Tokyo daripada banjir akibat hujan lebat dan taufan. Projek ini beroperasi

dengan menyalurkan air banjir yang melimpah dari sungai-sungai di Tokyo

hingga lima silo melalui terowong. Air ini kemudian disimpan di dalam tangki

simpanan yang besar dan dipam keluar ke Sungai Edogawa, yang terletak di

tempat yang lebih rendah di pinggir ibu kota Jepun. Projek ini dilaksanakan oleh

Kerajaan Jepun, dibawah Japan Institute of Wastewater Engineering Technology.

Kemudahan ini boleh menampung air banjir yang berlaku dalam masa 200 tahun

di Jepun.

27 |

Gambar 13: Projek G-Cans, Kasukabe, Saitama, Tokyo, Jepun

Sumber : http://www.water-technology.net/projects/g-cans-project-tokyo-japan/

4.2 Langkah Mitigasi Pendekatan Bukan Struktur

4.2.1 Peranan Kerajaan dan Penguatkuasaan Undang-undang

Pihak kerajaan sebenarnya mempunyai pelbagai instrumen sama ada langkah

mitigasi pendekatan struktur mahupun pendekatan bukan struktur dalam usaha

untuk mengurangkan risiko banjir. Pihak kerajaan seharusnya memiliki

kepimpinan dalam mengatasi masalah banjir di samping dapat memberikan

bantuan untuk memperkembangkan hierarki rancangan pengurusan banjir yang

komprehensif di dalam pelbagai peringkat. Selain itu, adalah menjadi

tanggungjawab pihak kerajaan dalam memastikan adanya penyertaan dan

sokongan daripada pihak-pihak lain khususnya pihak bukan kerajaan dan juga

orang awam dalam usaha untuk menghadapi masalah banjir sekiranya bencana

ini berlaku.

28 |

Kerajaan pusat adalah pihak yang bertanggungjawab dalam memulakan

usaha-usaha bagi menghadapi masalah banjir yang melanda negara. Salah satu

contoh utama usaha yang biasanya dijalankan adalah seperti melaksanakan

program persediaan banjir yang mana penyertaan daripada pihak-pihak tertentu

dan juga orang awam adalah amat digalakkan. Sebagai contoh, pihak kerajaan

boleh menjalankan beberapa program yang berasaskan pemetaan dan kajian

berkenaan bahaya bencana banjir, ramalan dan amaran bencana banjir,

pendidikan awam dan rancangan tindak balas sekiranya berlakunya bencana

banjir (European Union, 2003). Kerajaan tempatan pula bertanggungjawab

dalam melaksana dan menyelenggara program-program berkaitan dengan

bencana banjir di tapak-tapak khusus. Kerajaan tempatan juga haruslah

membuat perancangan yang teliti khasnya dari segi guna tanah yang perlu

diaudit. Perkara ini penting untuk dilaksanakan bagi memastikan pembangunan

melebihi kemampuan di kawasan tanah rendah dan tanah rata tidak berlaku

(Berita Harian, 2011).

Seterusnya dalam usaha pihak kerajaan melaksanakan penguatkuasaan

sesuatu dasar negara, undang-undang adalah merupakan mekanisme penting

dalam merealisasikan usaha tersebut. Hal ini dikatakan demikian kerana,

undang-undang sangat berkait rapat dengan dasar yang ingin dilaksanakan oleh

pihak kerajaan. Sebenarnya, dasar-dasar yang ingin dilaksanakan oleh kerajaan

wujud disebabkan oleh beberapa masalah yang timbul akibat daripada faktor-

faktor tertentu. Pelaksanaan sesuatu dasar pula berperanan penting dalam

menyelesaikan mana-mana masalah yang timbul. Masalah bencana alam sekitar

yang melanda negara kita seperti banjir juga telah menyebabkan

penguatkuasaan undang-undang dilaksanakan oleh pihak

kerajaan.Penguatkuasaan undang-undang sebenarnya telah lama dilaksanakan

dalam usaha untuk memelihara dan memulihara kawasan sungai di negara kita

yang mana secara tidak langsung dapat membantu menyelesaikan masalah

sekiranya berlaku bencana banjir.

Menurut Haliza (2007), terdapat beberapa statut yang berperanan besar

di dalam usaha untuk menjaga alam sekitar termasuklah dalam menghadapi

masalah bencana banjir iaitu Akta Kualiti Alam Sekeliling 1974, Akta Kerajaan

Tempatan 1976, Akta Jalan, Parit dan Bangunan 1974, Akta Air 1920, Kanun

Tanah Negara 1965, Akta Pemuliharaan Tanah 1960 dan Kanun Keseksaan.

