PENGENALAN

Kompang ialah sejenis alat muzik tradisional yang paling popular bagi masyarakat Melayu. Ia

tergolong dalam kumpulan alat muzik gendang. Kulit kompang biasanya diperbuat daripada kulit

kambing.

Pada kebiasaannya, seurat rotan akan diselit dari bahagian belakang antara kulit dan bingkai

kayu bertujuan menegangkan permukaan kompang, bertujuan menguatkan bunyi kompang. Kini,

gelung plastik turut digunakan.

Kompang biasanya berukuran enam belas inci ukur lilit dan ditutup dengan kepingan kulit pada

sebelah permukaan. Ia mempunyai bukaan cetek dan dimainkan dengan memegang dengan

sebelah tangan sementara dipalu dengan sebelah tangan yang lain.

Rajah 1: Struktur kompang

1

Paku besi Benang merah

Kompang boleh diperolehi dalam saiz yang berlainan mengikut umur tertentu. Antara saiz

kompang yang mengikut peringkat umur pemain adalah seperti berikut:

Saiz (cm) Umur (tahun)

30 cm 12 tahun dan ke bawah

32.5 cm 13 dan 14

35 cm 15 dan 16

37.5 cm dan 40 cm Orang dewasa

Rajah 2 : Kompang pelbagai saiz

Rajah 3: Struktur kompang Saiz 13

2

SEJARAH KOMPANG

Kompang dikatakan berasal dari negara Arab dan Timur Tengah. Pendirian ini disokong dengan

dua pendapat:

Pendapat pertama:

Bentuknya sama dengan hadrah yang menyerupai kompang yang terdapat di negara Arab.

Pendapat kedua :

Lirik lagu yang dimainkan selalunya dalam bahasa Arab , contohnya Selawat Memuji

Rasulullah SAW.

Permainan kompang dibawa oleh pedagang Arab yang datang berdagang ke Nusantara. Ia

digunakan untuk menarik perhatian pembeli terhadap perniagaan mereka. Dipercayai permainan

ini menjadi ikutan masyarakat tempatan dan seterusnya berkembang sehingga kini.

Manakala permainan kompang berkembang ke Tanah Melayu akibat imigrasi masyarakat Jawa.

(Abdul Latif Ali,1980:12)

3

PEMBUATAN KOMPANG

Proses membuat kompang terbahagi kepada 4 langkah iaitu menyediakan baluh, menyiapkan

belulang, mengulit dan proses sentuhan akhir.

Menyediakan baluh

Pada kebiasaannya, kayu yang dipilih untuk membuat baluh ialah kayu daripada leban,

cempedak, sena dan pulai. Ada juga yang berpendapat bahawa kayu pokok nangka merupakan

kayu yang terbaik untuk membuat baluh kerana ia keras tetapi lebih ringan. Kayu yang dipilih

akan dipotong berbentuk segi empat mengikut saiz kompang yang bakal dihasilkan dan dipanggil

kabung. Kabung perlu direndam di dalam air untuk beberapa lama bagi membunuh serangga di

dalam kayu dan bagi memastikan kayu tersebut sudah cukup baik untuk dijadikan kompang.

Setelah itu, kabung akan dijemur supaya kering. Seterusnya, kabung akan dipotong berbentuk

hampir bulat dan dipanggil bakal sebelum diletakkan pada mesin untuk diukir.

Rajah 4: Kabung Rajah 5: Membuat bulatan pada kabung menggunakan penanda

4

Rajah 6: Bakal

Rajah 7: Proses membuat baluh

Menyiapkan belulang

Belulang dibuat daripada kulit kambing. Kulit kambing dicuci dan dibersihkan dengan bahan

kimia untuk membuang kotoran dan menghilangkan bau. Sejenis berus lembut yang diperbuat

daripada sabut kelapa digunakan untuk membuang semua lemak dan darah yang melekat pada

kulit. Kemudian, kulit kambing akan dijemur dibawah cahaya matahari selama beberapa hari

untuk kering sepenuhnya.

