panduan_tbahasa_kadazandusun
TRANSCRIPT
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
i
SUANG
Bolikan
Suang i
Rukun Negara ii
Falsafah Pendidikan Kebangsaan iii
Kata Pengantar iv
FONOLOGI 1
MORFOLOGI 8
SINTAKSIS 41
PONJUDU GINUMU 54
TUKADAN 57
GLOSARI 65
BIBLIOGRAFI 73
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
ii
RUKUN NEGARA
BAHAWASANYA negara kita Malaysia mendukung citacita hendak mencapai perpaduan yang lebih erat di kalangan seluruh masyarakatnya; memelihara satu cara hidup demokratik; mencipta masyarakat yang adil di mana kemakmuran negara akan dapat dinikmati bersama secara adil dan saksama; menjamin satu cara yang liberal terhadap tradisitradisi kebudayaannya yang kaya dan berbagaibagai corak; membina satu masyarakat progresif yang akan menggunakan sains dan teknologi moden.
MAKA KAMI, rakyat Malaysia, berikrar akan menumpukan seluruh tenaga dan usaha kami untuk mencapai citacita tersebut berdasarkan atas prinsipprinsip berikut:
KEPERCAYAAN KEPADA TUHAN
KESETIAAN KEPADA RAJA DAN NEGARA
KELUHURAN PERLEMBAGAAN
KEDAULATAN UNDANGUNDANG
KESOPANAN DAN KESUSILAAN
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
iii
FALSAFAH PENDIDIKAN KEBANGSAAN
Pendidikan di Malaysia adalah suatu usaha berterusan ke arah memperkembangkan lagi potensi individu secara menyeluruh dan bersepadu untuk mewujudkan insan yang seimbang dan harmonis dari segi intelek, rohani, emosi dan jasmani, berdasarkan kepercayaan dan kepatuhan kepada Tuhan. Usaha ini adalah bagi melahirkan warganegara Malaysia yang berilmu pengetahuan, berketrampilan, berakhlak mulia, bertanggungjawab dan berkeupayaan mencapai kesejahteraan diri serta memberikan sumbangan terhadap keharmonian dan kemakmuran keluarga, masyarakat dan negara.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
iv
KATA PENGANTAR
Penulisan Puralan Boros Boros Kadazandusun Id Sikul amat diperlukan dalam era perkembangan pengajaran Bahasa Kadazandusun di sekolah. Sejak mata pelajaran Bahasa Kadazandusun ini diperkenalkan di peringkat sekolah rendah pada tahun 1997 dan peringkat sekolah menengah mulai 2007, kekangan utama adalah penetapan dan pegangan konsep pembentukan bahasa baku Kadazandusun. Justeru, jawatankuasa penulis di bawah kendalian Unit Bahasa Etnik, Bidang Bahasa dan Kesusasteraan, Pusat Perkembangan Kurikulum dan Sektor Pengurusan Akademik, Jabatan Pelajaran Negeri Sabah telah merujuk surat perisytiharan penggunaan dialek Bunduliwan sebagai piawaian dalam menghasilkan buku ini. Oleh itu, dengan penerbitan buku ini diharapkan para guru dan murid dapat mengatasi masalah tersebut.
Matlamat kurikulum Bahasa Kadazandusun di sekolah adalah untuk meningkatkan kebolehan berkomunikasi murid serta meneruskan warisan budaya Kadazandusun khususnya di Sabah. Penghasilan buku ini diharapkan dapat memudahkan guru dan murid untuk mencapai objektif tersebut. Sehubungan itu, dengan adanya panduan pembentukan ayat, pemilihan kata, penggunaan tanda baca yang tepat dan aspekaspek bahasa yang lain, maka penggunaannya juga boleh dimanfaatkan merentas maktab dan universiti serta orang perseorangan yang berminat untuk memperbaiki, memperkembangkan dan memperbakukan Bahasa Kadazandusun.
Sayugia diingatkan bahawa buku ini merupakan usaha awal dan yang pertama seumpama ini di Malaysia amnya dan di Sabah khususnya. Ia merangkumi asas tatabahasa iaitu fonologi, morfologi, sintaksis, penjodoh bilangan dan kosa kata. Oleh itu, usaha mempelopori penulisan ini, diharapkan dapat menjana generasi akan datang membuat penambahbaikan supaya ia lebih mantap dan penuh bernilai tambah.
Kementerian Pelajaran Malaysia merakamkan ucapan terima kasih kepada semua pihak yang terlibat dalam penghasilan buku ini. Sumbangan kepakaran, masa dan tenaga pegawaipegawai Kementerian Pelajaran Malaysia, pensyarah Universiti Sabah Malaysia, badan bukan kerajaan, Jurulatih Utama Bahasa Kadazandusun, guruguru dan semua pihak yang terlibat amatlah dihargai.
(MAHZAN BIN BAKAR SMP AMP) Pengarah Pusat Perkembangan Kurikulum Kementerian Pelajaran Malaysia
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
1
FONOLOGI
1. Kopointutunan Fonetik Om Fonologi
1.1 Fonetik Owonsoi o boros mantad tuni di polombuson do tulun. Fonetik nopo nga ponoriukan kokomoi tuni boros do tulun (Fromkin Rodman 1978). Tudu nopo do ilmu fonetik diti nga monguyad tuni boros i kiwaa doid boros ngawi id pomogunan (Ladefoged 1975). Koubasanan nopo do soriukon id tuni boros nga karaaralano’ pongosilan om koulalaho’ do fizikal.
Abaagi o ilmu fonetik diti doid tolu gana: fonetik artikulasi; fonetik akustik om fonetik auditori.
Fonetik Artikulasi Fonetik artikulasi nopo nga ilmu di monoriuk kokomoi poingkuro tuni di polombuson do tulun miampai momoguno kakamot artikulasi.
Fonetik Akustik Fonetik akustik nopo nga ilmu di monoriuk gogor do tulinggou maya tongus di osilon mantad gogor kakamot artikulasi tulun kumaa karangahan di mokinongou.
Fonetik Auditori Fonetik auditori nopo nga ilmu di monoriuk poingkuro kopolombusan do tulinggou id tolingo om pootodon doid tutok do mangan polombuso’, dumadi tuni di kirati.
1.2 Fonologi Fonologi nopo nga ponoriukan sistom tuni isoiso boros. Tudu nopo do fonologi nga papatantu kopiagalan tuni di miagal toi ko’ fonemik.
2. Sistom Ija’an Boros Kadazandusun
2.1 Pimato Vokal Id Boros Kadazandusun
Kiwaa apat pimato vokal id Boros Kadazandusun, ii nopo nga ‘a’, ‘i’, ‘o’, ‘u’. Sundung po do ingkaa, oguno nogi pimato vokal ‘e’ montok boros di noolos mantad boros suai.
Fonem vokal nopo id Boros Kadazandusun nga okito id siriba diti tumanud ponoriukan fonetik artikulasi:
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
2
Jadual Koponontuan Vokal Boros Kadazandusun
gulu tanga dohuri sawat i u
tanga e ә
siriba a o
Vokal poinsandad [ i ] [ a ] [ u ] [ o ] Vokal noolos [ e] [ ә ] (e pepet, e taling)
Suai ko’ ii, kiwaa apat vokal tanaru (Mora) id Boros Kadazandusun.
Poomitanan :
aa ii oo uu
basaan dii roo buuk
Oulud nogi o pimato vokal id Boros Kadazandusun mantad duo tuni pimato di misuai. Okito kopihuyudan vokal di misuai id jadual doid siriba diti.
Jadual 1
a o u i
*oa *ao au ai
mulau walai
ua uo ou oi
tua' duo bolou roloi
ia io iu ui
siat siou hius tapui
*Au oguno kopihuyudan tuni vokal oa om ao id boros guas Kadazandusun.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
3
2.2 Pimato Konsonan Id Boros Kadazandusun
Kiwaa duo nohopod om iso pimato konsonan id Boros Kadazandusun. Hopod om onom nopo nga pimato konsonan poinsandad om limo nopo nga pimato konsonan di noolos.
Pimato konsonan poinsandad nopo diti nga:
b d g h k l m n p r s t v w y z
Pimato konsonan di noolos:
c f j q x
3. Sistom Tuni
Sistom tuni id koroitan konsonan b om d nopo nga:
3.1. Kiwaa duo koroitan tuni pimato konsonan b i misuai kopolombusan.
a. b polombuson miampai au poloputon. Poomitanan : boros, siriba,
b. b polombuson miampai poloputon. Poomitanan : liabas, bunga, bamban
3.2. Ingkaa nogi o pimato konsonan d. Kiwaa duo koroitan tuni pimato d i misuai kopolombusan.
a. d polombuson miampai au poloputon. Poomitanan : doho, dila, misudong
b. d polombuson miampai poloputon. Poomitanan : sondulu, dokutul
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
4
Kopomogunaan nopo korotian montok pimato konsonan b om d nga :
a. Tumanud kinasandado poingkuukuro o kopolombusan boogian artikulasi.
b. Montok boros di noolos : Boros Malayu, Boros Inggiris om suusuai.
c. Polombuson o b miampai poloputon toi au poloputon id kopitoningan do m om b, n om d.
d. Au tagal do gorisan o b om d mulong potu kopitoning o m om b om n om d montok boros poimbida.
4. Sigot [ ’ ]
Kopomogunaan nopo do sigot nga :
a. Kopisuayan rati doid iso boros
Poomitanan : tudu’ = Ongoi po tudu’ nung au ko no mangakan. tudu = Outong tomod o tontut do tudu. tudu = Tudu nopo do bengkel diti nga kaanu daa o
mongingia’ monginlaab do toilaan. boli’ = Boli’ nopo nga wogok gontoluhan di noinggolian. boli = Minongoi boli do tusi om gula i tina ku.
b. Kopointarangan kokomoi timpu
Poomitanan : ko’u’uuli = Ko’u’uuli di Lina di tiinu. ka’a’aakan = Ka’a’aakan ku di tiinu. ko’o’oodop = Ko’o’oodop di adi ku.
c. Oguno nogi o sigot (’) montok popokito boros di kirati soira osugkuan id dohuri.
Poomitanan : bai’ = pi + bai’ + an = pibai’an pua’ = pua’ + on = pua’on ia’ = ia’ + on = ia’on
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
5
5. Tuni Songui [ η ] Tuni songui nopo id Boros Kadazandusun nga kolombus soira kopitoning n om g. Katalangan id fonetik nopo nga kolombus soira kopitoning guas dila om kahad. Kounion nopo nga [ η ]
Poomitanan: [ η ] ngawi, sungu, bawang
6. Harmoni Vokal
Harmoni vokal nopo nga tuni vokal id isoiso putul boros di kosuai toi koolon o fitur sabap arahung di vokal mantad putul boros di suai.
Harmoni vokal nopo id Boros Kadazandusun nga okito maya proses ponugkuan boros guas. Ponugku nopo diti nga id gulu, dohuri, om ansipan.
Poomitanan: Posugkuon Gulu goN
goN + tangkus = gantangkus goN + yamut = gayamut
Posugkuon Dohuri –on
ondos + on = andasan anit + on = oniton
Posugkuon Ansipan no…an
no + yamut + an = noyomutan no + rikot + an = norikatan
Ii nopo oonuan posugkuon gulu i kiwaa do i, o, u id boros nga au i koolon o tuni ponugku, miagal do:
Poomitanan: ko + hondom = kohondom ko + inum = koinum ko + ula’ = koula’
Ii nopo boros guas i kiwaa do vokal a nga koolon o vokal di ponugku.
Poomitanan: ko + akan = kaakan noko + labus = nakalabus
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
6
Kapaalanan nopo vokal diti nga mantad id wanan kumaa id gibang doid isoiso boros. Okito iti soira onuan ponugku id dohuri.
Poomitanan:
akid + on = okidon akid + o’ = okido’
Au koolon o vokal o om a sabap atalaban do vokal i.
Poomitanan : po + boli + ai = poboliai no + lingos + an = nolingasan
7. Panatakan h, i om u
Kiwaa piipiro pimato di tatakon id korotian om ija’an id boros Kadazandusun.
Proses panatakan nopo di kogompit dii nga:
a. Tatakon o pimato h soira sumusuhut do tuni vokal o, i om u.
Poomitanan: oh = oo nuluh = nulu noh = no suluh = sulu doh = do lobuh = lobu ih = i lisih = lisi
Sundung potuu do ingkaa, koimbulai kawagu o pimato h soira osugkuan dohuri.