Melalui kaedah perundangan, adalah diingatkan dengan tegasnya bahawa mana-

29 |

mana individu mahupun pihak terlibat yang menyebabkan berlakunya bencana

banjir boleh didakwa dan diambil tindakan dengan berlandaskan lunas

perundangan sesuai dengan tindakan dan perlakuan mereka (Haliza, 2007).

Negara-negara lain turut mengambil langkah menguatkuasakan undang-undang

sebagai langkah mitigasi pendekatan bukan struktur dalam menghadapi

bencana banjir. Sebagai contoh, negara Korea telah meletakkan undang-undang

berkaitan bencana banjir di bawah Countermeasures Against Natural Disasters

Act manakala di Amerika Syarikat pula di bawah National Flood Act of 1968 dan

Starfford Act of 1988 dan negara Jepun meletakkan undang-undang berkaitan

bencana banjir di bawah Disaster Prevention Basic Act of 1961 (Kang, et al.,

2009).

4.2.2 Kajian dan Penyelidikan

Usaha dalam menjalankan kajian dan penyelidikan ini penting bagi tujuan untuk

mengumpul maklumat yang kemudiannya dijadikan sebagai panduan oleh pihak-

pihak yang terlibat dalam mencipta sistem pengurusan sumber alam yang

berkesan (Rusli, 2000). Oleh itu,langkah mitigasi pendekatan bukan struktur

yang seterusnya ialah dengan menjalankan kajian dan penyelidikan berkenaan

dengan kehilangan hutan dan kejadian banjir (Berita Harian, 2011). Kajian

mengenai kehilangan hutan dan kejadian banjir ini sememangnya mempunyai

hubungan yang rapat kerana kehilangan hutan semestinya akan mengganggu

sistem penahanan air semula jadi yang mana akhirnya boleh menyebabkan

berlakunya bencana banjir. Melalui pelaksanaan kajian mengenai kehilangan

hutan dan kejadian banjir, secara tidak langsung kawasan hilir yang terjejas akan

dapat dikenal pasti sekiranya berlaku hujan lebat.

Menurut Rusli (2000), kajian dan penyelidikan yang mengandungi

maklumat-maklumat terkini yakni penting amat diperlukan oleh pihak kerajaan

dalam menggubal dasar-dasar berkenaan dengan pengurusan sumber alam

selain menyebarkannya kepada pihak yang berminat mahupun masyarakat bagi

tujuan memberi pengetahuan dan kesedaran terhadap aspek-aspek penting

dalam mengurus sumber alam semula jadi. Sehingga hari ini, beberapa kajian

berkaitan dengan lembangan sungai dan tebatan banjirtelah berjaya dijalankan

(Bahagian Pembangunan Korporat, 2007). Kajian-kajian seperti ini harus

dijalankan pada peringkat awal agar usaha seperti kerja-kerja tebatan banjir bagi

30 |

sesuatu kawasan akan dapat dilaksanakan. Kajian lembangan sungai dan

tebatan banjir ini dijalankan dengan bertujuan untuk menentukan apakah punca-

punca yang menyebabkan berlakunya bencana banjir. Selain itu, kajian

berkaitan lembangan sungai dan tebatan banjir juga dijalankan bagi mencari

langkah-langkah penyelesaian dalam menghadapi masalah akibat bencana

banjir.

Seterusnya, Kajian Pelan Induk Saliran juga merupakan salah satu kajian

yang dianggap sebagai langkah mitigasi pendekatan bukan struktur (Bahagian

Pembangunan Korporat, 2007). Kajian Pelan Induk Saliran ini merupakan satu

kajian yang lengkap di mana kajian ini mengambil kira beberapa faktor seperti

kegunaan tanah pada masa hadapan, pelan struktur bagi sesuatu kawasan, peta

topografi dan kawasan tadahan termasuk sistem saliran sedia ada di negara kita.

Kajian Pelan Induk Saliran yang dijalankan ini akan mengandungi layout sistem

saliran yang lengkap untuk kegunaan masa hadapan seperti saiz saliran

lembangan sungai, saiz jambatan yang didirikan, kolam takungan banjir dan

sebagainya. Setakat ini, sebanyak 28 Kajian Pelan Induk Saliran telah siap

dijalankan. Dalam usaha untuk menjalankan Kajian Pelan Induk Saliran ini, para

pengkaji memerlukan beberapa maklumat dan data yang menjadi elemen

penting dalam menjalankan kajian ini iaitu peta topografi dan kontur, data hujan,

pelan sistem saliran sedia ada, pelan pembangunan, pelan struktur kawasan,

pelan future landuse, longitudinal dan muka keratan rentas sungai dan parit,

pelan yang menunjukkan kawasan berlakunya banjir dan pelan-pelan jalan.

