www.somuncubaba.net 2000 003 0025

8/14/2019 Www.somuncubaba.net 2000 003 0025

1/54

DANA (322) 457 66 54MASYA (358) 218 20 28NKARA (312) 311 12 12LANYA (242) 512 85 83URSA (224) 254 53 26AYCUMA (372) 643 62 72ANTEP (342) 232 45 53LCK (262) 414 28 82

EREDE (374) 311 37 92TANBUL (216) 317 88 35MR (232) 431 06 48KENDERUN(326) 615 73 56AYSER (352) 222 38 83MARA (344) 214 55 37

LBSTAN (344) 415 02 00

KARABK (370) 712 13 85KARAMAN(338) 214 57 04K ONY A ( 332) 233 40 63KARAPINAR(332) 755 21 11ILGIN (332) 882 73 61MALATYA (422) 324 34 36MERSN (324) 231 30 95OSMANYE(322) 812 78 21

SAKARYA (264) 281 00 26SAMSUN (362) 431 40 99SNOP (368) 681 55 19SVAS (346) 224 21 31TOKAT (356) 212 24 63TURHAL (356) 272 41 82ZONGULDAK (378) 251 48 31

T EM S LC L KLER

Aratrma

Anadoluda ki ehir Darende-Divrii................... 6EdebiyatFrkat-nme........................................................ 12

Kapak

Bayaz........................................ 2Hutbeler........................................ 3Somuncu Baba ve Neseb-i lisi.............................................. 4

Buharada Ziyaretler.............................................................. 15BasndanBasndan Belgelerle Es-Seyyid O. Hulsi Efendi.................. 20Altun SilsileHce li Rmiteni................................................................ 22

Hatralarla Gzel Koku..................................... 30

................................................ 53

Haberler

Darendenin Tarihesi - 2....................................................... 34iirBahar Mutusu ...................................................................... 37

EkonomiTicaret, Tasarruf ve Cmertlik............................................... 38Bir KitapBlinmeyen Dsmanl.............................................................. 40HadisHadisler Inda Tasavvuf ................................................. 42GenlikAlmanyadaki Trk ocuklar................................................. 43

BaharlaGelir Mutluluk ........................... 44Tomurcuklar

Kltr

Hanmlara zelHak ve zgrlk Adna........................................... 46anakkale

anakkale Geilmez................................................. 48HatraHatra Fotoraflar ileEs-Seyyid O. Hulsi Efendi.................................... 50YerenlikKurban ve Kurban Bayram.................................... 51

Tarih

Kltr

ES-SEYYD OSMAN HULS EFEND VAKFI

Somuncu BabaKLTR-EDEBYAT ve ARATIRMA DERGSEs-Seyyid Osman Hulsi Efendi Vakfnn Yayn Organdr

ki Ayda Bir Yaynlanr

ISSN:1302-0803

YIL:6 SAYI:25MART - NSAN 2000

ES-SEYYD OSMAN HULS EFEND VAKFI ADINAMTYAZ SAHBA.emsettin ATE

GENEL YAYIN YNETMEN

A.Tacettin ATEYAZI LERNDEN MESUL MDR

Av. Haki DEMR

REKLAM ve HALKLA LKLERHamza CIBIL

Yusuf MUTLU - Mehmet ENAli GENCAL - Yemliha GNC

Ali AYDOAN

KAPAK???????????

FOTORAFLARBekir SARI

TEKNK YAPIMAJANS B /Darende Tel:615 17 55

GRAFK - TASARIMAslan TEKTA

YAZIMA ADRESZaviye Mah. Hac Hulsi Efendi Cad. No:71

44700 Darende / MALATYAe.mail: [email protected].

BASIM - YAYIM - DAITIM - PAZARLAMASomuncu Baba Basn-Yayn Tic.San.Ltd.ti.

RENK AYRIM - FLM IKIBizim Repro (312) 231 26 72

BASKIPoyraz Ofset (312) 384 19 42

Dergide Yaynlanan Yazlardan Yazarlar MesuldrKaynak Gsterilerek ktibas Edilebilir.

Somuncu BabaSomuncu Baba Esselm ey yr-i r b-saf

Esselm ey cmle var b-vef

Esselm ey cn-u gnlm kblesi,

Esselm ey cmle derdime dev

Dvn- Hulsi-i Darendev


2/54

Mart - Nisan 2000

Somuncu BabaBayaz

2

Bahar bir balangtr, yeniden doutur. Btn mahlukatn can-

land sanak sanak rahmet bulutlarnn altn damlalar dktmevsimdir. Kn bereketli ve ak yzl kar tanelerinin bek bek kapat-

t, toprak ssn vererek kar tanelerini eritip sellere dntrd

cokunluk zamandr bahar... Byleyici gzellik ve manzaralarn

gkkubbeyi tuttuu, yeryznn bereketle dolduu filiz filiz, yaprak

yaprak yeilliin fkrd bir kutlu fasldr. Toprak ana olanca scak-

lyla barnda saklad tohumlar gnee doru uzatr baharla...

Gnee ulaacak gibi ycelere boy verir yeillikler baaklar. Trl

trl iekler aar bahelerde gller tomurcuktan yapraa dnrken

blbller seher vaktinde ahu figan ile semy inletir. Her ey bir kou-

turma bir ak ierisindedir. Dereler deryalara, rylar hlyalara, niyazlardualara kavuarak aldar. Ses gelir dalardaki aalardaki kulardan

yeni bir uyanla kn souunu zerinden atan her canl hareketlenerek

didinmeye balar. Yeniden dirilitir bahar...

lk bahar intibha, irkilmeye, silkinmeye, inkardan kurtulmaa

vesile bir mevsimdir. lkbahar kovandan frlayan arlarn sistemli al-

masn, karncalarn akllara durgunluk veren azim ve gayretlerini gzler

nne sererek insannda btn bu hadisttan ibretler ald bir zaman dil-

imidir. Bahar kutlu doum zamandr, alemlere rahmet olarak gnderilen

kinatn efendisi Hz. Muhammed (S.A.V) bir nisan sabahnda dnyay

ereflendirmitir. Onun iin bahar daima kutlu doumlara gebedir. Bu

mevsimin gzellii insanln ahlknda fikriytnda, Allah'a tes-

limiyyetinde, birlik ve beraberliimizin tesisinde yn veren mevsimdir.

Bahar nee ve sevin zamandr, Es-Seyyid Osman Hulsi Efendi

Dvnnda, byk mutasavvf hrmczde smail Hakk Efendi'ye

hitaben, belki de derin bir mna ve dnceyle Hz. Peygamber (S.A.V)'i

kastederek yazm olduu bir beyitinde;

Bhr- mrmn ne'eli a

Ddemin kan ya, snemin da

Glistn- hsnn cnmn bMrvvet knsn cnm efendim.

msralarnda sevgiliye vuslatn en mesrur ve en mesut zamanlarn

yani genlik dnemini bahar mevsimine benzeterek, alayanlar misali

gznden akan yalar ve volkan gibi sinesinden fkran muhabbeti ile

bahar mevsiminde alan gl bahesi kadar gzel olan sevgilinin can

ba olduunu belirterek insani hasletlerin gzelliklerin kaynann

onda olduunu manzum olarak dile getirmitir.