Rajah 8: Belulang yang diperbuat daripada kulit

kambing yang dikeringkan

5

Mengulit

Sebelum proses mengulit dilakukan, bulu yang terdapat pada kulit kambing perlu dibuang

dengan menggunakan pisau khas. Belulang yang telah dibuang bulunya akan direndam di dalam

air yang dicampur peluntur agar lebih lembut dan kenyal. Seterusnya, belulang yang lembut dan

lembab itu akan dilekatkan kepada baluh dengan menggunakan simpai. Simpai digunakan untuk

klip dan memegang belulang semasa proses penegangan.

Sentong dengan enam atau tujuh cakuk besi digunakan untuk memegang simpai bagi

memastikan ketegangan belulang. Baluh diletakkan di atas sentong dan dicakuk pada cakuk besi

di sekeliling simpai. Sekeping papan berbentuk bulat yang dipanggil lapik dimasukkan di antara

baluh dan sentong. Kemudian, pasak pula dimasukkan antara baluh dan sentong untuk

menegangkan bahagian kepala kompang. Belulang diketatkan lagi dengan mengetuk pasak ke

dalam antara lapik dan sentong. Bagi memastikan bahagian kepala diketatkan dengan cukup

kuat, pembuat kompang pada kebiasaannya akan memijak atas belulang selama beberapa kali

sambil memaku pasak ke dalam menyebabkan menyebakan tahap ketegangan belulang ke tahap

maksimum. Belulang yang masih tegang pada sentong kemudian dijemur di bawah cahaya

matahari selama lebih kurang dua jam. Kemudian, belulang akan diketatkan lagi dengan proses

yang sama sekali lagi.

6

Proses sentuhan akhir

Bagi memastikan kompang yang dihasilkan kelihatan menarik, bahagian luar kepala kompang

akan digosok menggunakan kertas pasir bagi menghasilkan permukaan yang licin dan cantik.

Benang merah turut dililitkan bersama paku besi pada sekeliling baluh untuk menutup hujung

belulang dan paku. Akhir sekali, baluh akan disemburkan dengan varnish supaya kelihatan

berkilat dan cantik.

Rajah 9: Kompang pelbagai saiz

7

FUNGSI KOMPANG

Persembahan kompang ini mempunyai pelbagai fungsi dan peranan. Pada asasnya, ia bertujuan

untuk memeriahkan sesuatu upacara. Sungguhpun demikian, fungsi permainan ini turut

mengalami perkembangan mengikut masa. Antara fungsi permainan kompang ialah;

1. Mengiringi aktiviti vokal seperti nyanyian solo atau kumpulan secara ensemble (nasyid,

marhaban)

2. Mengarak pengantin, kanak-kanak berkhatan, berkhatam Quran, dan upacara rasmi yang

melibatkan pembesar

3. Menjadi elemen permainan lain seperti orkestra, lagu etnik kreatif, cak lempong, cak lempong

pacik dan gamelan.

4. Untuk merangsang semangat pasukan yang bertanding, contohnya pasukan bola sepak bagi

memeriahkan acara sukan serta membuat gimik sorakan.

5. Pertandingan – paluan kompang dan kompang formasi

6. Permainan kompang biasanya dapat dilihat dan dimainkan oleh persatuan atau kumpulan

dalam sesebuah kampung, sekolah-sekolah, pusat pengajian tinggi, yayasan kesenian negeri,

serta institusi-institusi kerajaan bagi mengekalkan keaslian permainan muzik tradisional Melayu.

8

Persembahan kompang diketuai oleh seorang pemimpin. Tugas pemimpin ialah untuk

memulakan dan menamatkan sesuatu permainan dengan arahan atau lakuan tertentu.

TEKNIK PERMAINAN

Pegang kompang dengan sebelah tangan sementara sebelah tangan lagi memukulnya. Kompang

boleh dimainkan secara duduk atau berdiri. Pada asasnya, kompang menghasilkan dua bunyi

iaitu ‘pak’ dan bunyi ‘bung’. Pukulan ‘pak’ mestilah lebih berat daripada bunyi ‘bung’.