Melalui maklumat dan data ini, Kajian Pelan Induk Saliran akan dapat dijalankan

dengan lancar.

4.2.3 Pemuliharaan Alam Sekitar

Kawasan hutan adalah merupakan kawasan yang menempatkan pelbagai

spesies tumbuhan dan juga haiwan. Selain daripada menjadi kawasan habitat

bagi hidupan flora dan fauna, hutan juga berperanan penting dalam

mengimbangi ekosistem dengan merendahkan kadar suhu di bumi. Hutan juga

berperanan penting dalam menyerap air hujan yang turun ke permukaan bumi.

Malangnya, kini aktiviti-aktiviti penerokaan hutan semakin hari semakin giat

dijalankan. Pemusnahan kawasan hutan yang melampau bertujuan untuk

menjalankan aktiviti pertanian dan juga aktiviti pembalakan telah menyebabkan

31 |

keseimbangan ekosistem dunia terganggu dan salah satu impak negatif yang

kita boleh lihat ialah berlakunya bencana banjir.

Bencana alam sekitar seperti banjir besar adalah merupakan peringatan

kepada manusia bahawa Bumi sebenarnya bersifat dinamik, boleh mencetuskan

kemusnahan, mengancam dan meragut nyawa serta boleh menyebabkan

kerosakan harta benda (Ibrahim, 2000). Namun begitu, sebilangan besar

manusia kini bukan sahaja sudah lupa akan tanggungjawab mereka dalam

menjaga alam sekitar dengan baik, malah mereka juga sudah lupa akan bahaya

yang menanti mereka sekiranya bencana alam sekitar seperti banjir besar

berlaku. Sebagai contoh, aktiviti pembalakan adalah merupakan aktiviti

penerokaan hutan yang secara tidak langsung telah mendedahkan permukaan

tanah kepada faktor hakisan, misalnya hujan (Mohd. Kamil, 2000).

Ketidakstabilan aliran air sungai akan berlaku akibat daripada aktiviti

pembalakan dan pengurusan tanah yang tidak teratur yang kemudiannya telah

menyebabkan beberapa kawasan telah dilanda banjir. Pemusnahan kawasan

hutan menyebabkan hujan terus turun ke permukaan bumi tanpa diserap oleh

tumbuhan yang melitupi permukaan bumi. Apabila berlakunya hujan lebat dan

sungai tidak lagi mampu menampung jumlah air hujan yang banyak sehingga

menyebabkan berlakunya limpahan air sungai maka terjadilah bencana banjir.

Sehingga kini usaha pemuliharaan alam sekitar telah menjadi perdebatan

hangat antara golongan pencinta alam dengan ahli industri (Ibrahim, 2000). Bagi

golongan pencinta alam, alam sekitar adalah khazanah yang tidak ternilai dan

perlu dipulihara sebagai warisan dan tinggalan kepada generasi akan datang.

Pandangan ini berbeza pula dalam kalangan ahli industri yang mana melihat

alam sekitar sebagai sumber penting yang harus diterokai bagi tujuan

pertumbuhan ekonomi dan kesejahteraan sosial. Sememangnya kedua-dua

pandangan yang diberikan adalah sangat berbeza. Namun, apa yang penting di

sini ialah usaha pemuliharaan yang sebenar adalah merujuk kepada usaha

mengurus alam sekitar bagi kepentingan manusia masa kini dengan sama sekali

tidak mengabaikan kepentingan untuk generasi akan datang (Ibrahim, 2000).

Aktiviti pembangunan fizikal yang pesat ke atas alam sekitar semestinya akan

menimbulkan tanda-tanda bahaya yang mana usaha pemuliharaan adalah salah

satu langkah penyelesaian kepada masalah ini. Sebagai contoh, dalam

mengurangkan risiko berlakunya bencana banjir, usaha-usaha seperti

menjalankan rancangan pembersihan dan pengindahan sungai serta

32 |

pemuliharaan tumbuhan di kawasan saliran lembangan sungai adalah amat

digalakkan.

4.2.4 Kempen Kesedaran

Langkah mitigasi yang seterusnya ialah melalui pelaksanaan kempen kesedaran.

