29, elp_20_b tomos (2,3 kefalaia) nik (1)

8/19/2019 29, Elp_20_b Tomos (2,3 Kefalaia) Nik (1)

1/29

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε. Α.Π.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΕΛΠ 20- Β ΤΟΜΟΣ - Κεφάλαιο ΙΙ

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ ΥΛΗΣ

Επιµέλεια: ΣΟΡΟΒΕΛΗΣ ΧΡΙΣΤΟΣ


2/29




42) Οι λεγόµενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογµατικά ερωτήµατα για τη φύση ενός από τα πρόσωπα

της Αγίας Τριάδας και της µεταξύ των σχέσης): οι εκπρόσωποι, οι απόψεις τους, ο τόπος, ο χρόνος, το

όνοµα των οικουµενικών συνόδων / αυτοκρατόρων που τις αντιµετώπισαν / συγκάλεσαν και η διακήρυξη

(=το οµούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας Τριάδος). Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουµενική σύνοδος ; Η χρονολογία και το όνοµα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της βασιλείας του οποίου ο χριστιανισµός γίνεται η επίσηµη κρατική θρησκεία του Βυζαντίου. [212-213]

Το φαινόµενο της ανάµιξης της κοσµικής εξουσίας στα εκκλησιαστικά πράγµατα είναι γνωστό

ως καισαροπαπισµός. Ο αυτοκράτορας προέδρευε στις συνεδρίες των συνόδων, επικύρωνε τις

αποφάσεις, φρόντιζε για την εφαρµογή τους, ενώ εκείνοι που καταδικάζονταν στη σύνοδο βρίσκονταν σε δυσµένεια από το ίδιο το κράτος. Το παλαιότερο δείγµα βυζαντινού καισαροπαπισµού ήταν η σύγκληση από τον Κωνσταντίνο της Α΄ Οικουµενικής Συνόδου στη Νίκαια. Η προσπάθεια επέµβασης στα εσωτερικά της Εκκλησίας από το κράτος αποτελούσε µόνιµο πρόβληµα για το Βυζάντιο, αν και οι στόχοι του δεν επιτυγχάνονταν σε καίριες περιπτώσεις (π.χ . οι µοναχοί πρόβαλαν σθεναρή αντίσταση στην πολιτική των εικονοµάχων αυτοκρατόρων του 8

ου και του 9

ου αιώνα).

Ποιο ήταν το κεντρικό ζήτηµα που απασχολούσε από κοινού την Εκκλησία και την κοσµική

εξουσία και ποιες ήταν οι καταβολές του; Πώς αντιµετωπιζόταν τελικά;

Το κεντρικό ζήτηµα που απασχολούσε από κοινού την Εκκλησία και την κοσµική εξουσία

ήταν οι έριδες γύρω από το δόγµα, την αλήθεια δηλαδή σχετικά µε τη φύση ενός από τα πρόσωπα της

Τριάδας ή τη σχέση µεταξύ τους. Οι δογµατικές έριδες είχαν 2 αφετηρίες που αφορούσαν:

1. την έννοια της µιας και καθολικής πίστης, αφού η χριστιανική θρησκεία δεν επιτρέπει πολυφωνία στο δόγµα και

2. την υιοθέτηση της ελληνικής παιδείας από τους χριστιανούς και την καλλιέργεια της ρητορικής και της φιλοσοφίας.

Οι έριδες αντιµετωπίστηκαν µε τη σύγκληση οικουµενικών συνόδων, δηλαδή µε συνέδρια

εκκλησιαστικών εκπροσώπων από όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας, που συνέρχονταν µετά από

πρόταση του αυτοκράτορα. Επίσης µε έγγραφη άδεια της κεντρικής διοίκησης κινητοποιούνταν το cursus publicus, δηλαδή το δηµόσιο ταχυδροµείο. Η σύνοδος λειτουργούσε σαν δικαστήριο και ο

κάθε ενδιαφερόµενος προσκόµιζε τεκµήρια της αλήθειας του. Ακολουθούσε συζήτηση και στο τέλος

αποφάσιζαν.

.

Τι γνωρίζετε για τον αρειανισµό και πώς τελικά αντιµετωπίστηκε;


3/29


4/29


5/29




46) Οι καταβολές της εικονοµαχίας, τα αίτια της επίσηµης υιοθέτησής της, τα ονόµατα, η χρονική

περίοδος και οι ενέργειες των δύο πρώτων εικονοµάχων βασιλέων, ο σπουδαιότερος αντίπαλος των

εικονοµαχικών ιδεών. Οι επιπτώσεις της απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων µετά τη σύνοδο της Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ . 217-218]

Από το 726 (ή το 730) µέχρι το 780 και από το 815 έως το 843 η εικονοµαχία έγινε το επίσηµο δόγµα της βυζαντινής εξουσίας. Η εικονοµαχία προσδιορίζει το κίνηµα που στράφηκε κατά της κατασκευής και της λατρείας των εικόνων που απεικόνιζαν το Θεό ή τους αγίους. Η επίσηµη

υιοθέτηση της εικονοµαχίας, που είχε σηµιτικές καταβολές, ως θρησκευτικής αντίληψης από τον Λέοντα Γ΄ σχετίζεται µε τα δεινά που είχαν πλήξει από τις αρχές του 8

ου αιώνα την αυτοκρατορία

(αραβικός κίνδυνος, έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης) και αποδίδονταν στην οργή του Θεού

από την εικονολατρία των πιστών του. Έτσι ο αυτοκράτορας απέσυρε την εικόνα του Χριστού από

τη Χαλκή πύλη των ανακτόρων. Από εκείνη τη στιγµή η εικονοµαχία έγινε η επίσηµη πολιτική της

βυζαντινής αυλής. Σηµαντικότερος αντίπαλος αυτών των ιδεών ήταν ο Ιωάννης ∆αµασκηνός, ο

οποίος έγραψε τρεις λόγους Υπέρ των εικόνων.

Ποιες ήταν οι επιπτώσεις της απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων µετά τη σύνοδο της

Ιερείας;

Ο γιος του Λέοντα Γ΄, ο Κωνσταντίνος Ε΄ έγινε ο πιο φανατικός υποστηρικτής της εικονοµαχίας. Στη σύνοδο, που συγκάλεσε στο ανάκτορο της Ιερείας το 754, αποφασίστηκε η

καταδίκη των εικόνων και η απαγόρευση της λατρείας τους.

Αποτελέσµατα

1. καλλιέργεια ανεικονικής τέχνης µε βασικό σύµβολο τον σταυρό 2. διωγµός εικονόφιλων που θα κορυφωθεί τη δεκαετία του 760 µε θύµατα κυρίως µοναχούς 3. κλείσιµο µοναστηριών 4. αποσχηµατισµός µοναχών διά της βίας (ο άγιος Στέφανος ο Νέος γνώρισε βίαιο θάνατο το

765).

Η εικονοµαχία υπήρξε στην ουσία µοναχοµαχία.

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουµενική σύνοδο της Νίκαιας (787 µ.Χ.) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη Αθηναία / πρόεδρος: Πατριάρχης Ταράσιος) και οι

επιπτώσεις της. Ο χαρακτηρισµός µοναχοµαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της εικονοµαχίας. Η τελική αναστήλωση των εικόνων (842 µ.Χ., αυτοκράτειρα

Θεοδώρα / Πατριάρχης Μεθόδιος) και η σηµασία της [σελ . 218-219]

Τι γνωρίζετε για την πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ ́οικουµενική σύνοδο της Νίκαιας

και ποιες ήταν οι επιπτώσεις της;


6/29




Η Ζ ́ οικουµενική σύνοδος της Νίκαια έγινε το 787 µε πρωτοβουλία της Ειρήνης της Αθηναίας και σηµατοδότησε την επίσηµη απόρριψη της εικονοµαχίας. Με πρόεδρο τον πατριάρχη Ταράσιο και µε τη συµµετοχή επισκόπων και µοναχών η σύνοδος υπογράµµισε ότι η προσκύνηση δεν αναφέρεται στην εικόνα καθαυτή, αλλά στο εικονιζόµενο ιερό πρόσωπο και δεν σχετίζεται µε τη λατρεία, που αποδίδεται αποκλειστικά στον Θεό. Η σύνοδος αυτή είναι η τελευταία που αναγνωρίζει η ανατολική Εκκλησία.

