panduan_tbahasa_kadazandusun

77
PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL i SUANG Bolikan Suang i Rukun Negara ii Falsafah Pendidikan Kebangsaan iii Kata Pengantar iv FONOLOGI 1 MORFOLOGI 8 SINTAKSIS 41 PONJUD U GINUMU 54 TUKADAN 57 GLOSARI 65 B IB LIOGRAFI 73

Upload: ismi

Post on 11-Jun-2015

602 views

Category:

Documents


18 download

TRANSCRIPT

Page 1: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

i

SUANG

Bolikan

Suang i

Rukun Negara ii

Falsafah Pendidikan Kebangsaan iii

Kata Pengantar iv

FONOLOGI 1

MORFOLOGI 8

SINTAKSIS 41

PONJUDU GINUMU 54

TUKADAN 57

GLOSARI 65

BIBLIOGRAFI 73

Page 2: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

ii

RUKUN NEGARA

BAHAWASANYA negara kita Malaysia mendukung cita­cita hendak mencapai perpaduan yang lebih erat di kalangan seluruh masyarakatnya; memelihara satu cara hidup demokratik; mencipta masyarakat yang adil di mana kemakmuran negara akan dapat dinikmati bersama secara adil dan saksama; menjamin satu cara yang liberal terhadap tradisi­tradisi kebudayaannya yang kaya dan berbagai­bagai corak; membina satu masyarakat progresif yang akan menggunakan sains dan teknologi moden.

MAKA KAMI, rakyat Malaysia, berikrar akan menumpukan seluruh tenaga dan usaha kami untuk mencapai cita­cita tersebut berdasarkan atas prinsip­prinsip berikut:

KEPERCAYAAN KEPADA TUHAN

KESETIAAN KEPADA RAJA DAN NEGARA

KELUHURAN PERLEMBAGAAN

KEDAULATAN UNDANG­UNDANG

KESOPANAN DAN KESUSILAAN

Page 3: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

iii

FALSAFAH PENDIDIKAN KEBANGSAAN

Pendidikan di Malaysia adalah suatu usaha berterusan ke arah memperkembangkan lagi potensi individu secara menyeluruh dan bersepadu untuk mewujudkan insan yang seimbang dan harmonis dari segi intelek, rohani, emosi dan jasmani, berdasarkan kepercayaan dan kepatuhan kepada Tuhan. Usaha ini adalah bagi melahirkan warganegara Malaysia yang berilmu pengetahuan, berketrampilan, berakhlak mulia, bertanggungjawab dan berkeupayaan mencapai kesejahteraan diri serta memberikan sumbangan terhadap keharmonian dan kemakmuran keluarga, masyarakat dan negara.

Page 4: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

iv

KATA PENGANTAR

Penulisan Puralan Boros Boros Kadazandusun Id Sikul amat diperlukan dalam era perkembangan pengajaran Bahasa Kadazandusun di sekolah. Sejak mata pelajaran Bahasa Kadazandusun ini diperkenalkan di peringkat sekolah rendah pada tahun 1997 dan peringkat sekolah menengah mulai 2007, kekangan utama adalah penetapan dan pegangan konsep pembentukan bahasa baku Kadazandusun. Justeru, jawatankuasa penulis di bawah kendalian Unit Bahasa Etnik, Bidang Bahasa dan Kesusasteraan, Pusat Perkembangan Kurikulum dan Sektor Pengurusan Akademik, Jabatan Pelajaran Negeri Sabah telah merujuk surat perisytiharan penggunaan dialek Bunduliwan sebagai piawaian dalam menghasilkan buku ini. Oleh itu, dengan penerbitan buku ini diharapkan para guru dan murid dapat mengatasi masalah tersebut.

Matlamat kurikulum Bahasa Kadazandusun di sekolah adalah untuk meningkatkan kebolehan berkomunikasi murid serta meneruskan warisan budaya Kadazandusun khususnya di Sabah. Penghasilan buku ini diharapkan dapat memudahkan guru dan murid untuk mencapai objektif tersebut. Sehubungan itu, dengan adanya panduan pembentukan ayat, pemilihan kata, penggunaan tanda baca yang tepat dan aspek­aspek bahasa yang lain, maka penggunaannya juga boleh dimanfaatkan merentas maktab dan universiti serta orang perseorangan yang berminat untuk memperbaiki, memperkembangkan dan memperbakukan Bahasa Kadazandusun.

Sayugia diingatkan bahawa buku ini merupakan usaha awal dan yang pertama seumpama ini di Malaysia amnya dan di Sabah khususnya. Ia merangkumi asas tatabahasa iaitu fonologi, morfologi, sintaksis, penjodoh bilangan dan kosa kata. Oleh itu, usaha mempelopori penulisan ini, diharapkan dapat menjana generasi akan datang membuat penambahbaikan supaya ia lebih mantap dan penuh bernilai tambah.

Kementerian Pelajaran Malaysia merakamkan ucapan terima kasih kepada semua pihak yang terlibat dalam penghasilan buku ini. Sumbangan kepakaran, masa dan tenaga pegawai­pegawai Kementerian Pelajaran Malaysia, pensyarah Universiti Sabah Malaysia, badan bukan kerajaan, Jurulatih Utama Bahasa Kadazandusun, guru­guru dan semua pihak yang terlibat amatlah dihargai.

(MAHZAN BIN BAKAR SMP AMP) Pengarah Pusat Perkembangan Kurikulum Kementerian Pelajaran Malaysia

Page 5: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

1

FONOLOGI

1. Kopointutunan Fonetik Om Fonologi

1.1 Fonetik Owonsoi o boros mantad tuni di polombuson do tulun. Fonetik nopo nga ponoriukan kokomoi tuni boros do tulun (Fromkin Rodman 1978). Tudu nopo do ilmu fonetik diti nga monguyad tuni boros i kiwaa doid boros ngawi id pomogunan (Ladefoged 1975). Koubasanan nopo do soriukon id tuni boros nga karaaralano’ pongosilan om koulalaho’ do fizikal.

Abaagi o ilmu fonetik diti doid tolu gana: fonetik artikulasi; fonetik akustik om fonetik auditori.

Fonetik Artikulasi Fonetik artikulasi nopo nga ilmu di monoriuk kokomoi poingkuro tuni di polombuson do tulun miampai momoguno kakamot artikulasi.

Fonetik Akustik Fonetik akustik nopo nga ilmu di monoriuk gogor do tulinggou maya tongus di osilon mantad gogor kakamot artikulasi tulun kumaa karangahan di mokinongou.

Fonetik Auditori Fonetik auditori nopo nga ilmu di monoriuk poingkuro kopolombusan do tulinggou id tolingo om pootodon doid tutok do mangan polombuso’, dumadi tuni di kirati.

1.2 Fonologi Fonologi nopo nga ponoriukan sistom tuni isoiso boros. Tudu nopo do fonologi nga papatantu kopiagalan tuni di miagal toi ko’ fonemik.

2. Sistom Ija’an Boros Kadazandusun

2.1 Pimato Vokal Id Boros Kadazandusun

Kiwaa apat pimato vokal id Boros Kadazandusun, ii nopo nga ‘a’, ‘i’, ‘o’, ‘u’. Sundung po do ingkaa, oguno nogi pimato vokal ‘e’ montok boros di noolos mantad boros suai.

Fonem vokal nopo id Boros Kadazandusun nga okito id siriba diti tumanud ponoriukan fonetik artikulasi:

Page 6: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

2

Jadual Koponontuan Vokal Boros Kadazandusun

gulu tanga dohuri sawat i u

tanga e ә

siriba a o

Vokal poinsandad ­ [ i ] [ a ] [ u ] [ o ] Vokal noolos ­ [ e] [ ә ] (e pepet, e taling)

Suai ko’ ii, kiwaa apat vokal tanaru (Mora) id Boros Kadazandusun.

Poomitanan :

aa ii oo uu

basaan dii roo buuk

Oulud nogi o pimato vokal id Boros Kadazandusun mantad duo tuni pimato di misuai. Okito kopihuyudan vokal di misuai id jadual doid siriba diti.

Jadual 1

a o u i

*oa *ao au ai

­ ­ mulau walai

ua uo ou oi

tua' duo bolou roloi

ia io iu ui

siat siou hius tapui

*Au oguno kopihuyudan tuni vokal oa om ao id boros guas Kadazandusun.

Page 7: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

3

2.2 Pimato Konsonan Id Boros Kadazandusun

Kiwaa duo nohopod om iso pimato konsonan id Boros Kadazandusun. Hopod om onom nopo nga pimato konsonan poinsandad om limo nopo nga pimato konsonan di noolos.

Pimato konsonan poinsandad nopo diti nga:

b d g h k l m n p r s t v w y z

Pimato konsonan di noolos:

c f j q x

3. Sistom Tuni

Sistom tuni id koroitan konsonan b om d nopo nga:

3.1. Kiwaa duo koroitan tuni pimato konsonan b i misuai kopolombusan.

a. b polombuson miampai au poloputon. Poomitanan : boros, siriba,

b. b polombuson miampai poloputon. Poomitanan : liabas, bunga, bamban

3.2. Ingkaa nogi o pimato konsonan d. Kiwaa duo koroitan tuni pimato d i misuai kopolombusan.

a. d polombuson miampai au poloputon. Poomitanan : doho, dila, misudong

b. d polombuson miampai poloputon. Poomitanan : sondulu, dokutul

Page 8: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

4

Kopomogunaan nopo korotian montok pimato konsonan b om d nga :

a. Tumanud kinasandado poingkuukuro o kopolombusan boogian artikulasi.

b. Montok boros di noolos : Boros Malayu, Boros Inggiris om suusuai.

c. Polombuson o b miampai poloputon toi au poloputon id kopitoningan do m om b, n om d.

d. Au tagal do gorisan o b om d mulong potu kopitoning o m om b om n om d montok boros poimbida.

4. Sigot [ ’ ]

Kopomogunaan nopo do sigot nga :

a. Kopisuayan rati doid iso boros

Poomitanan : tudu’ = Ongoi po tudu’ nung au ko no mangakan. tudu = Outong tomod o tontut do tudu. tudu = Tudu nopo do bengkel diti nga kaanu daa o

mongingia’ monginlaab do toilaan. boli’ = Boli’ nopo nga wogok gontoluhan di noinggolian. boli = Minongoi boli do tusi om gula i tina ku.

b. Kopointarangan kokomoi timpu

Poomitanan : ko’u’uuli = Ko’u’uuli di Lina di tiinu. ka’a’aakan = Ka’a’aakan ku di tiinu. ko’o’oodop = Ko’o’oodop di adi ku.

c. Oguno nogi o sigot (’) montok popokito boros di kirati soira osugkuan id dohuri.

Poomitanan : bai’ = pi + bai’ + an = pibai’an pua’ = pua’ + on = pua’on ia’ = ia’ + on = ia’on

Page 9: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

5

5. Tuni Songui [ η ] Tuni songui nopo id Boros Kadazandusun nga kolombus soira kopitoning n om g. Katalangan id fonetik nopo nga kolombus soira kopitoning guas dila om kahad. Kounion nopo nga [ η ]

Poomitanan: [ η ] ­ ngawi, sungu, bawang

6. Harmoni Vokal

Harmoni vokal nopo nga tuni vokal id isoiso putul boros di kosuai toi koolon o fitur sabap arahung di vokal mantad putul boros di suai.

Harmoni vokal nopo id Boros Kadazandusun nga okito maya proses ponugkuan boros guas. Ponugku nopo diti nga id gulu, dohuri, om ansipan.

Poomitanan: Posugkuon Gulu goN­

goN­ + tangkus = gantangkus goN­ + yamut = gayamut

Posugkuon Dohuri –on

ondos + ­on = andasan anit + ­on = oniton

Posugkuon Ansipan no­…­an

no­ + yamut + ­an = noyomutan no­ + rikot + ­an = norikatan

Ii nopo oonuan posugkuon gulu i kiwaa do i, o, u id boros nga au i koolon o tuni ponugku, miagal do:

Poomitanan: ko + hondom = kohondom ko + inum = koinum ko + ula’ = koula’

Ii nopo boros guas i kiwaa do vokal a nga koolon o vokal di ponugku.

Poomitanan: ko + akan = kaakan noko + labus = nakalabus

Page 10: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

6

Kapaalanan nopo vokal diti nga mantad id wanan kumaa id gibang doid isoiso boros. Okito iti soira onuan ponugku id dohuri.

Poomitanan:

akid + on = okidon akid + o’ = okido’

Au koolon o vokal o om a sabap atalaban do vokal i.

Poomitanan : po + boli + ai = poboliai no + lingos + an = nolingasan

7. Panatakan h, i om u

Kiwaa piipiro pimato di tatakon id korotian om ija’an id boros Kadazandusun.