Menurut Ali (2000), aktiviti dan program berkaitan dengan kesedaran awam

yang dilaksanakan di bawah anjuran badan-badan bukan kerajaan (NGO) telah

mengalami peningkatan dan program ini biasanya akan melibatkan pelajar-

pelajar sekolah, aktiviti kuiz berkenaan alam sekitar, kempen kesedaran lain

seperti “Kempen Cintailah Sungai Kita”, “Kempen Menanam Pokok”, “Kempen

Bersih dan Indah” dan sebagainya. Kempen-kempen kesedaran ini turut giat

dijalankan di luar negara seperti di Vietnam yang mana telah melaksanakan

kempen “Making Cities Resilient”.Manakala di Korea pula kempen “Disaster

Prone Areas” telah dijalankan bagi memberikan maklumat kepada penduduk

tempatan dalam mengambil langkah-langkah keselamatan semasa menghadapi

bencana banjir. Kempen kesedaran ini adalah penting bagi memberi

pengetahuan kepada orang ramai mengenai pemuliharaan sumber alam yang

semakin hari semakin terancam akibat daripada perbuatan manusia itu sendiri.

Kebanyakkan kempen kesedaran yang dilaksanakan akan dilengkapi dengan

pameran dan pelbagai aktiviti yang dianjurkan oleh pihak kerajaan dengan

kerjasama pihak media dan badan bukan kerajaan bertujuan untuk

meningkatkan kesedaran masyarakat akan pentingnya menjaga alam sekitar

dengan baik (Ali, 2000).

Sungguhpun kempen kesedaran terhadap alam sekitar ini semakin giat

dijalankan, namun kita harus sedar bahawa masih terdapat kekurangan dalam

menjalankan usaha ini yang mana orang ramai masih mendapat maklumat yang

tidak mencukupi dan tidak tepat berkenaan alam sekitar (Abu Bakar, 2000).

Keadaan ini kita dapat lihat dengan jelas sekiranya berlaku bencana banjir.

Sebagai contoh, peta hazard dibuat bertujuan untuk memberikan maklumat

kepada orang ramai tentang kawasan-kawasan yang berisiko menghadapi

bencana banjir. Namun begitu, kebanyakkan orang awam masih lagi tidak mahir

dalam memahami isi kandungan peta tersebut dan maklumat penting yang ingin

disampaikan oleh pihak-pihak tertentu kepada orang awam tidak dapat

disampaikan dengan jayanya. Melihat kepada keadaan ini, pihak-pihak yang

33 |

terlibat haruslah mengambil atau mencari inisiatif-inisiatif baru agar

pengetahuan orang awam terhadap bencana banjir dapat dipertingkatkan lagi.

Menurut Abu Bakar (2000), dalam usaha untuk meningkatkan kesedaran

meluas dalam kalangan orang awam, terdapat beberapa cadangan aktiviti yang

dikira sesuai untuk dilaksanakan. Antaranya ialah membangunkan program

sokongan yang melibatkan golongan remaja dan kanak-kanak seperti forum

berkenaan isu alam sekitar khasnya dalam menghadapi bencana banjir.

Seterusnya, menyediakan perkhidmatan maklumat alam sekitar seperti bencana

banjir bagi meningkatkan kesedaran semua pihak seperti orang awam, sektor-

sektor swasta dan khasnya kepada pembuat keputusan. Selain itu, mengadakan

interaksi dengan kaum pribumi iaitu masyarakat luar bandar di dalam hal-hal

berkaitan dengan pengurusan, perancangan dan pembangunan persekitaran

setempat di samping menyebarkan pengetahuan berkaitan dengan alam sekitar.

4.2.5 Program Pendidikan

Menurut Rosnani (2000), program pendidikan haruslah sentiasa dipertingkatkan

dari semasa ke semasa bagi meningkatkan kesedaran orang ramai terhadap

penjagaan alam sekitar. Pendidikan berperanan penting dalam membantu

memperbaiki keupayaan manusia khasnya dalam usaha untuk mengatasi

masalah-masalah berkaitan dengan isu-isu alam sekitar seperti bencana banjir.

Sesungguhnya, pengetahuan berkenaan alam sekitar haruslah dijadikan sebagai

salah satu komponen penting di dalam pembelajaran seharian kita. Oleh itu,

program pendidikan alam sekitar ini harus dijalankan dengan baik dan lancar

dalam peringkat rendah, menengah dan tinggi agar generasi-generasi muda di

Malaysia akan mendapat pendedahan yang maksimum akan tanggungjawab

mereka di dalam menjaga dan menyayangi alam sekitar.Program pendidikan ini

harus diberi penekanan agar generasi muda kita dapat menyambung usaha-

usaha murni yang tidak dapat kita capai pada masa kini (Rosnani, 2000).