Παράλληλα µε την αποδοχή της εικονικής λατρείας του Θεού, η Νίκαια σήµανε θρίαµβο για

τον µοναχισµό, ιδιαίτερα τον κοινοβιακό, που θα επαναποκτήσει την αίγλη και τη δύναµή του στη βυζαντινή κοινωνία και θα επηρεάζει τις εκκλησιαστικές αλλά και πολιτικές εξελίξεις µέχρι τον 10

ο

αιώνα, οπότε ιδρύθηκε και το Άγιο Όρος (963).

∆εύτερη εικονοµαχία

Ύστερα από µια διακοπή από το 787 µέχρι το 815 η εικονοµαχία θα επανέλθει µε πρωτοβουλία του αυτοκράτορα Λέοντος Ε΄ Αρµενίου. Η σύνοδος στην Αγία Σοφία το 815 θα επαναφέρει σε ισχύ τη σύνοδο της Ιερείας, γεγονός που θα οδηγήσει σε νέες διώξεις και εξορίες εικονοφίλων. Η πιο άµεση συνέπεια της εικονοµαχίας αφορά στην εξέλιξη της βυζαντινής

τέχνης. Εάν νικούσε η εικονοµαχία, θα διακοσµούνταν οι εκκλησίες µε απεικονίσεις κήπων. Με τη δεύτερη Σύνοδο της Νικαίας(η Ζ’ Σύνοδος της Νικαίας) όχι µόνο απεκαταστάθη η λατρεία των

εικόνων αλλά την έκανε υποχρεωτική. Οι πιστοί είχαν διαταχθεί να λατρεύουν τις εικόνες αλλά αυτό

ήταν παραβίαση της ατοµικής συνείδησης. Επίσης, ανάγκασε τους καλλιτέχνες να ακολουθήσουν

καθιερωµένους και διαχρονικά αποδεκτούς τύπους καλλιτεχνικής έκφρασης χωρίς αποκλίσεις, γιατί

διαφορετικά οι εικόνες δεν θα ήταν αληθινές εικόνες.1

Με τη λήξη της εικονοµαχίας το 843, εκδηλώθηκε η αφοσίωση ένθερµης αφοσίωσης στις

εικόνες και άκµασε ο µοναστικός βίος. Οι µονές γνώρισαν άνθηση και οι ναοί διακοσµήθηκαν µε

εικονογραφικούς κύκλους.2

Πότε έγινε η τελική αναστήλωση των εικόνων και ποια ήταν η σηµασία της;

Τελικά η δεύτερη εικονοµαχία λήγει µε τον θάνατο του αυτοκράτορα Θεόφιλου. Η αποκατάσταση των εικόνων έγινε το 843 µε ενέργειες της αυτοκράτειρας Θεοδώρας και του πατριάρχη Μεθόδιου.

Σηµασία αναστήλωσης εικόνων

Η πολιτεία απέτυχε να υποτάξει την Εκκλησία, ενώ η ελληνορωµαϊκή παράδοση υπερίσχυσε

απέναντι στην ασιατική ανεικονική αντίληψη σχετικά µε την αναπαράσταση του θείου. Η βυζαντινή

Εκκλησία διατύπωσε το Συνοδικόν της Ορθοδοξίας , που µνηµονεύει τους νικητές της πίστης και

καταδικάζει τους αιρετικούς

∆ραστηριότητα 4 [σελ . 219], πρβ. ∆ραστηριότητα 7 [222], Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ. 221],

1 «Εικονοµαχία» της Patricia Karlin-Hayter στο συλλογικό τόµο «Ιστορία του Βυζαντίου» του Cyril

Mango (επιµ.), ό.π, σ.σ 222-223

2 Averil Cameron ΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ Μετάφραση: Γιώργος Τζήµας Πρόλογος –Επιστηµονική

επιµέλεια: Ηλίας Γιαρένης, ∆ΕΥΤΕΡΗ ΑΝΑΤΥΠΩΣΗ, εκδόσεις: ΨΥΧΟΓΙΟΣ,2009, σελ .172


7/29




ΑΠΑΝΤΗΣΗ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ 4: Η εικονοµαχική κρίση δεν αφορούσε µόνο το χώρο του δόγµατος αλλά και το χώρο της λατρείας. Παλαιές δογµατικές διαφορές ήρθαν στο προσκήνιο, ιδίως η µονοφυσιτική, καθώς από τους εικονολάτρες θεωρήθηκε ότι η ανεικονική λατρεία υποβάθµιζε την ανθρώπινη φύση του Θεού. Αντίθετα, µε τις έριδες της πρωτοβυζαντινής περιόδου, που είχαν κοινωνικό έρεισµα, η εικονοµαχία κατά βάση προήλθε ύστερα από πρωτοβουλίες των Βυζαντινών αυτοκρατόρων

Οικουµενικές σύνοδοι

Α΄ Νίκαια 325 Αρειανισµός

Β΄ Κωνσταντινούπολη 381 Μακεδόνιος

Γ΄ Έφεσος 431 Νεστοριανισµός

∆΄ Χαλκηδόνα 451 Μονοφυσιτισµός

Ε΄ Κωνσταντινούπολη 553 Τρία κεφάλαια

ΣΤ΄ Κωνσταντινούπολη 680/681 Μονοθελητισµός

Ζ΄ Νίκαια 787 Εικονοµαχία

48) Ο βυζαντινός ουµανισµός και ο κυριότερος εκφραστής του. Οι πολιτικοί, δογµατικοί ( filioque) και

λατρευτικοί λόγοι που οδήγησαν στο οριστικό σχίσµα. [σελ . 219-220, πρβ. Κείµενο 1, σελ . 269 για την

προσθήκη του filioque, να διορθωθεί η χρονολογία επιστολής σε 1054]

Τι γνωρίζετε για το Φωτίειο σχίσµα και για το οριστικό σχίσµα του 1054;

Η ελληνική Ανατολή µε τον καιρό είχε αποξενωθεί από τη λατινική ∆ύση, εξαιτίας της

γλώσσας, των πολιτικών προστριβών και των λειτουργικών διαφορών. Η αντιπαλότητα αρχικά

καλλιεργήθηκε από την καθαίρεση του πατριάρχη Ιγνατίου και την αναρρίχηση του λαϊκού Φωτίου,

ένθερµου υποστηρικτή της ανατολικής εκκλησίας και εµπνευστή της εξάπλωσης της πολιτισµικής παράδοσης στον αραβικό κόσµο, στον πατριαρχικό θρόνο. Η κρίση εντάθηκε µε τη διεκδίκηση της νεοσύστατης βουλγαρικής Εκκλησίας από τον πάπα. Το 867 ο Φώτιος συγκάλεσε σύνοδο, στην οποία καταδικάστηκε η ρωµαϊκή διδασκαλία για την και εκ του Υιού (filioque) εκπόρευση του Αγίου

Πνεύµατος. Η καταδίκη της Ρώµης ονοµάστηκε Φωτίειο σχίσµα.

Ο Φώτιος υπήρξε ο κυριότερος εκφραστής του βυζαντινού ουµανισµού, που αναφέρεται στο ενδιαφέρον των λογίων για τους συγγραφείς και τα έργα της κλασικής και ελληνιστικής αρχαιότητας και που εκδηλώνεται κυρίως κατά την εποχή των Μακεδόνων.

Αντικείµενα του οριστικού σχίσµατος του 1054 ήταν ο κατάλογος των παπικών αιρέσεων για

τους Βυζαντινούς

1. η filioque εκπόρευση του Αγίου Πνεύµατος 2. η ρωµαϊκή νηστεία του Σαββάτου 3. ο γάµος των ορθόδοξων ιερέων 4. η χρήση του ενζύµου άρτου στη Θεία Ευχαριστία από τη βυζαντινή Εκκλησία και αζύµου από τη δυτική.