Rengrenk ieklerin nak nak iledii tabiat gzellikleriyle

buram buram tr ryihal ve cennet misali bahar mevsiminin gnlleri-

mizin uyanna ve mitlerimizin zuhuruna vesile olmas temennisiyle...Yayn Heyeti

Bahar ve Yeniden DiriliBahar ve Yeniden Dirili


3/54


4/54

"Ariv Belgeleri lnda Somuncu Baba Ve Neseb-i Alisi" adleserimizin birinci basks tkendi. Konuyla ilgilenen herkes, eserinikinci basksnn yaplmasn ve eserin bu konuda nemli bir boluudoldurduunu szl ve yazl olarak ifade ettiler. Birinci basknnok acele hazrlanmas ve baslmas, baz imla hatalarn daberaberinde getirdi. Ancak eserin ariv belgeleri nda ortayakard hakikatler, bu kk hatalar okuyucuya gstermiyordu.Eser, ister Somuncu Baba'yamanevi ba ile balanan ve isterse nesebba ile balanan kimseler arasnda rabet grd gibi, konuylaalakal ariv belgelerini bugne kadar bekleyen ilim evresini dememnun etti. Ancak her eserde olduu gibi, bunda da ilk olmashasebiyle baz noksanlarn bulunmas tabii karlanmalyd ve ylede oldu. Baz bask hatalarn bu ikinci baskda dzeltmek imkannbulduk.Gelen takdir ve teekkrlerin yannda yapc manada biri ikitenkit de geldi. Bu yapc tenkitlerden saydm grubun banda,eserlerinden her zaman istifade ettiim Prof. Dr. smail ErnsalBey'in, baz tenkitleri ihtiva eden bir makalesi bulunmaktadr.Hocamz, baz yapc tenkitlerinin yannda bir ksm meselelerdeyanl yorumlara gittiinden, yapt tenkidin tarafmzdan tahlilizaruri hale geldi. Kitabn ikinci basks yaplrken, bu tenkitleri tahliletmemin ilmi bir zaruret olduuna inandk.Evvela, unu ifade etmeliyim ki, "Fenn-i db ve lm-iMunzara'nn alimleri arasndaki hakperestlik ve insaf dsturu olanu: "Eer bir mes'elenin mnzarasnda kendi sznn hakl kt-na taraftar olup ve kendi hakl ktna sevinse ve hasmnn (SaynHocam bilinen manada Hasmmz deildir ve zaten burada hasm-dan kast da farkl gr ileri sren taraf demektir) haksz ve yan-l olduunamemnun olsa, insafszdr. Hem zarar eder.nk haklkt vakit, o mnzarada bilmedii bir eyi renmiyor. Belkigurur ihtimaliyle zarar edebilir. Eer hak hasmnn elinde ksa,zararsz, bilmedii bir mes'eleyi renip menfaattar olur, nefsingururundan kurtulur. Demek insafl hakperest, hakkn hatr iinnefsin hatrn kryor. Hasmnn elinde hakk grse, yine rza ilekabul edip taraftar kar, memnun olur."1Yukarda zikrettiimiz dstur bizim de ilmi aratrmalardaesas aldmz dsturdur ve Sayn Hocamzn ilimde bayrak yarolarak ifade ettii de bu manann deiik bir tarz olsa gerektir.limde esas olan hakkn ortaya kmasna gayret gstermesidir.Sniyen, nemle ifade edelim ki, bahsi geen kitabmz, ilimaleminde ok yanklar meydana getirdi ve en azndan konuyla ilgilialmalarn, bu zamana kadar ihmal ettii ariv vesikalarn ilk defaciddi manada deerlendirmi oldu. Zaten bu hususu hocamz daifade etmektedir. Bu almaya kadar olan aratrmalar, elbette kibizim de temel kaynamz olmutur ve onlar yapanlara kranborluyuz; ancak sadece teracim-i ahval kitaplarndaki bilgileritekrar mahiyetinde kalmtr.unu de ehemmiyetle belirtelim ki, Prof. Dr. smail ErnsalHocamzn Ekrem Hakk Ayverdi Htra Kitab, sh. 298-314'de yeralan "Yeni Bir Kaynan lnda Somuncu Baba" adl makalesi,doru ve bizim de istifademize vesile olan yeni ve hakl bilgilerinyannda, baz yanl ve ar tenkit manasn tayan bilgileri de ihti-va etmektedir. Her iki ynn de ele almak insaf dsturunungereidir.

I) Hakl Olan Hususlar: Hocamzn makalesinde hakl olannoktalar ve hatta bilmediimiz konularla ilgili yeni kaynakta yeralan ok nemli hususlar mevcuttur.1) Somuncu Baba'nn Kbe'ye ne zaman gittii, Bursa'dan nezaman ayrld, Kbe dn nereye geldii ve benzeri konularlailgili gerekten orijinal ve yeni bilgiler mevcuttur. BunlarHocamznMakalesinden istifade ederek Kitabmzn yeni basksnaalm bulunuyoruz. Kendisine de teekkr ediyoruz.2) Hocamzn "....% 90 ve % 95 ihtimalle durum udur veyabudur..." tarznda sosyal bilimlerde kesin hkmlere varmay tenkitetmesi yerindedir. Bu sebeple bu tip ifadeleri kuvvetli bir ihtimalle,zann- glible ve byk bir ihtimalle eklindeki ibarelerle deitirmibulunuyoruz ve Hocamza teekkr ediyoruz.II) Yerinde Olmayan Tespitler: Hocamzn baz tespitleri ise,yaplan almann ehemmiyetine glge drecek mahiyettedir.Bunlar da ksaca zetleyeceiz1) Hocamzn baz kelime hatalarn teker teker bulup kar-masna teekkr etmekle ve hakl bulmakla birlikte, hemen unuifade ediyoruz ki, yanl gibi grlen bu ifadeler, evvela kitabn ay gibi ksa bir zamanda telif edilmesinden ve arkasndan da 15-20gn gibi ksa bir mddet iinde Sempozyum'a yetimek zere acelebaslmasndan kaynaklanmaktadr. Bu hususu nsznde ifadeetmi bulunuyoruz: "Dizgi ve bask ilemlerinin hzl netice-lendirilmesi hasebiyle vki bir ksm hatalarmz, okuyucununanlayla karlayacan beklediimizi ifade etmek istiyorum.".BunuHocamz da makalesinde ifade etmektedir. Eer hocamz dahasonra ilave olarak kardmz hata-savab cetvelini grseydi, "iniler"i"ikiler", "belnun"u "bel anun" okuduumuzu iddia etmezdi ve iirokumada acemi olduumuzu da her halde belirtmezdi. Zira bizitenkit etmek zere hazrlad ve iki sayfalk yazma metnin okun-masndan ve tahlilinden ibaret olan kendi makalesinde ylesinehatalar yaplmtr ki, nshada byle yazl demek dahi insanmazur klmaz. Mesela aslnda ism-i mekan olan "mevlid (doumyeri)" kelimesini, tamamen yanl olarak vemanay deitirerek ism-i mef`ul tarznda "mevld (doan ocuk)" diye okumasn, bizHocamzn okuma za`fna deil bask hatasna hamletmi bulunuy-oruz (sh. 304). Ayrca "izhr taleb"in "izhr- taleb" olduunu (sh.300) ve hele hele "`allemn min lednn (ledun ilmini biz ret-tik)"nn "ullimn min lednn (Bize ledn ilmi retildi)" (302) ek-linde olmasn Araba kidelerin icabettiini Hocamza hatrlat-maya bile gerek grmyoruz. Zira bunlarn da imla hatalar olabile-ceini dnyoruz. Hocamza, bahsedilen imla hatalarmz, ikincibaskda tashih ettiimizi de hatrlatmak istiyoruz. "Eydr" daima"eder" okumamz ise,Osmanl Kanunnameleri ve dier eserlerimizdede bilerek srar ettiimiz okuma tarz olduunu ifade etmek isteriz.Ayrca Baba Yusuf Hakiki'nin Divan' elimizde bulunmasndandolay "Ne alkanur idi berr bahr kahr-i Hak cnb" eklindekiokuyuun da doru olduu ve aksine okuyuun doru olmadkanaatini tadmz tekrar belirtmek isteriz.22) Konunun uzman olmamamza ramen bu konuyaeilmemin sebebini ise, bu zamana kadar konunun uzman saylanilim adamlarmzn hem tercim-i ahvl ve hem de ariv vesikalarndeerlendirerek byle bir alma yapmaylardr. Bu zamana kadar

Mart - Nisan 2000

Somuncu BabaAratrma

4

SOMUNCU BABA KTABI LE ALAKALI BAZI TRAZLARA CEVAPLAR

Prof.Dr. Ahmet AKGNDZ Geen Saydan Devam


5/54

Mart - Nisan 2000

Somuncu Baba Aratrma

5

yaplan aratrmalarda sadece Teracim-i Ahval Kitaplarndaki bil-giler tekrarlanm; hem Darende ve hem de Aksaray kolunun elin-deki belgeler deerlendirilememi; Osmanl Arivindeki vesikalararatrlamam; hatta hem Somuncu Baba'nn ve hem de olu BabaYusuf Hakiki'nin eserleri ciddi manada kaynak olarak kullanla-mamtr. Her ne kadar Hocamz, bizim kitabmz SomuncuBaba'nn Darende'de olduunu isbat iin kaleme aldmz iddiaetse de eseri inceleyenler bunun byle olmadn ok ak bir ekildegreceklerdir. Zira Darende'ye gidip oradaki eyh Hamid-i VeliKtphanesini ve bilinen tarihi mekanlar gezdiimiz veincelediimiz kadar, Aksaray'da bulunan kabirleri, kitabeleri veAksaray kolunun son temsilcilerinden olan Muhterem SadiSomuncuolu'nun elindeki belgeleri de inceledik ve deerlendirdik.Bize Aksaray kolunun verdii bilgilerde, onlarn iki dede sonraneseblerini bilmediklerini ve sadece rivayet yoluyla SomuncuBaba'nn torunu olduklarn bildiklerini ifade ettiler. Ancak aratr-malarmz sonucu, hem Darende kolunun ve hem de AksarayKolunun btn nesebleri ortaya km oldu ve ariv vesikalar ileisbat edilmi oldu. Bu durum, her iki taraf da sevindirdi ve Kitabnzetinin tebli olarak sunulduu Sempozyum'da Somuncu Baba'nnher iki kolunun son temsilcileri bulutular ve tantlar. YaniKitabmz, iki kol arasnda muhasemeti deil muhabbeti celbetti.3) Somuncu Baba'nn vefat ettii yer ve kabrinin bulunduubelde hakknda u sonulara ulatmz tekrar zetlemek istiyo-rum: A) Ariv belgeleri ile ispatlanmtr ki, Somuncu Baba denilenmaneviyat erinin, maddi adan yce nesebini devam ettiren torun-lar, her ikisi de gnmze kadar gelmek artyla, hem Darende'deve hem de Aksaray'da bulunmaktadr. Ne Aksaray'dakilerinDarende'dekileri ve ne de Darende'dekilerin Aksaray'dakileri inkaretmelerine, vesikalar veOsmanlDevleti'nin her iki kolu da vergidenmuàf tutarak ehemmiyet vermesinden doan ariv belgelerimusaàde etmemektedir. nemli olan da o mbarek zatn neslin-den gelmedir.B) Somuncu Baba da denilen eyh Hamid veya SeyhHamiduddin adl zatn Halil Baba ad verilen olu ve bunun torun-lar, Darende'de mevcuttur. Bu mevcutluk, ta Memluklu SultanKansu Gavri'ye kadar uzanan bir belgeler zinciriyle isbat olunmu-tur.