Menurut Abu Bakar (2000), terdapat beberapa usaha yang difikirkan

sesuai bagi pelaksanaan program pendidikan berkaitan alam sekitar. Antaranya

34 |

ialah membantu menubuhkan program latihan kepada golongan guru, pentadbir

sekolah dan perancang pendidik serta golongan pendidik bukan formal bagi

semua sektor melalui penekanan kaedah pendidikan berkaitan dengan alam

sekitar. Seterusnya, memastikan setiap sekolah di Malaysia mendapat bantuan

dari segi reka bentuk pengajaran alam sekitar yang mana melibatkan pelajar-

pelajar sekolah mengenai alam sekitar dan kajian berkenaan perkhidmatan dan

penyelidikan alam sekitar. Selain itu, usaha pihak universiti dan rangkaian lain

dalam menjalankan pendidikan alam sekitar dan pembangunan akan mendapat

sokongan khasnya dalam mempertingkatkan penyelidikan dan pengajaran

mengenai pembangun mampan, membina perkongsian baru dengan sektor-

sektor lain dan akhir sekali menjalankan pertukaran maklumat, kepakaran dan

pengetahuan berkenaan alam sekitar (Abu Bakar, 2000).

Bagi program pendidikan di Eropah pula, beberapa langkah turut

dikenalpasti dalam usaha untuk menghadapi masalah banjir melalui pelaksanaan

program pendidikan. Antaranya ialah, menjalankan pengintegrasian

pengetahuan baru dalam peringkat universiti (European Union, 2003). Sebagai

contoh, sebuah persatuan di Eropah yang dikenali sebagai International

Association of Hydraulic Research telah menawarkan beberapa kursus pendek

berkenaan isu-isu banjir kepada beberapa universiti di Eropah. Salah satu kursus

yang ditawarkan ialah Advanced Study Courses (ASC) yang banyak mengupas

mengenai pelbagai topik berkenaan isu-isu pengurusan banjir di Eropah.

Seterusnya, beberapa program tahunan seperti seminar, prosiding dan program

Continuing Professional Development (CPD) turut dilaksanakan di Eropah.

Program-program tahunan ini adalah melibatkan golongan profesional seperti

jurutera, saintis, ahli teknologi, ahli ekonomi dan ahli ekologi. Namun begitu,

golongan profesional lain seperti kakitangan berkuasa tempatan, perancang

guna tanah dan pihak perkihdmatan penyelamat juga turut digalakkkan dalam

menyertai program ini. Di Eropah, pertukaran ilmu pengetahuan berkenaan isu-

isu banjir juga turut dillaksanakan (European Union, 2003). Usaha ini

kebanyakkannya dijalankan oleh beberapa buah badan profesional di peringkat

kebangsaan mahupun di peringkat antarabangsa seperti International

Association of Hydraulic Research (IHAR), International Association of

Hydrological Sciences (IAHS) dan European Geophysical Society. Ketiga-tiga

badan profesional ini telah menjalankan usaha pertukaran ilmu pengetahuan

berkenaan dengan isu-isu banjir yang melanda dunia di dalam forum secara

maya yang dipanggil “rivers-list”.

35 |

5.0 KESIMPULAN

Secara keseluruhannya, bencana banjir merupakan satu bencana alam yang

banyak mengakibatkan kematian dan kemusnahan harta benda. Di Malaysia,

masalah banjir mempunyai kaitan dengan musim tengkujuh yang membawa

hujan lebat sehingga menyebabkan berlaknya banjir. Pertambahan populasi

penduduk dan pembangunan pesat telah meningkatkan lagi faktor-faktor

berlakunya banjir. Beberapa kajian telah dilakukan untuk menganggarkan

kerugian akibat banjir seperti yang dilakukan oleh Jongman et al., (2012)

menggunakan dua kaedah. Melalui kaedah populasi, kerugian dianggarkan

sebanyak 35 trilion dan melalui kaedah perbandaran, kerugian dianggarkan

sebanyak 21 trilion. Bencana banjir yang bakal berlaku pada masa hadapan juga

diramalkan akan banyak melanda negara Asia berbanding Eropah. Maka, tidak

hairanlah negara Asia seperti negara kita mengalami banjir yang teruk setiap

tahun.