Επίσης, το ξύρισµα του προσώπου των κληρικών, η απόρριψη της λατρείας των εικόνων, η άποψη ότι µόνο τρεις γλώσσες(λατινικά, ελληνικά, εβραϊκά) ήταν πρόσφορες για τη θεία λειτουργία


8/29


9/29




Ποιες προσπάθειες έγιναν για την ένωση των εκκλησιών;

Έγιναν δύο σοβαρές προσπάθειες ένωσης, η σύνοδος της Λυών (1274) και η σύνοδος της Φερράρας – Φλωρεντίας (1438/1439), που είχαν πρόσκαιρα όµως αποτελέσµατα.

Η θεολογική αντιπαράθεση ανατολικής και δυτικής εκκλησίας αποτελεί µια από τις

παραµέτρους της ησυχαστικής έριδας. Η ησυχαστική θεωρία, η οποία δίχασε τη βυζαντινή Εκκλησία

τον 14ο αιώνα, αντιπροσωπεύει την παράδοση των µοναχών της Ανατολής, που αποσείοντας κάθε

κοσµική φροντίδα αποβλέπουν µόνο στην ένωση και θέα του Θεού. Τον πόλεµο κατά του ησυχασµού πυροδότησε η παρουσία ενός δυτικού λόγιου µοναχού, του Βαρλαάµ του Καλαβρού, που ήρθε στην Κωνσταντινούπολη για να καταγγείλει τον µυστικισµό των αγιορειτών µοναχών ως έκφραση σκοτεινής δεισιδαιµονίας. Αντιµέτωπο βρήκε τον Γρηγόριο Παλαµά, ο οποίος κήρυττε τη δυνατότητα του ανθρώπου να υπερκεράσει την απόσταση µε το θείο και να γεφυρώσει το χάσµα ανάµεσα στο

υπερβατικό και το εγκόσµιο. Αντίπαλοι του Παλαµά στο βυζαντινό θεολογικό πεδίο ήταν οι

Γρηγόριος Ακίνδυνος και Νικηφόρος Γρηγοράς, οι θέσεις των οποίων θα αποδοκιµαστούν σε τρεις

διαδοχικές συνόδους, το 1347, το 1351 και το 1368, όταν ο Παλαµάς θα ανακηρυχθεί άγιος. Έτσι µε

την επίσηµη αναγνώριση του ησυχασµού, το Βυζάντιο θα επιστρέψει στις ρίζες της εκκλησιαστικής

του παράδοσης.

∆ραστηριότητα 7 (σελ. 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεµφανίζονται στην πρώιµη βυζαντινή εποχή

και η σκοπιµότητά τους. Οι κατηγορίες των αγιολογικών κειµένων, οι βασικές

πηγές για τους πρωταγωνιστές και την οργάνωση του αναχωρητικού και του

κοινοβιακού µοναχισµού. Η πρώτη χριστιανική βιογραφία [σελ . 225-227]

Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεµφανίστηκαν την πρώιµη βυζαντινή περίοδο ήταν:

1. αγιολογικά κείµενα

Σχετίζονται µε τη ζωή, τη διδασκαλία και τις δραστηριότητες των αγίων. Σ’ αυτά υπάγονται τα:

I. Μαρτύρια (=δραµατικές αφηγήσεις των δοκιµασιών που υφίστανται οι χριστιανοί για την πίστη τους από αλλόθρησκους ή αιρετικούς)

II. Εγκώµια (=πανηγυρικοί λόγοι που αναφέρονται στο µαρτύριο ή τον βίο ενός αγίου,αλλά είναι σύµφωνοι µε τους κανόνες της ρητορικής)

III. Βίοι αγίων (=βιογραφίες ιερών προσώπων που γράφονται από λόγιους κατά παραγγελία ή από κάποιον µαθητή του βιογραφούµενου προσώπου µε σκοπό τη διάσωση όσων πραγµατοποίησε στη ζωή του και τη διάδοση της λατρείας του π.χ . Βίος του Μεγάλου

Αντωνίου από τον Αθανάσιο, που θεωρείται η πρώτη χριστιανική βιογραφία)

IV. Συλλογές θαυµάτων (=µικρές ιστορίες θεραπείας ή σωτηρίας ανθρώπων από αρρώστιες

ή κάποιο κακό ύστερα από τη θαυµατουργή επέµβαση ενός αγίου σε κάποιο προσκύνηµα στην πόλη ή στην ύπαιθρο)


10/29




V. Αποφθέγµατα των Πατέρων της Ερήµου (=σύντοµα αφηγηµατικά ή διδακτικά κείµενα ανεκδοτολογικού χαρακτήρα κυρίως από τον χώρο της ερήµου, που συγκεντρώθηκαν σε συλλογές που ονοµάζονται Γεροντικά ή Πατερικά από µαθητές αναχωρητών)

VI. Ψυχωφελείς ιστορίες (=σύντοµα αφηγηµατικά ή διδακτικά κείµενα ανεκδοτολογικού χαρακτήρα που σώζονται ως αυτόνοµα κείµενα στα χειρόγραφα).

Οι βίοι µοναχών αγίων, τα αποφθέγµατα των Πατέρων και οι ψυχωφελείς ιστορίες συνιστούν το βασικό υλικό για τη µελέτη του αναχωρητικού και µοναστικού βίου. Ειδικότερα για τη ζωή των

ασκητών και των µοναχών της Ανατολής υπάρχουν κείµενα που έχουν αποκληθεί λογοτεχνία της ερήµου. Οι Βίοι αγίων µάλιστα αποτελούν την πιο πλούσια πηγή για την καταγραφή της καθηµερινής ζωής όχι µόνο των µοναχών αλλά και των λαϊκών.

2. εκκλησιαστική ιστοριογραφία

Γεννήθηκε µε τον Ευσέβιο ως αντίδραση στην ιστοριογραφία των εθνικών. Είχε ως

αντικείµενο όλα τα γεγονότα που σηµάδεψαν τον χριστιανικό κόσµο (διωγµοί, σύνοδοι, συγκρούσεις ορθόδοξων και αιρετικών, το κίνηµα του αναχωρητισµού), µε κύριο άξονα τις πράξεις των αυτοκρατόρων που ευνόησαν τον χριστιανισµό και µε στόχο την απόδειξη της παντοδυναµίας του Θεού. Οι πληροφορίες που υπάρχουν για τη λατρευτική ζωή, τον ρόλο των επισκόπων, τον τρόπο ζωής ή τις συγκρούσεις ορθόδοξων και αιρετικών είναι πολύτιµες.

3.

µοναστηριακά Τυπικά

Ήταν σηµαντική πηγή για την µελέτη του τρόπου ζωής στα µοναστικά κοινόβια. Συγγραφείς

τους ήταν οι κτήτορες ή ιδρυτές µοναστηριών, στα οποία ήθελαν να προσδώσουν νοµική υπόσταση

και να τα εξοπλίσουν µε εσωτερικό κανονισµό, το Τυπικό, που ήταν σύµφωνο µε τις προσωπικές

αντιλήψεις τους.

Τα τυπικά έδιναν λεπτοµέρειες για την καθηµερινότητα ενός µοναστηριού, καθώς και για τα

ήθη και τα έθιµα της βυζαντινής κοινωνίας. Σήµερα σώζονται 60 µε σηµαντικότερα:

i. του αγίου Σάβα που έχει λειτουργικό περιεχόµενο ii. του αγίου Θεοδώρου Στουδίτη

iii. της µονής της Ευεργέτιδος στην Κωνσταντινούπολη.