Bunyi ‘pak’ dihasilkan apabila bahagian tengah kompang dipalu dengan tapak tangan sambil jari

tangan terbuka. Kekuatan bunyi adalah hasil daripada pukulan tapak jari. Untuk menghasilkan

bunyi yang tepat, sentuh tapak ibu jari dan jari anak mendahului jari yang lain semasa memukul.

Bunyi ‘bung’ dihasilkan apabila bahagian tepi permukaan kompang iaitu 1/3 daripada

permukaan dipukul dengan jari. Manakala kesemua jari berkeadaan tertutup semasa membuat

pukulan. Sila rujuk posisi dan cara memegang kompang.

Rajah 10: Posisi pertama teknik

pegangan kompang

9

Rajah 11: Posisi kedua teknik pegangan kompang

Rajah 12: Posisi ketiga teknik pegangan kompang

Rajah 13: Pelbagai cara

pukulan kompang

10

POSISI PEMAIN KOMPANG

Permainan ini dipersembahkan secara beramai-ramai atau ensembel. Biasanya dimainkan oleh

kira-kira 10 hingga 20 orang. Posisi pemain semasa persembahan kompang adalah sama ada

secara duduk atau berjalan sambil berarak.

Susunan pemain kompang

Rajah 14: Susunan pemain kompang

Terdapat tiga paluan digabungkan untuk menghasilkan paduan bunyi yang berharmoni. Tiga

kumpulan paluan tersebut dipanggil Melalu, Meningkah dan Menyilang. Fungsi paluan ini

adalah seperti berikut;

• Kumpulan Melalu memainkan rentak asas.

• Kumpulan Menyilang memainkan rentak silihan (up beat) kepada pukulan Melalu.

• Kumpulan Meningkah menjadi penghias rentak yang dimainkan paluan antara kumpulan

Melalu dan Menyilang.

11

Setiap persembahan kompang terdiri dari tiga bahagian pukulan iaitu;

• Pukulan ‘Mula’ untuk memainkan sesebuah lagu

• Pukulan lagu dan

• Pukulan ‘Mati’ untuk mengakhiri sesebuah lagu.

PERMAINAN KOMPANG

Permainan kompang terbahagi kepada beberapa jenis. Antara jenis-jenis kompang ialah:

a. Kompang Hadrah ( Negeri Perak )

b. Kompang Johor / Jawa

c. Kompang Eizhar ( Negeri Selangor )

d. Kompang Kelalang ( Negeri Melaka )

Kompang Hadrah (Perak)

Hadrah berasal dari perkataan Arab yang bermakna 'berdikir dengan paluan gendang'.Hadrah

merupakan salah satu muzik tradisional bagi masyarakat Melayu. Hadrah juga adalah dijadikan

sebagai drum yang digunakan terutamanya sebagai iring untuk menyanyi memuji agama Islam.

Hadrah mempunyai erti serta hubungan dengan unsur-unsur agama.

12

Adalah dipercayai bahawa hadrah mula-mula diperkenalkan kepada penduduk Kampung Melayu

Asli di Kuala Belait, oleh beberapa orang pekerja dari Sarawak, iaitu di awal tahun 1930. Mereka

bekerja di British Malayan Petroleum Company. Pada zaman tersebut, bermula permainan

hadrah di kalangan kanak-kanak pada masa lapang selain daripada menghadiri kelas mengaji.

Selain daripada itu, Rosli bin Murni mengatakan bahawa hadrah dikembangkan dari negeri jiran

iaitu Sarawak yang disebut sebagai 'Orang Kuching' dan melalui kunjungan orang atau peniaga

Brunei ke Negeri Sarawak. ( Rosli Bin Murni : 1984 : 2) Hadrah yang dibawa dari negeri

Sarawak ini merupakan salah satu alat muzik rampana. Begitu juga dengan hadrah mempunyai

tiga bahagian iaitu : kompang, rebana dan tar. Tar merupakan alat muzik yang digunakan dalam

persembahan hadrah di Negara Brunei Darussalam.