36 |

Namun demikian, walaupun banjir membawa kematian dan kemusnahan

harta benda, banjir turut mempunyai kebaikan. Caenraads (2006) menyatakan

banjir yang berlaku di Sungai Nil merupakan satu rahmat kepada penduduk di

kawasan tersebut. Air yang berada di Sungai Nil membekalkan bekalan air yang

diperlukan oleh penduduk khususnya pada masa musim panas. Aktiviti pertanian

di kawasan tersebut turut bergantung kepada air yang datang dari Sungai Nil.

Selain itu, banjir seperti fenomena alam yang lain memainkan peranan dalam

membentuk dan mengekalkan landskap dan ekologi bentuk muka bumi di

seluruh dunia. Banjir yang berlaku terutamanya di kawasan paya dan bakau

membawa kebaikan kepada kawasan tersebut kerana banjir itu dapat

menjadikan tanah di sekitarnya lebih subur dengan membawa masuk zat-zat

dari tempat lain.

Oleh itu, adalah penting untuk kita memahami sebab dan proses yang

membawa kepada bencana banjir. Melalui pengetahuan yang kita ada mengenai

fenomena banjir, ia membantu kita untuk merancang pelan menguruskan

bencana banjir daripada menjadi lebih teruk. Banjir bukannya ‘tindakan Tuhan’

ataupun ‘tindakan kuasa-kuasa semula jadi’. Ia sebenarnya hasil interaksi

antara sistem peristiwa semula jadi dengan sistem gunaan manusia.

Akauntabiliti daripada pemimpin dan pihak yang bertanggungjawab ke atas

pengawalan banjir adalah perlu untuk mengurangkan kesan banjir. Maka, semua

pihak terutama yang berkepentingan dalam sesuatu aktiviti ekonomi harus

mempelajari cara-cara memaksimumkan sumber semula jadi dengan bijak dan

meminimumkan bahaya dan bencana semula jadi ke atas kawasan sekelilingnya.

RUJUKAN

Abu Bakar Yang. 2000. Pendidikan Alam Sekitar Asas Pengurusan Berhemah. Dalam Abu Bakar Abdul Majeed dan Abu Bakar Yang (ed.). Pengurusan Bijak Alam Sekitar. Kuala Lumpur: Institut Kefahaman Malaysia.

Alpa Sheth, Snigdha Sanyal, Arvind Jaiswal and Prathibha Gandhi. 2006. Effect of the December 2004 Indian Ocean Tsunami on the Indian peninsular. Earthquake Spectra, 22 (3): 435–473.

Anindya Wirasatriya, Agus Hartoko dan Suripin. 2006. Kajian Kenaikan Muka Laut Sebagai Landasan Penanggulangan Rob Di Pesisir Kota Semarang. Jurnal Pasir Laut 1(2): 31 42.

Arief Mustofa Nur. 2010. Gempa Bumi, Tsunami dan Mitigasinya. Balai Informasi dan konservasi Kebumian Karangsambung – LIPI, Kebumen, 7(1): 66-73.

37 |

Bahagian Pembangunan Korporat. 2007. Kompendium Data dan Maklumat Asas. Kuala Lumpur: Jabatan Pengairan dan Saliran Malaysia.

Bambang Irawan. 2006. Fenomena Anomali Iklim El Nino dan La Nina: Kecenderungan Jangka Panjang dan Pengaruhnya Terhadap Produksi Pangan. Forum Penelitian Agro Ekonomi, 24(1): 28-45.

Bedient, P. B. dan Huber, W. C. 2002. Hydrology And Floodplain Analysis. New Jersey: Prentice Hall, Inc.

Caenraads, R. 2006. Natural Disaster and How We Cope. Australia: Millennium House Pty. Ltd.

Caroline Peter Diman dan Wardah Tahir. 2012. Dam Flooding Caused A Prolonged Flooding. International Journal of Civil dan Environmental Engineering, IJCEE-IJENS, 12(6): 71 75.

Haliza Adul Rahman. 2007. Suatu Tinjauan Terhadap Permasalahan Banjir Kilat di Lembah Klang. Dibentang di Persidangan Geografi, UPSI.

Ibrahim Komoo. 2000. Antara Tuntutan Pembangunan dan Pemuliharaan Alam Sekitar: Suatu Pertentangan? Dalam Abu Bakar Abdul Majeed dan Abu Bakar Yang (ed.). Pengurusan Bijak Alam Sekitar. Kuala Lumpur: Institut Kefahaman Malaysia.