Proses panatakan nopo di kogompit dii nga:

a. Tatakon o pimato h soira sumusuhut do tuni vokal o, i om u.

Poomitanan: oh = oo nuluh = nulu noh = no suluh = sulu doh = do lobuh = lobu ih = i lisih = lisi

Sundung potuu do ingkaa, koimbulai kawagu o pimato h soira osugkuan dohuri.

Poomitanan: nulu + on = nuluhon sulu + on = suluhon lobu + on = lobuhon lisi + on = lisihon

b. Tatakon o pimato i om alanan no do y.

Nung kiwaa boros di obontuk miampai momoguno diftong ai, oi, ui om osugkuan id dohuri ­an, ­on toi ko’ o, tatakon nodi i om alanan do y.

Page 11: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

7

Poomitanan: pakai + o’ = pakayo’ sakai + an = sakayan salakoi + o’ = solokoyo’ ongoi + on = ongoyon tombului + o’ = tombuluyo’ tunui + an = tunuyan

c. Tatakon o pimato u om alanan do h.

Nung kiwaa boros di owonsoi miampai momoguno diftong au, ou om iu montok proses ponugkuan dohuri, tatakon u om alanan no do h.

Poomitanan: panau + on = panahon sorou + on = sorohon kiriu + on = kirihon

Poingkuro po nga, kiwaa nogi o boros di au koolon do h soira tatakon pimato u nga aalanan do pimato w.

Poomitanan: imuhau + on = imuhawon sahau + on = sahawon

d. Kalandayan do y om w

Au kopitoning o i om y, u om w. Kopitoning nopo nga atatak o tiso.

Poomitanan: Baiyag = bayag Siyud = siud Siyop = siop sayid = said tayid = taid puwa’ = pua’ tuwa’ = tua’ tuwou = tuou

Page 12: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

8

MORFOLOGI

Morfologi nopo nga gana ilmu boros i monoriuk do struktur, bontuk om ponompuruan boros. Unit nopo ngawi do unsur boros nga pungaranan do morfem. Morfem nopo nga iso unit boros tokoro i kowonsoi do iso boros di pointantu om kirati sondii. Owonsoi o isoiso boros mantad do iso toi ko’ lobi o morfem.

Poomitanan: Duo morfem ­ monuat (moN + suat) Duo om lobi morfem ­ porotuon (poN + ratu + on)

­ songkopokidukarukan (soN + ko + po + ki + dukaruk + an) ­ pokilomidingan (poN + ki + lomiding + an)

A. SOMPURUAN BOROS

Kiwaa apat boogian do sompuruan boros:

1. Boros Ngaran 2. Boros Maan 3. Boros Ula 4. Boros Toguangon

1. Boros Ngaran

Sompuruan boros ngaran nopo nga boros ngawi di momungaran do tulun, kinoyonon om kakamot. Abaagi o boros ngaran do tolu kawo:

1.1 Boros Ngaran Poimbida

Morujuk do ngaran poimbida montok kakamot, tulun ,kinoyonon om koisaan miampai ija’an potimpuunon di pimato tagayo. Okito o pomoogian do boros ngaran poimbida id siriba diti:

Page 13: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

9

tulun poomitanan: Ahmad, Antanom

tayam poomitanan: Tompok, Putut

Boros Ngaran Poimbida kinoyonon

Au Poimpasi poomitanan: Kota Kinabalu, Wisma Tun Fuad

Kakamot: Koisaan: Parker, Citizen, KDCA Proton Saga

1.2 Boros Ngaran Koizaai

Morujuk do kakamot toi ahal i umum o ula dau. Abaagi o boros ngaran koizaai do duo kawo:

a. Boros Ngaran Koizaai Abstrak

Poomitanan: tinipi rusod pitimungan sunduan

b. Boros Ngaran Koizaai Konkrit

Poomitanan: longon lamin bawang rahat

1.3 Boros Ponowoli Ngaran

Abaagi do duo kawo:

a. Boros Ponowoli Ngaran Ponuduk Boros ngaran di kifungsi do popotuduk isoiso ahal toi ko’ kakamot om kinoilihon.

Poimpasi

Page 14: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

10

Poomitanan:

Ngaran Ponuduk Fungsi Katarangan

Ino Monuduk do kinoilihon kakamot

Ii nopo tudukon nga poinsomok di mokinongou.

iti Monuduk do kinoilihon kakamot

Ii nopo tudukon nga oigitan di moboros

ilo Monuduk do kinoilihon kakamot

Ii nopo tudukon nga poinsodu di moboros om mokinongou.

huudi Monuduk do kinoilihon kakamot

Ii nopo tudukon nga poinsodu di moboros om mokinongou.

hino Monuduk do kinoilihon kakamot

Ii nopo tudukon nga poinsodu om au okito di moboros nga poinsomok di mokinongou.

hiri Monuduk do kinoilihon kakamot

Ii nopo tudukon nga poinsodu om au okito di moboros om mokinongou.

hilo Monuduk do kakamot om kinoilihon

Ii nopo tudukon nga poinsodu di moboros om mokinongou.

hiti Monuduk do kakamot om kinoilihon

Ii nopo tudukon nga poinsomok di moboros om poinsodu di mokinongou.

b. Boros Ponowoli Ngaran Sondii

Boros nopo diti nga abaagi do duo sinompuruan.

i. Boros ponowoli ngaran ponguhot Boros nopo diti nga morujuk kokomoi kakamot toi tulun id ponguhatan.

Page 15: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

11

Kiwaa tolu boros ponowoli ngaran ponguhot:

onu/nunu ­ momorujuk do kakamot toi ahal poomitanan : Onu mangan nu?

Nunu binoli nu?

Isai ­ morujuk kumaa tulun poomitanan : Isai ngaran nu?

nonggo ­ morujuk kakamot toi tulun poomitanan : Nonggo tadon nu?

Adadi nogi o boros ponowoli ngaran ponguhot do proses ponginsoupan di rumujuk komoyon au pointantu toi ko’ hontolon miagal do:

nunu ­ nuununu

nonggo ­ nonggo­nonggo

isai ­ isai­isai

ii. Boros ponowoli ngaran do tulun Boros nopo diti nga rumujuk kumaa tulun di pointantu; tulun kumoiso, kumoduo om kumotolu.

Jadual id siriba nopo diti nga papatarang pomogunaan do boros ponowoli ngaran sondii tumanud katogori, fungsi om koulunan.

Katarangan Fungsi

Katogori morujuk kumaa dau

sondii

Morujuk di boros maan

morujuk kumaa di sanganu

popoimagon do koponongonuan

songulun yoku oku ku doho

duo tulun yato/ iyahai kito/yahai/ ikoi

dato/ dahai dato/dahai Tulun Kumoiso

lobi duo tulun yotokou tokou tokou dotokou

songulun ika/ia’ ko/ika/ia’ nu dia’/dika Tulun

Kumoduo lobi songulun ikoyu kou dikoyu dikoyu

Page 16: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

12

kusai isio isio disido/dau/ disido/dau

tondu isido isido dosido/ dau

dosido/dau Tulun Kumotolu

lobi songulun yolo yolo diolo diolo

2. Boros Maan

Sompuruan boros maan nopo nga abaagi do duo tinimungan.

2.1 Boros Maan Transitif

Boros maan transitif nopo nga boros maan di kiwaa objek.

a. Boros Maan Transitif Aktif Boros maan di kiboros posugkuon gulu moN­

Poomitanan: manandang monombir momuhu momonsoi

Manandang i Godomon do buul. Monombir i Biana do gonob.

b. Boros Maan Transitif Pasif Boros maan di kiboros posugkuon sisipan ­in­

Poomitanan: tinandang tinombir pinuhu winonsoi

Tinandang di Godomon ilo buul. Tinombir di Biana ilo gonob.

Page 17: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

13

2.2 Boros Maan Okon Transitif

Boros maan au transitif nopo nga boros maan di aiso objek. Kiwaa duo kawo do Boros Maan Au Transitif.

a. Boros Maan Okon Transitif Kipomogonop

Boros Maan Okon Transitif Kipomogonop nopo nga boros maan di mositi suhutonon do pomogonop montok popokito do komoyon di ayat.

Poomitanan: Kiwaa Buuk Moral di Polina. Dumadi do mongingia’ i Sairin. Mion i yodu id kampung.

b. Boros Maan Okon Transitif Aiso Pomogonop

Boros maan okon transitif aiso pomogonop nopo nga boros maan di kirati sundung do aiso objek di oontok.

Poomitanan: Mosik doungosuab. Kongingis i Monika. Mamanau isio.

2.3 Pananda Fokus

Boros maan nopo do Boros Kadazandusun nga panakatanda nogi do fokus om timpu.

a. Boros Maan Sabaagi Pananda Fokus

Kiwaa tolu fokus di pointantu. Ii nopo ngawi nga fokus kumaa di momomonsoi, i noontok om i monorimo. Okito poomitanan boros maan tumanud fokus maya do jadual id siriba:

Fokus Boros Maan

I momomonsoi I noontok I monorimo

mamalapak momoli

monombir

lapakon bolio’

tombiron

lapakan bolian

tombiran

Page 18: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

14

Mamalapak i Doni do lugus.

Lapakon di Doni ilo lugus.

Lapakan di Doni i odu dilo lugus.

Momoli i Jon do sirung.

Bolion di Jon ilo sirung.

Bolian di Jon i tina dau dilo sirung.

b. Boros Maan Sabaagi Pananda Timpu

Onu nopo minaan di nakatalib nga atandaan do sisipan ­in­ om posugkuon suai tumanud fokus. Onu nopo i minaan di nopongo nga antandaan do posugkuon gulu no­, noko­ om posugkuon pangansip no­…­an tumanud fokus.

Okito o poomitanan boros maan sabaagi pananda timpu tumanud fokus maya do jadual id siriba.

Boros Maan Montok Minaan di Nakatalib

I minomonsoi I noontok I monorimo

Minamalangga Minomupu Minomoli

Linanggaan Pinupuan Binoli

Linanggaan Pinupuan Binolian

Minamalangga yahai do natad lamin di Liza.

Linanggaan dahai o natad lamin di Liza.

Linanggaan dahai i Liza do natad lamin.

Minomupu i Marina do basaan di adi.

Pinupuan di Marina o basaan di adi.

Pinomupuan di Marina i adi do basaan.

Page 19: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

15

Boros Maan Montok Minaan di Nopongo

I minomonsoi I noontok I monorimo

nakatagak nokokotop nokoboli

natagak nokotop noboli

natagakan nakatapan nobolian

Nakatagak i Josipin do buuk di Jusma.

Natagak o buuk di Jusma.

Natagakan do buuk i Jusma.

Nokokotop i kalabau do parai dio Korid.

Nokotop di kalabau o parai dio Korid.

Nakatapan di kalabau o parai dio Korid.

3. Boros Ula

Abaagi o boros ula do siam tinimungan.

3.1 Boros Ula Woyo

Boros ngawi di manahak korotian konsep kouyuuyuo’ montok papatarang do boros ngaran.

Poomitanan: olumis otiil ogingo osuau olidas atama orosian aarau

3.2 Boros Ula Warana

Boros ngawi di manahak korotian do warana sabaagi katarangan.

Poomitanan: opurak buragang sokulit oitom osoug obulou osisiilou obuhog otomou orouk

3.3 Boros Ula Bontuk

Boros ngawi di manahak korotian do bontuk.

Poomitanan: obulugu alandui alabi okilong otulid akampis ogontit opipi

Page 20: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

16

3.4 Boros Ula Ponuku Boros ngawi di manahak korotian do tukuan.

Poomitanan: anaru oniba akawas okoro agayo osiriba akapal onipis

3.5 Boros Ula Pancaindara

Boros ngawi di manahak korotian do konsep di oroso, okito, orongou, osingud om akama.

a. Oroso

Poomitanan: aanau opoit oporot opoto oonsom oosin olunok ongorou atauk angaro opodos

b. Okito

Poomitanan: olumis araat awantang olundus oporodot orumpad orouk burintik

c. Orongou

Poomitanan: obongos otolis olombou agangau oiyang opian

d. Wongi/Osingud

Poomitanan: olontu outong oonsod oongid olonsi awangug

e. Akama

Poomitanan: olunau aparad alamou okodou asagub oromomol olomok oyopos

Page 21: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

17

3.6 Boros Ula Timpu

Boros ngawi i manahak korotian do konsep timpu.

Poomitanan: alaid oruhai totuong suabino wagu nakalaid guugulu konihab suab sominggu sangadau minsosodop

3.7 Boros Ula Poingkuro

Boros ngawi di manahak korotian do kowoowoyoon montok papatarang do boros ngaran.