C) Somuncu Baba, Bursa seyahatinden nce ve sonraDarende'ye gelmi ve buradakiHalvethanesi ve Zaviyesi, kendisininbir hatras olarak asrlarca devam etmitir. Osmanl DevletiPadiahlar, bu zaviyede kalan Halveti dervilerine ve SomuncuBaba'nn evlatlarna, bunlara ait btn vakflar avarz- divniyyedenilen rfi vergilerden muàf tutarak ve son zamanlarda ise, buvakflarmstesna evkafdan ilan ederek gereken ehemmiyeti vermibulunmaktadr.D) Kabrinin nerede olduu ise tartmaldr.a) Bir ksm aratrmaclara ve tabakat kitaplarnnekseriyetine gre, Somuncu Baba, Hac Bayram Veli ile birlikteAksaray'a gelmi ve burada vefat etmitir. u anda kabriAksaray'dadr.Gerekten tabakat kitaplarnn en erken tarihlisi olankitaplardan Molla Cami'nin Nefehat3 adl eseri Takprzade'ninE-akak'un-Nu`maniyye adl eseri4 ve Mecdi Efendi'ninTercmesi5; bunlardan iktibasda bulunan Katip elebi6; son dnemtabakat kitaplarndan Sefine-i Evliya7 vemuàsir aratrmaclarn birksm8, Somuncu Baba'nn Aksaray'da mrnn sonuna kadarikamet ettiini ve burada defn olunduunu iddia etmektedirler.Hatta bir ksm kaynaklar, Aksaray Kasabasnda bulunduu iin busebeble Aksaray dendiini ve Aksaray'n Badad gibi burc- evliyaolduunu ifade etmektedirler9. Halbuki, Aksaray isminin SomuncuBaba ile alakas olmadn tarih kaynaklar kaydetmektedirler10.nemli ifade edelim ki, bu kaynaklarn yani tabakat ve tarih kitap-larnn bir ksm susarak bu kanaate katlmamaktadrlar.Mesela Ali,"Bu riyaset, bana mekr u siyasetdr" dey terk edb Kasaba-iAksaray'a gitti."11 demekle iktifa ederken, byk muhakkik BursalIsmail Hakk'nn "eyh Hamid ol gece, merkebine suvar olubAksaray tarafna gitmi ve orada ihtifa etmidir ve Bursa'da kendinemuzaf bir mescid i erifi vardr'12 diyerek,meseleyi fevkalade bir net-iceye balamaktadr. Bizim kanaatimize gre, smail Hakk, endoru sonuca gitmitir ve Somuncu Baba'nn Aksaray'a gittiktensonra gzden kaybolduunu ve gizlendiini ifade etmitir.

DPNOTLAR1- Bediuzzaman Said Nursi, Lemàlar, stanbul, sh. 1522- Kr. Karabulut, Ali Rza, Mevlana'nn Hocas SeyyidBurhaneddin Hz.leri Ve Kayseri lmiye Tarihinde MehurMutasavvflar, Kayseri Tarihsiz, sh. 123

3- Lmiì, Nefeht'l-ns Tercmesi, 683.4- akaik, sh. 35

5- Hadik, I, 74-766- Sllem'l-Vusl l Tabaktil-FuhI,Vrk. 73/a7- Hseyin Vazssf, Sefine-i Evliya, II, sh. 2558- Konyal, Aksaray Tarihi, II, 2408 vd.; Yurd, Ali hsan, Akemseddin, sh. 82-84; Mjgan Cumbur, eyhHamiduddin, Trk Ansiklopedisi ve dier Trke kay-naklarn bir ksm

9- Hseyin Vassaf, Sefine-i Evliya, II, 25510- Bkz. emseddin Sami, Kamus'l-A`lam, AksarayMaddesi, c. I; slam Ansiklopedisi, Aksaray Maddesi11- Ali, Knh'l-Ahbar, c. I, sh. 11212- smail Hakk, Silsile-i Tarik-i Celveti, Vrk. 56/b; Buradaunu kaydetmeliyiz ki, Cengiz/Adgzel/Glseren lsnnkaleme ald Somuncu Baba adl eser, gerekten nemlihatalarla doludur. Bundan istifade eden ve bu sefer kendiside ifrata giden Ali ihsan Yurd Aabeyimiz, hakl olarak bu yazarn Silsile'den yaptklar iktibas hatal ve kastl bulmu-tur. Zira Silsile'deki bilgiler bizim naklettiimiz, ekildedir veorada Darende'ye gittiine dair bir kayt yoktur. Biraz sonrabelirteceimiz gibi, ariv belgeleri ile sabit bir hakikati,olmayan kaytlarla mdafaa etmeye lzum yoktur (Bkz.Cengiz/Adgzel/Glseren, Somuncu Baba, 44-45; Yurd, Akemseddin, 83). Yani her iki taraf da deer-lendirmelerinde hatalar yapmlardr.Somuncu Babann Anadoludaki hayat safahat Darendede son bulmutur.

D E V A M E D E C E K


6/54

D A R E N D E - D V R D A R E N D E - D V R

Somuncu BabaKapak

6 Mart - Nisan 2000

lkelerin fethedilmesinde phesiz klcn inkar edilemezbir pay vardr. Fakat milletler birbirleriyle her zamankl ile savamazlar. Milletler arsndaki asl bykmcadeleler kltr ve medeniyet meydanlarnda yaplr. Birmillet dmanlaryla yapt savalarn ounu kazansa bile birksmn kaybedebilir. Bu bakmdan bir milletin byklnkazand askeri zaferlerden ziyade inanlarndaki samimiyet,ahlakndaki stnlk ve ulvi bir gayeye ballk zeminlerindearamak gerekir.

Fazileti ama edinmi ve ahlaki kemali gaye edinmi birhayat yaayan atalarmz her hizmeti ilay- kelimetullah iinyapp Allah'n rzasn gzetmilerdir. Kltr vemedeniyetimizin mimarlar olan Klarslanlar, Osman Gaziler,eyh Edebaliler, Fatihler, Akemseddinler, Orhan Gaziler,Geyikli Babalar, Alparslanlar, Hac Bayram Veliler, Yldrm

Bayeztlar, eyh Hamid-i Veliler hep bu gayelere matufhareket etmilerdir. Devlet idaresinden hasta ziyaretine, maietiin almaktan serhatte nbet tutmaya kadar tm hizmetleriibadet neesi iinde yapp, yalnzca Allahn rzas gayeedinilmitir. Elde edilen baarlarn en nemli srr bu gayeninaltnda gizlidir. Atalarmzn ktaya hakim olup ehirler vebeldeler oluturmasndaki srrn kayna; Kurann srr ierisin-deki gizli manevi deerlerdir. Bu deerlerin meydana getirdiimilli kltr ve bu kltrle elde edilen baarlar ve insanmznoluturduu yap apak ortadadr. te ancak bu oluturulankltr ve medeniyete sahip kldka gerek fetihler yaplabilir.

A)ANADOLU EHRLERNN

TRKLEMES VE SLAMLAMASI Anadoluya ynelen Trk aknlar birka asr devametmekle birlikte iki byk devreye ayrlr. Seluklu fetihleriyle

*Resul KESENCEL

*KS Fen -Edebiyat Fak. Tarih Bl. retim Grevlisi.

Anadoluda ki ehirAnadoluda ki ehir

DarendedenGenel Grnm


7/54

balayan birinci devrede Trkler btn Anadoluya dalrlarfakat nfus kesafeti bakmndan yerli halka nazaran ounluu

tekil etmezler. Yalnzca orta Anadolu bundan mstesnadr.Trkleme ve slamlamann ceryan ettii yer orta Anadoludur.Mool istilasyla ikinci devre balar. Seluklu Trklerinin yn-lendirmesiyle gebe kitleler Anadolunun garb, cenub ve imalsahillerine gelirler. Bu hareketler sayesinde fetih ve iskandabaarlar salanr. Bylece hzl bir ekilde Anadolunun slam-lamas ve Trklemesi balam olur.1

Anadolu ehirlerinin Trklemesi ve slamlamasnn cephesi vardr. Eski ehirlerin gelimesi ve yeni bir ehir fiz-yonomisinin olumas yeni ehirlerin kurulmas veya meydanagelii, gebelerin ehirli oluu.2 Yeni fethedilen ehirlere emir veya komutan yollanyor, birka idari, adam gidiyor surlaryeniden tamir ediliyor, dini ve sosyal tesisler yaplyor, asker-

lere iktalar datlyor bylece ehirler hayata ak hale geti-riliyordu.

1)ASKER HAREKETNCES TARKATLARYOLUYLA EHRLERNSLAMLAMASI

Tarikat mensuplar arkalarna aldklar halk ktlelerinisosyal nizamlar iin yalnzcadzenli ve sistemli ordularlahareket edilmedii bunun yanndaDervilerin baarl faaliyetleri, sis-temli altklar bir hakikatdir.Derviler yapm olduklar baarl

propaganda ve faaliyetler net-icesinde sosyal ve siyasi alandabyk yenilikler yapmak iinmsait kaynamay oluturma,ftuhat ve hakimiyet ilerini kolay-latrmada ok etkili olduklarmuhakkaktr. Hrstiyan (Rum)alanlarnn slamlamasnda dervi-lerin alm olduklar rol byktr.Hatta dahada ileri giderek unlarsyleyebiliriz; Orta zaman hristiyanhukukiyatna kar yeni bir sosyalnizam ve adalet telakkisi tayan

esrarengiz bir din propagandasekline brnen Trk Dervilerinintelkinat ve faaliyetleri ordularla bir-likte hatta onlardan evvel futuhatakm, hrstiyan alanlar daha ncemanen fethetmi bulunmaktadr.3

Bu ekilde gnllerin fethindensonra baarl ordularla Corafialanlarn zerine gidilmesi blgelerin alnmasn ok kolay-latrd gibi ksa sre ierisinde Corafi sahalarn islamla-masn salamtr.