Poomitanan: nulu + on = nuluhon sulu + on = suluhon lobu + on = lobuhon lisi + on = lisihon
b. Tatakon o pimato i om alanan no do y.
Nung kiwaa boros di obontuk miampai momoguno diftong ai, oi, ui om osugkuan id dohuri an, on toi ko’ o, tatakon nodi i om alanan do y.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
7
Poomitanan: pakai + o’ = pakayo’ sakai + an = sakayan salakoi + o’ = solokoyo’ ongoi + on = ongoyon tombului + o’ = tombuluyo’ tunui + an = tunuyan
c. Tatakon o pimato u om alanan do h.
Nung kiwaa boros di owonsoi miampai momoguno diftong au, ou om iu montok proses ponugkuan dohuri, tatakon u om alanan no do h.
Poomitanan: panau + on = panahon sorou + on = sorohon kiriu + on = kirihon
Poingkuro po nga, kiwaa nogi o boros di au koolon do h soira tatakon pimato u nga aalanan do pimato w.
Poomitanan: imuhau + on = imuhawon sahau + on = sahawon
d. Kalandayan do y om w
Au kopitoning o i om y, u om w. Kopitoning nopo nga atatak o tiso.
Poomitanan: Baiyag = bayag Siyud = siud Siyop = siop sayid = said tayid = taid puwa’ = pua’ tuwa’ = tua’ tuwou = tuou
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
8
MORFOLOGI
Morfologi nopo nga gana ilmu boros i monoriuk do struktur, bontuk om ponompuruan boros. Unit nopo ngawi do unsur boros nga pungaranan do morfem. Morfem nopo nga iso unit boros tokoro i kowonsoi do iso boros di pointantu om kirati sondii. Owonsoi o isoiso boros mantad do iso toi ko’ lobi o morfem.
Poomitanan: Duo morfem monuat (moN + suat) Duo om lobi morfem porotuon (poN + ratu + on)
songkopokidukarukan (soN + ko + po + ki + dukaruk + an) pokilomidingan (poN + ki + lomiding + an)
A. SOMPURUAN BOROS
Kiwaa apat boogian do sompuruan boros:
1. Boros Ngaran 2. Boros Maan 3. Boros Ula 4. Boros Toguangon
1. Boros Ngaran
Sompuruan boros ngaran nopo nga boros ngawi di momungaran do tulun, kinoyonon om kakamot. Abaagi o boros ngaran do tolu kawo:
1.1 Boros Ngaran Poimbida
Morujuk do ngaran poimbida montok kakamot, tulun ,kinoyonon om koisaan miampai ija’an potimpuunon di pimato tagayo. Okito o pomoogian do boros ngaran poimbida id siriba diti:
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
9
tulun poomitanan: Ahmad, Antanom
tayam poomitanan: Tompok, Putut
Boros Ngaran Poimbida kinoyonon
Au Poimpasi poomitanan: Kota Kinabalu, Wisma Tun Fuad
Kakamot: Koisaan: Parker, Citizen, KDCA Proton Saga
1.2 Boros Ngaran Koizaai
Morujuk do kakamot toi ahal i umum o ula dau. Abaagi o boros ngaran koizaai do duo kawo:
a. Boros Ngaran Koizaai Abstrak
Poomitanan: tinipi rusod pitimungan sunduan
b. Boros Ngaran Koizaai Konkrit
Poomitanan: longon lamin bawang rahat
1.3 Boros Ponowoli Ngaran
Abaagi do duo kawo:
a. Boros Ponowoli Ngaran Ponuduk Boros ngaran di kifungsi do popotuduk isoiso ahal toi ko’ kakamot om kinoilihon.
Poimpasi
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
10
Poomitanan:
Ngaran Ponuduk Fungsi Katarangan
Ino Monuduk do kinoilihon kakamot
Ii nopo tudukon nga poinsomok di mokinongou.
iti Monuduk do kinoilihon kakamot
Ii nopo tudukon nga oigitan di moboros
ilo Monuduk do kinoilihon kakamot
Ii nopo tudukon nga poinsodu di moboros om mokinongou.
huudi Monuduk do kinoilihon kakamot
Ii nopo tudukon nga poinsodu di moboros om mokinongou.
hino Monuduk do kinoilihon kakamot
Ii nopo tudukon nga poinsodu om au okito di moboros nga poinsomok di mokinongou.
hiri Monuduk do kinoilihon kakamot
Ii nopo tudukon nga poinsodu om au okito di moboros om mokinongou.
hilo Monuduk do kakamot om kinoilihon
Ii nopo tudukon nga poinsodu di moboros om mokinongou.
hiti Monuduk do kakamot om kinoilihon
Ii nopo tudukon nga poinsomok di moboros om poinsodu di mokinongou.
b. Boros Ponowoli Ngaran Sondii
Boros nopo diti nga abaagi do duo sinompuruan.
i. Boros ponowoli ngaran ponguhot Boros nopo diti nga morujuk kokomoi kakamot toi tulun id ponguhatan.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
11
Kiwaa tolu boros ponowoli ngaran ponguhot:
onu/nunu momorujuk do kakamot toi ahal poomitanan : Onu mangan nu?
Nunu binoli nu?
Isai morujuk kumaa tulun poomitanan : Isai ngaran nu?
nonggo morujuk kakamot toi tulun poomitanan : Nonggo tadon nu?
Adadi nogi o boros ponowoli ngaran ponguhot do proses ponginsoupan di rumujuk komoyon au pointantu toi ko’ hontolon miagal do:
nunu nuununu
nonggo nonggononggo
isai isaiisai
ii. Boros ponowoli ngaran do tulun Boros nopo diti nga rumujuk kumaa tulun di pointantu; tulun kumoiso, kumoduo om kumotolu.
Jadual id siriba nopo diti nga papatarang pomogunaan do boros ponowoli ngaran sondii tumanud katogori, fungsi om koulunan.
Katarangan Fungsi
Katogori morujuk kumaa dau
sondii
Morujuk di boros maan
morujuk kumaa di sanganu
popoimagon do koponongonuan
songulun yoku oku ku doho
duo tulun yato/ iyahai kito/yahai/ ikoi
dato/ dahai dato/dahai Tulun Kumoiso
lobi duo tulun yotokou tokou tokou dotokou
songulun ika/ia’ ko/ika/ia’ nu dia’/dika Tulun
Kumoduo lobi songulun ikoyu kou dikoyu dikoyu
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
12
kusai isio isio disido/dau/ disido/dau
tondu isido isido dosido/ dau
dosido/dau Tulun Kumotolu
lobi songulun yolo yolo diolo diolo
2. Boros Maan
Sompuruan boros maan nopo nga abaagi do duo tinimungan.
2.1 Boros Maan Transitif
Boros maan transitif nopo nga boros maan di kiwaa objek.
a. Boros Maan Transitif Aktif Boros maan di kiboros posugkuon gulu moN
Poomitanan: manandang monombir momuhu momonsoi
Manandang i Godomon do buul. Monombir i Biana do gonob.
b. Boros Maan Transitif Pasif Boros maan di kiboros posugkuon sisipan in
Poomitanan: tinandang tinombir pinuhu winonsoi
Tinandang di Godomon ilo buul. Tinombir di Biana ilo gonob.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
13
2.2 Boros Maan Okon Transitif
Boros maan au transitif nopo nga boros maan di aiso objek. Kiwaa duo kawo do Boros Maan Au Transitif.
a. Boros Maan Okon Transitif Kipomogonop
Boros Maan Okon Transitif Kipomogonop nopo nga boros maan di mositi suhutonon do pomogonop montok popokito do komoyon di ayat.
Poomitanan: Kiwaa Buuk Moral di Polina. Dumadi do mongingia’ i Sairin. Mion i yodu id kampung.
b. Boros Maan Okon Transitif Aiso Pomogonop
Boros maan okon transitif aiso pomogonop nopo nga boros maan di kirati sundung do aiso objek di oontok.
Poomitanan: Mosik doungosuab. Kongingis i Monika. Mamanau isio.
2.3 Pananda Fokus
Boros maan nopo do Boros Kadazandusun nga panakatanda nogi do fokus om timpu.
a. Boros Maan Sabaagi Pananda Fokus
Kiwaa tolu fokus di pointantu. Ii nopo ngawi nga fokus kumaa di momomonsoi, i noontok om i monorimo. Okito poomitanan boros maan tumanud fokus maya do jadual id siriba:
Fokus Boros Maan
I momomonsoi I noontok I monorimo
mamalapak momoli
monombir
lapakon bolio’
tombiron
lapakan bolian
tombiran
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
14
Mamalapak i Doni do lugus.
Lapakon di Doni ilo lugus.
Lapakan di Doni i odu dilo lugus.
Momoli i Jon do sirung.
Bolion di Jon ilo sirung.
Bolian di Jon i tina dau dilo sirung.
b. Boros Maan Sabaagi Pananda Timpu
Onu nopo minaan di nakatalib nga atandaan do sisipan in om posugkuon suai tumanud fokus. Onu nopo i minaan di nopongo nga antandaan do posugkuon gulu no, noko om posugkuon pangansip no…an tumanud fokus.
Okito o poomitanan boros maan sabaagi pananda timpu tumanud fokus maya do jadual id siriba.
Boros Maan Montok Minaan di Nakatalib
I minomonsoi I noontok I monorimo
Minamalangga Minomupu Minomoli
Linanggaan Pinupuan Binoli
Linanggaan Pinupuan Binolian
Minamalangga yahai do natad lamin di Liza.
Linanggaan dahai o natad lamin di Liza.
Linanggaan dahai i Liza do natad lamin.
Minomupu i Marina do basaan di adi.
Pinupuan di Marina o basaan di adi.
Pinomupuan di Marina i adi do basaan.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
15
Boros Maan Montok Minaan di Nopongo
I minomonsoi I noontok I monorimo
nakatagak nokokotop nokoboli
natagak nokotop noboli
natagakan nakatapan nobolian
Nakatagak i Josipin do buuk di Jusma.
Natagak o buuk di Jusma.
Natagakan do buuk i Jusma.
Nokokotop i kalabau do parai dio Korid.
Nokotop di kalabau o parai dio Korid.
Nakatapan di kalabau o parai dio Korid.
3. Boros Ula
Abaagi o boros ula do siam tinimungan.
3.1 Boros Ula Woyo
Boros ngawi di manahak korotian konsep kouyuuyuo’ montok papatarang do boros ngaran.
Poomitanan: olumis otiil ogingo osuau olidas atama orosian aarau
3.2 Boros Ula Warana
Boros ngawi di manahak korotian do warana sabaagi katarangan.
Poomitanan: opurak buragang sokulit oitom osoug obulou osisiilou obuhog otomou orouk
3.3 Boros Ula Bontuk
Boros ngawi di manahak korotian do bontuk.
Poomitanan: obulugu alandui alabi okilong otulid akampis ogontit opipi
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
16
3.4 Boros Ula Ponuku Boros ngawi di manahak korotian do tukuan.
Poomitanan: anaru oniba akawas okoro agayo osiriba akapal onipis
3.5 Boros Ula Pancaindara
Boros ngawi di manahak korotian do konsep di oroso, okito, orongou, osingud om akama.
a. Oroso
Poomitanan: aanau opoit oporot opoto oonsom oosin olunok ongorou atauk angaro opodos
b. Okito
Poomitanan: olumis araat awantang olundus oporodot orumpad orouk burintik
c. Orongou
Poomitanan: obongos otolis olombou agangau oiyang opian
d. Wongi/Osingud
Poomitanan: olontu outong oonsod oongid olonsi awangug
e. Akama
Poomitanan: olunau aparad alamou okodou asagub oromomol olomok oyopos
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
17
3.6 Boros Ula Timpu
Boros ngawi i manahak korotian do konsep timpu.
Poomitanan: alaid oruhai totuong suabino wagu nakalaid guugulu konihab suab sominggu sangadau minsosodop
3.7 Boros Ula Poingkuro
Boros ngawi di manahak korotian do kowoowoyoon montok papatarang do boros ngaran.
Poomitanan: osiau omio osonod alaid osikap oporokis aarau atarang asaru odomut
3.8 Boros Ula Topurimanan
Boros ngawi di manahak korotian konsep di topurimanan.