Kompang Eizhar (Selangor)

Kesenian EZHAR pada asalnya adalah daripada Kesenian Silat yang berasal daripada Pulau

Bentan, Sumatra Indonesia. Dari Bentan, Kesenian Silat ini telah di bawa ke Bukit Raden Mas,

Singapura oleh Pakguru Kang Munaji bin Muhammad.

Di Singapura Kesenian Silat EZHAR ini telah di pelajari oleh Pakguru yang kedua iaitu Pakguru

Kang Jasman bin Abdul Rahman. Pakguru Kang Jasman kemudian telah menyambung usaha

untuk mengembangkan Kesenian Silat ini di Singapura, diantara anak muridnya ialah Muhamad

bin Khalil dan Haji Ramli bin Haji Dawam.

13

Setelah tamat mempelajari Kesenian Silat, anak-anak murid Pakguru Kang Jasman telah sepakat

untuk menubuhkan satu lagi cabang seni iaitu Kesenian KOMPANG. Setelah di restui oleh

Pakguru Kang Jasman, maka Kesenian KOMPANG EZHAR ditubuhkan.

Rentak Pukulan yang terdapat dalam Kompang EZHAR adalah terdiri daripada gabungan

pukulan-pukulan kompang yang terdapat di Singapura pada masa itu. Sebahagian besar daripada

zikir-zikir EZHAR dipetik dari sebuah kitab lama yang bernama Diwanul Hadrah.

Nama kesenian ini pada mulanya dikenali dengan panggilan Es’ha iaitu singkatan bagi perkataan

Setia Hati dan Suci Hati (S.T) yang di sebut dalam Bahasa Indonesia. Apabila sampai di

Singapura kesenian ini telah dikenali dengan sebutan EZHAR.

Dari Singapura Kesenian EZHAR ini telah di bawa ke Melaka oleh Pakguru Haji Ramli Bin

Haji Dawam di satu tempat yang bernama Kampung Sungai Duyung. Dari Melaka Pakguru Haji

Ramli Bin Haji Dawam telah mengembangkan kesenian ini ke Kampung Cendana Kuala

Lumpur.

Bermula daripada sini, maka berkembanglah Kesenian Kompang EZHAR ke seluruh Wilayah

Persekutuan Kuala Lumpur dan Negeri Selangor khasnya serta seluruh Malaysia amnya.

14

PENJAGAAN KOMPANG

Kompang dalam simpanan seharusnya dikendurkan permukaannya. Sebelum memulakan

permainan kompang, permukaannya perlu ditegangkan dengan sedak. Kompang yang basah

seharusnya dijemur sehingga kering supaya tahan lebih lama.

Semasa dalam simpanan juga, kompang perlu diletakkan dengan berkeadaan muka kompang

bertindan dengan permukaan lain dan disusun di rak atau almari yang sesuai. Ini untuk

mengelakkan kerosakan muka kompang apabila ditindani oleh baluh kompang.

PENALAAN KOMPANG

Penalaan kompang bertujuan untuk meninggikan ton bunyi kompang dan menegangkan

permukaannya dengan menggunakan sedak. Sedak boleh dibuat daripada rotan atau wayar

plastik. Sedak ditolak dengan kayu sedak di sekeliling bahagian dalam, di antara baluh dan

belulang kompang.

15

Rajah 15: Memasukkan sedak

KESIMPULAN

Permainan kompang merupakan permainan tradisional yang wajar dipelajari oleh generasi masa

ini. Hal ini kerana permainan tradisional seperti kompang merupakan khazanah budaya yang

tidak ternilai harganya. Secara intihanya, semua permainan tradisional bukan sahaja kompang

harus dilestarikan supaya tidak lapuk dek hujan dan tidak lekang dek panas. Jika semua pihak

bersikap acuh tak acuh dan hanya melepaskan batuk di tangga, khazanah budaya kita pasti akan

lenyap di bumi kita. Ingatlah peribahasa, “Sesal dahulu pendapatan, sesal kemudian tidak

berguna.

16