Poomitanan: osiau omio osonod alaid osikap oporokis aarau atarang asaru odomut

3.8 Boros Ula Topurimanan

Boros ngawi di manahak korotian konsep di topurimanan.

Poomitanan: oupus langadon ounsikou orosian tuuhan asasana orohian otogod osianan tiodop tigiran oihit ointiti oinggorit oudipon

3.9 Boros Ula Sinodu

Boros ngawi di manahak korotian konsep pialatan do duo kakamot toi kouyuuyuo’ sabaagi panarang boros ngaran.

Poomitanan: osomok osodu oruhai

4. Boros Toguangon

Boros toguangon nopo nga boros di aiso rati nga kiwaa toguangon. Okito o boros ngawi diti id frasa, klausa om ayat miampai toguangon di pointantu id sintaksis sabaagi do popionit, pongudio, ponokodung om suusuai po. Abaagi o boros diti tumanud toguangon di pointantu, miagal id suhutonon diti:

Page 22: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

18

4.1 Boros Popionit

Boros popionit nopo nga i gunoon do popionit do duo toi ko’ lobi boros, frasa om ayat. Gunoon iti id gulu toi ko’ id tanga do isoiso ayat.

Poomitanan: mooi do om nung miampai toi ko’ tu

4.2 Boros Kotigagan

Boros kotigog nopo nga boros i gunoon soira kotigog, otogod, otigiran, osuayan, oimayaan, osianan toi ko’ orualan.

Poomitanan: Odoi! adii! Adada! Is! Toi! Atukoi!

4.3 Boros Pongudio

Boros pongudio nopo nga boros i oguno soira mongudio toi ko’ momonsoi ayat pongudio i kiwaa o boros pongudio.

Poomitanan: nunu nonggo tiso poingkuro nokuro songkuro isai soira id nonggo

4.4 Boros Ponuhuan

Boros ponuhuan nopo nga boros i oguno soira monuhu, mokianu toi ko’ mogodu.

Poomitanan: uhupai kada inum suang no maai kanou akan ngoyo

Page 23: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

19

4.5 Boros Ponokodung

Boros ponokodung nopo nga gunoon do monokodung do boros maan, boros ula, om frasa popiromut ngaran mooi do popokito do pisuayan timpu om topurimanan. Nabaagi do duo bontuk boros ponokodung.

a. Boros Ponokodung Timpu

Boros ponokodung timpu nopo nga popokito pisuayan timpu i nakatalib, baabaino om timpu dumontol.

Poomitanan: ka’a’aanu au po nokoumbal kakal po

Nokoumbal i Nancy mongoi hilo id London. Kakal po do poinsikul i Kamisah. Au po nakaakan i Marina. Ka’a’aanu dau ilo buuk.

b. Boros Ponokodung Topurimanan Boros Ponokodung Topurimanan nopo nga gunoon do popokito topurimanan kokomoi do maan.

Poomitanan: mositi, mumang, milo, kaanu

Mositi lumabus kou do baino. Milo tokou muli do suab. Mumang do kumalaja sondii ilo tanak wagu. Kaanu oku rumikot do suab.

4.6 Boros Pomogirot

Boros pomogirot nopo nga boros i kaanu manahak kapanatalan rati do boros ula. Oguno boros pomogirot diti id dohuri do boros ula.

Poomitanan: kopio ­ Agayo kopio ilo walai di Azlin. tomod ­ Oruol tomod kinokot dilo kilau.

Page 24: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

20

4.7 Boros Popoimagon

Boros popoimagon nopo nga boros i kaanu manahak kapanatalan boogian pointantu id ayat. Ointutunan nogi Boros Popoimagon sabaagi patikol.

Poomitanan: toi podii dii no o ii nodii nogi di do

4.8 Boros Pongilag

Boros pongilag nopo nga boros i oguno soira do au monongkoilo.

Poomitanan: au okon tou

4.9 Boros Popiromut Ngaran

Boros Popiromut Ngaran nopo nga boros i gunoon popiromut do frasa ngaran miampai boros do suai.

Poomitanan: id kumaa miagal do

4.10 Boros Popotopot

Boros popotopot nopo nga boros i popoimagon katapatan isoiso katarangan.

Poomitanan: oo’ otopot baa

4.11 Boros Pongintaban

Boros Pongintaban nopo nga boros papatarang do ginumu i okito id frasa ngaran. Boros Pongintaban nopo nga abaagi do piipiro kawo tumanud rati.

a. Pointantu Ginumu Poomitanan: iso, duo, tolu

b. Au Pointantu Ginumu Poomitanan: okuri, piipiro, ogumu

c. Tinimungan Poomitanan: kotootolu, koliilimo

Page 25: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

21

d. Pitongkiadon Poomitanan: sompoopori, toisoiso, soroisaan

e. Kopomoogian

Poomitanan: piduoon, pitoluon, piapaton, sopiduo, pintangaon, piiradon, pilapakon, pipapason, piwinisan, piputulon

f. Pongintaban gontob Poomitanan: kumoinsan , kumoinduo, kumointolu,

4.12 Boros Ponuduk

Boros ponuduk nopo nga boros ponuduk kinoyonon i okito id ayat.

Poomitanan: Kotonobon, kosilahon, koibutan, kabaatan, sawat, susut, timpak, sakai, dohuri, saralom, soribau, pisuk, sampaping, dumbangan, pialatan, disan, tanga.

B. PAMANSAYAN BOROS

Kiwaa apat bontuk kapamansayan boros id Boros Kadazandusun:

1. Bontuk boros mintootoiso. 2. Bontuk boros nosugku. 3. Bontuk boros misompuru. 4. Bontuk boros misaup.

1. Bontuk Boros Mintootoiso

Boros mintootoiso nopo nga boros di au nosugkuan om aiso pongohulitan. Owonsoi o boros mantad iso toi ko’ lobi putul boros. Owonsoi iso putul boros mantad iso vokal (v), iso vokal om konsonan (k), toi ko’ iso konsonan om duo vokal. Kiwaa iso kopisuayan do Boros Kadazandusun tu kiwaa tuni tanaru do vokal i popogompit do duo vokal di miagal (vv) id iso putul boros.

Poomitanan: oo’, daa, dii, buu, laang om suusuai po.

Page 26: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

22

Struktur Boros Mintootoiso

1.1. Boros Mintootoiso iso putul boros Pola piomungan konsonan­vokal do boros mintootoiso id Boros Kadazandusun nopo nga:

a. v ­ o, i b. vv ­ oo’, ii c. vk ­ om, id d. kv ­ no, di, nu, ku e. kvk ­ pen, nung f. kvv ­ daa, toi, dii g. kkv ­ pra h. kkvk ­ draf i. kvvk ­ laang, baas

*kkv om kkvk nopo nga montok boros noolos.

1.2. Boros Mintootoiso Duo Putul Boros

Wookon nopo do pola boros mintootoiso do duo putul boros nga:

a. v + kv ­ oku, onu b. v + vk ­ oug c. v + kvk ­ asug d. vk + kvk ­ onsit, unsub e. kv + v ­ tua’, tuo, duo f. kv + vk ­ guas, siat, suat g. kv + kv ­ ngawi, kada, tana h. kv + kvk ­ sulap, tukad h. kvk + kv ­ bangku, modsu j. kvk + kvk ­ lampung, sandad, lampun k. kv + kvvk ­ basaan l. kv + kvv ­ kiwaa

1.3. Boros Mintootoiso Tolu Putul Boros Toi Ko’ Lobi

Pola boros mintootoiso miampai tolu toi ko’ lobi putul boros nga:

a. v + kv + v ­ isai b. kv + kv + v ­ butia c. kvk + kv + v ­ bumbua, rumbio d. kv + kv + kvk ­ tulanut, turiding e. kvk + kv + kvk ­ tompurung, sundatang f. kv + kvk + kv ­ balanja, kulambu g. kv + kvk + kvk ­ buhangkut, sumandak

Page 27: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

23

Suai ko’ boros ngawi id sawat, owonsoi nogi boros mintootoiso mantad akronim. Akronim nopo nga boros pinoniba i owonsoi miampai popiamung do putul boros toi ko’ boros mantad iso rangkai boros i suaton om polombuson sabaagi iso boros.

Poomitanan: bunga tadau ­ bungadau susuyan toniba ­ suniba

2. Bontuk Boros Nosugku

Boros Nosugku nopo nga boros di owonsoi mantad iso boros guas om osugkuan do boros ponugku.

Poomitanan: sonong ­ osonong

ongosonong sinonong sumonong suminonong misonong mogisosonong minisonong kosonong nokosonong sonongon sonongo’ kasanangai kasanangan nasanangan asanangan angasanangan posonongo’ posonongon

Kiwaa apat kawo do boros ponugku i natantu id Nuludan Pongia’an id Boros Kadazandusun:

2.1. Posugkuon Gulu

Posugkuon gulu nopo nga i posugkuon id gulu do boros guas.

Page 28: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

24

2.1.1 Posugkuon Gulu do Boros Ngaran

Boros ngaran nopo i owonsoi mantad posugkuon gulu nga:

a. doN­ ­ Papatarang do koponongonuan dounminamangun (Minamangun) dountulun (tulun) dounpomogunan (pomogunan)

b. ki­ ­ Monorodok toisoiso di kiwaa. kitanak (tanak) kiwalai (walai) kiparai (parai) kigandas (gandas)

2.1.2 Posugkuon Gulu do Boros Maan

Boros maan nopo i owonsoi mantad posugkuon gulu nga:

a. ko­ morujuk kumaa di maan do sosongulun koipi (ipi) kaanu (anu) koirak (irak) kaakan (akan)

b. noko­ Morujuk do maan di nopongo no nga potilombus miampai au tomodon. nokotundok (tundok) nakaakan (akan) nokoopi (opi) nakaansau (ansau)

c. no­ Morujuk do maan di nopongo no nga kakal do potilombuson miampai au tomodon. nobobog (bobog) noomot (omot) naraag (raag) naawi (awi)

d. o­ Papatarang kouyuuyuo’ di maan. abasa (basa) osusui (susui) oboli (boli) ogompi (gompi)

Page 29: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

25

2.1.3 Posugkuon Gulu do Boros Ula

Boros ula nopo i owonsoi mantad posugkuon gulu nga:

a. doN­ papatarang do timpu. doungosuab (osuab) doungotuong (otuong) doungadau (adau)

b. goN­ papatarang koulalaho’ tosoosondii. godoot (doot) gayamut (yamut) gorongit (rongit) gontudau (tudau)

c. ko­ Papatarang koundolihon isoiso koulalahon. kopurak (purak) kanaru (naru) kolombou (lombou) kanawau (nawau)

d. noko­ Papatarang koundolihon isoiso koulalahon. nokotomou (tomou) nakakawas (kawas) nokolunau (lunau) nakaraat (raat)

e. no­ Papatarang koundolihon isoiso koulalahon. noupus (upus) nounsikou (unsikou) nosuau (suau)

f. o­ Papatarang isoiso koulalahon. orubat (rubat) oniba (niba) akawas (kawas) opurak (purak)

Agayat pimato ‘o’ mantad posugkuon dumadi pimato ‘a’ tu iti nopo nga tumanud kooturan do kopogitootonudan vokal. Intangan bolikan (fonologi) montok kopoilaan poinlobi.

Page 30: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

26

2.2 Posugkuon Dohuri

Posugkuon Dohuri nopo nga boros ponugku i posugkuon id dohuri do boros guas.