∆ραστηριότητα 9 [σελ . 227], ∆ραστηριότητα 10 [σελ . 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών µορφών του µοναχισµού, η διάδοσή τους στην

Παλαιστίνη, Συρία και Μικρά Ασία, αργότερα στην Ελλάδα. Τα κίνητρα, η

κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών που αποσύρθηκαν στην έρηµο της

Αιγύπτου και της Ιουδαίας. Η Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του

µοναχισµού, τα αίτια. Η στάση του ασκητή, η ακηδία, η αγρυπνία, η χαµευνία,

τα όνειρα της ερήµου [σελ . 213-214, 229-232 και 235-237]


11/29


12/29


13/29




Για να κοιµηθεί ο ασκητής ξάπλωνε πάνω στο χώµα ή σε µια ψάθα, χωρίς να ακουµπά το κεφάλι του στον τοίχο. Αυτή ήταν η λεγόµενη χαυµενία που αποσκοπούσε στην σκληραγώγηση και στην εγρήγορση.

∆ραστηριότητα 10 (σελ. 229)

52) Ο ιδρυτής, η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου κοινόβιου. Οι δύο τύποι

κοινοβιακού µοναχισµού και καθηµερινής ζωής των µοναχών Η ιδρυτική

πράξη µίας νέας µονής, η διοίκηση του κοινόβιου. Τα διακονήµατα (εργασίες) ,τα επιτίµια (ποινές). Το σχήµα κοινοβίτης -αναχωρητής -ιδρυτής κοινοβίου, η stabilitas loci. Τα ιδιόρρυθµα µοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ .238-242]

Η κοινοβιακή ζωή στο Βυζάντιο γνωρίζει δύο τύπους:

1. τα κοινόβια, όπου µοναχοί ζουν και προσεύχονται από κοινού µέσα σε οικήµατα που τα προστατεύει ένα εξωτερικό τείχος, και

2. τις λαύρες, όπου η κοινοβιακή ζωή είναι χαλαρή. Οι µοναχοί ζουν µόνοι τους ή µε ένα - δύο µαθητές, σε κελιά ή σπηλιές.Μόνο το Σάββατο ή την Κυριακή συγκεντρώνονται σε έναν κοινό οίκο. Υπήρχε κάποιος ηγούµενος για όλους, αλλά ο καθένας ήταν ηγούµενος στο κελί του. Το

είδος αυτό µοναχισµού θα εµφανιστεί τον 5ο αιώνα. Ο βασικός λόγος συγκέντρωσης ήταν η

θεία ευχαριστία. Ακολουθούσε η αγάπη.

Ιδρυτής του κοινοβιακού µοναχισµού θεωρείται ο Παχώµιος, ο οποίος οργάνωσε το πρώτο κοινοβιακό ίδρυµα στην Ταβέννησο εφαρµόζοντας ένα στρατιωτικό πρότυπο. Το µοναστήρι συστήθηκε σε καλλιεργήσιµη γη κοντά στον Νείλο και είχε µορφή και οργάνωση στρατοπέδου, µε εξωτερικό τείχος να το προστατεύει. Ήταν κατανεµηµένο σε οίκους , όπου οι µοναχοί εργάζονταν,προσεύχονταν και έτρωγαν όλοι µαζί.

Οι δουλείες µοιράζονταν σε όλους και είχαν τα χαρακτηριστικά τους ονόµατα: µάγκιψ ή αριστητήριος , κτηνίτης , τραπεζάριος , ορειάριος ή κελαρίτης , εκκλησιάρχης , επιστηµονάρχης ,

σκευοφύλαξ , χαρτοφύλαξ , ξενοδόχος . Η εργασία αποτελούσε το ένα κοµµάτι της ηµέρας, η προσευχή

και η ανάγνωση το δεύτερο, η τροφή και η ξεκούραση το τρίτο. Η καθηµερινή προσευχή περιλάµβανε 7 ακολουθίες: νυχτερινή αγρυπνία, όρθρος, εσπερινός, απόδειπνο. Με το σήµαντρον

δηλωνόταν κάθε φορά η σύναξη των µοναχών. Η τράπεζα ήταν ίδια για όλους, όλοι έτρωγαν

σιωπηλοί, καθισµένοι γύρω από ένα τραπέζι, ενώ ένας µοναχός διάβαζε όρθιος ιερά κείµενα. Οι

υποχρεώσεις κάθε µοναχού ήταν κατανεµηµένες σε διακονήµατα. Απαραίτητη προϋπόθεση για ένα

µοναχό ήταν η stabilitas loci, δηλαδή η σταθερή παραµονή στο µοναστήρι.

Το κοινοβιακό ιδεώδες περιλάµβανε τρία στάδια : κοινοβίτης – αναχωρητής – ιδρυτής

κοινοβίου. Η πράξη που καθόριζε την ίδρυση ενός µοναστηριού ήταν η αφιέρωση της εκκλησίας, που

ονοµάζεται καθολικόν ή κυριακός ναός , σε κάποιον άγιο. Το πλαίσιο λειτουργίας ενός µοναστικού

κοινοβίου βασιζόταν στην ιεραρχία και την υπακοή στον ηγούµενο ή αβά, ο οποίος ήταν ο

πνευµατικός πατέρας των µοναχών του. ∆εύτερος στην ιεραρχία ήταν ο δευτεράριος , που ήταν

υπεύθυνος σε οικονοµικά και διοικητικά ζητήµατα. Τέλος λόγο για τα ζητήµατα της µονής είχαν οι

γέροντες µοναχοί.


14/29




∆ραστηριότητα 17

∆ιαφορές

Κοινοβιακή ζωή Ασκητική ζωή

το κοινόβιο βρίσκεται πλησιέστερα προς τον κόσµο

η καθηµερινότητα είναι προκαθορισµένη (διακονήµατα)

η υπακοή στον ηγούµενο είναι υποχρεωτική

οι ασκητές επιζητούν την αποµόνωση

δεν υπάρχει πρόγραµµα πέραν της ανάγκης για συνεχή προσευχή

η ζωή των ασκητών είναι θέµα εσωτερικής πειθαρχίας

Κοινά

δεν απουσιάζει η εργασία οι σχέσεις µε τον κόσµο έπρεπε να είναι περιορισµένες

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ . 241], ∆ραστηριότητα 16 (σελ. 241 και 267) ∆ραστηριότητα 17 (σελ. 242)

Απάντηση σε ∆ραστηριότητα 12 (σελ. 266)

53) Η έδρα και οι αρµοδιότητες του επισκόπου από τον 4. αι. και µετά. Η audentia

episcopalis.. Η διαφορά του επισκόπου της πρωτοβυζαντινής εποχής από τους

επισκόπους των σκοτεινών χρόνων. [σελ . 244-245]

Ο ρόλος του επισκόπου ήταν:

1. πνευµατικός καθοδηγητής του χριστιανικού ποιµνίου (λαϊκών, κληρικών, µοναχών)2. προϊστάµενος εκκλησιαστικών ιδρυµάτων ( νοσοκοµεία, πτωχοκοµεία, ορφανοτροφεία)3. πολιτικός ηγέτης, προστάτης κάθε αδικηµένου, αρµόδιος για ζητήµατα που αφορούν την περιοχή δικαιοδοσίας του.

Αναγνωρίζοντας αυτόν τον ρόλο ο Μέγας Κωνσταντίνος εκχώρησε στους επισκόπους το

δικαίωµα να δικάζουν υποθέσεις ιδιωτικού δικαίου, κυρίως διαφορές οικογενειακού και

κληρονοµικού δικαίου. Αυτή είναι η λεγόµενη audentia episcopalis, δηλαδή το επισκοπικό

δικαστήριο. Σταδιακά ο επίσκοπος αναλαµβάνει όλο και περισσότερες πολιτικές αρµοδιότητες και

οικονοµικές δραστηριότητες, ώσπου να καθιερωθεί επίσηµα επί Ιουστινιανού τον 6ο αιώνα ως

φυσικός ηγέτης µιας πόλης.

Οι επίσκοποι συνήθως εκλέγονταν από τον κατώτερο κλήρο και την αριστοκρατία. Κανονικά

ήταν άγαµοι, αλλά υπάρχουν και παραδείγµατα έγγαµων επισκόπων µέχρι και τον 8ο αιώνα. Συνήθως

ήταν οι πιο µορφωµένοι άνθρωποι σε ένα τόπο, ενώ είχαν και µεγάλη κοινωνική επιρροή και

καταξίωση, κυρίως κατά την πρώιµη βυζαντινή περίοδο, αφού µετά περιορίζεται η δύναµή τους εξαιτίας της διοχέτευσης των δωρεών προς τα µοναστήρια και της παρακµής των πόλεων.