Anadolunun deiik blgelerine bir ok eyhler gelerekfaaliyetler gstermilerdir. Dervilerin bir ksm Gazilerle birlik-te ftuhat yapmakla megul olurken bir ksmda civar yer vekylerde tamamen bo ve tenha yerlere yerlemiler oralardamridleriyle birlikte ziraatle ve hayvan yetitirmekle megulolmulardr. Anadolunun hemen hemen her yerine

dalmlardr. Onlarn zellikle bo topraklar zerine kurduk-lar zaviyeleri kltr, imar ve din merkezleri haline gelmitir.4

eyhler ve derviler hem topraklar ilemekte hem sosyaltesisler vcuda getirerek corafi sahalar hayta amakta hemdeordularn fetih hareketlerini kolaylamaktadr. Bu sayedecorafi alanlar ksa srede islamlamakda , hristiyan halkzerindeki tesirleri grlmektedir.

Anadolu Trk ehirlerinin inkiafnda eyh veDervilerin ok nemli rolleri vardr. Bir ehre gelen eyhtarafndan kurulan zaviyenin etrafnda daha sonra kendi ady-la zikredilecek mslman Trk mahallesi teekkl etmekteydi,ayrca bu zaviyeler nemli yekun tutan vakflar ile yaatlmak-tayd. Bu tr faaliyet ve mahallelerin saysz rnekleri ariv bel-gelerinde bulunmaktadr. Hatta eyh ve Dervilerin adntayan mahalleler gnmze kadar gelmitir.5 Buna bir rnek

verecek olursak eyh brahim Taceddin-i Veli (K.S)'ninH.720/M1320 tarihli Vakfiyesinden anlaldna gre;Darende bir zaviye kurmu blgenin islamlamas veTrklemesinde nemli faaliyetler yapmtr. Darende'degnmzde Zaviye n adl mahallenin olduu ve bu mahal-lenin adnn Taceddin-i Veli hazretlerinin zaviyesine nispetettii anlalmaktadr.6

eyhler ve Derviler corafi sahalara, beldelere bir ksmsosyal tesisler ina etmilerdir. Bu sosyal tesislerle hem halkndaha rahat yaamasn hem eitimini hemde o beldelerin ksasrede islamlamasn salamlardr. Yaplan bu sosyal tesis-lerin en nemlileri; Vakflar, Camiler ve Zaviyelerdir. imdiksaca bu sosyal tesisler hakknda bilgiler verelim.

a) VAKIFLAR: Fethedilen memleketleri hayataamak, iskan ve imar iin idari-mali birer messesemahiyetinde vakflar tesis edilmitir.

Somuncu Baba Kapak

Mart - Nisan 2000 7

Divrii Ulu Cami ve Genel Grnm


8/54


9/54

Somuncu Baba Kapak

a) eyh brahim Taceddin-i Veli hazretlerininH.720/m.1320 tarihli vakfiyesinde kaytl olduu zere burada

bir Zaviyenin bulunmas ve faaliyet gstermesi.19b) Memlukl hkmdar Kansu Gavrinin eyh Hamid-iVeli (Somuncu Baba) ye bir ksm gelirler vakfettii ve destek-lediinin grlmesi. Vakfn gelirinin ise toplam senelik 700ake olmas.20

c) H 876/M.1492 tarihli olan ve Darende emirlerindenBalaban beyin arivlerinde bulunan Balaban bey zaviyesi vakf ve Gerimter kynde Abdurrahman Erzincan-i vakfnnbulunmas ve faaliyet gstermesi.

d) H. 897/M.1492 tarihli olan ve Dulkadir beyiAlauddevle beyin Grn'de Abdurrahman Erzincan' vakfnnbulunmas.21

2)DVRNN FETH,

YAPISI VE SLAMLAMASIDivrii, Sivas vilayetinin hudud-u arkiyesinde 126 kmark- cenubunda bulunur. Etraf dalarla evrili geni birvadinin iindedir.22 Divrii iin Sasanilerle-Bizans ve BizanslaPavlicanlarn mcadelesi ve muharebesi olmu, blgedeBizans stnl grlmtr. Divrii'ye ynelen islam akn-larnda Bizans engellemeye alm Trklerle mcadeleleryapmlardr. Blgeye ilk ciddi Trk akn 1066 da BykSeluklu emiri Gmtegin tarafndan yaplmtr.23 DivriininTrk'ler tarafndan ele geirilmesi ise 1071 Malazgirtzaferinden sonra olmutur. Yukar Frat ve alt nehirleri vadi-lerinin fethine Mengcek Ahmet Gazi memur edilmi bucorafi sahada onun tarafndan fethedilmitir. Ahmet GaziDivrii, Kemah, ve Erzincan' alm bylece buralarda

Mengucek hakimiyeti kurulmutur. Mengcek BeyliininTrkiye Seluklu sultanlaryla da ilikisi dnlrse blge

iskan ve nfus hareketinin 1080 lerde olduu anlalr.24 Buekilde bu corafi sahaya Trk ktleleri iskan edildii gibi bublgenin slamlama ve Trkleme sreci de balamtr.

Divrii'de kurulan Mengcikler siyasi tarih sahasndadeil daha ok payitahtlar Divrii'de braktklar cami,medrese, hastahane, trbe gibi yksek medeniyet ve sanatabideleri ile n kazanmtr.25 Divrii'de 13 cami-i erif, 10mescid, 3 medrese, 1 ktphane, Mekteb-i Rtiye, 9 slamSbyan Okulu, 1 Hristiyan Sbyan Okulu, 13 han, 3 hamambulunmaktadr. 26 Divrii'de yaplan bu mimari eserlerdnlrse, blgenin slamlama sreci ksa sre iindetamamlanmtr. Mslman - Trk nfus iin hayat sahas olu-turulmutur. Ulara gelen kolanizatr Trk dervilerinde

baarl almalar sayesinde hristiyan halkta slam-latrlmtr.Divrii tarih sreci iersinde Mengcekler,

Eratnaoullar, Dulkadirliler, Memlkller ve Osmanllarnhakimiyeti altna girmitir. Yldrm Bayezid 1398 - 1399'daSivas, Malatya, Besni, Darende ve Divrii alm ancak 1401Timur tehdidi sonucu Memlkllere braklmtr. 1516Mercidabk zaferinden sonra Yavuz Selim zamannda kesinolarak Osmanl hakimiyetine girmitir.27

Divriin slamlama ve Trklemesindeki iskan ileehrin mamur hale gelmesinde byk rol olanMengceklerdir. Mengcekler Siyasi faaliyetlerinden okkltr, sanat ve medeniyete nem vermilerdir. Trk-slamKltrnn gelimesinde nemli rol almlardr. Yaplan sanat

Mart - Nisan 2000 9

Divrii Ulu Camii Genel Grnm


10/54


11/54

balants nasldr? Bunu izahaalalm.

Darende ile alakalBabakanlk Osmanl Arivi TapuTahrir Defteri 156 nolu Defterdeeyh Abdurrahmani Erzincani'ninkabri ile ilgili u kaytlar vardr. Abdurrahmani Erzincani'ninDarende'de bulunan mezar ile ilgilivakfn dkmn yazmakta, Ovacknahiyesine bal Uluviran Ky ileKzlkoyu Mezrasnn buraya aitvakf olduu belirtilmekte, bu vakfneyhin olu Muhammed tarafndan

yapld ifade edilmekte, vakfngeirliliini ise Yavuz Selim Han'ntasdik ettiini yazmakta, stelikmemleketin ileri gelenlerinin ahit-likleriyle deftere kaydolduu belir-tilmektedir. Ayn ekilde yukardaki tabirler 1530 tarihindeKanun Sultan Sleyman Devrinde de deftere kaydedilmitir.

Yukarda vermi olduumuz bilgilerin aynsnn 1566tarihinde hazrlanan Ankara Tapu Kadastro Kuyd-i Kadimearivinde bulunan 153 nolu Divrii Defterinde bulunmak-tadr.37 Ayrca hazrlanan Ankara Tapu Kadastro Kuyd-iKadime arivinde ki 153 nolu Divrii Defterinde eyh

Abdurrahman-i Erzincani'nin Darende'de sakin olduu vekesin olarak Seyyidler zmresinden olduu ibaresi bulunmak-tadr.38

Y u k a r d ayazdmz ariv bel-gelerinde de anlaldzere Abdurrahman-iErzincani'nin Vakfna aithkmlerin ayns hemDarende Defterindehem de DivriiDefterinde bulunmak-

tadr. Bu ise Darende veDivrii illerinin siyasi,corafi ve sosyal olaraki ie, birlikte olduunubize gsterir. stelikDarende'de sakin olaneyh AbdurrahmaniErzincani ile ilgili bel-gelerin ve bilgilerinTapu Kadastro Kuyd-iKadime arivindeki 153nolu Divrii Defterinde

bulunmas Darende ileDivrii'nin birbirlerinitamamlar zellikte

olduunu bir ehirle ilgili bilgilerindier ehir defterinde bulun-

duunu bu ise Divrii ileDarende'nin bir btnlkarzettiini ispatlar. Bu adan daDarende ile Divrii siyasi, sosyal,stratejik, jeopolitik, corafi adanda tarihden gnmze kader bir-lii yapm iki ilimizdir.