Poomitanan: oupus langadon ounsikou orosian tuuhan asasana orohian otogod osianan tiodop tigiran oihit ointiti oinggorit oudipon
3.9 Boros Ula Sinodu
Boros ngawi di manahak korotian konsep pialatan do duo kakamot toi kouyuuyuo’ sabaagi panarang boros ngaran.
Poomitanan: osomok osodu oruhai
4. Boros Toguangon
Boros toguangon nopo nga boros di aiso rati nga kiwaa toguangon. Okito o boros ngawi diti id frasa, klausa om ayat miampai toguangon di pointantu id sintaksis sabaagi do popionit, pongudio, ponokodung om suusuai po. Abaagi o boros diti tumanud toguangon di pointantu, miagal id suhutonon diti:
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
18
4.1 Boros Popionit
Boros popionit nopo nga i gunoon do popionit do duo toi ko’ lobi boros, frasa om ayat. Gunoon iti id gulu toi ko’ id tanga do isoiso ayat.
Poomitanan: mooi do om nung miampai toi ko’ tu
4.2 Boros Kotigagan
Boros kotigog nopo nga boros i gunoon soira kotigog, otogod, otigiran, osuayan, oimayaan, osianan toi ko’ orualan.
Poomitanan: Odoi! adii! Adada! Is! Toi! Atukoi!
4.3 Boros Pongudio
Boros pongudio nopo nga boros i oguno soira mongudio toi ko’ momonsoi ayat pongudio i kiwaa o boros pongudio.
Poomitanan: nunu nonggo tiso poingkuro nokuro songkuro isai soira id nonggo
4.4 Boros Ponuhuan
Boros ponuhuan nopo nga boros i oguno soira monuhu, mokianu toi ko’ mogodu.
Poomitanan: uhupai kada inum suang no maai kanou akan ngoyo
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
19
4.5 Boros Ponokodung
Boros ponokodung nopo nga gunoon do monokodung do boros maan, boros ula, om frasa popiromut ngaran mooi do popokito do pisuayan timpu om topurimanan. Nabaagi do duo bontuk boros ponokodung.
a. Boros Ponokodung Timpu
Boros ponokodung timpu nopo nga popokito pisuayan timpu i nakatalib, baabaino om timpu dumontol.
Poomitanan: ka’a’aanu au po nokoumbal kakal po
Nokoumbal i Nancy mongoi hilo id London. Kakal po do poinsikul i Kamisah. Au po nakaakan i Marina. Ka’a’aanu dau ilo buuk.
b. Boros Ponokodung Topurimanan Boros Ponokodung Topurimanan nopo nga gunoon do popokito topurimanan kokomoi do maan.
Poomitanan: mositi, mumang, milo, kaanu
Mositi lumabus kou do baino. Milo tokou muli do suab. Mumang do kumalaja sondii ilo tanak wagu. Kaanu oku rumikot do suab.
4.6 Boros Pomogirot
Boros pomogirot nopo nga boros i kaanu manahak kapanatalan rati do boros ula. Oguno boros pomogirot diti id dohuri do boros ula.
Poomitanan: kopio Agayo kopio ilo walai di Azlin. tomod Oruol tomod kinokot dilo kilau.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
20
4.7 Boros Popoimagon
Boros popoimagon nopo nga boros i kaanu manahak kapanatalan boogian pointantu id ayat. Ointutunan nogi Boros Popoimagon sabaagi patikol.
Poomitanan: toi podii dii no o ii nodii nogi di do
4.8 Boros Pongilag
Boros pongilag nopo nga boros i oguno soira do au monongkoilo.
Poomitanan: au okon tou
4.9 Boros Popiromut Ngaran
Boros Popiromut Ngaran nopo nga boros i gunoon popiromut do frasa ngaran miampai boros do suai.
Poomitanan: id kumaa miagal do
4.10 Boros Popotopot
Boros popotopot nopo nga boros i popoimagon katapatan isoiso katarangan.
Poomitanan: oo’ otopot baa
4.11 Boros Pongintaban
Boros Pongintaban nopo nga boros papatarang do ginumu i okito id frasa ngaran. Boros Pongintaban nopo nga abaagi do piipiro kawo tumanud rati.
a. Pointantu Ginumu Poomitanan: iso, duo, tolu
b. Au Pointantu Ginumu Poomitanan: okuri, piipiro, ogumu
c. Tinimungan Poomitanan: kotootolu, koliilimo
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
21
d. Pitongkiadon Poomitanan: sompoopori, toisoiso, soroisaan
e. Kopomoogian
Poomitanan: piduoon, pitoluon, piapaton, sopiduo, pintangaon, piiradon, pilapakon, pipapason, piwinisan, piputulon
f. Pongintaban gontob Poomitanan: kumoinsan , kumoinduo, kumointolu,
4.12 Boros Ponuduk
Boros ponuduk nopo nga boros ponuduk kinoyonon i okito id ayat.
Poomitanan: Kotonobon, kosilahon, koibutan, kabaatan, sawat, susut, timpak, sakai, dohuri, saralom, soribau, pisuk, sampaping, dumbangan, pialatan, disan, tanga.
B. PAMANSAYAN BOROS
Kiwaa apat bontuk kapamansayan boros id Boros Kadazandusun:
1. Bontuk boros mintootoiso. 2. Bontuk boros nosugku. 3. Bontuk boros misompuru. 4. Bontuk boros misaup.
1. Bontuk Boros Mintootoiso
Boros mintootoiso nopo nga boros di au nosugkuan om aiso pongohulitan. Owonsoi o boros mantad iso toi ko’ lobi putul boros. Owonsoi iso putul boros mantad iso vokal (v), iso vokal om konsonan (k), toi ko’ iso konsonan om duo vokal. Kiwaa iso kopisuayan do Boros Kadazandusun tu kiwaa tuni tanaru do vokal i popogompit do duo vokal di miagal (vv) id iso putul boros.
Poomitanan: oo’, daa, dii, buu, laang om suusuai po.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
22
Struktur Boros Mintootoiso
1.1. Boros Mintootoiso iso putul boros Pola piomungan konsonanvokal do boros mintootoiso id Boros Kadazandusun nopo nga:
a. v o, i b. vv oo’, ii c. vk om, id d. kv no, di, nu, ku e. kvk pen, nung f. kvv daa, toi, dii g. kkv pra h. kkvk draf i. kvvk laang, baas
*kkv om kkvk nopo nga montok boros noolos.
1.2. Boros Mintootoiso Duo Putul Boros
Wookon nopo do pola boros mintootoiso do duo putul boros nga:
a. v + kv oku, onu b. v + vk oug c. v + kvk asug d. vk + kvk onsit, unsub e. kv + v tua’, tuo, duo f. kv + vk guas, siat, suat g. kv + kv ngawi, kada, tana h. kv + kvk sulap, tukad h. kvk + kv bangku, modsu j. kvk + kvk lampung, sandad, lampun k. kv + kvvk basaan l. kv + kvv kiwaa
1.3. Boros Mintootoiso Tolu Putul Boros Toi Ko’ Lobi
Pola boros mintootoiso miampai tolu toi ko’ lobi putul boros nga:
a. v + kv + v isai b. kv + kv + v butia c. kvk + kv + v bumbua, rumbio d. kv + kv + kvk tulanut, turiding e. kvk + kv + kvk tompurung, sundatang f. kv + kvk + kv balanja, kulambu g. kv + kvk + kvk buhangkut, sumandak
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
23
Suai ko’ boros ngawi id sawat, owonsoi nogi boros mintootoiso mantad akronim. Akronim nopo nga boros pinoniba i owonsoi miampai popiamung do putul boros toi ko’ boros mantad iso rangkai boros i suaton om polombuson sabaagi iso boros.
Poomitanan: bunga tadau bungadau susuyan toniba suniba
2. Bontuk Boros Nosugku
Boros Nosugku nopo nga boros di owonsoi mantad iso boros guas om osugkuan do boros ponugku.
Poomitanan: sonong osonong
ongosonong sinonong sumonong suminonong misonong mogisosonong minisonong kosonong nokosonong sonongon sonongo’ kasanangai kasanangan nasanangan asanangan angasanangan posonongo’ posonongon
Kiwaa apat kawo do boros ponugku i natantu id Nuludan Pongia’an id Boros Kadazandusun:
2.1. Posugkuon Gulu
Posugkuon gulu nopo nga i posugkuon id gulu do boros guas.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
24
2.1.1 Posugkuon Gulu do Boros Ngaran
Boros ngaran nopo i owonsoi mantad posugkuon gulu nga:
a. doN Papatarang do koponongonuan dounminamangun (Minamangun) dountulun (tulun) dounpomogunan (pomogunan)
b. ki Monorodok toisoiso di kiwaa. kitanak (tanak) kiwalai (walai) kiparai (parai) kigandas (gandas)
2.1.2 Posugkuon Gulu do Boros Maan
Boros maan nopo i owonsoi mantad posugkuon gulu nga:
a. ko morujuk kumaa di maan do sosongulun koipi (ipi) kaanu (anu) koirak (irak) kaakan (akan)
b. noko Morujuk do maan di nopongo no nga potilombus miampai au tomodon. nokotundok (tundok) nakaakan (akan) nokoopi (opi) nakaansau (ansau)
c. no Morujuk do maan di nopongo no nga kakal do potilombuson miampai au tomodon. nobobog (bobog) noomot (omot) naraag (raag) naawi (awi)
d. o Papatarang kouyuuyuo’ di maan. abasa (basa) osusui (susui) oboli (boli) ogompi (gompi)
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
25
2.1.3 Posugkuon Gulu do Boros Ula
Boros ula nopo i owonsoi mantad posugkuon gulu nga:
a. doN papatarang do timpu. doungosuab (osuab) doungotuong (otuong) doungadau (adau)
b. goN papatarang koulalaho’ tosoosondii. godoot (doot) gayamut (yamut) gorongit (rongit) gontudau (tudau)
c. ko Papatarang koundolihon isoiso koulalahon. kopurak (purak) kanaru (naru) kolombou (lombou) kanawau (nawau)
d. noko Papatarang koundolihon isoiso koulalahon. nokotomou (tomou) nakakawas (kawas) nokolunau (lunau) nakaraat (raat)
e. no Papatarang koundolihon isoiso koulalahon. noupus (upus) nounsikou (unsikou) nosuau (suau)
f. o Papatarang isoiso koulalahon. orubat (rubat) oniba (niba) akawas (kawas) opurak (purak)
Agayat pimato ‘o’ mantad posugkuon dumadi pimato ‘a’ tu iti nopo nga tumanud kooturan do kopogitootonudan vokal. Intangan bolikan (fonologi) montok kopoilaan poinlobi.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
26
2.2 Posugkuon Dohuri
Posugkuon Dohuri nopo nga boros ponugku i posugkuon id dohuri do boros guas.
2.3.1 Posugkuon Dohuri do Boros Maan
Wokoon nopo do boros owonsoi mantad posugkuon dohuri do boros maan nga:
a. ai Boros maan montok monuhu soosongulun miampai momoguno posugkuon dohuri ai
suatai (suat) purutai (purut) wansayai (wonsoi) ansakai (onsok)
b. an Boros maan montok monguhup sosongulun miampai momoguno posugkuon dohuri an
putulan (putul) ulakan (ulok) tanaman (tanom) suangan (suang)
c. on Boros maan montok isoiso ponuhuan miampai momoguno posugkuon dohuri on
puhuon (puhu) tagadon (tagad) onsokon (onsok) basaon (basa)
d. o’ Boros maan montok isoiso ponuhuan miampai momoguno posugkuon dohuri o’
inumo’ (inum) imuhawo’ (imuhau) akano’ (akan) intobo’ (intob)
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
27
2.2.2 Posugkuon Dohuri do Boros Ula
Boros ula i owonsoi mantad posugkuon dohuri nopo nga:
a. ai
Adadi do boros ula o boros maan soira osugkuan id dohuri miampai momoguno ai
pianai (pian) lagadai (logod) buluguai (bulugu) siahai (siau)
b. an Morujuk do ponuhuan montok isoiso maan.
garatan (gorot) buluguan (bulugu) sikapan (sikap) gorisan (garis)
c. on Morujuk do ponuhuan montok isoiso maan.
silohon (silou) langadon (langad) noruon (naru) togodon (togod)
d. o’ Morujuk do ponuhuan montok isoiso maan.
itomo’ (itom) togodo’ (togod) upuso’ (upus) lumiso’ (lumis)
2.2.3 Posugkuon Dohuri do Boros Ngaran
Boros ngaran i owonsoi mantad posugkuon dohuri nopo nga.
a. ai Adadi do boros maan o boros ngaran soira posugkuon id dohuri miampai momoguno ai
tukadai (tukad) taapai (taap) oligai (olig) rosukai (rasuk)
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
28
b. an Adadi do boros maan o boros ngaran soira posugkuon id dohuri miampai momoguno an
umahan (umau) woigan (waig) telefonan (telefon) kipasan (kipas)
c. on Adadi do boros maan o boros ngaran soira posugkuon id dohuri miampai momoguno on
rosukon (rasuk) gonobon (gonob)
d. o’ Adadi do boros maan o boros ngaran soira posugkuon id dohuri miampai momoguno o’
gonobo’ (gonop) kosuto’ (kasut)
2.3 Posugkuon Pangansip
Posugkuon pangansip do boros ponugku i piandadon do poposugku id dohuri om id gulu do boros guas.