15/29




Κείµενο 2 ( Παράρτηµα 2) [σελ . 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς, διάκονοι / διακόνισσες, υποδιάκονοι και αναγνώστες: ηλικία χειροτονίας,

σύνδεση µε ενορία, καθήκοντα, διαφορές από δυτικούς ιερωµένους. [σελ . 245-247, πρβ. κείµενο 1, σελ . 269

για αγαµία και συµµετοχή στον πόλεµο]

Στον κατώτερο κλήρο συµπεριλαµβάνονταν οι πρεσβύτεροι, οι διάκονοι, οι υποδιάκονοι και οι αναγνώστες. Τα ιερατικά αυτά αξιώµατα προορίζονταν µόνο για άντρες, ενώ οι γυναίκες

χειροτονούνταν µόνο διακόνισσες. Ο γάµος ήταν επιτρεπτός, αρκεί να είχε προηγηθεί της

χειροτονίας, ενώ οι διακόνισσες έπρεπε να είναι χήρες ή ανύπαντρες. Οι κληρικοί δικαιούνταν

σηµαντική απαλλαγή από τη φορολογία, τη στρατιωτική υπηρεσία και άλλα δηµόσια καθήκοντα.

Οι πρεσβύτεροι έπρεπε να διακρίνονται για τη γνώση της πίστης και των ιερών κανόνων και για την ηθική τους.

Οι διάκονοι είχαν βοηθητική συµµετοχή στα µυστήρια του βαπτίσµατος και της θείας ευχαριστίας, συνέδραµαν στις φιλανθρωπικές δραστηριότητες ή εκτελούσαν χρέη γραµµατέα του επισκόπου.

Οι διακόνισσες είχαν βοηθητικά καθήκοντα, ενώ η συµµετοχή τους περιοριζόταν στο µυστήριο της βάπτισης γυναικών. Γύρω στον 12

ο αιώνα παύουν να υπάρχουν.

Οι υποδιάκονοι βοηθούσαν τον διάκονο, ετοίµαζαν τα ιερά σκεύη και άναβαν τα καντήλια.

Οι αναγνώστες διάβαζαν στον άµβωνα τις περικοπές από τις επιστολές της Καινής ∆ιαθήκης.


16/29




55) Οι δεσποτικές και θεοµητορικές εορτές και η συµµετοχή του αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία Σοφία / Θεοτόκου των Βλαχερνών αντίστοιχα, βλ . Παροράµατα). Οι πανηγύρεις και τις λιτές. Οι


17/29




πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου ∆ηµητρίου, οι πηγές που τις περιγράφουν [σελ . 248-251, πρβ.

σελ . 44 για συµµετοχή του αυτοκράτορα και 163 για εµποροπανήγυρη]

Οι εορτές και οι πανηγύρεις αποτελούσαν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της βυζαντινής θρησκευτικότητας αλλά και καθηµερινότητας.

Οι γιορτές διακρίνονται σε κινητές ή ακίνητες, δεσποτικές, θεοµητορικές ή µπορούν να

αφορούν άγιο, γεγονός αξιοσηµείωτο στην ιστορία της Εκκλησίας ή τόπο.

Οι πανηγύρεις

Ο όρος πανήγυρις σηµαίνει τη θρησκευτική εορτή αλλά και την έκθεση προϊόντων χάριν

εµπορίας. Για τους Βυζαντινούς µπορούσε να έχει ευρύτερες έννοιες: δηλώνει σύµφωνα µε τον

ιστοριογράφο Σωζόµενο, την εορτή του Πάσχα ή του αγίου µάρτυρα Πέτρου στην Αλεξάνδρεια ή µια

αυτοκρατορική εορτή ή εορτή εθνικών, σύµφωνα µε τον Ευάγριο τη γαµήλια τελετή, ενώ µπορεί να

σηµαίνει απλώς την αγορά ή τον πανηγυρικό λόγο. Γενικά λοιπόν ο όρος συνδέεται µε την έννοια της

σύναξης ανθρώπων σε ορισµένο τόπο.

Οι λιτές

Η λιτή, δηλαδή η ποµπή κλήρου και λαού σε ορισµένο χώρο µε αφετηρία και κατάληξη την εκκλησία αρχικά είχε σκοπό διαφορετικό από τον στενά λειτουργικό, δηλαδή επεδίωκε την πάλη κατά των αιρέσεων, την αποτροπή των σεισµών ή την παύση της ξηρασίας, την προστασία από

επιδροµείς, τον εορτασµό της επετείου ενός γεγονότος.

Πανήγυρις της Αγίας Θέκλας

Ο ναός της αγίας Θέκλας ήταν ένα κέντρο λατρείας που κάθε χρόνο φιλοξενούσε µεγάλο

αριθµό προσκυνητών, όπως φαίνεται και από τα Θαύµατα της αγίας Θέκλας , κείµενο που γράφτηκε στα µέσα του 5

ου αιώνα. Ειδικότερα, κάθε χρόνο, στις 24 Σεπτεµβρίου, πλήθος πιστών από τις

περιοχές της Μικράς Ασίας και την Κύπρο συνέρρεε στην περιοχή της Σελεύκειας, στην Κιλικία για µία πανήγυρη που διαρκούσε µία εβδοµάδα. Την παραµονή πολλοί πιστοί ανέβαιναν στα υψώµατα της γειτονικής πόλης, προκειµένου να παρακολουθήσουν την θαυµαστή εµφάνιση του άρµατος της αγίας στον ουρανό. Μετά την πανηγυρική Θεία Λειτουργία ακολουθούσε διανοµή φαγητού και

κρασιού.

Πανήγυρις του Αγίου ∆ηµητρίου

Την πανήγυρη του αγίου ∆ηµητρίου, τα ∆ηµήτρια , µας αποτυπώνει ο Τιµαρίων , σατιρικό κείµενο του 12ου

αιώνα. Στα βασικά εκθέµατα της πανήγυρης συγκαταλέγονταν υφάσµατα, ενδύµατα,γεωργικά προϊόντα και ζώα. Ο θρησκευτικός εορτασµός συµπεριλάµβανε τρεις αγρυπνίες µε τη συµµετοχή ιερέων, µοναχών, που έψαλλαν σε δύο χορούς, καθώς και του αρχιεπισκόπου. Ο διοικητής της περιοχής προσερχόταν στον ναό µε την ανατολή της νέας ηµέρας.

1. Οι δηµόσιες εµφανίσεις του αυτοκράτορα ακολουθούσαν το δικό τους τελετουργικό τυπικό,ανάλογα µε την εκδήλωση.

Εξιτήριον → Τελετή αναχώρησης του αυτοκράτορα, που συνοδευόταν από παρακλητικές λειτουργίες, ελεηµοσύνες, ποµπές, λιτανείες και δέηση µπροστά στο σταυρόσχηµο αυτοκρατορικό

λάβαρο σε περίπτωση πολέµου, ενώ για ειρηνικό ταξίδι περιλάµβανε θεία λειτουργία, συνοδεία,

επευφηµίες και εκφωνήσεις λόγων.

Απάντησις → Τελετή υποδοχής του αυτοκράτορα, µε αποστολή αντιπροσωπείας έξω από την πόλη.

Ακολουθούσαν επευφηµίες, ποιήµατα, λόγοι, συµπόσια.