Jamaludin Suhaila, Sayang Mohd Deni, Wan Zawiah Wan Zin dan Abdul Azizi Jemain. 2010. Trends in Peninsular Malaysia Rainfall Data During the Southwest Monsoon and Northeast Monsoon Seasons: 1975–2004, Sains Malaysiana, 39(4): 533-542.

Jha, A. K. Bloch, R., dan Lamond, J. 2012. Kota dan Banjir: Panduan PengelolaanTerintegrasi untuk Risiko Banjir Perkotaan di Abad 21. Washington: The

World Bank.

Jongman, B., Ward, P. J., dan Aerts, J. C. J. H. 2012. Global exposure to river and coastal Flooding: Long term trends and changes. Global Environmental Change, 22 (4): 823 835. DOI:10.1016/j.gloenvcha.2012.07.004.Jonkman, S. N., dan Kelman, I. 2005. An analysis of the causes and circumstances of flood disaster deaths. Disasters, 29(1): 75−97.

Kang, S. J., Lee, S. J., dan Kyung, H. L. 2009. A Study on the Implementation of Non Structural Measures to Reduce Urban Flood Damage-Focused on the Survey Results of the Experts. Journal of Asian Architecture and Building Engineering.

Katiman Rostam, Iran Herman dan Asmah Bee Mohd Nor. 2009. Kawasan PenempatanSemula Mangsa Tsunami di Malaysia: Analisis Kualiti Kejiranan dan Kesejahteraan Isi Rumah. Malaysian Journal of Society and Space, 5(1): 33-43.

Khairun Nissah Khiyon. 2008. Kajian Banjir di Sungai Johor. Universiti Tekonolgi Malaysia. Tesis Sarjana Muda.

38 |

Magadza, C. H. D. 2006. Kariba Reervoir: Experience and Lessons Learned. 11(4): 271-286, DOI: 10.1111/j.1440-1770.2006.00308.x

Mohd Ekhwan. 2002. Banjir Sebagai Bencana: Isu, Cabaran dan Pengurusannya Di Malaysia. Dalam Jamaluddin Md. Jahi. Pengurusan Persekitaran Di Malaysia: Isu dan Cabaran. Bangi: Universiti Kebangsaan Malaysia.

Mohd Kamil Yusoff. 2000. Status Kualiti Air di Malaysia. Dalam Abu Bakar Abdul Majeed dan Abu Bakar Yang (ed.). Pengurusan Bijak Alam Sekitar. Kuala Lumpur: Institut Kefahaman Malaysia.

Nawawi Jusoh. 1996. Pengenalpastian Kawasan Tanah Runtuh Dengan Kaedah ‘Universal Soil Loss Equation’, Buletin Ukur, 7(1): 29-44.

Noorazuan Md Hashim, Sulong Muhamad, Kadaruddin Aiyub dan Norhayati Yahya. 2011. Pembangunan Tanah Hutan dan Fenomena Banjir Kilat: Kes Sungai Lembing, Pahang. Jurnal e-Bangi, 6(2): 155-169.

Noorazuan Md. Hashim. 2003. Banjir Kilat dan Saliran Bandar: Isu dan CabaranPengurusannya Pada Alaf Baru. Dalam Hamidi Ismail dan Tuan Pah Rokiah

Syed Hussain. Isu-isu Pengurusan Alam Sekitar. Sintok: Universiti Utara Malaysia.

Nurul Firdaus Khairi. 2013. Kaji Semula Sistem Perparitan: Orang Ramai Dakwa Saliran Sempit Punca banjir. Sinar Harian. 14 Januari 2013.

Pickles, D. 2010. Flooding and Historic Buildings. London: English Heritage.

Pittock, J dan Ming Xu. 2011. Controlling Yangtze River Floods: A New Approach.Washington: World Resources Report Case Study.

Rosnani Ibarahim. 2000. Alam Sekitar Malaysia: Status Kini dan Masa Depan. Dalam Abu Bakar Abdul Majeed dan Abu Bakar Yang (ed.). Pengurusan Bijak Alam Sekitar. Kuala Lumpur: Institut Kefahaman Malaysia.

Rusli Mohd. 2000. Program Pengurusan Sumber Alam. Dalam Abu Bakar Abdul Majeed dan Abu Bakar Yang (ed.). Pengurusan Bijak Alam Sekitar. Kuala Lumpur: Institut Kefahaman Malaysia.