2.3.1 Posugkuon Dohuri do Boros Maan

Wokoon nopo do boros owonsoi mantad posugkuon dohuri do boros maan nga:

a. ­ai Boros maan montok monuhu soosongulun miampai momoguno posugkuon dohuri ­ai

suatai (suat) purutai (purut) wansayai (wonsoi) ansakai (onsok)

b. ­an Boros maan montok monguhup sosongulun miampai momoguno posugkuon dohuri ­an

putulan (putul) ulakan (ulok) tanaman (tanom) suangan (suang)

c. ­on Boros maan montok isoiso ponuhuan miampai momoguno posugkuon dohuri ­on

puhuon (puhu) tagadon (tagad) onsokon (onsok) basaon (basa)

d. ­o’ Boros maan montok isoiso ponuhuan miampai momoguno posugkuon dohuri ­o’

inumo’ (inum) imuhawo’ (imuhau) akano’ (akan) intobo’ (intob)

Page 31: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

27

2.2.2 Posugkuon Dohuri do Boros Ula

Boros ula i owonsoi mantad posugkuon dohuri nopo nga:

a. ­ai

Adadi do boros ula o boros maan soira osugkuan id dohuri miampai momoguno ­ai

pianai (pian) lagadai (logod) buluguai (bulugu) siahai (siau)

b. ­an Morujuk do ponuhuan montok isoiso maan.

garatan (gorot) buluguan (bulugu) sikapan (sikap) gorisan (garis)

c. ­on Morujuk do ponuhuan montok isoiso maan.

silohon (silou) langadon (langad) noruon (naru) togodon (togod)

d. ­o’ Morujuk do ponuhuan montok isoiso maan.

itomo’ (itom) togodo’ (togod) upuso’ (upus) lumiso’ (lumis)

2.2.3 Posugkuon Dohuri do Boros Ngaran

Boros ngaran i owonsoi mantad posugkuon dohuri nopo nga.

a. ­ai Adadi do boros maan o boros ngaran soira posugkuon id dohuri miampai momoguno ­ai

tukadai (tukad) taapai (taap) oligai (olig) rosukai (rasuk)

Page 32: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

28

b. ­an Adadi do boros maan o boros ngaran soira posugkuon id dohuri miampai momoguno ­an

umahan (umau) woigan (waig) telefonan (telefon) kipasan (kipas)

c. ­on Adadi do boros maan o boros ngaran soira posugkuon id dohuri miampai momoguno ­on

rosukon (rasuk) gonobon (gonob)

d. ­o’ Adadi do boros maan o boros ngaran soira posugkuon id dohuri miampai momoguno ­o’

gonobo’ (gonop) kosuto’ (kasut)

2.3 Posugkuon Pangansip

Posugkuon pangansip do boros ponugku i piandadon do poposugku id dohuri om id gulu do boros guas.

2.3.1 Posugkuon Pangansip do Boros maan

Posugkuon pangansip boros maan nopo nga:

a. ko­…­ai Papatarang isoiso kinaantakan di au pointantu o timpu.

koonsitai (onsit) koiduai (idu) kolombusai (lombus)

b. ko­…­an Papatarang kinaantakan mantad sabap di pointantu.

koihadan (ihad) koirakan (irak)

c. no­…­an Papatarang isoiso koimaan di nopongo no.

nolihuan (lihu) nosuatan (suat)

Page 33: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

29

d. o­…­an Morujuk isoiso kaantakan di abantalan nga au po pointantu do aantakan.

oiduan (idu) oupuan (upu)

e. po­…­ai Morujuk isoiso ponuhuan tumanud sabap di pointantu.

popihidai (pihid) pogusaai (gusa)

f. po­…­an Morujuk isoiso koyonon tumanud sabap di pointantu.

posowitan (sawit) pawantayan (wantai) potoidan (taid)

Morujuk isoiso koimaan tumanud sabap di pointantu. poruhukan (ruhuk) poinuman (inum)

g. po­…­on Morujuk isoiso ponuhuan tumanud sabap di pointantu.

poruluhon (rulu) pokodohon (kodou)

h. po­…­o’ Morujuk isoiso ponuhuan tumanud sabap di pointantu.

polopiko’ (lapik) potonomo’ (tanom)

2.3.2 Posugkuon Pangansip do Boros Ngaran

Posugkuon pangansip boros ngaran nopo nga:

a. Ko­…­ai Morujuk kaantakan tumanud sabap di pointantu.

koliudai (liud) kohompitai (hompit)

b. Ko­...­an Morujuk do kosiwangon om kogumuon.

Page 34: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

30

kopuruan (puru) kobpinayan (tobpinai)

c. no­...­an Papatarang koimaan di nopongo no.

nokogutan (kogut) nosogitan (sogit)

d. o­...­an Morujuk isoiso kaantakan di abantalan nga au atantu do aantakan.

osongkulan (sangkul) otoliban (talib)

e. po­...­ai Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud sabap di pointantu.

pokumutai (kumut) posinsingai (sinsing)

f. po­...­an Morujuk ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud sabap di pointantu.

posumadan (sumad) potindukan (tinduk)

g. po­...­on Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud sabap di pointantu

pobuukon (buuk) pogolongon (golong)

h. po­…­o’ Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud sabap di pointantu

posuato’ (suat) poboroso’ (boros)

2.3.3 Posugkuon Pangansip do Boros Ula

Posugkuon pangansip do boros ula nopo nga:

a. Ko­...­ai Morujuk isoiso kouyuuyuo’ tumanud sabap di pointantu.

Page 35: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

31

kosogitai (sogit) kolosuai (lasu) koliudai (liud)

b. ko­...­an Morujuk isoiso kouyuuyuo’ tumanud sabap di pointantu.

karaatan (raat) kolumisan (lumis)

c. no­...­an Morujuk isoiso kaantakan tumanud sabap di pointantu.

naansaman (onsom) nopoitan (opoit)

d. o­…­an Morujuk isoiso kouyuuyuo’ tumanud sabap di pointantu.

olumisan (lumis) osogitan (sogit)

e. po­...­ai Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud sabap di pointantu.

posogitai (sogit) posuhutai (suhut)

f. po­...­on Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud di pointantu.

pogoyoon (gayo) palaabon (laab)

g. po­...­o’ Morujuk isoiso ponuhuan toi ko’ koimaan tumanud sabap di pointantu.

pokilong

2.4. Posugkuon Sisipan

Posugkuon sisipan nopo nga posugkuon di posisipon id pialatan do boros guas tumimpuun do konsonan.

Page 36: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

32

2.4.1 Posugkuon Pangansip do Boros Maan

Wookon nopo do boros i owonsoi mantad posugkuon pangansip do boros maan nga:

a. ­in­ Osisipan nopo do posugkuon ­in­ o boros maan nga adadi do koimaan di nakatalib no. binoli (boli) winonsoi (wonsoi)

b. ­um­ Osisipan nopo do posugkuon ­um­ o boros maan nga adadi koimaan di maamaso do maan. tumuhun (tuhun) tumakad (takad)

2.4.2 Posugkuon Pangansip do Boros Ngaran

Wookon nopo do boros i owonsoi mantad posugkuon pangansip do boros ngaran nga:

a. ­in­ Morujuk koimaan di nakatalib. rinasuk (rasuk) kinasut (kasut)

b. ­um­ Morujuk kaantakan i maamaso do antakan. lumiud (liud) rumasam (rasam)

2.4.3 Posugkuon Pangansip do Boros Ula

a. ­in­ Morujuk do tukuan. sinodu (sodu) kinawas (kawas)

b. ­um­ Morujuk kaantakan di maamaso do antakan. lumasu (lasu) sumogit (sogit)

3. Bontuk Boros Misompuru

Boros misompuru nopo nga proses i popirangkai do duo boros toi ko’ lobi om bontuk nopo di owonsoi nga kirati pointantu. Kogumuan boros misompuru do boros Kadazandusun aanu mantad boros ngawi di noolos om boros mikagos.

Page 37: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

33

Poomitanan: raja puun kalatas kalaja kampis barait kapal tulud tolu pasagi mato balajalan woyoon montiri kitalad tampangil telefon kandai

Osugkuan nopo do boros ponugku pangansip o boros majmuk diti nga kopioput dii o ija’an.

Poomitanan: Mato balajalan ponokomatobalajalan

4. Bontuk Boros Misaup

Owonsoi o boros misaup mantad pongohulitan do boros guas, putul boros om nogi tumanud rantak.

4.1. Boros Misaup Pongohulitan Boros Guas

Boros misaup nopo diti nga mongohulit kawagu do koinsanai Boros guas.

Poomitanan: tadau ­ tadau­tadau gulu ­ gulu­gulu

Boros misaup montok boros di kiwaa posugkuon nopo nga adadi miagal poomitanan diti :

somboros­boros mogitabang­tabang sumonong­sonong sontulud­tulud santakad­takad santangkus­tangkus

4.2. Boros Misaup Pongohulitan Putul Boros

Boros misaup nopo diti nga mongohulit kawagu do putul boros di kumoiso doid boros guas dii.

Poomitanan: kopuputul osisilou atatarom mogi’u’uhup ko’u’uuli katatagak pananakau pongongomot

Page 38: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

34

4.3. Boros Misaup Kirantak

Boros misaup kirantak nopo diti nga otimpuunan do pimato ‘m’ om suhutonon do boros guas.

Poomitanan : molok­golok manau­panau maam­taam miling­siling matu­ratu makad­takad milong­kilong masa­basa

5. Pananda Wacana

Wacana nopo nga boros toi ko’ frasa isoiso ayat om gunoon id gulu do isoiso ayat. Oguno o wacana diti montok momoruhang om popoinsonong do tonsi tambahan id ayat sumusuhut do guas ayat. Gunoon nogi iti sabaagi ponokodung om popotolimbus idia kokomoi do timpu om popisuai do idia id ayat. Oguno wacana id ponuatan. Wookon do wacana id Boros Kadazandusun: sundung potuu do ingkaa, suai ko’ mantad dii, suai ko’ ilo, mantad no dilo, poingkuro po, nung ingkaa om suusuai po.

Poomitanan ayat i momoguno pananda wacana: a. Okito tongosulap padtaranan diti id disan talun­alun. Suai ko’ mantad

dii, papataran nogi yolo id tomu.

b. Kiwaa nogi kulam loyogon, gana pomoinan, galanggang badminton om tenis id kawalayan dahai. Sundung potuu do ingkaa, nga osonong daa kopio do au yahai nokoundaliu hiti.

c. Au yolo nokotori suminangod di tulun di Gombunan. Poingkuro po nga, napatai di gia i Gombunan soira nongoi ipao’ ontok songulunan isio minongoi porobuat.

6. Patikol Id Boros Kadazandusun

Patikol nopo nga tinimungan do boros i au kawaliu, i kiwaa kogunaan id puralan boros, nga aiso kogunaan id leksikal. Gunoon nogi o patikol diti sabaagi kapanatalan boogian pointantu id ayat. Piipiro o patikol i oguno id Boros Kadazandusun: (Iti nopo nga tumanud ponoriukan KLF (Kotinanan Monoina Boros Kadazandusun Sabah), 2001)

Page 39: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

35

6.1 Patikol i

Patikol i nopo nga gunoon montok popisuai frasa ngaran pointantu om i dumadi do fokus kumaa boros koimaan.

Poomitanan: Binoli nopo disio nga i sada kaanangan dau mangakan.

Sada nopo nga au poinfokus, disio nopo nga poinfokus, i minoboros au moboros kokomoi iso kawo sada.

6.2 Patikol di

6.2.1 Patikol di nopo nga gunoon montok mananda do frasa pointantu.

Poomitanan: Nansakan oku disio di sada di binoli dau dii.

Sada nopo au poinfokus, oku au poinfokus, i mimboros kokomoi iso kawo do sada.

6.2.2 Patikol di gunoon nogi montok panakatanda do manangsanganu.

Poomitanan : Tanak di mamai Jusip ilo. Buuk di mamai ino.

6.2.3 Somoonu nogi patikol di gunoon do duo frasa ngaran montok momonsoi iso frasa ngaran misomporu.

Poomitanan: I yama duo di ina no lansanon ku. Nokito ku i Jon duo di Anik di konihab.

6.2.4 Patikol di gunoon montok kopokitanan do misuai timpu nakatalib, baino om timpu rumikot.

Poomitanan: Minongoi ikoi intong do wayang di kosodop. (nakatalib) Di baino nogi do ruminasam o hiti. (baino) Poingkuro no di do baino! (kiwaa kaantakan do timpu rumikot)

Page 40: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

36

6.3 Patikol o

Patikol o nopo nga mananda do iso frasa ngaran i au pointantu nga adadi fokus di hondomon.

Poomitanan: Apagon o sada do tadau baino.

Sada nopo nga okon ko’ iso kawo sada di notindu, i au pointantu.

6.4 Patikol do

Patikol do nopo nga gunoon montok mananda iso frasa i au pointantu om okon ko fokus i hondomon.

Poomitanan: Sundung do ingkaa nga minomoli nogi isio do sada.

Sada nopo nga poinfokus, isio au poinfokus, i minoboros kokomoi iso kawo sada i kaanangan.

6.5 Patikol ii om dii

6.5.1 Patikol ii om dii nopo nga gunoon montok morujuk kumaa di narait no toi ko’ i noilaan no mantad di minimboros toi ko’ i pinarangahan. Patikol ii gunoon montok ponowoli boros ngaran toi ko’ boros ngaran di poinfokus.

Poomitanan: Ii no boros dau doho dii. Ii no pogi do au oku dii otumbayaan do boros dau. Ii nopo tondu dii nga abagos.

6.5.2 Kapanambarasan ii om ii gunoon montok kopokitanan toisoiso i au nakawaliu o koongoi­ongoyon mantad noilaan laid di pinarangahan.

Poomitanan:

Aiso i kinowoliho’ di kalaja dau, ii om ii tokito ku. Suai kanu om ii om ii i’.