2.3.1 Posugkuon Pangansip do Boros maan
Posugkuon pangansip boros maan nopo nga:
a. ko…ai Papatarang isoiso kinaantakan di au pointantu o timpu.
koonsitai (onsit) koiduai (idu) kolombusai (lombus)
b. ko…an Papatarang kinaantakan mantad sabap di pointantu.
koihadan (ihad) koirakan (irak)
c. no…an Papatarang isoiso koimaan di nopongo no.
nolihuan (lihu) nosuatan (suat)
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
29
d. o…an Morujuk isoiso kaantakan di abantalan nga au po pointantu do aantakan.
oiduan (idu) oupuan (upu)
e. po…ai Morujuk isoiso ponuhuan tumanud sabap di pointantu.
popihidai (pihid) pogusaai (gusa)
f. po…an Morujuk isoiso koyonon tumanud sabap di pointantu.
posowitan (sawit) pawantayan (wantai) potoidan (taid)
Morujuk isoiso koimaan tumanud sabap di pointantu. poruhukan (ruhuk) poinuman (inum)
g. po…on Morujuk isoiso ponuhuan tumanud sabap di pointantu.
poruluhon (rulu) pokodohon (kodou)
h. po…o’ Morujuk isoiso ponuhuan tumanud sabap di pointantu.
polopiko’ (lapik) potonomo’ (tanom)
2.3.2 Posugkuon Pangansip do Boros Ngaran
Posugkuon pangansip boros ngaran nopo nga:
a. Ko…ai Morujuk kaantakan tumanud sabap di pointantu.
koliudai (liud) kohompitai (hompit)
b. Ko...an Morujuk do kosiwangon om kogumuon.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
30
kopuruan (puru) kobpinayan (tobpinai)
c. no...an Papatarang koimaan di nopongo no.
nokogutan (kogut) nosogitan (sogit)
d. o...an Morujuk isoiso kaantakan di abantalan nga au atantu do aantakan.
osongkulan (sangkul) otoliban (talib)
e. po...ai Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud sabap di pointantu.
pokumutai (kumut) posinsingai (sinsing)
f. po...an Morujuk ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud sabap di pointantu.
posumadan (sumad) potindukan (tinduk)
g. po...on Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud sabap di pointantu
pobuukon (buuk) pogolongon (golong)
h. po…o’ Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud sabap di pointantu
posuato’ (suat) poboroso’ (boros)
2.3.3 Posugkuon Pangansip do Boros Ula
Posugkuon pangansip do boros ula nopo nga:
a. Ko...ai Morujuk isoiso kouyuuyuo’ tumanud sabap di pointantu.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
31
kosogitai (sogit) kolosuai (lasu) koliudai (liud)
b. ko...an Morujuk isoiso kouyuuyuo’ tumanud sabap di pointantu.
karaatan (raat) kolumisan (lumis)
c. no...an Morujuk isoiso kaantakan tumanud sabap di pointantu.
naansaman (onsom) nopoitan (opoit)
d. o…an Morujuk isoiso kouyuuyuo’ tumanud sabap di pointantu.
olumisan (lumis) osogitan (sogit)
e. po...ai Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud sabap di pointantu.
posogitai (sogit) posuhutai (suhut)
f. po...on Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud di pointantu.
pogoyoon (gayo) palaabon (laab)
g. po...o’ Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud sabap di pointantu.
pokilong
2.4. Posugkuon Sisipan
Posugkuon sisipan nopo nga posugkuon di posisipon id pialatan do boros guas tumimpuun do konsonan.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
32
2.4.1 Posugkuon Pangansip do Boros Maan
Wookon nopo do boros i owonsoi mantad posugkuon pangansip do boros maan nga:
a. in Osisipan nopo do posugkuon in o boros maan nga adadi do koimaan di nakatalib no. binoli (boli) winonsoi (wonsoi)
b. um Osisipan nopo do posugkuon um o boros maan nga adadi koimaan di maamaso do maan. tumuhun (tuhun) tumakad (takad)
2.4.2 Posugkuon Pangansip do Boros Ngaran
Wookon nopo do boros i owonsoi mantad posugkuon pangansip do boros ngaran nga:
a. in Morujuk koimaan di nakatalib. rinasuk (rasuk) kinasut (kasut)
b. um Morujuk kaantakan i maamaso do antakan. lumiud (liud) rumasam (rasam)
2.4.3 Posugkuon Pangansip do Boros Ula
a. in Morujuk do tukuan. sinodu (sodu) kinawas (kawas)
b. um Morujuk kaantakan di maamaso do antakan. lumasu (lasu) sumogit (sogit)
3. Bontuk Boros Misompuru
Boros misompuru nopo nga proses i popirangkai do duo boros toi ko’ lobi om bontuk nopo di owonsoi nga kirati pointantu. Kogumuan boros misompuru do boros Kadazandusun aanu mantad boros ngawi di noolos om boros mikagos.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
33
Poomitanan: raja puun kalatas kalaja kampis barait kapal tulud tolu pasagi mato balajalan woyoon montiri kitalad tampangil telefon kandai
Osugkuan nopo do boros ponugku pangansip o boros majmuk diti nga kopioput dii o ija’an.
Poomitanan: Mato balajalan ponokomatobalajalan
4. Bontuk Boros Misaup
Owonsoi o boros misaup mantad pongohulitan do boros guas, putul boros om nogi tumanud rantak.
4.1. Boros Misaup Pongohulitan Boros Guas
Boros misaup nopo diti nga mongohulit kawagu do koinsanai Boros guas.
Poomitanan: tadau tadautadau gulu gulugulu
Boros misaup montok boros di kiwaa posugkuon nopo nga adadi miagal poomitanan diti :
somborosboros mogitabangtabang sumonongsonong sontuludtulud santakadtakad santangkustangkus
4.2. Boros Misaup Pongohulitan Putul Boros
Boros misaup nopo diti nga mongohulit kawagu do putul boros di kumoiso doid boros guas dii.
Poomitanan: kopuputul osisilou atatarom mogi’u’uhup ko’u’uuli katatagak pananakau pongongomot
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
34
4.3. Boros Misaup Kirantak
Boros misaup kirantak nopo diti nga otimpuunan do pimato ‘m’ om suhutonon do boros guas.
Poomitanan : molokgolok manaupanau maamtaam milingsiling maturatu makadtakad milongkilong masabasa
5. Pananda Wacana
Wacana nopo nga boros toi ko’ frasa isoiso ayat om gunoon id gulu do isoiso ayat. Oguno o wacana diti montok momoruhang om popoinsonong do tonsi tambahan id ayat sumusuhut do guas ayat. Gunoon nogi iti sabaagi ponokodung om popotolimbus idia kokomoi do timpu om popisuai do idia id ayat. Oguno wacana id ponuatan. Wookon do wacana id Boros Kadazandusun: sundung potuu do ingkaa, suai ko’ mantad dii, suai ko’ ilo, mantad no dilo, poingkuro po, nung ingkaa om suusuai po.
Poomitanan ayat i momoguno pananda wacana: a. Okito tongosulap padtaranan diti id disan talunalun. Suai ko’ mantad
dii, papataran nogi yolo id tomu.
b. Kiwaa nogi kulam loyogon, gana pomoinan, galanggang badminton om tenis id kawalayan dahai. Sundung potuu do ingkaa, nga osonong daa kopio do au yahai nokoundaliu hiti.
c. Au yolo nokotori suminangod di tulun di Gombunan. Poingkuro po nga, napatai di gia i Gombunan soira nongoi ipao’ ontok songulunan isio minongoi porobuat.
6. Patikol Id Boros Kadazandusun
Patikol nopo nga tinimungan do boros i au kawaliu, i kiwaa kogunaan id puralan boros, nga aiso kogunaan id leksikal. Gunoon nogi o patikol diti sabaagi kapanatalan boogian pointantu id ayat. Piipiro o patikol i oguno id Boros Kadazandusun: (Iti nopo nga tumanud ponoriukan KLF (Kotinanan Monoina Boros Kadazandusun Sabah), 2001)
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
35
6.1 Patikol i
Patikol i nopo nga gunoon montok popisuai frasa ngaran pointantu om i dumadi do fokus kumaa boros koimaan.
Poomitanan: Binoli nopo disio nga i sada kaanangan dau mangakan.
Sada nopo nga au poinfokus, disio nopo nga poinfokus, i minoboros au moboros kokomoi iso kawo sada.
6.2 Patikol di
6.2.1 Patikol di nopo nga gunoon montok mananda do frasa pointantu.
Poomitanan: Nansakan oku disio di sada di binoli dau dii.
Sada nopo au poinfokus, oku au poinfokus, i mimboros kokomoi iso kawo do sada.
6.2.2 Patikol di gunoon nogi montok panakatanda do manangsanganu.
Poomitanan : Tanak di mamai Jusip ilo. Buuk di mamai ino.
6.2.3 Somoonu nogi patikol di gunoon do duo frasa ngaran montok momonsoi iso frasa ngaran misomporu.
Poomitanan: I yama duo di ina no lansanon ku. Nokito ku i Jon duo di Anik di konihab.
6.2.4 Patikol di gunoon montok kopokitanan do misuai timpu nakatalib, baino om timpu rumikot.
Poomitanan: Minongoi ikoi intong do wayang di kosodop. (nakatalib) Di baino nogi do ruminasam o hiti. (baino) Poingkuro no di do baino! (kiwaa kaantakan do timpu rumikot)
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
36
6.3 Patikol o
Patikol o nopo nga mananda do iso frasa ngaran i au pointantu nga adadi fokus di hondomon.
Poomitanan: Apagon o sada do tadau baino.
Sada nopo nga okon ko’ iso kawo sada di notindu, i au pointantu.
6.4 Patikol do
Patikol do nopo nga gunoon montok mananda iso frasa i au pointantu om okon ko fokus i hondomon.
Poomitanan: Sundung do ingkaa nga minomoli nogi isio do sada.
Sada nopo nga poinfokus, isio au poinfokus, i minoboros kokomoi iso kawo sada i kaanangan.
6.5 Patikol ii om dii
6.5.1 Patikol ii om dii nopo nga gunoon montok morujuk kumaa di narait no toi ko’ i noilaan no mantad di minimboros toi ko’ i pinarangahan. Patikol ii gunoon montok ponowoli boros ngaran toi ko’ boros ngaran di poinfokus.
Poomitanan: Ii no boros dau doho dii. Ii no pogi do au oku dii otumbayaan do boros dau. Ii nopo tondu dii nga abagos.
6.5.2 Kapanambarasan ii om ii gunoon montok kopokitanan toisoiso i au nakawaliu o koongoiongoyon mantad noilaan laid di pinarangahan.
Poomitanan:
Aiso i kinowoliho’ di kalaja dau, ii om ii tokito ku. Suai kanu om ii om ii i’.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
37
6.5.3 Patikol dii gunoon nung au iti kaanu manantu toi ko’ kapanatalan di komoyon
Poomitanan: Kada dikoyu lihuai i boros dau dii. Poingion nodii isio id lamin dii.
6.5.4 Somoonu gunoon nogi o dii miampai boros pongudio montok mokitolinahas di komoyon. Poomitanan: Isai gia ngaran nu dii? Ingkuro dii? Iti no dii?
6.6 Patikol i’
6.6.1 Patikol i’ asaru gunoon montok pananda panatalan di binoros.
Poomitanan: Nakawaliu ka nu om ii om ii i’. I Jaime ka nu om i Golo i’ ii.