18/29




Θρίαµβος → Νικηφόρα επιστροφή του αυτοκράτορα. Η επινίκιος εορτή κρατούσε αρκετές

µέρες. Περιλάµβανε στολισµό πόλης, υποδοχή αυτοκράτορα από συγκλητικούς, κληρικούς και τον έπαρχο, οι οποίοι του πρόσφεραν χρυσό στεφάνι. Ακολουθούσε ποµπή, στην οποία προηγούνταν οι αιχµάλωτοι και ακολουθούσαν τα λάφυρα, η εικόνα της Θεοτόκου, ο αυτοκράτορας και τα στρατεύµατα µε τα λάβαρά τους. Οι εκδηλώσεις συνεχίζονταν στον Ιππόδροµο, µε αθλητικούς αγώνες και διασυρµό των αιχµαλώτων, οι οποίοι γονάτιζαν µπροστά στον αυτοκράτορα. Σηµαντική είναι η αναφορά περί επιστροφής βυζαντινού αυτοκράτορα µετά από νίκη σε µάχη. Οι δρόµοι της

πρωτεύουσας και τα κτίρια ήταν στολισµένα. Ακολουθούσε αυτοκρατορική ποµπή, στο δρόµο

στήνονταν τριώροφες εξέδρες και διαµέσου της κεντρικής οδικής οδού, της Μέσης , κατέληγε στην Αγία Σοφιά και στο Μέγα Παλάτιον. Ο θρίαµβος συνεχιζόταν στις επόµενες ηµέρες στον Ιππόδροµο.

Σελ .163 ∆ίπλα στις µόνιµες αγορές είναι οι Εµποροπανηγύρεις : περιοδικές αγορές, µε χαρακτήρα τοπικών αγορών. Εξαίρεση αποτελούσαν κάποιες ετήσιες αγορές π.χ Κιλικία όπου σύχναζαν και ξένοι έµποροι.

56) Οι βυζαντινές «συλλογές θαυµάτων» (εµφάνιση, αντικείµενο) η χριστιανική πρακτική της

εγκοίµησης (περιγραφή, περίοδος διάδοσης και επικράτησής της)· η θεραπεία µέσω των θεραπευτικών

ιδιοτήτων του νερού (δύο παραδείγµατα). Ζεύγη θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι. Οι αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας µετά τον 8. αι. µ.Χ. [σελ . 251-253]

Τι γνωρίζετε για την αρχαία εγκοίµηση και τη διάδοσή της σε χριστιανικά προσκυνήµατα;

Σελ .251

Το θαύµα έχει αρχαιοελληνικό, ελληνιστικό και ρωµαϊκό παρελθόν. Με την επικράτηση όµως

του χριστιανισµού η πίστη στα θαύµατα αποκτά τεράστιες διαστάσεις. Συνήθως τα θαύµατα

εντάσσονται στον Βίο ενός αγίου, ενώ υπάρχουν και οι «συλλογές θαυµάτων», δηλαδή αγιολογικά

κείµενα που εµφανίστηκαν τον 5ο αιώνα και έχουν κέντρο αναφοράς ένα λατρευτικό κέντρο. Τα

θαύµατα που περιγράφονται σ’ αυτές συνήθως είναι θαύµατα θεραπείας. Στις συλλογές της ύστερης

αρχαιότητας συνήθης µέθοδος θεραπείας ήταν η εγκοίµηση.

Εγκοίµηση

Σύµφωνα µε αυτή ο ασθενής έρχεται στον ναό προκειµένου να εγκοιµηθεί, να κατακλιθεί δηλαδή µε την ελπίδα να τον επισκεφθεί ο άγιος στον ύπνο του και να ξυπνήσει είτε υγιής είτε µε το µήνυµα και τη γνώση του τρόπου της θεραπείας. Η εγκοίµηση υποδήλωνε την πίστη ότι ο άγιος

εγκατοικούσε πραγµατικά στον ναό, όπου τον επικαλούνταν οι άνθρωποι. Η εµφάνισή του σε όνειρο

ή όραµα γινόταν είτε µε τη µορφή που τον αναπαριστούσαν στις εικόνες είτε µε τη µορφή κάποιου

γνωστού προσώπου στον πάσχοντα.

Από τον 5ο αιώνα η εγκοίµηση αρχίζει να διαδίδεται σε µεγάλο αριθµό προσκυνηµάτων της

χριστιανοσύνης. Όσοι αναζητούσαν τη θεραπεία προσέρχονταν µε τα αναγκαία εφόδια σε ειδικά

µέρη για την περίπτωση. Ο κλήρος και το προσωπικό µεριµνούσαν για ό,τι χρειαζόταν. Η παραµονή

µπορούσε να είναι µακρόχρονη. Μάλιστα κάποιοι χρόνιοι επισκέπτες αποφάσιζαν να αφιερωθούν διά

βίου στον άγιο και να ασπαστούν τη µοναχική ζωή. Όσοι επέστρεφαν, έπαιρναν αναµνηστικά, κυρίως

ευλογίες .


19/29




Τι γνωρίζετε για τη θεραπεία µέσω των θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού και για τα ζεύγη

θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως άγιοι Ανάργυροι; Ποιες αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας σηµειώνονται µετά τον 8

ο αι. µ.Χ.;

Φηµισµένες για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες ήταν και πηγές, όπως αυτή της Ζωοδόχου

Πηγής, που βρισκόταν κοντά στον Κεράτιο κόλπο ή το προσκύνηµα του αρχαγγέλου Μιχαήλ στα

Γέρµια της Φρυγίας, στη Μικρά Ασία. Εκεί ο ασθενής καταδυόταν στα νερά και τα ψάρια έγλειφαν

το σώµα του καθαρίζοντάς το από κάθε κακό.

Σταδιακά ζεύγη αγίων, όπως Κοσµάς και ∆αµιανός, Κύρος και Ιωάννης, γίνονται γνωστοί ως

Άγιοι Ανάργυροι, αφού θεράπευαν χωρίς χρήµατα.

Μετά τον 8ο αιώνα οι µέθοδοι θεραπείας αλλάζουν. Η θαυµατουργή ενέργεια προέρχεται

αποκλειστικά από τα λείψανα του αγίου, ενώ θαυµατουργή δύναµη αποδίδεται και στην εικόνα ενός

αγίου. Η εγκοίµηση υποχωρεί σηµαντικά λόγω των ειδωλολατρικών της καταβολών και της

ασυµβίβαστης παραµονής σε µοναστικούς χώρους. Κατά τον 11ο και 12

ο αιώνα οι καταγεγραµµένες

περιπτώσεις θαυµάτων είναι λιγοστές, ενώ αναβίωση του ενδιαφέροντος παρατηρείται κατά τον 13ο

και 14ο αιώνα επί Ανδρόνικου Β΄.

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών: α. θαυµατουργές θεραπείες -µε

εγκοίµηση- αγίων Κοσµά και ∆αµιανού, Αρτεµίου, Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους· β.µετακοµιδή και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της πρακτικής. Απόπειρες ερµηνείας:

εκχριστιανισµός προσκυνήµατος / ειδωλολατρικής λατρευτικής πρακτικής ή υποκατάστασή του / της µε

µυστική ή φανερή κληροδότησή της σε χριστιανό άγιο; τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών

λειψάνων; Η αρχαιότερη µνεία µετακοµιδής λειψάνων [σελ . 256-257]

Η λατρεία και µετακοµιδή των λειψάνων ενός αγίου είναι µια λατρευτική συνήθεια µε

χριστιανικό χαρακτήρα, που όµως δεν ήταν άγνωστη στον αρχαίο κόσµο, µε πιο γνωστή περίπτωση την µετακοµιδή του ήρωα Θησέα στην Αθήνα το 469, ύστερα από υπόδειξη του µαντείου των ∆ελφών.

Τα πρώτα ίχνη αποδοχής και διάδοσης της πρακτικής αυτής µεταξύ των χριστιανών χρονολογούνται στα µέσα του 4

ου αιώνα. Ειδικότερα, στα µέσα της δεκαετίας του 350 ο Κωνστάντιος

εγκατέστησε στον ναό των Αγίων Αποστόλων στην Κωνσταντινούπολη τα πρώτα λείψανα.