Nasl ki Darende'niniskannda, slamlamasnda veTrklemesinde kolanizatr TrkDervileri ve mridlleri grev, rolalmlarsa ayn ve zellik ve yap

Divrii iinde geerlidir. Yani buiki ehir maddi ve manevi adanayn deerleri paylamlar aynzellie sahip olmulardr.

Mart - Nisan 2000

Somuncu Baba

11

DPNOTLAR(1) Osman Turan Trkler Anadoluda, stanbul 1973. Sayfa:50 51(2) Doan Kuban "Anadolu-Trk ehri Tarihi Gelimesi, Sosyal ve Fiziki zellikleri zerine

baz gelimeler, VD, C.7 ( Ankara 1968) Sayfa: 53-73(3) . Ltfi Barkan, "Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolanizasyon Metodu olarak

Vakflar ve Temlikler I- stila Devirlerinin Kolan,izatr Trk Dervileri ve Zaviyeler."VD,C. II, (ANKARA1942) SAYFA: 279-365.

(4) Barkan, a.g.e SAYFA 290

(5) H. Basri Karadeniz. "Seydiehirin Kurucusu Seyyid Harunun Evlatlar" BELLETEN, C.L8, SAYFA: 23 (ANKARA 1998) SAYFA. 31-39

(6) Resul Kesenceli, "Darendede Medfun Byk Zatlar, eyh brahim Taceddin-i VeliHazretleri", Somuncu Baba, sayfa:12, (stanbul 1997) sayfa: 30-32.

(7) . Ltfi Barkan, "Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolanizasyon Metodu olarakVakflar ve Temlikler II-Vakflarn Bir ska ve Kolanizasyon Metodu olarak kullanlmasn-da Dier ekiller."VD, C.II, (ANKARA 1942) SAYFA: 345-365

(8) Kuban, a.s.e., sayfa:71(9) Osman Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi.(STANBUL 1980) SAYFA:68(10) Barkan, "stila Devirlerinde Kolanizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler"(11) Kuban a.s.m. sayfa: 61.(12) Barkan "stila Devirlerinde Kolanizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler"s:301-302(13) emseddin Sami, Kamusul-Alam, C.3 ANKARA 1996,(Tpk Basm) s:2087(14) E. Haningman, "MALATYA".A, C7, S:233(15) Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye , stanbul 1974,s:141-142(16) Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye s:203(17) Ersin Glsoy, "16. Asrda Darende ehri" Somuncu Baba, s:22, stanbul 1999 s:32(18) Anna Britannica, c. 6, s:610(19) Bkz geni bilgi iin; "Darende'de medfun byk zatlar eyh brahim Taceddin-i veli

hazretleri" Somuncu Baba , s: 12(20) Ahmet Akgndz ariv belgeleri nda Somuncu Baba ve nesebi alisi stanbul 1995 s:

87-88(21) Yaar Ba "915/1549 tarihli evkaf tahrir defterine gre Darende'de bulunan resmi

grevliler " Somuncu Baba, s: 10 stanbul 1996, s: 33-34(22) emseddin Sami, a.g.e. s. 2220(23) Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c.9, s: 452(24) Osman Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul 1980, s. 55(25) Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, s. 66(26) emseddin Sami, a.g.e, s. 2220(27) Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, s. 68; Trk Diyanet Vakf slm

Ansiklopedisi, s. 452, 453(28) Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, s. 69(29) slm Ansiklopedisi (MEB), C. 3, s. 598, 599.; Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri

Tarihi, s. 69.(30) slm Ansiklopedisi, s. 599.(31) Ana Britannica, s. 327, 328.; slam Ansiklopedisi (MEB), s. 599.(32) Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, s. 70, 71.(33) Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, s. 452(34) Ersin Glsoy, a.g.m, s. 32.

(35) Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, s. 453(36) Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, s. 454(37) Akgndz, a.g.e., s. 30.(38) Akgndz, a.g.e., s. 33. (Geni bilgi iin bkz. Ariv Belgeleri Inda Somuncu Baba ve

Neseb-i lisi adl eser.)

D E V A M E D E C E K

Kapak


12/54

Frkat-nmerkat-nme

Mart - Nisan 2000

Somuncu BabaEdebiyat

12

Aslen Diyarbakrlolan Halil, FatihSultan Mehmet devri airlerindendir.1407-1485 yllarnda yaad tahminedilmektedir.1 nl mesnevisi Frkat-nme'de de aka belirttii gibi tahsilini

Acem diyarnda tamamladktan sonratasavvuf yolunu seerek bilgisini artr-mak iin arkadann srar zerineAnadolu'ya geldiini grrz.Mesnevisinde Acem mlknden znik'eve oradan da stanbul'a gittiini syle-mekle yetinmitir.2

'acem mlkinde idm 'ilme meglokurdum gh fkh gh ma'kl

yirm gh medrese gh cami' ididilmde nr-kudret lami' idi

dn gn 'ilm okumak piem idi'amel klmak mdm endem idi(3.a / 53-57)

ran'dan devrin nemli bir ilimmerkezi olan znik'e geliini de Halilyle ifade ediyor;

Der sefer kerden u residen beznik

benm vardbir yar-ensmol idi knc-i halvetde celsm

anu?la bile okurdum 'ulmki gh ma'kul gh 'ilm-i ncm

gelp vakt-i seherde ol vefdrdidi tahsil olunmaz bunda iy yr

tur imdi ta sefer azmin klalumvaralum rma ve megl olalum

eger kim ehrmzde kalavuz biz

'acep ger 'ilm zevkn alavuz biz

bize gitmekdrr gyet mnsibhussa olavuz yr-mushib

(3.a / 64-4.a / 69)

znik de Bursa gibi o devrin ilmi ve

edebi merkezlerinden saylmaktadr.Hayatnn geri kalan ksmn, stanbul'dabulunduu bir yl hari, znik'te kurduutekkenin eyhi olarak geirmi ve (890)1485'de burada vefat etmitir.

Devrinin Ahmed Paa, eyhi,Necati gibi nde gelen bir airi olma-makla beraber, adalar arasndahreti yaylm airlerindendir. Latifi,Halili'nin sanatl kafiye kullanmaktayetenekli bir air olduunu syler.(Tezkire s.147) lmnden sonra tertibolunan iir mecmualarnda bir ok iirineyer verilmesi hretinin ne kadar yaygnolduunu gsterir.3 Her air iin kanl-maz olan, kendisinden ncekilerin az oktesiri Halil'de de grlebilmektedir.Yetitii evre bakmndan eserlerindeAzer Trkesi'nin dil zelliklerine derastlamaktayz.4 zellikle SeyydNesm'nin tesirinde kalm olduugrlr. Buna karlk o da baz airlerzerinde etkili olmutur. Azer airiHabib buna rnek gsterilebilir. Belkibir tesadf, belki de bir tesir sonucu

Halil ve Fuzl'de baz ortak msralararastlanmaktadr.5

FR KT -N ME' NNZE LLKLE R

Knal-zde Hasan elebi'denbaka, btn tezkireciler bu mesnevininadn "Firak-nme" diye kaydet-milerdir.6 Ancak bu tamamen bir yanl-madr. (46.b-1221); (46.b-1223)'de;

tamam it nazm-Frkat-nmeyi sen b-harf eyleye ehl-i tevrihkitab ismin bulur gendye trih

msra ve beyitlerine dayanarak eser

adnn "Frkat-nme" eklinde zikri, bukelimenin, ebced hesab ile, eserintamamland 876 (1471-2) ylnkarladngrmekteyiz.

Konu, ekil ve Vezin zellikleriHalil'nin hayatnn znik devresini

anlatan eser, yar mistik, yar romantikbir sluba sahiptir. Eserin tasavvuf veyadnyev akn ifade ettii konusundagrler vardr. Ancak hikyenin bitiekli mesnevide anlatlmak istenenakn, tasavvufi bir ak olduunudndrmektedir7 yani "mahbubu-luk"tan farkl bir ak. Eseri grmedenhkm verenlerin sadece bir ak mes-nevisi sanmas hem hakszlk hem deyanllk olur. Grnte "mecaz" olanbu ak gerekte "vahdet-i vcd" felsefe-sine dayanan ilah bir aktr. Yanl zan,biraz da XVI. Yzyl airlerinden olup,gnl maceralar ile tannm olan vesonunda bu yz kzartc hareketlerisebebiyle memleketini terke mecburkalan Halil-i Zer (Sar Halil) ilekartrlmaktan kaynaklanyor diyebili-riz.

eklin ve veznin verdii monoton-luu nlemek iin araya yeri geldikeeitli vezinlerde 18 gazel, 10 iir ve 3mnacaat da ilave edilen hikye, mes-

nevi nazm biimiyle ve aruzun;(mefln / mefln / fa'ln) vezniyleyazlmtr.

XV. Yzyln son eyreine ait bueserin Eski Anadolu Trkesi ile KlasikOsmanl Trkesi'ne gei devresiarasnda bir kpr eser durumunda ola-candnebiliriz.