6.6.2 Patikol i’ gunoon miampai kotob boros i kopokito do boros do mogolim (aiso, okon, au).
Poomitanan: Aiso i’ naanu dau. Okon i’ ko ingkaa boros disio. Au oku i’ nokoolos do kakamot dau.
6.6.3 Gunoon nogi o patikol diti montok papalambayad ponuhuan.
Poomitanan:
Rulanan i’ popowaliu dino pinggan. Inuton i’ momonsoi dino kalaja dino.
6.6.4 Id boros maan okon ko’ ponuhu, pomogunaan i’ manahak do kapanatalan do gaab di moboros i maan kopio dau tuhuko’.
Poomitanan: Maan ku i’ wagu wonsoyo nung orumbak no. Alanan i’ kopio dau nung atagak no.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
38
6.6.5 Soira nopo do gunoon patikol diti miampai boros isoo, kopiomungan dilo adadi komoyon do miagal.
Poomitanan: Iso i’ kalaja dahai.
6.7 Patikol no om nodii
6.7.1 Patikol no manahak do tanda kootuson kinaantakan id isoiso ayat toi ko’ susuyan.
Poomitanan: Korikot nopo i tambang doid iso lokos, tiduku no isio om inum no. Koingkoyod nopo yolo, lombus no wagu doid pamanahon diolo.
6.7.2 Patikol nodii nopo nga manahak do tanda koimaan di sumusuhut om morujuk do kinantaakan di pogulu i’.
Poomitanan: Ounsikou nodii o ginawo di Rintingan tu nakasawang nodii do kampung tagayo. Kabayarai nopo di Enoi i buuk di binoli dau, onuo nodii dau ii om pamanau no. Ongoi nodii akan, tu nokosodia no taakanon.
6.8 Patikol po om podii
6.8.1 Patikol po mananda do koimaan di nadadi no, pogulu do koimaan sumusuhut nga rumujuk kokomoi kinaantakan di nokopogulu.
Poomitanan: Kaawi po di Awot i takano om lihungai no disio i piring dau.
6.8.2 Id pibarasan toomod, patikol po manahak do kapanatalan kokomoi di binoros.
Poomitanan: Ongoi po akan. Au oku po nakaakan Nakapanau no ngawi nga isio po.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
39
6.8.3 Podii nopo nga mananda do koimaan i nopongo no pogulu.
Poomitanan: Kotindal podii di Maikol i bangkala om onuo’ no dau i rokot.
7. Tanda Basa
Kiwaa piipiro tanda basa i gunoon id Boros Kadazandusun miagal id siriba:
7.1. Pimato Tagayo
Gunoon o pimato tagayo montok monuat tinimungan boros ngaran poimbida; tulun, kinoyonon, tayam om koisaan toi kotinanan. Suai ko’ ii, gunoon nogi montok pimato id gulu isoiso ayat.
Poomitanan: Pekan Nabalu, Helda, Koisaan Koonduan. Ii Helda nopo nga ponorikohon Koisaan Koonduan id Pekan Nabalu.
7.2. Titik ( . )
Gunoon id kolimpupuson isoiso ayat om pananda katarangan tadau wulan.
7.3. Koma ( , )
Gunoon montok : a. Popitongkiad do tolu unsur toi ko’ lobi id iso ayat. b. Popiiso do piipiro ayat dumadi iso ayat. c. Popitongkiad do frasa mantad ayat. d. Sumusuhut do boros kotigog id ayat i kiwaa boros kotigog. e. Ahatas pananda wacana.
7.4. Tanda Pongudio ( ? )
Gunoon id kolimpupuson do ayat o tanda pongudio.
7.5. Tanda Pongukaban Boros om Ponutuban Boros (“ ”)
Gunoon id istila ilmiah toi ko’ boros i kiwaa rati poimbida. Oguno nogi tanda diti id boros ajuk om potikan i naanu mantad bahan basaon.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
40
7.6. Koma Titik Misahau ( ; )
Gunoon sabaagi popitongkiad do duo toi ko’ piipiro klausa, popitongkiad do piipiro katarangan misuusuhut.
7.7. Titik Misahau ( : )
Gunoon sabaagi: a. Popointutun sanarai butiran. b. Popointutun ayat popointalang. c. Popokito do pisuayan.
7.8. Sangkang ( )
Gunoon sabaagi: a. Ponowoli bingkurung. b. Pananda pongoruhang do idia. c. Pananda boros misaup.
7.9. Bingkurung ( )
Gunoon sabaagi popiagal rati boros id ayat.
7.10. Tanda piagalan ( = )
Miagal o komoyon om gunoon id ayat Matematik.
7.11. Tanda Toi ko’ ( / )
Gunoon montok popokito kopiagalan komoyon do boros toi ko’ ayat.
7.12. Tanda Ilo no pogi ( .'. )
Tanda ilo no pogi gunoon soira monginiba do ayat ontok momonsoi nuut.
7.13. Tanda Kotigagan ( ! )
Gunoon soira monuat boros kotigagan toi ayat kotigagan montok popolombus topurimanan miagal do orosian, kotigog, otogod, osuayan, ponigiran, orualan om suusuai po.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
41
SINTAKSIS
Sintaksis nopo nga iso pongilaan kokomoi do pamansayan frasa om ayat. Ayat nopo nga unit pibarasan di takawas kopio doid nuludan puralan boros om kirati dii poinggonop. Owonsoi o ayat mantad iso boros toi ko’ nuludan piipiro boros ii poboroson miampai loyuk di pointunud.
1. AYAT
Ayat nopo kisuang do unsur klausa. Klausa nopo nga nowonsoi mantad piipiro frasa. Frasa nopo nga nowonsoi mantad piipiro boros. Nuludan nopo do sintaksis diti nga miagal di pinokitanan id Jadual 1.
Jadual 1
Ayat oolong tomod ilo tanak.
Klausa oolong tomod ilo tanak
Frasa oolong tomod ilo tanak
Boros oolong tomod ilo tanak
2. FRASA
Frasa nopo nga unit i noulud mantad duo boros toi ko’ iso boros di kiwaa potensi do kowonsoi duo toi ko’ lobi boros. Pisuayan nopo do frasa om klausa, nga aiso subjek om predikat id frasa. Id nuludan do puralan boros, frasa nopo nga milo dumadi konstituon do klausa toi ko’ frasa dii sondii.
3. KLAUSA
Klausa nopo nga iso unit piipiro boros i kiwaa subjek om predikat di dumadi do konstituon do ayat. Nabaagi do duo kapamansayan o klausa:
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
42
3.1 Klausa Obibas
Klausa obibas nopo nga soira polombuson miampai kolooloyuko’ di kosudong om kaanu mingkakat sondii. Roitan nogi o klausa obibas do klausa tohontol.
Poomitanan: i. abagos ko tomod ii. korikot oku
3.2 Klausa Au Obibas
Klausa au obibas nopo nga klausa di au milo mingkakat sondii, toi ko’ aiso rati. Klausa diti oporlu momoguno klausa suai.
Poomitanan:
i. Abagos ko tomod mogihum kousinan
klausa obibas klausa au obibas
ii. Korikot oku suab nung au rumasam
klausa obibas klausa au obibas
4. Kapamansayan Ayat
4.1 Guas Ayat
Guas ayat nopo nga impohon do kapamansayan ayat do isoiso boros. Oinsanan ayat i mogisuusuai kapamansayan om nuludan, aanu monoriuk maya do pola guas ayat.
Mantad pola diti, owonsoi ayat suai miagal do ayat mintootoiso, ayat misompuru, ayat aktif, toi ko’ ayat pasif om suusuai po.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
43
Pola Guas Ayat
Pola Subjek Predikat
Pola 1 Frasa Ngaran (FN) Mongingia’
Frasa Ngaran (FN) i Gundohing Matius.
Pola 2 Frasa Maan (FM) Maso morobuat
Frasa Ngaran (FN) tama diolo.
Pola 3 Frasa Ula (FU) Olombon
Frasa Ngaran (FN) tanak diti.
Pola 4 Frasa Popiromut Ngaran (FSN) Hilo id Tuaran
Frasa Ngaran (FN)
o upis ku.
Kiwaa apat pola do guas ayat:
Pola 1 : Frasa Ngaran + Frasa Ngaran (FN + FN) Pola 2 : Frasa Maan + Frasa Ngaran (FM + FN) Pola 3 : Frasa Ula + Frasa Ngaran (FU + FN) Pola 4 : Frasa Popiromut Ngaran + Frasa Ngaran (FPN + FN)
Sundung po do nowonsoi pola guas ayat mantad duo toi ko’ lobi boros, nga konstituon nopo nga milo nogi do owonsoi mantad iso boros.
Poomitanan: Mambasa aku.
4.2. Bontuk Ayat
Nabaagi do duo tinimungan o bontuk ayat:
a. ayat mintootoiso b. ayat misompuru
4.2.1 Ayat Mintootoiso
Ayat mintootoiso nopo nga kiwaa iso klausa, i kikonstituon do iso subjek om iso predikat.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
44
Poomitanan:
Predikat Subjek
1. Momimisala i Gundohing Indiu
2. Mambasa isio
3. Nohuyan kopio ilo mananangkus
4. Minongoi yolo hilo id Sarawak
4.2.2 Ayat Misompuru
Ayat misompuru nopo nga tinimungan do duo ayat toi ko’ lobi ayat mintootoiso. Owonsoi o ayat diti mantad duo toi ko’ lobi subjek om predikat. Adadi do ayat misompuru o ayat mintootoiso miampai kopomogunaan do boros popionit toi ko’ aiso boros popionit.
Nabaagi do tolu o ayat misompuru: ayat misompuru misoungko; ayat misompuru pancangan; ayat misompuru piomungan.
a. Ayat misompuru Misoungko
Ayat nopo diti nga mantad duo toi ko’ lobi ayat ii momoguno boros popionit; nga, om om suusuai po.
Poomitanan: i. Mambasa do buuk i Haji Alim om mongintob i
Yusri. Mambasa do buuk i Haji Alim. Mongintob i Yusri.
ii. Olombon i Sairin nga agahui tadi dau. Olombon i Sairin. Agahui tadi dau.
Milo nogi do pioniton o ayat ngawi dilo miampai aiso boros popionit. Polombuson o ayat diti miampai loyuk di kosudong.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
45
Poomitanan: Angalampas tomod o laang diolo, tumakad dilo nuluhon.
Angalampas tomod o laang diolo. Tumakad yolo dilo nuluhon.
b. Ayat Misompuru Pancangan
Ayat nopo diti nga kiwaa iso ayat tohontol om iso toi ko’ lobi ayat tokoro do suai. Ayat tokoro dii, pinasalag id ayat tohontol om adadi soboogian do ayat tohontol. Abaagi do tolu kawo o ayat misompuru pancangan.
i. Ayat poinsisip ii. Ayat pomogonop iii. Ayat katarangan
Ayat Poinsisip
Momoguno o ayat diti do boros popionit; di
i. Minomoli isio do buuk di akapal. Minomoli isio do buuk. Buuk akapal.
ii. Minintong yolo do wayang di koirakan. Minintong yolo do wayang. Wayang koirakan.
Ayat tokoro nopo nga ayat di koimbulai id dohuri do boros popionit.
Ayat Pomogonop
Ayat nopo diti nga dumadi pomogonop do iso ayat tohontol i momoguno boros popionit do
Poomitanan: i. Otongkuyaan oku kopio do kalantoi isio.
Otongkuyaan oku kopio. Kalantoi isio.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
46
Ayat Katarangan
Ayat nopo diti nga dumadi katarangan id predikat i momoguno boros popionit tu, nung, gisom
Poomitanan: i. Asaru do royohon i James tu abagos
kumalaja. Asaru do royohon i James. Abagos kumalaja i James.
ii. Tumanud i Nancy nung kasaga no tama dau. Tumanud i Nancy. Kasaga no tama dau.
iii. Minggiak i Polina gisom nolihatan. Minggiak i Polina. Nolihatan i Polina.
c. Ayat Misompuru Piomungon
Ayat nopo diti nga kiwaa piipiro kawo ayat. Ayat nopo dii nga ayat mintootoiso om ayat misompuru toi ko’ mogikaakawo ayat misompuru. Koubasanan do anaru o ayat diti.