Η αρχαιότερη µνεία αυτής της πρακτικής είναι λίγο προγενέστερη, προέρχεται από την Αντιόχεια της Συρίας και αφορά τον χριστιανό µάρτυρα Βαβύλα. Τον καιρό του καίσαρα Γάλλου


20/29




(351-354) ανακαλύφθηκε ο τάφος του στο προάστειο της πόλης ∆άφνη, όπου και ανεγέρθηκε ναός προς τιµή του. Η ανακάλυψη αυτή ίσως έγινε από αντίδραση των χριστιανών στον παγανιστικό χαρακτήρα του προαστείου αυτού.

Ο πατριάρχης Αλεξανδρείας Κύριλλος µετέφερε στην περιοχή Μενουθή τα λείψανα των αγίων Κύρου και Ιωάννη, που µέχρι τότε ήταν εναποτεθειµένα στον ναό του Αγίου Μάρκου στην αιγυπτιακή µητρόπολη, προκειµένου να υπερκεράσει τον ανταγωνισµό της ειδωλολατρίας σε µια περιοχή, που αποτελούσε πόλο έλξης για τους εθνικούς της Αιγύπτου και όχι µόνο, εξαιτίας του

µαντείου και του ναού της Ίσιδας.

Αποδεικνύεται λοιπόν από κάποιες εκδηλώσεις όπως αυτές της εγκοίµησης και της λατρείας των

λειψάνων, αλλά ακόµα και από το γεγονός ότι υπάρχει συσχέτιση των ονοµάτων των θεών των δύο θρησκειών και του ρόλου τους ότι έγινε τελικά µετάβαση από τους αρχαίους θεούς και ήρωες στους Βυζαντινούς αγίους.

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίµων: η σηµασία των όρων εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη ∆αµασκηνού. Ποιες κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίµων είχαν επιβιώσει επί ∆αµασκηνού; Ποια σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν αιώνα πριν; Οι Καλένδες, τα Βρουµάλια, τα Ροζάλια.

Τα άλµατα πάνω από φωτιές κατά τις νουµηνίες (το έθιµο του κλήδονα κατά το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ .260-261, πρβ. σελ . 256 για τον χαρακτηρισµό Έλληνες µε τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της Μάνης]

Ο Ιωάννης ∆αµασκηνός στο έργο του «περί αιρέσεων» αναφέρεται στα έθιµα που τηρούν εκείνοι τους οποίους αποκαλεί εθνόφρονες, οι χριστιανοί δηλαδή που δεν αποποιήθηκαν τις

λατρευτικές συνήθειες ή αντιλήψεις των εθνικών. Οι κάτοικοι της Μάνης παρέµεναν µέχρι το δεύτερο µισό του 9

ου αιώνα προσκολληµένοι στην αρχαία θρησκεία, γι’ αυτό και ήταν γνωστοί ως Έλληνες.

Οι επιβιώσεις µέχρι τα χρόνια του ∆αµασκηνού εκδηλώνονταν ως:

1. πρακτικοί τρόποι πρόβλεψης του µέλλοντος (µαντεία, αστρονοµία, αστρολογία, ωροσκόπια,ορνιθοσκοπία)

2. µαγικές πρακτικές αποτροπής του κακού (θυσίες, εξορκισµοί)3. ενεργός συµµετοχή σε ειδωλολατρικές εορτές.

Οι ειδωλολατρικές πρακτικές καταδικάστηκαν σε πολλούς από τους 102 κανόνες της Πενθέκτης ή

«εν Τρούλλω» συνόδου, το 691/692.

Ειδικότερα, στις διατάξεις αναφέρονται οι Καλένδες, που ήταν «ειδωλολατρική γιορτή» που

εορταζόταν την 1η Ιανουαρίου, τα Βότα, που ήταν «ειδωλολατρική γιορτή» που εορταζόταν στις 3

Ιανουαρίου, τα Βρουµάλια, που ήταν «ειδωλολατρική γιορτή» που διαρκούσε από τις 24

Νοεµβρίου έως τις 17 ∆εκεµβρίου και τα Ροζάλια, που ήταν «ειδωλολατρική γιορτή» και

εορτάζονταν κατά τον Μάιο ή Ιούνιο.

Επιπλέον η σύνοδος καταδίκασε τα άλµατα πάνω από τις φωτιές που ανάβονταν κατά τις

νουµηνίες, δηλαδή την πρώτη µέρα κάθε µήνα.


21/29




∆ραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Β ΤΟΜΟΣ - Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι µουσουλµάνοι και µη µουσουλµάνοι υπήκοοι της Οθωµανικής αυτοκρατορίας, οι ζιµµί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος ( cizye). Το παιδοµάζωµα, οι φόροι κατά τον 18. αι. (από τον πίνακα 1 στη σελ . 279

µόνον τα εξής: χαράτσι, φόρος µύλων, φόρος άλεσης καφέ, δικαίωµα γάµου, φόρος εγκληµάτων και

ανθρωποκτονιών , φόρος µεταβίβασης γης, φόρος καπνού, ιστηράς , πρβ. σελ 332) φοροεισπρακτική

τακτική από τον 17. αι. και µετά, φορολογικές αυθαιρεσίες και τρόποι µετριασµού των αυθαιρεσιών:

έλληνες διπλωµατικοί ή εµπορικοί αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών, εξωµότες, κρυπτοχριστιανοί,

διερµηνείς της Υψηλής πύλης / διοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεµονίες (Φαναριώτες), δραγοµάνοι [σελ .

277-285]

Ποια ήταν η θέση των Ελλήνων ως υπηκόων της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας;

Στην Οθωµανική Αυτοκρατορία υπήρχαν 2 κατηγορίες υπηκόων: οι µουσουλµάνοι και οι µη µουσουλµάνοι, στους οποίους συµπεριλαµβάνονταν και οι Έλληνες, ως ορθόδοξοι χριστιανοί. Οι υπήκοοι

της δεύτερης κατηγορίας δεν εντάσσονταν στα ένοπλα σώµατα, ούτε είχαν τη δυνατότητα συµµετοχής στη

διοίκηση της χώρας, ενώ επωµίζονταν το µεγαλύτερο µέρος των υποχρεώσεων. Η κοινωνική ανωτερότητα των µουσουλµάνων ήταν απόλυτη.

Οι µη µουσουλµάνοι υπήκοοι υπάγονταν σε κατηγορίες ανάλογα µε τον τρόπο που οι περιοχές τους είχαν περιέλθει στην οθωµανική επικράτεια ή µε βάση την οικονοµική ή στρατηγική σηµασία της περιοχής τους.

Οι Έλληνες, ως χριστιανοί, υπάγονταν στην κατηγορία των ζιµµί, δηλαδή στους οπαδούς των µονοθεϊστικών θρησκειών.

Τι γνωρίζετε για το παιδοµάζωµα;Μια µέθοδος θεσµοθετηµένου, υποχρεωτικού εξισλαµισµού , που γνώρισε άνθηση κατά την

Οθωµανική περίοδο, είναι το παιδοµάζωµα (devsirme). Το παιδοµάζωµα απέσπασε µε τη βίαιη

στρατολόγηση από τους χριστιανικούς λαούς της Bαλκανικής τα τέκνα και παράλληλα το εργατικό

δυναµικό τους. Παρόλο που τα νέα παιδιά που ασπάστηκαν διά της βίας τον ισλαµισµό, συχνά

αποδείχτηκαν φανατικοί υποστηρικτές του, είναι µάλλον απίθανο να είχαν ολοκληρωτικά ξεχάσει την καταγωγή και τη µητρική τους γλώσσα.

Η πρακτική του παιδοµαζώµατος εγκαταλείφθηκε σταδιακά, όταν σταµάτησε η εδαφική επέκταση

της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας.

Πάντως, ο ρόλος των γενίτσαρων δεν ήταν αποκλειστικά στρατιωτικός, αφού οι επίλεκτοι αυτοί αξιωµατικοί

εξασφάλιζαν την προστασία του σουλτάνου από ανταπαιτητές του θρόνου, µε αποτέλεσµα συχνά να προκαλούν το φθόνο των Τούρκων, επειδή καταλάµβαναν κρατικά αξιώµατα.

Ποιες ήταν οι φορολογικές υποχρεώσεις των Ελλήνων;Το οθωµανικό κράτος στήριζε τα έσοδά του αποκλειστικά στη φορολόγηση των υπηκόων του.