Page 41: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

37

6.5.3 Patikol dii gunoon nung au iti kaanu manantu toi ko’ kapanatalan di komoyon

Poomitanan: Kada dikoyu lihuai i boros dau dii. Poingion nodii isio id lamin dii.

6.5.4 Somoonu gunoon nogi o dii miampai boros pongudio montok mokitolinahas di komoyon. Poomitanan: Isai gia ngaran nu dii? Ingkuro dii? Iti no dii?

6.6 Patikol i’

6.6.1 Patikol i’ asaru gunoon montok pananda panatalan di binoros.

Poomitanan: Nakawaliu ka nu om ii om ii i’. I Jaime ka nu om i Golo i’ ii.

6.6.2 Patikol i’ gunoon miampai kotob boros i kopokito do boros do mogolim (aiso, okon, au).

Poomitanan: Aiso i’ naanu dau. Okon i’ ko ingkaa boros disio. Au oku i’ nokoolos do kakamot dau.

6.6.3 Gunoon nogi o patikol diti montok papalambayad ponuhuan.

Poomitanan:

Rulanan i’ popowaliu dino pinggan. Inuton i’ momonsoi dino kalaja dino.

6.6.4 Id boros maan okon ko’ ponuhu, pomogunaan i’ manahak do kapanatalan do gaab di moboros i maan kopio dau tuhuko’.

Poomitanan: Maan ku i’ wagu wonsoyo nung orumbak no. Alanan i’ kopio dau nung atagak no.

Page 42: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

38

6.6.5 Soira nopo do gunoon patikol diti miampai boros isoo, kopiomungan dilo adadi komoyon do miagal.

Poomitanan: Iso i’ kalaja dahai.

6.7 Patikol no om nodii

6.7.1 Patikol no manahak do tanda kootuson kinaantakan id isoiso ayat toi ko’ susuyan.

Poomitanan: Korikot nopo i tambang doid iso lokos, tiduku no isio om inum no. Koingkoyod nopo yolo, lombus no wagu doid pamanahon diolo.

6.7.2 Patikol nodii nopo nga manahak do tanda koimaan di sumusuhut om morujuk do kinantaakan di pogulu i’.

Poomitanan: Ounsikou nodii o ginawo di Rintingan tu nakasawang nodii do kampung tagayo. Kabayarai nopo di Enoi i buuk di binoli dau, onuo nodii dau ii om pamanau no. Ongoi nodii akan, tu nokosodia no taakanon.

6.8 Patikol po om podii

6.8.1 Patikol po mananda do koimaan di nadadi no, pogulu do koimaan sumusuhut nga rumujuk kokomoi kinaantakan di nokopogulu.

Poomitanan: Kaawi po di Awot i takano om lihungai no disio i piring dau.

6.8.2 Id pibarasan toomod, patikol po manahak do kapanatalan kokomoi di binoros.

Poomitanan: Ongoi po akan. Au oku po nakaakan Nakapanau no ngawi nga isio po.

Page 43: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

39

6.8.3 Podii nopo nga mananda do koimaan i nopongo no pogulu.

Poomitanan: Kotindal podii di Maikol i bangkala om onuo’ no dau i rokot.

7. Tanda Basa

Kiwaa piipiro tanda basa i gunoon id Boros Kadazandusun miagal id siriba:

7.1. Pimato Tagayo

Gunoon o pimato tagayo montok monuat tinimungan boros ngaran poimbida; tulun, kinoyonon, tayam om koisaan toi kotinanan. Suai ko’ ii, gunoon nogi montok pimato id gulu isoiso ayat.

Poomitanan: Pekan Nabalu, Helda, Koisaan Koonduan. Ii Helda nopo nga ponorikohon Koisaan Koonduan id Pekan Nabalu.

7.2. Titik ( . )

Gunoon id kolimpupuson isoiso ayat om pananda katarangan tadau wulan.

7.3. Koma ( , )

Gunoon montok : a. Popitongkiad do tolu unsur toi ko’ lobi id iso ayat. b. Popiiso do piipiro ayat dumadi iso ayat. c. Popitongkiad do frasa mantad ayat. d. Sumusuhut do boros kotigog id ayat i kiwaa boros kotigog. e. Ahatas pananda wacana.

7.4. Tanda Pongudio ( ? )

Gunoon id kolimpupuson do ayat o tanda pongudio.

7.5. Tanda Pongukaban Boros om Ponutuban Boros (“ ”)

Gunoon id istila ilmiah toi ko’ boros i kiwaa rati poimbida. Oguno nogi tanda diti id boros ajuk om potikan i naanu mantad bahan basaon.

Page 44: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

40

7.6. Koma Titik Misahau ( ; )

Gunoon sabaagi popitongkiad do duo toi ko’ piipiro klausa, popitongkiad do piipiro katarangan misuusuhut.

7.7. Titik Misahau ( : )

Gunoon sabaagi: a. Popointutun sanarai butiran. b. Popointutun ayat popointalang. c. Popokito do pisuayan.

7.8. Sangkang ( ­ )

Gunoon sabaagi: a. Ponowoli bingkurung. b. Pananda pongoruhang do idia. c. Pananda boros misaup.

7.9. Bingkurung ( )

Gunoon sabaagi popiagal rati boros id ayat.

7.10. Tanda piagalan ( = )

Miagal o komoyon om gunoon id ayat Matematik.

7.11. Tanda Toi ko’ ( / )

Gunoon montok popokito kopiagalan komoyon do boros toi ko’ ayat.

7.12. Tanda Ilo no pogi ( .'. )

Tanda ilo no pogi gunoon soira monginiba do ayat ontok momonsoi nuut.

7.13. Tanda Kotigagan ( ! )

Gunoon soira monuat boros kotigagan toi ayat kotigagan montok popolombus topurimanan miagal do orosian, kotigog, otogod, osuayan, ponigiran, orualan om suusuai po.

Page 45: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

41

SINTAKSIS

Sintaksis nopo nga iso pongilaan kokomoi do pamansayan frasa om ayat. Ayat nopo nga unit pibarasan di takawas kopio doid nuludan puralan boros om kirati dii poinggonop. Owonsoi o ayat mantad iso boros toi ko’ nuludan piipiro boros ii poboroson miampai loyuk di pointunud.

1. AYAT

Ayat nopo kisuang do unsur klausa. Klausa nopo nga nowonsoi mantad piipiro frasa. Frasa nopo nga nowonsoi mantad piipiro boros. Nuludan nopo do sintaksis diti nga miagal di pinokitanan id Jadual 1.

Jadual 1

Ayat oolong tomod ilo tanak.

Klausa oolong tomod ilo tanak

Frasa oolong tomod ilo tanak

Boros oolong tomod ilo tanak

2. FRASA

Frasa nopo nga unit i noulud mantad duo boros toi ko’ iso boros di kiwaa potensi do kowonsoi duo toi ko’ lobi boros. Pisuayan nopo do frasa om klausa, nga aiso subjek om predikat id frasa. Id nuludan do puralan boros, frasa nopo nga milo dumadi konstituon do klausa toi ko’ frasa dii sondii.

3. KLAUSA

Klausa nopo nga iso unit piipiro boros i kiwaa subjek om predikat di dumadi do konstituon do ayat. Nabaagi do duo kapamansayan o klausa:

Page 46: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

42

3.1 Klausa Obibas

Klausa obibas nopo nga soira polombuson miampai kolooloyuko’ di kosudong om kaanu mingkakat sondii. Roitan nogi o klausa obibas do klausa tohontol.

Poomitanan: i. abagos ko tomod ii. korikot oku

3.2 Klausa Au Obibas

Klausa au obibas nopo nga klausa di au milo mingkakat sondii, toi ko’ aiso rati. Klausa diti oporlu momoguno klausa suai.

Poomitanan:

i. Abagos ko tomod mogihum kousinan

klausa obibas klausa au obibas

ii. Korikot oku suab nung au rumasam

klausa obibas klausa au obibas

4. Kapamansayan Ayat

4.1 Guas Ayat

Guas ayat nopo nga impohon do kapamansayan ayat do isoiso boros. Oinsanan ayat i mogisuusuai kapamansayan om nuludan, aanu monoriuk maya do pola guas ayat.

Mantad pola diti, owonsoi ayat suai miagal do ayat mintootoiso, ayat misompuru, ayat aktif, toi ko’ ayat pasif om suusuai po.

Page 47: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

43

Pola Guas Ayat

Pola Subjek Predikat

Pola 1 Frasa Ngaran (FN) Mongingia’

Frasa Ngaran (FN) i Gundohing Matius.

Pola 2 Frasa Maan (FM) Maso morobuat

Frasa Ngaran (FN) tama diolo.

Pola 3 Frasa Ula (FU) Olombon

Frasa Ngaran (FN) tanak diti.

Pola 4 Frasa Popiromut Ngaran (FSN) Hilo id Tuaran

Frasa Ngaran (FN)

o upis ku.

Kiwaa apat pola do guas ayat:

Pola 1 : Frasa Ngaran + Frasa Ngaran (FN + FN) Pola 2 : Frasa Maan + Frasa Ngaran (FM + FN) Pola 3 : Frasa Ula + Frasa Ngaran (FU + FN) Pola 4 : Frasa Popiromut Ngaran + Frasa Ngaran (FPN + FN)

Sundung po do nowonsoi pola guas ayat mantad duo toi ko’ lobi boros, nga konstituon nopo nga milo nogi do owonsoi mantad iso boros.

Poomitanan: Mambasa aku.

4.2. Bontuk Ayat

Nabaagi do duo tinimungan o bontuk ayat:

a. ayat mintootoiso b. ayat misompuru

4.2.1 Ayat Mintootoiso

Ayat mintootoiso nopo nga kiwaa iso klausa, i kikonstituon do iso subjek om iso predikat.

Page 48: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

44

Poomitanan:

Predikat Subjek

1. Momimisala i Gundohing Indiu

2. Mambasa isio

3. Nohuyan kopio ilo mananangkus

4. Minongoi yolo hilo id Sarawak

4.2.2 Ayat Misompuru

Ayat misompuru nopo nga tinimungan do duo ayat toi ko’ lobi ayat mintootoiso. Owonsoi o ayat diti mantad duo toi ko’ lobi subjek om predikat. Adadi do ayat misompuru o ayat mintootoiso miampai kopomogunaan do boros popionit toi ko’ aiso boros popionit.

Nabaagi do tolu o ayat misompuru: ayat misompuru misoungko; ayat misompuru pancangan; ayat misompuru piomungan.

a. Ayat misompuru Misoungko

Ayat nopo diti nga mantad duo toi ko’ lobi ayat ii momoguno boros popionit; nga, om om suusuai po.

Poomitanan: i. Mambasa do buuk i Haji Alim om mongintob i

Yusri. Mambasa do buuk i Haji Alim. Mongintob i Yusri.

ii. Olombon i Sairin nga agahui tadi dau. Olombon i Sairin. Agahui tadi dau.

Milo nogi do pioniton o ayat ngawi dilo miampai aiso boros popionit. Polombuson o ayat diti miampai loyuk di kosudong.

Page 49: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

45

Poomitanan: Angalampas tomod o laang diolo, tumakad dilo nuluhon.

Angalampas tomod o laang diolo. Tumakad yolo dilo nuluhon.

b. Ayat Misompuru Pancangan

Ayat nopo diti nga kiwaa iso ayat tohontol om iso toi ko’ lobi ayat tokoro do suai. Ayat tokoro dii, pinasalag id ayat tohontol om adadi soboogian do ayat tohontol. Abaagi do tolu kawo o ayat misompuru pancangan.

i. Ayat poinsisip ii. Ayat pomogonop iii. Ayat katarangan

Ayat Poinsisip

Momoguno o ayat diti do boros popionit; di

i. Minomoli isio do buuk di akapal. Minomoli isio do buuk. Buuk akapal.

ii. Minintong yolo do wayang di koirakan. Minintong yolo do wayang. Wayang koirakan.

Ayat tokoro nopo nga ayat di koimbulai id dohuri do boros popionit.

Ayat Pomogonop

Ayat nopo diti nga dumadi pomogonop do iso ayat tohontol i momoguno boros popionit do

Poomitanan: i. Otongkuyaan oku kopio do kalantoi isio.

Otongkuyaan oku kopio. Kalantoi isio.

Page 50: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

46

Ayat Katarangan

Ayat nopo diti nga dumadi katarangan id predikat i momoguno boros popionit tu, nung, gisom

Poomitanan: i. Asaru do royohon i James tu abagos

kumalaja. Asaru do royohon i James. Abagos kumalaja i James.

ii. Tumanud i Nancy nung kasaga no tama dau. Tumanud i Nancy. Kasaga no tama dau.

iii. Minggiak i Polina gisom nolihatan. Minggiak i Polina. Nolihatan i Polina.

c. Ayat Misompuru Piomungon

Ayat nopo diti nga kiwaa piipiro kawo ayat. Ayat nopo dii nga ayat mintootoiso om ayat misompuru toi ko’ mogikaakawo ayat misompuru. Koubasanan do anaru o ayat diti.