Orijinal bir mesnevi olmasyansraeserin bir nemli zellii de airin ban-dan geenleri kendi azndan anlatmasve hikyede batan aa birinci ahskullanmasdr. Bu ekil divan iirinde ilk

rneklerdendir. Hereyden nemlisi deifadenin canl, sade ve tabii oluu,

Yrd. Do. Dr.Cemil GLSEREN*

* Afyon Kocatepe niversitesi, Uak Eitim Fakltesi.

15.YZYIL AR HALLVE ORJNAL BR MESNEV:

15.YZYIL AR HALLVE ORJNAL BR MESNEV:


13/54

sslemeden uzak, msralar samimi, itenduygularla ykl olmasdr. Derinlik

bakmndan stn bir iir deerigrlmemekle beraber devrin klasik-liinden syrlp "zel bulu"a yneliinbir iareti kabul edilebilir.

FRKATNAME'NN NSHALARI1- stanbul Millet Ktp., Ali Emir

Efendi, Manzum Eserler Blm,nr.10638 : 912/1506-7 zilkde'de istinsahedilen bu nsha talikle yazlmtr. Heryapran bir yznde 15 beyt vardr. 46yapraktan ibaret olan mesnevinin bataniki, yapra eksiktir. Toplam 43 beyit

olan eksiklerin biri kaside, dieri mes-nevi eklinde iki tevhidden ibaretolduunu Gnay Kut tesbit etmitir.9

Balklar krmz mrekkeple yazlmolup Farsa'dr. Bu nsha yine aradan ikisayfa kadar eksiktir, fakat sonradan buksmlar yazlarak eklenmitir.(4.a-5.b)Bu eksikliklerin muhtemelen Ali EmirEfendi tarafndan tamamlandnzannediyoruz. Kitap ufak boylu, meinkapl ve kenarlarnda krmz izgilervardr. Kapakta; (Gurbetnme-yi HalilDiyarbekri) (Frkatnme-yi HalilAmid) yazldr.

2- st. nv. Ktp., T.Y, nr.3770 :Yazarn ad yanllkla Celil olarakyazlm. Bir manzume mecmuasiinde,15.-28. varaklar arasnda 19x12 cm.ebadnda, her sahifede 19 beyit var.Harekesiz, divan hatla yazlm.Tamamyok. Seme yaplm.

3-Ank. Milli Ktp. Nshas(Yz.F.B.334) : 10 Eyll 1976'da FahriBilge varislerinden intikal. "Divan-Halil" balkl, 32 yaprak, 176x105-

130x88 mm. ebadnda, 17 satr (beyit),talik, harekesiz. Cetveller krmz, kr-mzpandizot cilt. Ali Emir Nshas, bunshann 33. satrndan balar. Ancak bunsha da Ali Emir Nshas'na gre haylieksik. Nedense bu nshadan sz eden birkaynaa rastlayamadk.

4- Gnay Kut (Alpay)'n zel Nshas : Bu nsha ile ilgili bilgilerikendi makalesinden reniyoruz.Ypranm, ciltsiz, 20x140 mm. boyutun-da 45 yapraklk bu yazma, divan krmasile yazlmtr. Her yaprakta 14 beyit

vardr. Eser sondan 106 beyit kadareksiktir. Okunakl olmad da belir-tilmi.

5- Ank. TDK Yazmalar, nr.263 :Kapakta "Frkat-nme-DiyarbekirliHalil" yazl. Tek sra 16 satr, 76 sahife.Ancak bu bir yazma deil. 9 Eyll 1947-Dehri Dilin el yazsyla ve imzasyla.Muhtemelen Dehri Dilin'in zel kita-plndan veya Anadolu kitaplklarndabulunan bir yazmann yakn zamandakopya edilmi hali.

6- Paris, Bibliotheque Nationale Nshas : A.F. 286 : Bu nshann dabandan drt yaprak eksik olduunuGnay Kut makalesinde belirtiyor. Yazran Nestalii olup 64 yapraktr.

7- Berlin Umumi Ktp. Nshas :W.Pertsch, Handschriften,Verzeichnisse der Trkischen, Kniglichen Bibliothek zu Berlin, VI, s.370, nr.377 : Eserin tamam 197yaprak. Boyutlar; 17x9,5 cm. ok gzelharekeli nesih ile yazlm, her sahifede 9satr bulunuyor. Mstensihi DerviHamza bn Hakk Murat'tr. Eser abanaynda 890(1485)'de tamamlanm. Butarih Halil'nin de vefat ettii tarihdir.

8-Manisa-Muradiye Ktp.nr.3201/2,

9-Ankara-DTCF Ktp.,nr.18464

FRKAT-NME'DE TASVRHalil ve mesnevisi Frkat-nme'yi

tantan yazmzn son blmnde airin

slubunu, itenliini ve gzlemleriniyanstmak amacyla "Frkat-nme'deTasvir" konusunu ele almay uygungrdk. nk 15. Yzyldaki znik vestanbul ehirlerini dile getiren beyitler,olduka ilgin. stelik Frkat-nme, tekbana bir "ehrengiz" deilse de, birokTrk airinin yapt gibi bu tannmmesnevide de Halil, "ehrengiz" trneyakn iirlere yer vermitir. 15. Yzylnson eyreinde yazlm Frkat-nme'-den sralayacamz ksmlar, genellikleedebiyatmzda XVI. Yzyldan itibarengrlmeye balanan mstakil ehrengiztrne geiin daha da ncedenbaladnn iareti kabul edilebilir.

15.Yzylda znik ve stanbul(Memleketinden ilim iin ayrlp znik'egidii)

Der sefer kerden u residen be znik

- - + / - + - + / + - - + / - + -Mef ' l / f 'i l t / me f ' l / f 'i ln

nice ehr ol ki rhat-gh-i cndurkenrsebze-zr bustndur

nola medh itsem ol rin makma dr's-selam ider selm

mzeyyen her tarafta merg-zrklur her merg-zrmerg-zr

Mart - Nisan 2000

Somuncu Baba Edebiyat

13

Frkat-nmenin el yazmasnshasndan bir sayfa


14/54

hussa ol leb-i derysnu?ferah-bahidrr rh-revnu?

ii toptoludur mahbblardanmelek-sm peri-ve hblardan

velkin her birisidr cefkrklurlar yrdmen dmeni yr

gnl ok sevdi ol nazik diyreline virdi anu? ihtiyr

adn iznik dirler ol makmu?sanasn 'ayndur dr's-selmu?dutunduk ol diyr-hoda

meskenkim olur 'andelb? yiri glenhemn-dem baladum tahsile

eyymne bilrdm nolur hir serencmvelkin ben garib-i zr giryncef odna yanm sne bryn

gurr itdike gurbet odcndabulnurdum kenr-bsitnda

gehi dery kenrn seyr iderdmten-i tenh olup b-gayr iderdm

gnl derysitdike temevvcvarup bzra iderdm teferrc(4.a /74 -5.a /87)

znik'te gezerken bedestendegrd bir gzele ak olmas zerineskntl bir duruma dtn anlatanair, bundan kurtulmak iin stanbul'agider;

Sfat-rh ve residen be stanbul

+ - - - / + - - - / + - -Me f ' ln / Me f ' ln / fa ' ln

Giderdm yola dp yane yaneGzmden yalar akup dne

dne...........eyledm 'azm-i sefer ey h-

hbn

elved u beni ayrdsendenarh-devrn

..........

gitdi ehrmden Hall haste iy n-mihrban

dil pr-ez hun dde pr-hem zr-giryan elveda

bir iki gn ki ekdm mihnet-i rh'inyet irdi n rh old() kth

leb-i deryya irdm ben kemneirp bd-sab-ve bir sefne

kazya nki vermidm rzygrp deryya yd itdm hdy

keti-bn gzetdi bd-bnrevne oldbu keti revn

iki gn dahi dery seyrin itdmnci gnde stanbul'a yitdm

tem eyledm ol ehr iinididm kim rma gelmi ehr-i

n

ii toptoludur bg u glistnleb-i derysrhat-bah-cnn

huss ol bin(lar) kim yaplm

anu? lutfna cn u dil kaplm

kamu sokagdivrmzehhebdkeli ehri mermerden mretteb

neye baksan grrsn nak-nki her fen yazmaz nakk-i n

egeri cmle bg u glen idi yr anda degldi klhan idi

be-n-r anda idndmmakm

kakldum hecrle bir yl temm

dil-i miskne geri cebr iderdm

yanup hicrn odna sabr iderdm

(18.a /443-18.b / 464)

Somuncu BabaEdebiyat

Ocak - ubat 200014

DPNOTLAR1-Gnay KUT (ALPAY), "Frkat-name", Trk Dili

Aratrmalar Yll (Belleten 1977), Ank., 1978, s. 334.

2-evket BEYSANOLU, Diyarbakrl Fikir ve Sanat Adamlar, C.II, Diyarbakr' Tantma Dernei NeriyatNo:6/2, st., 1959, s.33'de; "Halil, 870 (M.1465)de stan-bul'a gemi ve bir yl kaldktan sonra tekrar stanbul'adnm. be nar anda idndm makam / kakldumhecrle bir yl temam (18.b-463).