Μάλιστα µετά τον 17ο

αιώνα, όταν σταµάτησαν οι νικηφόρες εκστρατείες του οθωµανικού στρατού, οι

πασάδες ανέλαβαν τη διοίκηση των µεγάλων επαρχιών µε την υποχρέωση να λειτουργούν ως ένα είδος οικονοµικών διαχειριστών. Πολλές φορές παρακρατούσαν και άλλες προσόδους αντί µισθού.

Οι επαρχιακοί διοικητές, εφαρµόζοντας ένα σύστηµα εκπλειστηριασµού της είσπραξης των

τοπικών φόρων καθώς και της εκµετάλλευσης των πλουτοπαραγωγικών πηγών, εξασφάλιζαν την

είσπραξη των εισοδηµάτων της επαρχίας µε τη συνεργασία τρίτων, οι οποίοι κερδοσκοπούσαν εισπράττοντας ποσοστά επί των φόρων. Έτσι, οι τελικές επιβαρύνσεις αθροιστικά ανέρχονταν σε ποσά

πολλαπλάσια εκείνων που καταβάλλονταν στο θησαυροφυλάκιο . Η αποσάθρωση της κρατικής µηχανής και η ανάπτυξη κεντρόφυγων δυνάµεων συνέβαλαν στον περιορισµό των καταδικών των σχετικών παρανοµιών, ενώ οι διαδικασίες µεταβίβασης κρατικών αρµοδιοτήτων σε ιδιώτες απάλλασσαν το κέντρο


22/29




από την υποχρέωση µισθοδοσίας κρατικών υπαλλήλων. Έτσι, οι φορολογούµενοι ήταν εκτεθειµένοι σε αυθαιρεσίες, όχι µόνο καταβολής φόρων αλλά και φιλοξενίας σε είδος και χρήµα.

Τέλος ανάµεσα στις άλλες υποχρεώσεις των Ελλήνων ήταν και η συντήρηση, ο ανεφοδιασµός και η στελέχωση του οθωµανικού στόλου.


23/29



23

Οι φόροι κατά τον 18ο

αι. Φόροι

Χαράτσι Ήταν έγγειος φορολογία και ήταν

αναλογική ή πάγια.

Φόρος µύλων Το ύψος διαβαθµιζόταν µε βάση τη

χρονική διάρκεια λειτουργίας του µύλου

ή του εργαστηρίου.

Φόρος άλεσης καφέ Τον µοιράζονταν το δηµόσιο, ο αλεστής

και ο καβουρντιστής.

∆ικαίωµα γάµου Τον πλήρωναν µουσουλµάνοι και

χριστιανοί (διπλάσιο ποσό). Τον

κατέβαλλε ο πατέρας της νύφης.

Φόρος εγκληµάτων και ανθρωποκτονιών Τον εισέπραττε ο πασάς της επαρχίας.

Φόρος µεταβίβασης γης Τον κατέβαλλαν οι κληρονόµοι

γεωργού και αντιστοιχούσε στο δέκατο

της αξίας του αγρού.

Φόρος καπνού Ήταν φόρος για την εστία και το τζάκι.Σπέντζα Ήταν φόρος για µη µουσουλµάνους.

∆ασµοί Αφορούσαν εισαγωγές και εξαγωγές

προϊόντων.

Αγορανοµικά τέλη Αφορούσαν την εµπορία και τη

µεταφορά ειδών από τη µια επαρχία

στην άλλη.

Ιστήρας Ήταν η υποχρεωτική πώληση αγαθών

σε συµβολική τιµή στο κράτος.

∆απάνες διοίκησης Αφορούσαν

πλήθος φόρων.

∆ραστηριότητα 2 (σελ. 284), Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ. 285)

60) Οι αρµοδιότητες του Οικουµενικού Πατριάρχη και η

δικαιοδοσία του Οικουµενικού Πατριαρχείου, ο Καπού

κεχαγιάς και ο Μέγας Λογοθέτης, το Πατριαρχικό ντιβάνι .

Η κάσα του κοινού , τα έσοδα του Πατριαρχείου, η παιδεία

ή η έλλειψη παιδείας των κληρικών [σελ . 285-288]

Ποια ήταν η οργάνωση και οι αρµοδιότητες του Οικουµενικού Πατριαρχείου;Ο Οικουµενικός Πατριάρχης περιβλήθηκε από τον ίδιο το Μωάµεθ µε κύρος και

πνευµατικές και πολιτικές αρµοδιότητες, περισσότερες µάλιστα από αυτές που είχε τη

βυζαντινή περίοδο. Έγινε δηλαδή και ο κοσµικός ηγέτης των ορθόδοξων υπηκόων του

κράτους, άρα και υπόλογος απέναντι στην οθωµανική εξουσία.

Η δικαιοδοσία του Οικουµενικού Πατριαρχείου επεκτεινόταν στο σύνολο των

ορθόδοξων χριστιανών της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, µε εξαίρεση εκείνους που

υπάγονταν στα τρία Πατριαρχεία της Ανατολής και στην Εκκλησία της Κύπρου.

Στην Υψηλή Πύλη υπήρχε επίσηµα διαπιστευµένος εκπρόσωπος της Εκκλησίας,

ο Καπού κεχαγιάς, ενώ το κοσµικό στοιχείο των αρµοδιοτήτων του Πατριαρχείου

εκπροσωπούσε ο Μέγας Λογοθέτης.


24/29


25/29



25

Παράλληλα το Πατριαρχείο διέθετε και φυλακή για τους «άτακτους» και φρενοκοµείο, ενώ

µπορούσε να επιβάλλει και σωµατικές ποινές. Σπάνια όµως έκανε χρήση αυτών των ποινών, αφού οι

συνήθεις ποινές ήταν πνευµατικές.

62 κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας

[σελ . 299-302]

Το οθωµανικό κράτος θεωρούσε υποχρέωσή του την παροχή περίθαλψης στους

άπορους και τους αναξιοπαθούντες. Στην πρωτεύουσα αλλά και σε άλλες πόλεις υπήρχαν

ευαγή ιδρύµατα, η συντήρηση των οποίων γινόταν από τις επαρχίες του κράτους. Στα

ιδρύµατα όµως αυτά, που ήταν θρησκευτικά, κατέφευγαν κυρίως µουσουλµάνοι, ενώ για

τους χριστιανούς πηγή κοινωνικής πρόνοιας ήταν η Εκκλησία και η Κοινότητα.

Ειδικότερα, η Εκκλησία διατηρούσε στην πρωτεύουσα νοσοκοµεία και άλλα

ευαγή ιδρύµατα, ενώ στις επαρχίες διέθετε κονδύλια για να βοηθήσει τους απόρους, να

προικίσει ορφανά κορίτσια και να προσφέρει βοήθεια σε φτωχές οικογένειες. Ανάλογη

φιλανθρωπική δραστηριότητα ανέπτυσσαν και οι κοινότητες για τα µέλη τους,

διενεργώντας εράνους.Ιδιαίτερη ήταν η µέριµνα για τους άρρωστους και τα βρέφη. Άλλη κατηγορία

κοινωνικής παροχής ήταν η διατήρηση στοιχειώδους πυροσβεστικής υπηρεσίας

(τουλούµπα), η πρόσληψη νεκροθάπτη και νεκροφόρων ( µόρτηδες ). Η µέριµνα για την

πρόσληψη και µισθοδοσία γιατρού ανήκε επίσης στις αρµοδιότητες της κοινότητας, ενώ

ο µισθός του ήταν ανάλογος µε την οικονοµική ευρωστία των εργοδοτών του. Όταν η

ασθένεια ήταν σοβαρή, οι κοινότητες µεριµνούσαν για τη µεταφορά και εισαγωγή του

ασθενούς σε κάποιο νοσοκοµείο. Η επαφή µε τη ∆ύση οδήγησε σταδιακά στην υιοθέτηση

νέω

29, elp_20_b tomos (2,3 kefalaia) nik (1)

Documents