Poomitanan:

i. Agahui om alawoi o kandawai nga osiau do manangkus om tumundok. Agahui om alawoi o kandawai. Osiau do manangkus om tumundok o kandawai.

ii. Mambasa i Ahmad do buuk nga alaid no koodop i tambalut dau tu nohuyan kopio.

Mambasa i Ahmad do buuk. Alaid no koodop i tambalut dau. Nohuyan kopio tambalut dau.

4.3 Kawo Ayat

Nabaagi do apat kawo ayat id Boros Kadazandusun tumanud kolooloyuko’ om tuduan pointantu:

Ayat toomod; ayat pongudio; ayat ponuhuan; ayat kotigagan.

Page 51: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

47

4.3.1 Ayat Toomod

Ayat toomod nopo nga ayat i poboroson miampai kitontokon montok manahak katarangan. Kitudu o ayat toomod do popolombus toi ko’ manahak kointalangan kokomoi isoiso ahal.

Poomitanan: Nokoodop i Philip. Minomoli i Nora do basaan id kadai.

4.3.2 Ayat Pongudio

Gunoon o ayat pongudio montok mongudio isoiso ahal. Ontok poposuat ayat pongudiaan, onuan do tanda pongudio (?), tumanud kolooloyuko’ om pomogunaan piipiro boros pointantu. Nabaagi do duo kawo ayat pongudio.

a. Ayat Pongudio miampai boros pongudio

Ayat pongudio diti momoguno boros miagal do; nunu, isai, piro, ingkuro om suusuai po.

Poomitanan: Isai ngaran nu? Nunu ino? Nonggo ngoyon nu? Piro kou mogiobpinai? Soira ko muli? Nokuro tu mihad ko? Ingkuro ko no do baino?

b. Ayat Pongudio do aiso boros pongudio

Aiso boros pongudio o ayat diti nga poboroson miampai minsawat o loyuk id dohuri do ayat. Id ponuatan onuan do tanda pongudio (?) id kolimpupuson do ayat.

Poomitanan: Nokopodsu ko no? Nakalantoi ko nangku? Osusa o panaasan dii?

Page 52: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

48

4.3.3 Ayat Ponuhuan

Ayat ponuhuan nopo nga ayat popointalang toi ko’ popoimbulai di isoiso koimaan. Ayat ponuhuan nopo nga poboroson kumaa tulun koduo. Kiwaa tolu kawo do ayat ponuhuan.

a. Ayat monuhu

Ayat monuhu nopo nga poboroson miampai tudu manahak iso ponuhuan toi ko’ kopoingatan.

Poomitanan: Soliwan mantad hiti! Pogidu mantad hiti! Akanon po iti do gulu. Bobogo’ ilo tulanut.

b. Ayat Pogoduhan

Ayat diti momoguno boros pogodu miagal; kada om au tagal, i posuaton pogulu do boros maan. Kitudu o ayat pogoduan do monuhu sosongulun do momonsoi isoiso ahal.

Poomitanan: Kada panakau. Au tagal do rumikot. Kada kagangau. Kada pomodula.

c. Ayat Pokionuon

Ayat diti oguno soira monuhu tokou toi ko’ mokianu.

Poomitanan: Rumikot no do hiti ontok tadau Tiwang kio. Ongoi no akan, oi Julie. Kada ponigup.

Ayat pokionuon adadi do ayat pogoduhan miampai momoguno boros ‘alansan’

Poomitanan: Alansan yahai do au kou monigup. Alansan yahai do au kou momiromos.

Page 53: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

49

4.3.4 Ayat Kotigagan

Gunoon o ayat kotigagan montok popolombus topurimanan miagal do orosian, kotigog, otogod, osuayan, ponigiran, orualan om suusuai po. Posuaton o tanda kotigog (!) id kolimpupuson do isoiso ayat kotigagan. Boros kotigagan i asaru gunoon miagal do odoi, tuukoi, adada om suusuai po.

Poomitanan: Odoi, oroul o tian ku! Atuukoi, olumis no rasuk dilo! Adada, osodu no pinanau nu, oi aman!

5. NULUDAN AYAT

Id Boros Kadazandusun, oulud o ayat mantad piipiro kawo. Koubasanan nopo nga oulud o ayat maya do MSO. Misuai o kouludan ayat id pibarasan om ponuatan.

Pananda kawo ayat id Boros Kadazandusun S = Subjek M = Boros Maan O = Objek (Ok=Objek kimbiran, Oo=Objek oontok) A = Adverb ( Ak = kinoyonon, Ar= rati, At= timpu) P = Pomogonop Adj = Adjektif

Subjek Subjek nopo nga konstituon id ayat, owonsoi mantad frasa ngaran om ponokouhu di patarangon do ayat.

Poomitanan: Oburol tanak diti.

Predikat Predikat nopo nga konstituon id ayat i papatarang do subjek.

Poomitanan: Olombon tanak di Gasan.

Objek Objek nopo nga bontuk boros ngaran toi ko’ tinimungan boros ngaran di adadi ponorimo (oontok) do boros maan transitif.

Poomitanan: Manandang i Julain do buul.

Page 54: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

50

Objek Tontokon

Objek tontokon nopo nga bontuk boros ngaran toi ko’ tinimungan boros ngaran i adadi ponorimo di tontokon do boros maan om koimbulai alapas di momomonsoi (pelaku).

Poomitanan: Onuan di Awot i Nancy do buuk.

Objek Okimbiran Objek okimbiran nopo nga bontuk boros ngaran toi ko’ tinimungan boros ngaran di adadi ponorimo di okimbiran do boros maan om koimbulai alapas do objek tontokon.

Poomitanan: Onuan di Awot i Nancy do buuk.

Adverb Adverb nopo nga boros i papatarang do boros maan.

Poomitanan: Osiau manangkus i Bayagung

Komplimon / Pomogonop Pomogonop nopo nga unsur di adadi do pomogonop id isoiso ayat.

Poomitanan: I Jenny nopo nga noos.

5.1. Nuludan Ayat id Pibarasan

Kiwaa hopod om tolu kawo ayat id pibarasan.

a. Nuludan MSO

Poomitanan: Pinupuan ku i basaan. Pataamon ku ilo timuhau. Kogompi oku i ma dilo tasu.

Page 55: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

51

b. Nuludan MS

Poomitanan: . Nokoirak i tanak.

Balajal yolo. Manangkus i Kutou.

c. Nuludan MSAp

Poomitanan: Minongoi oku id sikul.

d. Nuludan MSMO

Poomitanan: Nolihuan ku minigit i buuk. Mongoi kito intong do wayang.

e. Nuludan MSOO

Poomitanan: Bolian ku do buuk i Nancy.

f. Nuludan MSOM

Poomitanan: Sinuhu dahai isio minogidu.

g. Nuludan AkSAk

Poomitanan: Hilo i Nora id walai.

h. Nuludan ASM

Poomitanan: Sopipori­pori yolo minamanau.

i. Nuludan Adj. S

Poomitanan: Atarom no ilo dangol. Buronguson kopio ilo tulun.

Page 56: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

52

j. Nuludan Adj. SMO

Poomitanan: Nakatama oku i mongoi intutun disio.

k. Nuludan MSApO

Poomitanan: Hinilo ku id mija i piring.

l. Nuludan SP

Poomitanan: I Maina o noos. I Diana o tagahui.

m. Nuludan PS Poomitanan: Luyal i Munih.

5.2. Nuludan Ayat id Ponuatan

Kiwaa turu kawo do ayat id ponuatan.

a. Nuludan SMO

Poomitanan: Kiginumu do onom tulun luguan platun tinimungan RELA nonuan do uniform.

b. Nuludan SP

Poomitanan: Tinimungan nopo di toguangan kopio nga i komulakan ngawi di aiso po kalaja. Pinotimpuun nopo do pitimbungakan dilo nga i Luguan Montiri do Thailand.

c. Nuludan SM

Poomitanan: Toinsanan puru molohingon do alapon. Songulun tanak di kiumul do duo toun nopujulan kiniopon.

*Nuludan SM adadi do ayat lumpatiu id Boros Kadazandusun.

Page 57: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

53

d. Nuludan MS

Poomitanan: Gisom baino diti, kakal po do maan taandako o karamayan dilo.

e. Nuludan MSM

Poomitanan: Minamagakom ilo pulis di minanakau.

f. Nuludan MSAP Poomitanan: Nimaan owito o rata’ dau kuminaa hilo Lamin Pongusapan Universiti.

g. Nuludan MSOP Poomitanan: Nunsub o Parti Rakyat Malaysia (PRM) o kopomorintaan do monoriuk di totondos.

Page 58: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

54

PONJUDU GINUMU

Ponjudu ginumu nopo nga boros iI piumbangon do boros ngaran koizaai i popokito do ginumu.

Ponjudu Ginumu Pomitanan ansip, balaan sangansip suduon, sambalaan

suduon baanan sambaanan sapi/karabau babo sambabo kinotuan babu sambabu takano babut sambabut takano bandu sambandu parai barait sambarait sangop basung sambasung langsat bontuk sobontuk sinsing boriung somboriungan piasau dangau sandangau sungu galas sanggalas waig gantang sagantang wagas (hopod om

apat puut) garansang sanggaransangan kubis golung sogolung dawai, apat golung tuai guas songuas mangga guyud songguyudan poring hatadan sanhatadan suduon kagos sangkagos tinggur piasau kakanan sangkakanan bosou sada

/nonsom kakib sangkakib ruti kaping sangkaping gata karam sangkaram punti guri kinis songkinis kain, piipiro kinis

kalatas kodut songkodut tusi korob songkorob parai kukurungan songkukurungan manuk kuntum songkuntum bunga langod sanlangod poring/tobu lapak sanlapak poring/piasau ligok sonligok waig likou sonlikou tuai, filem, lukug

Page 59: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

55

linayun sonlinayun waig (poyanan waig mantad poring) anaru ko’ sasangit)

lingkong sonlingkong tuai lingkum songlingkum galam linsou sonlinsou nangko lopot sonlopot tinapung lumping sonlumping sigup nalai sanalayan potiukan onggom songonggom wagas paganakan sampaganakan tulun, manuk panon sampanon godingan papa sampapa piasau, lugus papas sampapas kalabau, tapayas patod sampatod kayu pias sompias totok pigis sompigis tonsi sapi pingal sompingal watu piring sompiring takano posukan somposukan susumangod pudun sompudun banang purok sompurok tonsi manuk puru sompuru lansat purut sompurut tusi puun sompuun mangga puut sompuut susu rawo sanrawo parai ridis sonridis tapayas ropo sonropo tali rulang sorulang manggis rulou sonrulou tonsi pulutan rulud songrulud ayat saan sansaan kayu/poring sangkap sansangkap roun rumbio sarapung sansarapung sogumau sibor sonsibor buaton sini sonsini sigup sinsib sonsinsib bambangan sisid sonsisid nipon songgol sonsonggol parai sopo sonsopo punti sorondong sorondong sopuk

Page 60: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

56

sorut sonsorutan roun rumbio suki sonsuki tinumon sulap sonsulap parai sulapid sonsulapid togiwis sulu sonsulu sada sumpalon sonsumpalon waig suun sonsuunan kantalan tagung songkoogungan tagung tangga santangga waig tangkob santangkob parai tapin santapin totok (sowongkos totok) tata santata siliu, sansag timbouk sontimbouk waig tinan songinan kalabau tinimungan sontinimungan tangaanak sikul tinsod sontinsod wogok tiri sontiri romou, dakwat tobubut sontobubut simen tukil sontukil bahar tulai sontulai punti tumpuk sontumpuk mangga urod songurod sasad walad sanwalad galam, kolobon walai sangkawalayan walai watang sawatang kayu, kumpar watu sanwatu parai, tusi, wagas wila soila’ lugus (oguno montok lugus

di noridis) wongkos sowongkos rapaon woyut sonwoyut sakot

Page 61: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

57

TUKADAN

Gin. Tukadan Rati Poomitanan Ayat 1. agayo topos Guntalou Au kawasa tumanud

mirulun nung agayo topos. 2. aiso tompodu Guntalou, oikuman Otingayaman isio do

rumuba do tulun tu aiso tompodu disio.

3. akatol tunturu Ogorot do mangasou Au kawasa tangaanak sikul di akatol tunturu sumuang id linimput komputo.

4. au kodula do tohun

Aiso toilalaan Nung au kodula do tohun kada no umbal­umbal do tumanud magasu.