Poomitanan:
i. Agahui om alawoi o kandawai nga osiau do manangkus om tumundok. Agahui om alawoi o kandawai. Osiau do manangkus om tumundok o kandawai.
ii. Mambasa i Ahmad do buuk nga alaid no koodop i tambalut dau tu nohuyan kopio.
Mambasa i Ahmad do buuk. Alaid no koodop i tambalut dau. Nohuyan kopio tambalut dau.
4.3 Kawo Ayat
Nabaagi do apat kawo ayat id Boros Kadazandusun tumanud kolooloyuko’ om tuduan pointantu:
Ayat toomod; ayat pongudio; ayat ponuhuan; ayat kotigagan.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
47
4.3.1 Ayat Toomod
Ayat toomod nopo nga ayat i poboroson miampai kitontokon montok manahak katarangan. Kitudu o ayat toomod do popolombus toi ko’ manahak kointalangan kokomoi isoiso ahal.
Poomitanan: Nokoodop i Philip. Minomoli i Nora do basaan id kadai.
4.3.2 Ayat Pongudio
Gunoon o ayat pongudio montok mongudio isoiso ahal. Ontok poposuat ayat pongudiaan, onuan do tanda pongudio (?), tumanud kolooloyuko’ om pomogunaan piipiro boros pointantu. Nabaagi do duo kawo ayat pongudio.
a. Ayat Pongudio miampai boros pongudio
Ayat pongudio diti momoguno boros miagal do; nunu, isai, piro, ingkuro om suusuai po.
Poomitanan: Isai ngaran nu? Nunu ino? Nonggo ngoyon nu? Piro kou mogiobpinai? Soira ko muli? Nokuro tu mihad ko? Ingkuro ko no do baino?
b. Ayat Pongudio do aiso boros pongudio
Aiso boros pongudio o ayat diti nga poboroson miampai minsawat o loyuk id dohuri do ayat. Id ponuatan onuan do tanda pongudio (?) id kolimpupuson do ayat.
Poomitanan: Nokopodsu ko no? Nakalantoi ko nangku? Osusa o panaasan dii?
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
48
4.3.3 Ayat Ponuhuan
Ayat ponuhuan nopo nga ayat popointalang toi ko’ popoimbulai di isoiso koimaan. Ayat ponuhuan nopo nga poboroson kumaa tulun koduo. Kiwaa tolu kawo do ayat ponuhuan.
a. Ayat monuhu
Ayat monuhu nopo nga poboroson miampai tudu manahak iso ponuhuan toi ko’ kopoingatan.
Poomitanan: Soliwan mantad hiti! Pogidu mantad hiti! Akanon po iti do gulu. Bobogo’ ilo tulanut.
b. Ayat Pogoduhan
Ayat diti momoguno boros pogodu miagal; kada om au tagal, i posuaton pogulu do boros maan. Kitudu o ayat pogoduan do monuhu sosongulun do momonsoi isoiso ahal.
Poomitanan: Kada panakau. Au tagal do rumikot. Kada kagangau. Kada pomodula.
c. Ayat Pokionuon
Ayat diti oguno soira monuhu tokou toi ko’ mokianu.
Poomitanan: Rumikot no do hiti ontok tadau Tiwang kio. Ongoi no akan, oi Julie. Kada ponigup.
Ayat pokionuon adadi do ayat pogoduhan miampai momoguno boros ‘alansan’
Poomitanan: Alansan yahai do au kou monigup. Alansan yahai do au kou momiromos.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
49
4.3.4 Ayat Kotigagan
Gunoon o ayat kotigagan montok popolombus topurimanan miagal do orosian, kotigog, otogod, osuayan, ponigiran, orualan om suusuai po. Posuaton o tanda kotigog (!) id kolimpupuson do isoiso ayat kotigagan. Boros kotigagan i asaru gunoon miagal do odoi, tuukoi, adada om suusuai po.
Poomitanan: Odoi, oroul o tian ku! Atuukoi, olumis no rasuk dilo! Adada, osodu no pinanau nu, oi aman!
5. NULUDAN AYAT
Id Boros Kadazandusun, oulud o ayat mantad piipiro kawo. Koubasanan nopo nga oulud o ayat maya do MSO. Misuai o kouludan ayat id pibarasan om ponuatan.
Pananda kawo ayat id Boros Kadazandusun S = Subjek M = Boros Maan O = Objek (Ok=Objek kimbiran, Oo=Objek oontok) A = Adverb ( Ak = kinoyonon, Ar= rati, At= timpu) P = Pomogonop Adj = Adjektif
Subjek Subjek nopo nga konstituon id ayat, owonsoi mantad frasa ngaran om ponokouhu di patarangon do ayat.
Poomitanan: Oburol tanak diti.
Predikat Predikat nopo nga konstituon id ayat i papatarang do subjek.
Poomitanan: Olombon tanak di Gasan.
Objek Objek nopo nga bontuk boros ngaran toi ko’ tinimungan boros ngaran di adadi ponorimo (oontok) do boros maan transitif.
Poomitanan: Manandang i Julain do buul.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
50
Objek Tontokon
Objek tontokon nopo nga bontuk boros ngaran toi ko’ tinimungan boros ngaran i adadi ponorimo di tontokon do boros maan om koimbulai alapas di momomonsoi (pelaku).
Poomitanan: Onuan di Awot i Nancy do buuk.
Objek Okimbiran Objek okimbiran nopo nga bontuk boros ngaran toi ko’ tinimungan boros ngaran di adadi ponorimo di okimbiran do boros maan om koimbulai alapas do objek tontokon.
Poomitanan: Onuan di Awot i Nancy do buuk.
Adverb Adverb nopo nga boros i papatarang do boros maan.
Poomitanan: Osiau manangkus i Bayagung
Komplimon / Pomogonop Pomogonop nopo nga unsur di adadi do pomogonop id isoiso ayat.
Poomitanan: I Jenny nopo nga noos.
5.1. Nuludan Ayat id Pibarasan
Kiwaa hopod om tolu kawo ayat id pibarasan.
a. Nuludan MSO
Poomitanan: Pinupuan ku i basaan. Pataamon ku ilo timuhau. Kogompi oku i ma dilo tasu.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
51
b. Nuludan MS
Poomitanan: . Nokoirak i tanak.
Balajal yolo. Manangkus i Kutou.
c. Nuludan MSAp
Poomitanan: Minongoi oku id sikul.
d. Nuludan MSMO
Poomitanan: Nolihuan ku minigit i buuk. Mongoi kito intong do wayang.
e. Nuludan MSOO
Poomitanan: Bolian ku do buuk i Nancy.
f. Nuludan MSOM
Poomitanan: Sinuhu dahai isio minogidu.
g. Nuludan AkSAk
Poomitanan: Hilo i Nora id walai.
h. Nuludan ASM
Poomitanan: Sopiporipori yolo minamanau.
i. Nuludan Adj. S
Poomitanan: Atarom no ilo dangol. Buronguson kopio ilo tulun.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
52
j. Nuludan Adj. SMO
Poomitanan: Nakatama oku i mongoi intutun disio.
k. Nuludan MSApO
Poomitanan: Hinilo ku id mija i piring.
l. Nuludan SP
Poomitanan: I Maina o noos. I Diana o tagahui.
m. Nuludan PS Poomitanan: Luyal i Munih.
5.2. Nuludan Ayat id Ponuatan
Kiwaa turu kawo do ayat id ponuatan.
a. Nuludan SMO
Poomitanan: Kiginumu do onom tulun luguan platun tinimungan RELA nonuan do uniform.
b. Nuludan SP
Poomitanan: Tinimungan nopo di toguangan kopio nga i komulakan ngawi di aiso po kalaja. Pinotimpuun nopo do pitimbungakan dilo nga i Luguan Montiri do Thailand.
c. Nuludan SM
Poomitanan: Toinsanan puru molohingon do alapon. Songulun tanak di kiumul do duo toun nopujulan kiniopon.
*Nuludan SM adadi do ayat lumpatiu id Boros Kadazandusun.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
53
d. Nuludan MS
Poomitanan: Gisom baino diti, kakal po do maan taandako o karamayan dilo.
e. Nuludan MSM
Poomitanan: Minamagakom ilo pulis di minanakau.
f. Nuludan MSAP Poomitanan: Nimaan owito o rata’ dau kuminaa hilo Lamin Pongusapan Universiti.
g. Nuludan MSOP Poomitanan: Nunsub o Parti Rakyat Malaysia (PRM) o kopomorintaan do monoriuk di totondos.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
54
PONJUDU GINUMU
Ponjudu ginumu nopo nga boros iI piumbangon do boros ngaran koizaai i popokito do ginumu.
Ponjudu Ginumu Pomitanan ansip, balaan sangansip suduon, sambalaan
suduon baanan sambaanan sapi/karabau babo sambabo kinotuan babu sambabu takano babut sambabut takano bandu sambandu parai barait sambarait sangop basung sambasung langsat bontuk sobontuk sinsing boriung somboriungan piasau dangau sandangau sungu galas sanggalas waig gantang sagantang wagas (hopod om
apat puut) garansang sanggaransangan kubis golung sogolung dawai, apat golung tuai guas songuas mangga guyud songguyudan poring hatadan sanhatadan suduon kagos sangkagos tinggur piasau kakanan sangkakanan bosou sada
/nonsom kakib sangkakib ruti kaping sangkaping gata karam sangkaram punti guri kinis songkinis kain, piipiro kinis
kalatas kodut songkodut tusi korob songkorob parai kukurungan songkukurungan manuk kuntum songkuntum bunga langod sanlangod poring/tobu lapak sanlapak poring/piasau ligok sonligok waig likou sonlikou tuai, filem, lukug
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
55
linayun sonlinayun waig (poyanan waig mantad poring) anaru ko’ sasangit)
lingkong sonlingkong tuai lingkum songlingkum galam linsou sonlinsou nangko lopot sonlopot tinapung lumping sonlumping sigup nalai sanalayan potiukan onggom songonggom wagas paganakan sampaganakan tulun, manuk panon sampanon godingan papa sampapa piasau, lugus papas sampapas kalabau, tapayas patod sampatod kayu pias sompias totok pigis sompigis tonsi sapi pingal sompingal watu piring sompiring takano posukan somposukan susumangod pudun sompudun banang purok sompurok tonsi manuk puru sompuru lansat purut sompurut tusi puun sompuun mangga puut sompuut susu rawo sanrawo parai ridis sonridis tapayas ropo sonropo tali rulang sorulang manggis rulou sonrulou tonsi pulutan rulud songrulud ayat saan sansaan kayu/poring sangkap sansangkap roun rumbio sarapung sansarapung sogumau sibor sonsibor buaton sini sonsini sigup sinsib sonsinsib bambangan sisid sonsisid nipon songgol sonsonggol parai sopo sonsopo punti sorondong sorondong sopuk
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
56
sorut sonsorutan roun rumbio suki sonsuki tinumon sulap sonsulap parai sulapid sonsulapid togiwis sulu sonsulu sada sumpalon sonsumpalon waig suun sonsuunan kantalan tagung songkoogungan tagung tangga santangga waig tangkob santangkob parai tapin santapin totok (sowongkos totok) tata santata siliu, sansag timbouk sontimbouk waig tinan songinan kalabau tinimungan sontinimungan tangaanak sikul tinsod sontinsod wogok tiri sontiri romou, dakwat tobubut sontobubut simen tukil sontukil bahar tulai sontulai punti tumpuk sontumpuk mangga urod songurod sasad walad sanwalad galam, kolobon walai sangkawalayan walai watang sawatang kayu, kumpar watu sanwatu parai, tusi, wagas wila soila’ lugus (oguno montok lugus
di noridis) wongkos sowongkos rapaon woyut sonwoyut sakot
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
57
TUKADAN
Gin. Tukadan Rati Poomitanan Ayat 1. agayo topos Guntalou Au kawasa tumanud
mirulun nung agayo topos. 2. aiso tompodu Guntalou, oikuman Otingayaman isio do
rumuba do tulun tu aiso tompodu disio.
3. akatol tunturu Ogorot do mangasou Au kawasa tangaanak sikul di akatol tunturu sumuang id linimput komputo.
4. au kodula do tohun
Aiso toilalaan Nung au kodula do tohun kada no umbalumbal do tumanud magasu.
5. bolou kalat Au monolimod do mogihum
Nung bolou kalat ko, ilo nopo loho do bundu nga au nu okito sundung potuu do pointalang.