3-BEYSANOLU, a.g.e., s.34'de bu mecmualar dipnottagstermi; "Cam'l-Meani (Nuruosmaniye Ktp., nr. 4904,yazma) Hac Kemal, Cmi-n-Nezir (yegane yazmaBayezid Umumi Ktp., nr. 5782); Edirneli Nazmi,Macma'n-Nezir (yegane yazma Topkap Saray, BadatKk Ktp., nr.406); Peteli Hisli, Metli'n-Nezir(yegane yazma, Nuruosmaniye Ktp., 4252/4253);Cmi"n-Nezir (nv. Ktp., Rza Paa Yazmalar, nr.1547).

4-Fikir vermesi bakmndan birka rnek; meni, rag, ss,ass, komazam, gzetmezsen, bilrem, bilrsen, -(y)Upgerundium ekinin renilen gemi zaman fonksiyonun-da kullanlmas: alupdur 'aklum mecnun idpdr, turup-

dur 'kuu yolnda kaim; -dUKdA gerundiumu: kii bul-dukda..., velikin ellerin pdkde yaru; AzeriTrkesi'nde daha sk rastlanan baz kelimeler: bigi, toy,yal, zmi, zi vb.

5-BEYSANOLU, a.g.e., s.34'de dipnot olarak;Halili; ol benem kim kalmazam canan yolnda cna ben

can nedr kim an kurban klmayam cnna benFuzuli; cnm cnn eger isterse minnet cnma

can nedr kim an kurban itmeyem cnnuma

6-Knal-Zde Hasan elebi, Tezkiret'-u'ar, C.I, TTKYay., Ank., 1978, s.345.

7-Agah Srr LEVEND, Trk Edebiyat Tarihi, C.I., 3.B.,TTK Yay., Ank., 1968, s.142.

8-Bu nsha zerinde tarafmzdan, 1990 ylnda YksekLisans almas yaplmtr; Cemil GLSEREN, Halil-Frkat-Nme, XV. Yzyl, Dil zellikleri-TranskripsiyonluMetin-Semeli Szlk, Baslmam Yksek Lisans Tezi,nn nv. Sos. Bil. Enst. Malatya, 1990.

9-KUT, a.g.e., s.336.10-"lar",Gnay KUT nshas 21.a'dan tamamlanmtr.

KAYNAKA1-Ali Emiri, Tezkire-i uar-y Amid, st., 1328, 1, 277-29.2-Banarl, N.Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, M.E.B.,

st., 1971.3-Beysanolu, evket, Diyarbakrl Fikir ve San'atAdamlar, C.II, Diyarbakr Tantma Dernei Neriyat,No. 6/2, st., 1959, s.33-50.

4-Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, C.II, MeralYay., st., 1972, s.159-160.

5-Dilin, Cem, Trk iir Bilgisi, TDK Yay., Ank., 1983.6-Ergin, Muharrem, Azeri Trkesi, st. nv. Edb. Fak.Yay., No. 1633, st., 1972.

7-Ergin, Muharrem, Cami'l-meni'deki Trke iirler,TDED, III / 3-4, 1949.

8-Glseren, Cemil, Halil, Frkat-Nme (Dil zellikleri-Transkripsiyonlu Metin-Semeli Szlk), Baslmam

Yksek Lisans Tezi, nn niv. Sos. Bil. Enst., Malatya,1990.

9-Knalzde Hasan elebi, Tezkiret'-uar, C.I, TTKYay., Ank., 1978, s.345.

10-Kocatrk, Vasfi Mahir, Trk Edebiyat Tarihi, EdebiyatYay., Ank., 1964, s.229-232.

11-Kprl, M.Fuad, Trk Edebiyat Tarihi, 2. B., tkenNeriyat, st., 1980, s.369.

12-Kut (Alpay), Gnay, "Frkat-nme", TDAY-Belleten-1977, Ank., 1978, s. 333-349.

13-Levend, Agah Srr, Trk Edebiyat Tarihi, C.I, 3.B., TTKYay., Ank., 1968, s.141.

14-Levend, Agah Srr, Divan Edebiyat, Enderun Kitabevi,4.B., st., 1984.

15-zkan, Mustafa-sen, Mustafa, "Halil", TDV A, C.XV,st., 1997, s. 329-330.

16-Tansel, Fevziye Abdullah, "Hall", A, C.V, MEB., st.,1977, s.162-164.

17-Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, "Frkat-nme",C.III, Dergh Yay., st., 1979, s.240-241.18-Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, "Hall",C.IV,

Dergh Yay., st., 1981, s.48.


15/54

Somuncu Baba Altun Silsile

Mart - Nisan 2000 15

Btn azalar birbirine uygun, esiz bir gzellie sahip,

hacegan silsilesinin ulu narlarndan olan bu zat; 591 senesinde Buhara'ya on kilometre mesafedeki Ramitan

kasabasnda domutur. "Azizan" veya "Havace Nesc" diyede anlan bu merd- meydan; Havace Mahmud Encir Fagnevihz.lerinin yetitirdii bulunmaz bir batn eridir. lerde btn tarikat-lara irad ve tasarrufta bulunacak meayh zmresinin yetimesine vesile olacak drt Muhammed'i yetitirmi, yksek maneviyat velvi ahsiyetiyle, batn alemine damgasn vurmutur. mrleriboyunca helal kazanc ihtiyar etmi olup ve maietin temininde deelden gelecek hi bir eyden ekinmemitir. Kutupluu; kendinden

sonra gelen batn erlerinin tamam tarafndan tasdik edilmitir.Culhaclkla (dokumaclk) megl olmu; eyh Rkneddin-i Sanan, Bedreddin-i Hemedan gibi ulularla ada olup, sayszmanzum eserleri de slam alemine kazandrmtr.

Tarikat sahasnda vermi olduu hizmetler dille tarif edile- mez. Bu hususa en byk rnek; Harzem ehrine hicretlerinde;amale pazarndan rgatlar kralayarak onlar sohbetleriyle your- mu, birer keml ehli olarak yetitirmitir. Giderek o cemaat,

Harzem ehrinin yzde seksenini istila etmitir. Hatta bu husustan korkan baz ahslar Harzem ahna giderek, Azizani hz.lerininnfuzunun ahn nfuzu zerine kacan sylemiler ve bu duru-

Mevlt SARIOLUNecmettin SARIOLU

B

HceAliRmten(Hce zizan K.S.)


16/54


17/54

"Oru cehennemin kalkandr" buyurulmutur. 5. Allah- Teala'y ok hatrlamak ve anmak : En faziletli

zikir tevhiddir. hlasl kimseler; "lahi benim maksudum sensin"demelidir. Zira sure-i Azhab'n 41.ayet-i kerimesinde :

"Ey iman edenler, Allah' ok zikrediniz" buyurulmutur.

6. Havatr; yani kalbe gelen dnceler : nsann kalbine drt yerden dnce gelmektedir. Bunlar rahmni, melekni, eytni, nefsnidir. Rahmni; gafletten uyandrp, doru istikametekarandr. Melekni; ibadete, taata rabet ettirendir. eytn ise,gnah ssleyendir. Nefsn de; dnyay talep ettirendir.

7. Allah'n hkmne rza gsterip, mitle korku arasndayaamaktr.

8. Salihlerle sohbeti semek : nk salihlerin sohbetignahlara perde eker.

9. Allah- Teala'nn ahlkyla ahlklanmaktr.10. Helal ve temiz lokma yemektir. Ey talib! Bilmelisin ki; yarasa zr kendi gznde deil,

gnete arar. Recm edilmi eytan ise birinci merhalede Allah (c.c)'a yaklaan velayet sahiplerinin peine der. Ve onlara inananlar,

kurmu olduu desiselerle imandan karmaya gayret eder. O ey-tani desiselerin banda ise, mridin mride olan imann ykmakiin kurulmu tuzaklar gelir. Her trl dalaleteve sapkla doymayan nefis ise; habis ve irkin emellerine ulamak iin en evvel Allah (c.c)'a giden yolu, mridin tasarrufunda arayan derviler taifesini istila eder. Bilmelisin ki; sa(a.s)'nn diriltici nefesi, Musa (a.s)'nn arz nuraboan beyaz eli, O ulu Enbiya (s.a.v)'da mucize olarak nasl teceli ettirdiyse; bizim gibi "esfel-isafilin"e dm, hatta gnahn Gayya ukurun-da gdasn pisliklerden alan sefilleri, bulunduuukurdan "ekmel" diyarna karacak nazar da :O Allah- Aziman (c.c) veli kullarnda tecelli

ettirmitir. Mertler defterine girmek istersen,mridine; kendini kula kpeli kleler gibi, hi bir eye malik olmakszn teslim etmelisin. Bu yolda munin Cenab- Hakk'tr. imdi bile,havatr def'ine are olarak asrlar evvel yaam bu mbarek zatn sohbeti gsterilmektedir. OAzizan ki; bir Muhammed'e olan imanndan vemuhabbetinden drt Muhammed'i tevelld ettir-mitir. Bunlardan Hace Muhammed Klahruz'u Harzem'e, Hace Muhammed Salah' Belh'e ve yine Hace Muhammed Barudi'yi Harzem'e veHace Muhammed Baba Semmasi'yi erler diyar Buhara'ya ikram ederek 721 senesindembuduna kavumutur.