Seow Ta Wee dan Roslin Ariffin. 2013. Kajian Terhadap Struktur Bagi Mengawal Hakisan dan Banjir di Tepi Sungai Kelantan. Dlm. Mohamad Suhaily Yusri Che Ngah, Mohmadisa Hashim dan Nasir Nayan (pnyt.). Hidrologi dan Pengurusan Sumber Air di Malaysia. Universiti Pendidikan Sultan Idris: Penerbit Jabatan Geografi dan Alam Sekitar.

Sham Sani dan Abdul Samad Hadi.1990. Pembangunan dan Alam Sekitar diMalaysia: isu danPengurusannya. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Tuan Pah Rokiah Syed Hussain dan Hamidi Ismail. 2013. Kejadian Banjir di Lembangan Saliran Kelantan: Perkaitan antara Gangguan manusia, Jumlah Hujan dan Kadar Luahan. Dalam Mohamad Suhaily Yusri Che Ngah, Mohmadisa Hashim dan Nasir Nayan. Hidrologi dan Pengurusan Sumber Air di Malaysia. Universiti Perguruan Sultan Idris: Penerbit Jabatan Geografi dan Alama Sekita Fakulti Sains Kemanusian.

39 |

Tuan Pah Rokiah Syed Hussain, Hamidi Ismail dan Mazlan Ismail. 2013. Analisis Taburan Hujan Luar Biasa dan Bencana Banjir di Lembangan Kedah. Dalam Mohamad Suhaily Yusri Che Ngah, Mohmadisa Hashim dan Nasir Nayan. Hidrologi dan Pengurusan Sumber Air di Malaysia. Universiti Perguruan Sultan Idris: Penerbit Jabatan Geografidan Alama Sekita Fakulti Sains Kemanusian.

Wan Ruslan Ismail. 1994. Pengantar Hidrologi. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Ward, S. N. 1980. Relationships of tsunami generation and an earthquake source. Journal of Physical Earth, 28: 441-474.

Zulfadzilawati Senin dan Felix Tongkul. 2011. Faktor Bencana Banjir Di Daerah Pitas, Sabah. National Geoscience Conference.

Laman Web

Berita Harian. 2008. Kuala Lumpur kota raya banjir kilat. Berita Harian Online, May 5.

Berita Harian. 2011Lima Langkah Laksana Kerja Mitigasi Tangani Banjir. Berita Harian

Online, 7 Februari.

Bernama. com. 2013. Tiga Maut, Seorang Hilang Dan Seorang Cedera DalamBanjir KilatDi Cameron Higlands, http://web6.bernama.com/bernama/v3/bm/news_lite.php?id=987635

European Union. September 25th 2003. Best Practices on Flood Prevention, Protection and Mitigation, dlm. Laman Web Rasmi European Commission,

http://ec.europa.eu/environment/water/flood_risk/pdf/flooding_bestpractice.pdf

EM-DAT: OFDA/CRED International Disaster Database .(2004). Université Catholique de

Louvain, Brussels. http://www.em-dat.net.

ICIMOD (International Centre for Integrated Mountain Development). 2013. Wireless flood

early warning system tested, dlm. http://www.icimod.org/?q=10277.

Joseph, J. 2014. Empangan Memburukkan Banjir Penampang, dlm.Freemalaysiatoday.com,

http://www.freemalaysiatoday.com/category/bahasa/2014/10/09/empangan-memburukkan-banjir-penampang/

Laman Web Rasmi Pusat Kawalan SMART. Diakses daripada daripada http://state.water.gov.my/scc/index.php/ms/perkhidmatan/komponen-

smart

40 |

Mohamad Idafi Salbani. 2007. ‘Tuah Masuki Fasa Terakhir SMART’. Utusan Malaysia.

Oklahoma Conservation Commission. n. d. How a Watershed Flood Control Dam Work. dlm.

http://www.okcc.state.ok.us/Publications/How_A_Small_Flood_Control_Dam_Works. pdf

Portal Rasmi Bagi Jabtaan Pengairan dan Saliran Malaysia. 2011. Sistem Amaran Banjir,

http://www.water.gov.my/our-services-mainmenu-252/structures/waterresourcesmanagement-a-hydrology-mainmenu-280?lang=my

Sinar Harian. 2012. Banjir Lumpur landa 30 rumah. Sinar Harian Online, Oktober 18.

Sinar Harian. 2011. Sistem Saliran Punca Banjir Kilat. Sinar Harian Online. 4 Januari.

USAID. 2013. Pounds of Preventation: A Disaster Risk Reduction Story (Focus: South Asia

Monsoon Flooding). US Agency for International Development.

www. Brittanica Ensklopedia.com. “Yangtze River Flood, China 2011”. Di akses pada

1/11/2014.

41 |