5. bolou kalat Au monolimod do mogihum

Nung bolou kalat ko, ilo nopo loho do bundu nga au nu okito sundung potuu do pointalang.

6. boros nopo om tandus, orikot nogi om barambang

Orongit kobooboroso’ nga au katama soira orikot i komoyon

Au oku otumbayaan dia’ do dumadi pulis tu boros nu nopo om tandus, orikot nogi om barambang.

7. gayo kabang Ogorot mimboros Au koilo popoopi boros

Kada poiloo’ i Mulian diti abal tu agayo kabang disido.

8. gotuk do rungka mungkang do gopud

Gobulan om au ogorot do momodoropi

Tangaanak nopo do gotuk do rungka om mungkang do gopud nga kosinduol do ginawo molohing.

9. guli siku Opulion kawagu i nakatahak

Woyo nopo do guli siku nga au osonong do omitanan.

10. kaatap do rombu taap

Tuni miodu, sinding, tihad toi ko nunu nopo i adalaan kopuhod

Soira nopo do pouni rodiu i Nandu nga kaatap do rombu taap.

11. kakayon o soribau kaahon o saralom

Oindamaan o ginumu Nokuro tu mogihum ko do kalaja hilo id pogun do suai okon toi ko’ ogumu o pakalajaan do hiti om kakayon o soirbau om kaahon o saralom?

Page 62: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

58

12. kalabatu Gayo nakan Ogumu po o taakanon nga au kabagal montok di kalabatu.

13. kasala do kabang

Taakanon di au naakan tu norubat

Poopio’ kama ilo tindalam tu kasala moti do kabang.

14. kasandang do langou

Noindamaan do noudipon

Nakasandang oku langou suminaan dilo torigi.

15. kitalad tampangil

Gansau. Nung kitalad nopo tampangil nu nga au ko kawasa mitamong do kadai.

16. kiu ngasu Wowonsoyon di au sinorou kopogulu

Ontok nopo do pongundian nga ogumu tulun do kiu’ngasu.

17. kodou tulu Au mokinongou boros

Otogod i Duanis tu noindamaan i tanak dau do okodou tulu.

18. kolipas nogi lansat om talib o mangkawot

Korikatan di au miontok timpu nabatos

Noowian i Rona do tikanas tu nokotohuri isido do nokorikot miagal di komoyon do kolipas nogi lansat om talib o mangkawot.

19. kolopu tuntu monggis

Kobooboroso’ di noindamaan koulud om olinuud.

Soira nopo do moboros i Luguan Montiri nga kolopu tuntu monggis.

20. koruyou do dukaruk

Pisasawaan di osomok piobpinayan

Kada kou piongoi tu koriou po dukaruk.

21. kosiop do langau

Noindamaan kogumu kalaja

Ogumu tomod toongoyon di tina ku miagal po kosiop do langau.

22. kosunggu do tawan

Noindamaan kasawat Kinawas nopo do Nulu Kinabalu nga kosunggu do tawan.

23. kutu ngasu i. Tulun do miginawo di omulok po kopio

ii. Osiau

i. Ogumu kutu ngasu hilo id sikul ku.

ii. Miagal kutu ngasu i Loidi do manangkus.

Page 63: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

59

24. lamou linsou i. Aiso purintod do tumongkiad. Tumilombus mamanau soira opupusan o abaabayan.

ii. Ralan di au milo wayaan tu noindamaan kalamou.

i. Soira nopo do kotindapou ko id karamayan nga tonudon no koubasanan tosonong kada do lamou linsou.

ii. Au kosunsud o korita ku soira nakawaya do lamou linsou.

25. mamabo walai Gobulan om monoriirimo modop

Aiso aanu­aanu nu sumikul nung mamabo ko nopo do walai.

26. mamagandang do tian

Oindamaan do ayahan

Minangakan i Doni om i Gulit do loho bundu gisom mamagandang tian.

27. miagal do kara pinagung

Rabas di noindamaan koita

Tanak nopo kaka di Sangkalaki nga miagal do kara pinagung.

28. miagal do kodumaat

Tangkus do noindamaan kokodsir

Tumangkus nopo kaka i Rokian nga miagal po do kodumaat.

29. miagal tingau om tasu

Miodu nopo soira kopiruba

MiagaI do tingau om tasu i Rina om i Doni tu soira kopiruba om miodu nopo.

30. miagal do sisilong

Osiau miampai tangkus mogihum ralan toi ko pogiduon

Miagal po do sisilong i Godomon do ginusa moningot.

31. miagal kukus do burut

Kouyuuyuon do tulun dii oikuman

Miagal po isio kukus do burut soira do nakasadu hilo id tomu.

32. miagal mada tobokon

Pogolim toi ko’ pagagada do nokoindama

Miagal po do mada tobokon I Fenny soira nuhot nung asaga isido habayan.

33. miagal tiasan waig talasu

Kouyuuyuo’ mogidu soira kiwaa korosian

Miagal yahai tiniasan waig talasu soira nokoruba tulun do mulau.

Page 64: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

60

34. minsorili do tolitang

Pibarasan, pitimbungakan di piguli­guli id isoiso pitimbungakan miampai aiso kootuson.

Pogibaabarasan nopo id pitimbungakan dii nga minsorili tomod do tolitang.

35. mipunso bidau Pisasawaan di misulak; ngoyon do kusai iso tondu, ngoyon kawagu do tadi dii kusai o longuon disio

Ogumu o tulun do tuminindapou id karamayan pisasawaan dii tu piniangayan nopo diolo nga mipunso bidau.

36. mitodok hulu Au kopiunung Au aanu kootuson id iso pitimbungakan nung kiwaa duo luguan do mitodok hulu.

37. miakan bosi Miagal rinongit Pioduhan nopo diolo nga aiso kootuson tu miakan bosi yolo.

38. miulu om pais Kopisudong do miontok tinan

Kokiikitanan nopo dilo nga miulu om pais.

39. modu sodu panahon, momok somok pamalabangan

Modu­sodu torikot nga mumu­gumu koligaganan

Intang­intangan soira papanau do korita miagal komoyon modu­sodu tapanau, momok­somok pamalabangan.

40. mogihum kabang do rogon

Tumomod mogihum do koligaganan

Mintangkus nopo id talun­ alun nga miagal mogihum kabang do rogon.

41. momiwogu mata

Momiwogu soira kiwaa kusai mongoi ambalut iso tondu di kouhang­uhangan

Kowowoyoo’ nopo momiwogu mata nga koikum­ikum.

42. momolintagu Tayaan do kinoingkokoton do wokon nga au minggisom

Soira nopo do nakaanu do kahara­haraan i Marina nga mumbal di ii Jovina do momolintagu.

Page 65: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

61

43. momoruluk busul do manuk

Sumuab do mamanau

Momoruluk busul do manuk i mongungusap mongoi do kokosup tusak tawadak do mungkalad.

44. momuraha mato

Tayaan au ogina Pinggisom no do balajal mongoi do au momuraha mato montong koingkokoton do tulun suai montok timpu dumontol.

45. monggom do ninipot

Asadapan do muli I odu nopo nga oubas monggom ninipot id buaton.

46. mongoi pokirompingas

Sumonsog popotopot di nakasala

Noilaan ku do nakasala nga mongoi kasari pokirompingas.

47. monguli dondu Kusai di muli id walai songulun tondu di kouhangan dau

Minomoli i Ginsan do korita mangan disio do ponguli dondu.

48. monsom o ginawo

Au otumbayaan Monsom o ginawo ku do i Bulog o minaganu do dangol ku.

49. muli id susupuan

Tondu di katama muli id walai songulun kusai di kouhangan

Koikum­ikum nung muli ko id walai songulun tanak wagu miagal muli id susupuan.

50. muli kampis barait

Pogindahu toi ko’, panau di aiso naanu­ anu om au nakalantoi

Minonongoi daa yahai pongintorus nga minuli kampis barait.

51. naahawan do gontui

Pokolihu do onu i poboroson

Au di yaki nokotilombus o booboroson dau tu naahawan isio do gontui.

52. nayasan o botung­botung

Monigowo do otongkiadan

Miagal po do nayasan o botung­botung o nopurimanan di tina ku soira ginumuli ngawi i tobpinai ku do minongoi sikul om minongoi kalaja.

53. nokosokot do galam

Alaid do poinliwi gama do toruol/ sumakit

Soira nopo suminakit i Rompituk gisom do nokosokot do galam, au isido pinusou dii tangaanak dau.

Page 66: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

62

54. noposian o momut

Minonigowo notingkod do mihad

Miagal po noposian o momut i adi soira nokokito di ama minuli minogowit korita kontrol kambawa.

55. okito nulokon Kouyuuyuon minsusuab di au po anawau

Okito nopo nulokon do suab om mamanau tokou no.

56. oniba ginawo/ oniba puobuk

Obintogod, au kotoron do kototogod.

Au oku orohian magalap tulun do oniba ginawo.

Kada kama pinggasaai ilo tulun do oniba puobuk.

57. oogot o tonggom

Tulun di abagos do morobuat om okikit.

Oogot nopo o tonggom do id paganakan ku nga i yapa.

58. oonsok do anggaman

Umul di omulok Maso nopo do nokopiongoi yahai di koruhang ku nga oonsok po isido do anggaman.

59. osonsog po ko’ manansawo

Noindamaan kosonsog

Kouyuuyuo’ nopo di Sambagul do mingkakat sumiliu luguan nga osonsog po ko’ manasawo.

60. oubu gangak Ounsub do rarayou Soira nopo do manapap do palad o tongo tulun nga oubu gangak di i Winsos do tumangkus.

61. oyopos­yopos nopo bulud nga oyopos no o sinapa

Kobogoso’ nopo nga mogowit do asil

Minggisom tokou no tu oyopos­yopos nopo bulud nga oyopos no o sinapa.

62. osogit tonggom/ kiwonod tonggom

Obinsuni o tonomon Aanangan oku do papasakag di James diti tonomon ku tu osogit tonggom.

63. kilosod palad Kolingos do mangama

Nabantug i Nora tu kilosod o palad.

64. oyopos­yopos po o tulok

Wagu po kopogidu Oyopos­yopos po o tulok di manuk minongoi pingkakai di totok ku.

Page 67: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

63

65. paatod do pigis

Mongoi saap dii poimaha kagaras

Minongoi paatod do pigis ilo susumangod id kinoyonon do ponokisaap diolo.

66. paya kahang Osinggawa ginawo Paya kahang tokou rumamit do korikatan dii momuhaboi.

67. pinuhobo rokot Noindamaan kohuyan

Pinuhobo rokot po i yodu do minanaan diti suduon.

68. poingkibit o kara om poinsuun o gobuk

Mongirit do karaaton do wokon nga au opurimanan o karaaton dau sondii

Kada tokou kogorot do mongirit tu somonu do poingkibit tokou o kara om poinsuun tokou o gobuk.

69. kara tiangan Tulun di au monokiambalut do wokon

I Lintagu nopo nga aiso tambalut tu kara tiangan.

70. sangal sinuku Sumonsog do popotopot mulong do koilo nakasala.

Otogod i adi do tandasan minamabak do galas tu sangal sinuku isido.

71. simbul nabalu Pibarasan toi ko’ boros di minsuai komoyon.

Au i Yongkor korohian do tambalut dau tu simbul nabalu isio soira mikorumo.

72. sinding nabalu pompod do horu

Kalaja di au kaampai do nunu i poingangkab id ginawo

Aiso kinotutukon do karaja di Garaman tu sinding Nabalu pompod do horu isio do kumaraja.

73. kosimbul do tabpai

Kowowoyoo’ do soosongulun di aarau­arau do momogusa nunu i korohian.

Kosimbul do tabpai i Saikil gumusa do korita.

74. sonong tinimbabaon raat tinolikudon

Sonong soira sumuau nga araat booboroson id tolikud

Mumbangan­bangan no soira tumoguang dilo tulun tu sonong tinimbabaon raat tinolikudon isido.

75. sumaralom do palampag

Oindamaan kolombou

Sumaralom do palampag o podsisinding dilo magauk.

76. ponginiba tanawau om ponginiba totuong

Booboroson Piginawaan nopo dii Kinomulok om i Yanakanak nga ponginiba tanawau om ponginiba totuong.

77. popurakan mato

Noiman­iman Popurako’ ku nopo mato soira tulun suai nakalantoi id piboi’an dii.

Page 68: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

64

78. puhawang tamus/ osisiit

Oindamaan momuhawang gisom do oowian.

Nung puhawang tamus ko nopo nga asagap ko do monginsada.

79. rikoton ngapui Tondu di au ogumu oilaan nga kogoos do manahak kouhupan tagayo id lamin.

Sundung potuu do au olundus i koruhang ku nga adadi kasari do rikoton ngapui.