6. boros nopo om tandus, orikot nogi om barambang
Orongit kobooboroso’ nga au katama soira orikot i komoyon
Au oku otumbayaan dia’ do dumadi pulis tu boros nu nopo om tandus, orikot nogi om barambang.
7. gayo kabang Ogorot mimboros Au koilo popoopi boros
Kada poiloo’ i Mulian diti abal tu agayo kabang disido.
8. gotuk do rungka mungkang do gopud
Gobulan om au ogorot do momodoropi
Tangaanak nopo do gotuk do rungka om mungkang do gopud nga kosinduol do ginawo molohing.
9. guli siku Opulion kawagu i nakatahak
Woyo nopo do guli siku nga au osonong do omitanan.
10. kaatap do rombu taap
Tuni miodu, sinding, tihad toi ko nunu nopo i adalaan kopuhod
Soira nopo do pouni rodiu i Nandu nga kaatap do rombu taap.
11. kakayon o soribau kaahon o saralom
Oindamaan o ginumu Nokuro tu mogihum ko do kalaja hilo id pogun do suai okon toi ko’ ogumu o pakalajaan do hiti om kakayon o soirbau om kaahon o saralom?
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
58
12. kalabatu Gayo nakan Ogumu po o taakanon nga au kabagal montok di kalabatu.
13. kasala do kabang
Taakanon di au naakan tu norubat
Poopio’ kama ilo tindalam tu kasala moti do kabang.
14. kasandang do langou
Noindamaan do noudipon
Nakasandang oku langou suminaan dilo torigi.
15. kitalad tampangil
Gansau. Nung kitalad nopo tampangil nu nga au ko kawasa mitamong do kadai.
16. kiu ngasu Wowonsoyon di au sinorou kopogulu
Ontok nopo do pongundian nga ogumu tulun do kiu’ngasu.
17. kodou tulu Au mokinongou boros
Otogod i Duanis tu noindamaan i tanak dau do okodou tulu.
18. kolipas nogi lansat om talib o mangkawot
Korikatan di au miontok timpu nabatos
Noowian i Rona do tikanas tu nokotohuri isido do nokorikot miagal di komoyon do kolipas nogi lansat om talib o mangkawot.
19. kolopu tuntu monggis
Kobooboroso’ di noindamaan koulud om olinuud.
Soira nopo do moboros i Luguan Montiri nga kolopu tuntu monggis.
20. koruyou do dukaruk
Pisasawaan di osomok piobpinayan
Kada kou piongoi tu koriou po dukaruk.
21. kosiop do langau
Noindamaan kogumu kalaja
Ogumu tomod toongoyon di tina ku miagal po kosiop do langau.
22. kosunggu do tawan
Noindamaan kasawat Kinawas nopo do Nulu Kinabalu nga kosunggu do tawan.
23. kutu ngasu i. Tulun do miginawo di omulok po kopio
ii. Osiau
i. Ogumu kutu ngasu hilo id sikul ku.
ii. Miagal kutu ngasu i Loidi do manangkus.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
59
24. lamou linsou i. Aiso purintod do tumongkiad. Tumilombus mamanau soira opupusan o abaabayan.
ii. Ralan di au milo wayaan tu noindamaan kalamou.
i. Soira nopo do kotindapou ko id karamayan nga tonudon no koubasanan tosonong kada do lamou linsou.
ii. Au kosunsud o korita ku soira nakawaya do lamou linsou.
25. mamabo walai Gobulan om monoriirimo modop
Aiso aanuaanu nu sumikul nung mamabo ko nopo do walai.
26. mamagandang do tian
Oindamaan do ayahan
Minangakan i Doni om i Gulit do loho bundu gisom mamagandang tian.
27. miagal do kara pinagung
Rabas di noindamaan koita
Tanak nopo kaka di Sangkalaki nga miagal do kara pinagung.
28. miagal do kodumaat
Tangkus do noindamaan kokodsir
Tumangkus nopo kaka i Rokian nga miagal po do kodumaat.
29. miagal tingau om tasu
Miodu nopo soira kopiruba
MiagaI do tingau om tasu i Rina om i Doni tu soira kopiruba om miodu nopo.
30. miagal do sisilong
Osiau miampai tangkus mogihum ralan toi ko pogiduon
Miagal po do sisilong i Godomon do ginusa moningot.
31. miagal kukus do burut
Kouyuuyuon do tulun dii oikuman
Miagal po isio kukus do burut soira do nakasadu hilo id tomu.
32. miagal mada tobokon
Pogolim toi ko’ pagagada do nokoindama
Miagal po do mada tobokon I Fenny soira nuhot nung asaga isido habayan.
33. miagal tiasan waig talasu
Kouyuuyuo’ mogidu soira kiwaa korosian
Miagal yahai tiniasan waig talasu soira nokoruba tulun do mulau.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
60
34. minsorili do tolitang
Pibarasan, pitimbungakan di piguliguli id isoiso pitimbungakan miampai aiso kootuson.
Pogibaabarasan nopo id pitimbungakan dii nga minsorili tomod do tolitang.
35. mipunso bidau Pisasawaan di misulak; ngoyon do kusai iso tondu, ngoyon kawagu do tadi dii kusai o longuon disio
Ogumu o tulun do tuminindapou id karamayan pisasawaan dii tu piniangayan nopo diolo nga mipunso bidau.
36. mitodok hulu Au kopiunung Au aanu kootuson id iso pitimbungakan nung kiwaa duo luguan do mitodok hulu.
37. miakan bosi Miagal rinongit Pioduhan nopo diolo nga aiso kootuson tu miakan bosi yolo.
38. miulu om pais Kopisudong do miontok tinan
Kokiikitanan nopo dilo nga miulu om pais.
39. modu sodu panahon, momok somok pamalabangan
Modusodu torikot nga mumugumu koligaganan
Intangintangan soira papanau do korita miagal komoyon modusodu tapanau, momoksomok pamalabangan.
40. mogihum kabang do rogon
Tumomod mogihum do koligaganan
Mintangkus nopo id talun alun nga miagal mogihum kabang do rogon.
41. momiwogu mata
Momiwogu soira kiwaa kusai mongoi ambalut iso tondu di kouhanguhangan
Kowowoyoo’ nopo momiwogu mata nga koikumikum.
42. momolintagu Tayaan do kinoingkokoton do wokon nga au minggisom
Soira nopo do nakaanu do kaharaharaan i Marina nga mumbal di ii Jovina do momolintagu.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
61
43. momoruluk busul do manuk
Sumuab do mamanau
Momoruluk busul do manuk i mongungusap mongoi do kokosup tusak tawadak do mungkalad.
44. momuraha mato
Tayaan au ogina Pinggisom no do balajal mongoi do au momuraha mato montong koingkokoton do tulun suai montok timpu dumontol.
45. monggom do ninipot
Asadapan do muli I odu nopo nga oubas monggom ninipot id buaton.
46. mongoi pokirompingas
Sumonsog popotopot di nakasala
Noilaan ku do nakasala nga mongoi kasari pokirompingas.
47. monguli dondu Kusai di muli id walai songulun tondu di kouhangan dau
Minomoli i Ginsan do korita mangan disio do ponguli dondu.
48. monsom o ginawo
Au otumbayaan Monsom o ginawo ku do i Bulog o minaganu do dangol ku.
49. muli id susupuan
Tondu di katama muli id walai songulun kusai di kouhangan
Koikumikum nung muli ko id walai songulun tanak wagu miagal muli id susupuan.
50. muli kampis barait
Pogindahu toi ko’, panau di aiso naanu anu om au nakalantoi
Minonongoi daa yahai pongintorus nga minuli kampis barait.
51. naahawan do gontui
Pokolihu do onu i poboroson
Au di yaki nokotilombus o booboroson dau tu naahawan isio do gontui.
52. nayasan o botungbotung
Monigowo do otongkiadan
Miagal po do nayasan o botungbotung o nopurimanan di tina ku soira ginumuli ngawi i tobpinai ku do minongoi sikul om minongoi kalaja.
53. nokosokot do galam
Alaid do poinliwi gama do toruol/ sumakit
Soira nopo suminakit i Rompituk gisom do nokosokot do galam, au isido pinusou dii tangaanak dau.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
62
54. noposian o momut
Minonigowo notingkod do mihad
Miagal po noposian o momut i adi soira nokokito di ama minuli minogowit korita kontrol kambawa.
55. okito nulokon Kouyuuyuon minsusuab di au po anawau
Okito nopo nulokon do suab om mamanau tokou no.
56. oniba ginawo/ oniba puobuk
Obintogod, au kotoron do kototogod.
Au oku orohian magalap tulun do oniba ginawo.
Kada kama pinggasaai ilo tulun do oniba puobuk.
57. oogot o tonggom
Tulun di abagos do morobuat om okikit.
Oogot nopo o tonggom do id paganakan ku nga i yapa.
58. oonsok do anggaman
Umul di omulok Maso nopo do nokopiongoi yahai di koruhang ku nga oonsok po isido do anggaman.
59. osonsog po ko’ manansawo
Noindamaan kosonsog
Kouyuuyuo’ nopo di Sambagul do mingkakat sumiliu luguan nga osonsog po ko’ manasawo.
60. oubu gangak Ounsub do rarayou Soira nopo do manapap do palad o tongo tulun nga oubu gangak di i Winsos do tumangkus.
61. oyoposyopos nopo bulud nga oyopos no o sinapa
Kobogoso’ nopo nga mogowit do asil
Minggisom tokou no tu oyoposyopos nopo bulud nga oyopos no o sinapa.
62. osogit tonggom/ kiwonod tonggom
Obinsuni o tonomon Aanangan oku do papasakag di James diti tonomon ku tu osogit tonggom.
63. kilosod palad Kolingos do mangama
Nabantug i Nora tu kilosod o palad.
64. oyoposyopos po o tulok
Wagu po kopogidu Oyoposyopos po o tulok di manuk minongoi pingkakai di totok ku.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
63
65. paatod do pigis
Mongoi saap dii poimaha kagaras
Minongoi paatod do pigis ilo susumangod id kinoyonon do ponokisaap diolo.
66. paya kahang Osinggawa ginawo Paya kahang tokou rumamit do korikatan dii momuhaboi.
67. pinuhobo rokot Noindamaan kohuyan
Pinuhobo rokot po i yodu do minanaan diti suduon.
68. poingkibit o kara om poinsuun o gobuk
Mongirit do karaaton do wokon nga au opurimanan o karaaton dau sondii
Kada tokou kogorot do mongirit tu somonu do poingkibit tokou o kara om poinsuun tokou o gobuk.
69. kara tiangan Tulun di au monokiambalut do wokon
I Lintagu nopo nga aiso tambalut tu kara tiangan.
70. sangal sinuku Sumonsog do popotopot mulong do koilo nakasala.
Otogod i adi do tandasan minamabak do galas tu sangal sinuku isido.
71. simbul nabalu Pibarasan toi ko’ boros di minsuai komoyon.
Au i Yongkor korohian do tambalut dau tu simbul nabalu isio soira mikorumo.
72. sinding nabalu pompod do horu
Kalaja di au kaampai do nunu i poingangkab id ginawo
Aiso kinotutukon do karaja di Garaman tu sinding Nabalu pompod do horu isio do kumaraja.
73. kosimbul do tabpai
Kowowoyoo’ do soosongulun di aarauarau do momogusa nunu i korohian.
Kosimbul do tabpai i Saikil gumusa do korita.
74. sonong tinimbabaon raat tinolikudon
Sonong soira sumuau nga araat booboroson id tolikud
Mumbanganbangan no soira tumoguang dilo tulun tu sonong tinimbabaon raat tinolikudon isido.
75. sumaralom do palampag
Oindamaan kolombou
Sumaralom do palampag o podsisinding dilo magauk.
76. ponginiba tanawau om ponginiba totuong
Booboroson Piginawaan nopo dii Kinomulok om i Yanakanak nga ponginiba tanawau om ponginiba totuong.
77. popurakan mato
Noimaniman Popurako’ ku nopo mato soira tulun suai nakalantoi id piboi’an dii.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
64
78. puhawang tamus/ osisiit
Oindamaan momuhawang gisom do oowian.
Nung puhawang tamus ko nopo nga asagap ko do monginsada.
79. rikoton ngapui Tondu di au ogumu oilaan nga kogoos do manahak kouhupan tagayo id lamin.
Sundung potuu do au olundus i koruhang ku nga adadi kasari do rikoton ngapui.
80. takalakal galanuk
Takal montok kogunaan sondii.
Nokoumolig di yaki o takal akal galanuk disio.
81. tuduk mato Ponipong miampai do tokito
Ka tuduk mato, miagal no sinodu dilo bawang om iti walai o kinoyonon dii sulap tagayo om ii tontolob.
82. tumulud nopo kondiu nga manudtanud linungung
i. Musagusa korutumon mulong do id nombo nopo.
ii. Kiwaa kasari korualan id suang pilumaagan.
i. Mumbangan oku mulong do kikohoroon oku miagal do kondiu di tumulud miampai linungung do musagusa.
ii. Miagal manudtanud linungung do kondiu topuriman di ina soira kosorou pioduhan diolo di sombol dau.
83. tuod o tumalib, tuod nogi o toliban
Au kopisuau tu sopikobongung
Sopikobongung nopo yolo soira kopiruba miagal do tuod tumalib, tuod nogi toliban.
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
65
GLOSARI
Boros Rati Malayu
abagos aparu rajin adjektif boros ula kata sifat adverb adverb (kata
penerangan) aladui ula do tontolu’ bujur ayat lumpatiu ula ayat dii
posomputul mantad ula ayat koubasanan
ayat songsang
baanan tinimungan do sapi toi ko’ karabau
kawanan
babut ginumu aanu miampai limo tunturu
segenggam
bandu kakamot gunoon monuku do tonomon
Unit yang digunakan untuk mengukur beras atau benih
bidau kawo sakot sejenis rumput bobogo badaso pukul bontuk boros mintootoiso
bontuk boros mintootoiso nopo nga boros di au nosugkuan om aiso pongohulitan. Owonsoi o boros mantad iso toi ko’ lobi putul boros
bentuk kata tunggal
bontuk boros nosugku
bontuk boros nosugku nopo nga boros i nowonsoi mantad iso boros guas om osugkuan do boros ponugku
bentuk kata imbuhan
boros kotigagan boros kotigagan nopo nga boros i gunoon soira kotigog, otogod
kata seru
boros maan okon transitif
boros maan di aiso objek
kata kerja tak transitif
boros maan transitif boros maan di kiwaa objek
kata kerja transitif
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
66
Boros Rati Malayu
boros pomogirot boros pomogirot nopo nga boros kaanu manahak kapanatalan rati do boros ula
kata penguat
boros pongilag boros pongilag nopo nga boros di oguno soira do au monongkoilo
kata nafi
boros pongintaban boros pongintaban nopo nga boros papatarang do ginumu i okito id frasa ngaran
kata pembilang
boros pongudio boros pongudio nopo nga boros i oguno soira mongudio toi ko’ momonsoi ayat pongudio i kiwaa ayat pongudio
kata tanya
boros ponokodung boros ponokodung nopo nga gunoon do monokodung boros maan, boros ula, om frasa popiromut ngaran mooi do popokito do pisuayan timpu om topurimanan
kata bantu
boros ponuduk boros ponuduk nopo nga boros ponuduk kinoyonon i okito id ayat
kata penunjuk
boros ponuhuan boros ponuhuan nopo nga boros i oguna soira do monuhu, mokianu toi ko’ mogodu
kata perintah
boros popionit boros popionit nopo nga i gunoon popionit do toi ko’ lobi boros, frasa om ayat
kata penghubung
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
67
Boros Rati Malayu
boros popiromut ngaran
boros popiromut ngaran nopo nga boros i gunoon popiromut frasa ngaran miampai boros suai
kata sendi nama
boros popoimagon boros popoimagon nopo nga boros kaanu manahak kapanatalan boogian pointantu id ayat
kata penegas
boros popotopot boros popotopot nopo nga boros i popoimagon katapatan isoiso katarangan
kata pembenar
boros posugkuon boros di patambaon id gulu om id dohuri montok boros guas
imbuhan
boros toguangon boros toguangon nopo nga boros aiso rati nga kiwaa toguangon. Okito boros ngawi diti id frasa , klausa om ayat miampai toguangon di pointantu id sintaksis sabaagi do popionit, pongudio, ponokodung om suusuai po
kata tugas
boros ula boros di papatarang do koulaalaho
kata adjektif
boros ula poingkuro boros ngawi di manahak korotian do kowoowoyoon montok patarang do boros ngaran
kata adjektif bagaimana
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
68
Boros Rati Malayu
buragang aragang do laang merah jambu diftong tuni kolombus
mantad kalandayan do dila id isoiso wokol kumaa wokol suai. poomitanan: ai = pakai, oi= ongoi, ui = tunui
diftong
fonem tuni do boros i kiwaa popisuayan rati
bunyi bahasa yang mempunyai fitur perbezaan makna
galam tikam tikar garansang poyanan do kubis sejenis raga gonob tapi kain sarung guyud padsakayan
gagayaton do kalabau oguno mangakat do poring
tandu
hatadan putul potong kabaatan ponuduk arah
poingwanan soira tumimbaba tokou do kosilahon
selatan
kagangahan kohioon kebisingan kakanan kawo do luping tajau kalandayan kolinuudan tuni wokol harmoni vokal kambawa kakamot
ponginsasamod tangaanak
mainan
kiriu popoundaliu miampai momoguno kakamot tanaru
kuis
kodumaat gonit kilat, halilintar kogompit katanud terlibat koibutan ponuduk arah
pononggibang soira tumimbaba tokou do kosilahon
utara
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
69
Boros Rati Malayu
kopihuyudan kopitonudan keselarasan kopitoningan kopiindarasan sebab untuk
berhampiran/ kehampiran
kopogitootonudan kopogisuusuhutan berturutan kosilahon ponuduk arah id
koulayon do tadau kotindapou kaampayat hadir kotonobon ponuduk arah di
miumbangan do koulayaon tadau
utara
koulaalaho kowoowoyoon ciriciri kouyuuyuo’ koongoongoyo’ keadaan/ situasi lamin pongusapan walai pongusapan hospital langod putul do poring toi ko’
kayu sepenggal
ligok sontolon waig seteguk air linayun poyanan waig
mantad poring bekas air daripada batang bambu lebih dari satu ruas
luguan momuruan toi ko’ lalansanon id iso koisaan, kotinanan toi koupisan.
ketua/pemimpin
lumping lopi do sigup sebuku tembakau manaandak mamaramai merayakan miulu kabagal wonsoyon
tulu kakamot ukuran material yang sesuai untuk diukir menjadi hulu sebarang peralatan
momolintagu momit id karaaralano’ pasansala
meniru dengan cara dan tujuan negatif
momorujuk momorujuk kumaa sosongulun
merujuk
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
70
Boros Rati Malayu
monigowo minonigog dengan tibatiba nakalantoi nokolimbou berjaya nalai rumun do potiukan sarang ninipot songongi di kibabang
soira totuong kelipkelip, kunang kunang
nokolunau nakalana keadaan yang bersih nokoumolig nokointirung telah menjadi pelindung nopujulan kiniopon napatai nakaalun
doid kinoiyonon koligaganan
mati di tempat kejadian
ogontit obutit buncit okikit oopi jimat okimbiran ogihilan disentuh olombou tuni tosiriba parau (bass) opipi ula do tusin leper opoto oroso, ananam sedap osinggawa agaan ginawo sikap terbuka osoug warana do monggis
noonsok ungu
panon ponjudu ginumu sapi toi ko’ kalabau
kawanan
pias winis ceraian pilumaagan piombolutan beramah mesra
pinagung binadas momogunoi boogian dangol di au atarom
dipukul menggunakan belakang parang
pitimbungakan maso toi koiyonon di tumimung ngawi tulun do mogibooboros montok maganu kootuson do isoiso ahal momodimpot do tudu di natantu
mesyuarat
poinsandad poimpuun semulajadi
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
71
Boros Rati Malayu
posugkuon gulu do boros ngaran
boros ngaran nopo i owonsoi mantad posugkuon gulu nga; don, ki
imbuhan awalan kata nama
posugkuon gulu do boros maan
boros maan nopo i owonsoi mantad posugkuon gulu nga; ko noko, no
imbuhan awalan kata kerja
pokirompingas mokiikum doid pisaapan
bertindak menentang dalam pertarungan yang menjanjikan kekalahan sendiri
posugkuon pangansip
boros posugkuon id gulu om id dohuri isoiso boros
Apitan
puobuk tali do poporoliu tapui id morilang do karansapung
sumbu
purintod pason id kopitongkiadan (pason kotohuri)
pesanan terakhir, wasiat
rasuk sia, garung, bangkad, basaan
baju
rata’ tinan tulun do napatai/akatol id kulit
mayat/penyakit kulit
rogon sunduan taraat, moinat
iblis
rulang pongintaban tonsi nangko, pulutan, timadang, kamansi
pangsa
rungka otiil pengacau sangal tial, toron cekal sibor winatang, badas,
timbun permatang
somboroyungan sontulai setandan sopikobongung miagal do
sopikadada, sopikodoit
saling mendiamkan diri
sorondong ponjudu ginumu montok rapo (sopuk, babadil, bakakuk, rantaka
sepucuk untuk senapang
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
72
Boros Rati Malayu
susupuan pamansayan kakamot mantad bosi, luyang, gundol om suusuai po
bengkel kimpalan
tangkob poyanan do parai kepuk tinimbabaan koulaho di okito do id
pomurasan sifat yang boleh dilihat pada air muka
tinsod poguungan do wogok
kandang khinzir
tolitang tolig apat misukat struktur empat segi yang dibina untuk menghalang benda yang disimpan agar tidak bertabur
tonggom sagkom genggam totok tabor di tonomon id
lagob anak semaian padi
tuku tipong ukur tulinggou ginuli do tuni gema tuou tapod dasar wakid wonod waig/ tinuru mantad
wakau toi ko’ suumusuni (koubasan do osiliu tusap)
cairan tumbuhan (biasanya merujuk kepada nilai perubatan tradisional)
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL
73
BIBLIOGRAFI Abdullah Hassan. (1993). Bahasa Melayu STPM. Kuala Lumpur: Fajar Bakti.
Asmah Hj. Omar. (1993). Kaedah Pengajaran Bahasa. Kuala Lumpur: DBP.
Che Ibrahim Hj. Salleh. (2000). Modul Tatabahasa Melayu UPM. Serdang: UPM.
Farid M. Onn. (1980). Aspects Of Malay Phonology and Morfology: A Generative Approach. Bangi: UKM.
Frances Stanis Angap. (1992). Struktur Ayat Dalam Misa Melayu – Tesis Sarjana Muda. UM.
Hymann, L.M. (1975). Phonology: Theory and Analysis. New York: Holt, Rinehart and Winston.
Kadazandusun Malay – English Dictionary. (1995). Penampang: KDCA.
Koleksi Kosa Kata Bahasa Kadazandusun – Hasil Perbincangan Jurulatih Utama Bahasa Kadazandusun. Kudat Golf and Marina Resort pada 25 hingga 30 Mei 2003.
Komoiboros DusunKadazan. (1994). MBDK: Percetakan CS.
Nik Safiah Karim, Farid M. Osman, Hashim Hj. Musa, Abdul Hamid Mahmood. (2002). Tatabahasa Dewan Edisi Baharu. Kuala Lumpur: DBP.
Nik Safiah Karim. (1988). Linguistik Transformasi Generatif: Suatu Penerapan Pada Bahasa Melayu. Kuala Lumpur: DBP.
______________(1987). Tatabahasa Dewan Jilid 1: Ayat. Kuala Lumpur. DBP.
Raminah Hj. Sabran dan Rahim Syam. (1987). Kajian Bahasa. Kuala Lumpur: Fajar Bakti
Rita Lasimbang. Fonetik, Fonologi dan Morfologi – disampaikan semasa kursus pemantapan Tatabahasa di Berjaya Palace Hotel, Kota Kinabalu pada 1 hingga 3 Oktober 2001.
Rosy Talin. (1990). Pertuturan Rungus: Satu Bahasa Yang Tersendiri atau Dialek kepada Bahasa Kadazandusun? UKM.
Schane, S. A. (1992). Fonologi Generatif. Kuala Lumpur: DBP.
Veronica Petrus Atin. (1996). Perspectives On Same Basic Sentence Structure Of KD (Central Dusun) – Thesis Degree. UKM.
Koleksi Tukadan Kadazandusun – hasil temuramah dengan Odu Kombion Bangkut, Kg. Purak Ogis, Kota Belud.