80. takal­akal galanuk

Takal montok kogunaan sondii.

Nokoumolig di yaki o takal­ akal galanuk disio.

81. tuduk mato Ponipong miampai do tokito

Ka tuduk mato, miagal no sinodu dilo bawang om iti walai o kinoyonon dii sulap tagayo om ii tontolob.

82. tumulud nopo kondiu nga manud­tanud linungung

i. Musa­gusa korutumon mulong do id nombo nopo.

ii. Kiwaa kasari korualan id suang pilumaagan.

i. Mumbangan oku mulong do kikohoroon oku miagal do kondiu di tumulud miampai linungung do musa­gusa.

ii. Miagal manud­tanud linungung do kondiu topuriman di ina soira kosorou pioduhan diolo di sombol dau.

83. tuod o tumalib, tuod nogi o toliban

Au kopisuau tu sopikobongung

Sopikobongung nopo yolo soira kopiruba miagal do tuod tumalib, tuod nogi toliban.

Page 69: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

65

GLOSARI

Boros Rati Malayu

abagos aparu rajin adjektif boros ula kata sifat adverb adverb (kata

penerangan) aladui ula do tontolu’ bujur ayat lumpatiu ula ayat dii

posomputul mantad ula ayat koubasanan

ayat songsang

baanan tinimungan do sapi toi ko’ karabau

kawanan

babut ginumu aanu miampai limo tunturu

segenggam

bandu kakamot gunoon monuku do tonomon

Unit yang digunakan untuk mengukur beras atau benih

bidau kawo sakot sejenis rumput bobogo badaso pukul bontuk boros mintootoiso

bontuk boros mintootoiso nopo nga boros di au nosugkuan om aiso pongohulitan. Owonsoi o boros mantad iso toi ko’ lobi putul boros

bentuk kata tunggal

bontuk boros nosugku

bontuk boros nosugku nopo nga boros i nowonsoi mantad iso boros guas om osugkuan do boros ponugku

bentuk kata imbuhan

boros kotigagan boros kotigagan nopo nga boros i gunoon soira kotigog, otogod

kata seru

boros maan okon transitif

boros maan di aiso objek

kata kerja tak transitif

boros maan transitif boros maan di kiwaa objek

kata kerja transitif

Page 70: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

66

Boros Rati Malayu

boros pomogirot boros pomogirot nopo nga boros kaanu manahak kapanatalan rati do boros ula

kata penguat

boros pongilag boros pongilag nopo nga boros di oguno soira do au monongkoilo

kata nafi

boros pongintaban boros pongintaban nopo nga boros papatarang do ginumu i okito id frasa ngaran

kata pembilang

boros pongudio boros pongudio nopo nga boros i oguno soira mongudio toi ko’ momonsoi ayat pongudio i kiwaa ayat pongudio

kata tanya

boros ponokodung boros ponokodung nopo nga gunoon do monokodung boros maan, boros ula, om frasa popiromut ngaran mooi do popokito do pisuayan timpu om topurimanan

kata bantu

boros ponuduk boros ponuduk nopo nga boros ponuduk kinoyonon i okito id ayat

kata penunjuk

boros ponuhuan boros ponuhuan nopo nga boros i oguna soira do monuhu, mokianu toi ko’ mogodu

kata perintah

boros popionit boros popionit nopo nga i gunoon popionit do toi ko’ lobi boros, frasa om ayat

kata penghubung

Page 71: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

67

Boros Rati Malayu

boros popiromut ngaran

boros popiromut ngaran nopo nga boros i gunoon popiromut frasa ngaran miampai boros suai

kata sendi nama

boros popoimagon boros popoimagon nopo nga boros kaanu manahak kapanatalan boogian pointantu id ayat

kata penegas

boros popotopot boros popotopot nopo nga boros i popoimagon katapatan isoiso katarangan

kata pembenar

boros posugkuon boros di patambaon id gulu om id dohuri montok boros guas

imbuhan

boros toguangon boros toguangon nopo nga boros aiso rati nga kiwaa toguangon. Okito boros ngawi diti id frasa , klausa om ayat miampai toguangon di pointantu id sintaksis sabaagi do popionit, pongudio, ponokodung om suusuai po

kata tugas

boros ula boros di papatarang do koulaalaho

kata adjektif

boros ula poingkuro boros ngawi di manahak korotian do kowoowoyoon montok patarang do boros ngaran

kata adjektif bagaimana

Page 72: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

68

Boros Rati Malayu

buragang aragang do laang merah jambu diftong tuni kolombus

mantad kalandayan do dila id isoiso wokol kumaa wokol suai. poomitanan: ai = pakai, oi= ongoi, ui = tunui

diftong

fonem tuni do boros i kiwaa popisuayan rati

bunyi bahasa yang mempunyai fitur perbezaan makna

galam tikam tikar garansang poyanan do kubis sejenis raga gonob tapi kain sarung guyud padsakayan

gagayaton do kalabau oguno mangakat do poring

tandu

hatadan putul potong kabaatan ponuduk arah

poingwanan soira tumimbaba tokou do kosilahon

selatan

kagangahan kohioon kebisingan kakanan kawo do luping tajau kalandayan kolinuudan tuni wokol harmoni vokal kambawa kakamot

ponginsasamod tangaanak

mainan

kiriu popoundaliu miampai momoguno kakamot tanaru

kuis

kodumaat gonit kilat, halilintar kogompit katanud terlibat koibutan ponuduk arah

pononggibang soira tumimbaba tokou do kosilahon

utara

Page 73: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

69

Boros Rati Malayu

kopihuyudan kopitonudan keselarasan kopitoningan kopiindarasan sebab untuk

berhampiran/ kehampiran

kopogitootonudan kopogisuusuhutan berturutan kosilahon ponuduk arah id

koulayon do tadau kotindapou kaampayat hadir kotonobon ponuduk arah di

miumbangan do koulayaon tadau

utara

koulaalaho kowoowoyoon ciri­ciri kouyuuyuo’ koongoongoyo’ keadaan/ situasi lamin pongusapan walai pongusapan hospital langod putul do poring toi ko’

kayu sepenggal

ligok sontolon waig seteguk air linayun poyanan waig

mantad poring bekas air daripada batang bambu lebih dari satu ruas

luguan momuruan toi ko’ lalansanon id iso koisaan, kotinanan toi koupisan.

ketua/pemimpin

lumping lopi do sigup sebuku tembakau manaandak mamaramai merayakan miulu kabagal wonsoyon

tulu kakamot ukuran material yang sesuai untuk diukir menjadi hulu sebarang peralatan

momolintagu momit id karaaralano’ pasansala

meniru dengan cara dan tujuan negatif

momorujuk momorujuk kumaa sosongulun

merujuk

Page 74: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

70

Boros Rati Malayu

monigowo minonigog dengan tiba­tiba nakalantoi nokolimbou berjaya nalai rumun do potiukan sarang ninipot songongi di kibabang

soira totuong kelip­kelip, kunang­ kunang

nokolunau nakalana keadaan yang bersih nokoumolig nokointirung telah menjadi pelindung nopujulan kiniopon napatai nakaalun

doid kinoiyonon koligaganan

mati di tempat kejadian

ogontit obutit buncit okikit oopi jimat okimbiran ogihilan disentuh olombou tuni tosiriba parau (bass) opipi ula do tusin leper opoto oroso, ananam sedap osinggawa agaan ginawo sikap terbuka osoug warana do monggis

noonsok ungu

panon ponjudu ginumu sapi toi ko’ kalabau

kawanan

pias winis ceraian pilumaagan piombolutan beramah­ mesra

pinagung binadas momogunoi boogian dangol di au atarom

dipukul menggunakan belakang parang

pitimbungakan maso toi koiyonon di tumimung ngawi tulun do mogibooboros montok maganu kootuson do isoiso ahal momodimpot do tudu di natantu

mesyuarat

poinsandad poimpuun semulajadi

Page 75: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

71

Boros Rati Malayu

posugkuon gulu do boros ngaran

boros ngaran nopo i owonsoi mantad posugkuon gulu nga; don­, ki­

imbuhan awalan kata nama

posugkuon gulu do boros maan

boros maan nopo i owonsoi mantad posugkuon gulu nga; ko­ noko­, no­

imbuhan awalan kata kerja

pokirompingas mokiikum doid pisaapan

bertindak menentang dalam pertarungan yang menjanjikan kekalahan sendiri

posugkuon pangansip

boros posugkuon id gulu om id dohuri isoiso boros

Apitan

puobuk tali do poporoliu tapui id morilang do karansapung

sumbu

purintod pason id kopitongkiadan (pason kotohuri)

pesanan terakhir, wasiat

rasuk sia, garung, bangkad, basaan

baju

rata’ tinan tulun do napatai/akatol id kulit

mayat/penyakit kulit

rogon sunduan taraat, moinat

iblis

rulang pongintaban tonsi nangko, pulutan, timadang, kamansi

pangsa

rungka otiil pengacau sangal tial, toron cekal sibor winatang, badas,

timbun permatang

somboroyungan sontulai setandan sopikobongung miagal do

sopikadada, sopikodoit

saling mendiamkan diri

sorondong ponjudu ginumu montok rapo (sopuk, babadil, bakakuk, rantaka

sepucuk untuk senapang

Page 76: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

72

Boros Rati Malayu

susupuan pamansayan kakamot mantad bosi, luyang, gundol om suusuai po

bengkel kimpalan

tangkob poyanan do parai kepuk tinimbabaan koulaho di okito do id

pomurasan sifat yang boleh dilihat pada air muka

tinsod poguungan do wogok

kandang khinzir

tolitang tolig apat misukat struktur empat segi yang dibina untuk menghalang benda yang disimpan agar tidak bertabur

tonggom sagkom genggam totok tabor di tonomon id

lagob anak semaian padi

tuku tipong ukur tulinggou ginuli do tuni gema tuou tapod dasar wakid wonod waig/ tinuru mantad

wakau toi ko’ suumusuni (koubasan do osiliu tusap)

cairan tumbuhan (biasanya merujuk kepada nilai perubatan tradisional)

Page 77: panduan_tbahasa_kadazandusun

PURALAN BOROS BOROS KADAZANDUSUN ID SIKUL

73

BIBLIOGRAFI Abdullah Hassan. (1993). Bahasa Melayu STPM. Kuala Lumpur: Fajar Bakti.

Asmah Hj. Omar. (1993). Kaedah Pengajaran Bahasa. Kuala Lumpur: DBP.

Che Ibrahim Hj. Salleh. (2000). Modul Tatabahasa Melayu UPM. Serdang: UPM.

Farid M. Onn. (1980). Aspects Of Malay Phonology and Morfology: A Generative Approach. Bangi: UKM.

Frances Stanis Angap. (1992). Struktur Ayat Dalam Misa Melayu – Tesis Sarjana Muda. UM.

Hymann, L.M. (1975). Phonology: Theory and Analysis. New York: Holt, Rinehart and Winston.

Kadazandusun Malay – English Dictionary. (1995). Penampang: KDCA.

Koleksi Kosa Kata Bahasa Kadazandusun – Hasil Perbincangan Jurulatih Utama Bahasa Kadazandusun. Kudat Golf and Marina Resort pada 25 hingga 30 Mei 2003.

Komoiboros DusunKadazan. (1994). MBDK: Percetakan CS.

Nik Safiah Karim, Farid M. Osman, Hashim Hj. Musa, Abdul Hamid Mahmood. (2002). Tatabahasa Dewan Edisi Baharu. Kuala Lumpur: DBP.

Nik Safiah Karim. (1988). Linguistik Transformasi Generatif: Suatu Penerapan Pada Bahasa Melayu. Kuala Lumpur: DBP.

______________(1987). Tatabahasa Dewan Jilid 1: Ayat. Kuala Lumpur. DBP.

Raminah Hj. Sabran dan Rahim Syam. (1987). Kajian Bahasa. Kuala Lumpur: Fajar Bakti

Rita Lasimbang. Fonetik, Fonologi dan Morfologi – disampaikan semasa kursus pemantapan Tatabahasa di Berjaya Palace Hotel, Kota Kinabalu pada 1 hingga 3 Oktober 2001.

Rosy Talin. (1990). Pertuturan Rungus: Satu Bahasa Yang Tersendiri atau Dialek kepada Bahasa Kadazandusun? UKM.

Schane, S. A. (1992). Fonologi Generatif. Kuala Lumpur: DBP.

Veronica Petrus Atin. (1996). Perspectives On Same Basic Sentence Structure Of KD (Central Dusun) – Thesis Degree. UKM.

Koleksi Tukadan Kadazandusun – hasil temuramah dengan Odu Kombion Bangkut, Kg. Purak Ogis, Kota Belud.