Ihvan- kiramn birbirine olan temiz a- zla duasn, o telkin etmitir. Hizmetin cana

minnet olduunu o sylemitir. Allah- Aziman (c.c); O ve onlarahizmetten bizi alkoymasn. Amin 1

Mart - Nisan 2000

Somuncu Baba Altun Silsile

17

KAYNAKLAR:1- slam Alimleri Ansiklopedisi C: 10, S7-12

Alel ul makam buldu ann sohbeti ymnnde nn- himmetle ki oldu Havace Ali Rmiteni


18/54


19/54

Somuncu Baba Basndan



20/54

Somuncu BabaKltr

Mart - Nisan 200020

Kltrmzde

Bayrak

ve Tu

Bayrak ve tu bir ruhtur. Binlerce yldan beri eldetanm, eve aslm, mezara dikilmitir. Avdave savata, yardmn timsali olup, uurlusaylm. O, ktlklere kar koruyan, bir muskadr, tlsm

ondadr, koruyucu bir vastadr. Atalarn ruhlar bizi onun iin-den gzler: szleri ise dalgalanmalaryla uuan, kutlu seslerdir.Prof. Dr. Abdulkadir nan'n dedii gibi: Tu, kutlu vembarek bir kii gibidir. Bir insan gibi kzar, sevinir, krlr. Bagklerdedir. Ba aya ve gnee deer. Onun iin camilerde, tr-belerde hep hilal konmu veya gnei temsilen, at kllar tutamzerine yuvarlak tepecik yaplmtr.Gece ve gndz tuun vebayran yannda durulup, nbettutulmutur. Bylece hem sayglan-m ve hem de korunmutur. BykTrk devletlerinde tular, "din -sava - tu" gibi, l dnce veinan potas iinde, erimi ve bir-lemilerdir. Bu n birbirindenayrarak, ayr dnebilmekmmkn deildir. "Sava ilan" tumerasimi ile balyordu. Tua kur-ban sunma, sava and yaplmsaylyordu. Tuun ba at kllar ilesslenmi ve byk srklar ile gn-dere taklmtr. Sava tularnngnder veya srklar ok uzundur.ok uzaklardan bile grlebilirdi.Tpk imdi Orta Asya'da evliyamezarlarnda olduu gibi. Trkdevletlerinde tular, rtbelere grekomutanlara verilir ve onlarlaberaber bulunurdu. Savata bakomutan, uzaktan orduyu tularnyardm ile, sevk ve idare edip, kon-trol edebilirdi. Tular pratiktekiyarar ve manalarn, bu nemli rol-lerinden dolay alyordu. Bylece dinve devlet sembol olarak da, sancak-larn nne geiyorlard.At kltr ile tular, birbirineyakndan bal idiler. Trk devletlerinde, en nemli devlet sem-bol, at peremleriyle donatlm ve sslenmi gnderlerdi.Askerler savatan nce, atlarnn kuyruklarndan kestikleriperemleri, mzraklarnn ucuna asyorlard. lenlerinde buperemler bir sra balanarak,Mezarlarna dikiliyordu.

Mezar tular, Trklerde ok yaygn bir gelenekhalindedir. Bu gelenek Anadolu'da grlmtr. zellikleevliyalarn ve byk kiilerin mezarlarnda,mezarlara bayrak

veya bez, bazen de at peremi asmlard.Bayrak: Divan Lgati't Trk'te, batrak eklinde yazlanbayrak kelimesi "Savalarda kullanlan ve ucuna bir ipek parastaklan mzrak" tarznda aklanmaktadr ve ifadelerden bununferdi mcadelelerde n kazanm kahramanlara (alp, bahadr)verilen bir alamet olduu anlalmaktadr.Sancak eski Trklerde bayrak, mzrak ve sng gibibatrlacak, saplanacak bir silahn ad savalarda bunun ucunaonu kullanan kahramann veya mensup olduu kabileninalameti konuluyordu ve KagarlMahmut devrinde (XI. yy.) bualmet krmz ipek kumatan yaplyordu.Moollar XII. - XIII. yzyl-larda itibaren al kelimesi debayrak, sancak ve tuun e anlam-ls kullanlmtr. Divan Lugati'tTrk ve bni Mhenn Lugat'ndatu kelimesi Arapa alem, yanibayrak karl olarak gsterilmek-tedir. Bakurtlar tu kelimesini hlbizdeki bayrak manasnda kullan-maktadrlar.Hz. Peygamber (S.A.V.) ilkdefa hicret srasnda Medine'ye gir-erken bayrak kulland bilinmekte-dir. Hz. Peygamber zamannda kul-lanlan bayraklarn beyaz, sar,siyah, krmz vb. renklerde olduukaydedilmektedir. Emeviler veAbbasiler zamannda eitli renklerve ekillerde bayraklar kul-lanlmtr. Dini ayinlerde bayrakkullanlmas, tekke ve trbelerehususi bayraklar aslmas da adetolmutur.1Tu, kelimesi Trke'dir. Atkuyruu balanm, ucuna da altnyaldzl top geirilmi, mzraknev'inden alamet addr. EskiTrklerde, Hint ve inlilerde mev-cut olup, hanlk ve beylik alamet-lerindendi. Tu; ilkin inliler veTrklerce mukaddes saylan "Yak kz" kuyruundanyaplrken, sonradan Trklerce at kuyruundan yaplmayabalanlm ve Osmanllar zamannda byle devam etmitir.2En eski devirlerden itibarenTrklerdemuayyen gruplarnbelirli iaretleri olduunu grmekteyiz. in tarihleri Trk bey-lerine inliler tarafndan davul ve bayrak gnderildiinimteaddit defalar yazmaktadrlar. Mahmut Kagari'deTrklerin bayraklardan bahsetmekte ise de bize anlalr mal-

smail PALAKOLUlahiyat-Aratrmac

Kltrmzde

Bayrak

veTu

Tu, Bayrak ve Geyik Boynuzu ve el iaretiFotoraf Buhara kalesi Mzesinden


21/54

mat vermektedir. Burada bayran adn tu diye bulmaktayz.Kagarl Mahmut, tu adn hem bayrak, hem de ks diye ter-cme etmektedir. Bu alnan tu muayyen zamanlardaalnrd, yani nevbet alnd gibi harplerde de tular vurulur-du. Bayrak olan tu ise at veya baka bir hayvann kuyruundanyaplmakta idi. Ancak, bu tuun bir kumatan yapld akcasylemektedir.3Tu, lem de demektir. "Tokuz tulu han" denir ki, dokuzsancak sahibi hkmdar demektir. Hkmettii yerler vevilayetler daha fazla olsa dokuz sancaktan fazla yaplmaz,nk dokuz rakam ile sonulandrld. Sancan kuma ipek-ten, rengi ise turuncu idi.Tu, slmiyet'ten sonrada Trk devletlerinde de kul-lanlmtr. Riko, bir srn ba tarafna at kllarndan tertipedilip taklm olan tu bir rivayete gre; Byk skender demiferine at kllar takm. Hammer'in kaydna gre deHektr'de bana at kl takarm. Bu ksa malumat verivayetlere gre at kl takmak veya at kln beylik ve hkm-darlk alameti olarak kullanmak ok eskidir.inlilerle eski Trk Devletlerinden sonra Cengiz mpara-torluunda Anadolu Seluklularnda, Memlklerde,Timurilerde, Akkoyunlularda da bunu grmekteyiz.Osmanllarda tu, hkmdarlk, valilik, beylerbeyilik,sancak beylii ve daha genel tabirle askeri vazife ve memuriyetalameti idi; vazifenin derecesine ve ehemmiyetine gre adediok veya az olurdu.Osmanllarn tular onaltnc asrda ba tarafnda biryaldzl top ile Anadolu Seluklular'ndaki gibi 4 zerinde gmhill bulunan bir sra ve topun alt ksmna taklm uzun veboyal at kllarndanmteekkildi; top Gne'i, Hilal Ay', at kl-lar da Gne'in ualarn temsil ediyormu; at kllarnn srntepesine doru gelen ksm beyaz ve siyah renkteki kllarlarlr ve krmzya boyanan alt ksm dank bir haldebraklrd; bundan dolay baz eserlerde "Tu- perian perem"tabiri gemektedir.5Osmanl ordusunda, en ziyade erefli ve anl olan tular,at kuyruundan olarak sanatkrane yaplmakta ve birok kllar-dan mrekkep olarak krmz renge boyandktan sonra tepesineince kllardan yaplm ve balk saakl olarak konulmakta verenkleri beyaz ve siyah ile karmaktadr. Btn bunlarnzerinde byk bir yuvarlak (top) bulunmaktadr; bunu esasenTrkler Tatarlardan almlardr ki kumandanlk alameti venianesi olarak kullanlr....."6Osmanl padiahlarnn tularnn XVI. asrda7 olduunugrmekteyiz. Kanuni Sultan Sleymann, Avusturya Seferine

ait malumat veren Sinan avutan naklen padiahn (950 H.)1543 seferinde altun ubuklu yedi bayra ile yedi tuundanbahsetmektedir. Kara ele zadenin Sleymaniye'sinde detularn adedinin yedi olduu grlyor.Hareket esnasnda padiah nndeki tuun drt olmas,hakikatte alt veya yedi olan tularn ikisinin veya nn birgn evvel ileri gnderilip konak mahalline kurulan padiahotann nne dikilmesinden dolaydr: yani seferlerde tularnikisi bir gn ileri gider ve konak mahalline dikilir, padiah orayagelince tucular hemen ileriye hareket ile bir menzil daha ileriyegiderlerdi. Bundan dolay padiahla daim drt tu giderdi.7Onyedinci asrn sonlar ile onsekizinci asrda tularn 16olduu grlr.8Bir muharebe zuhurunda kapkulu ocaklarnn stanbul'-dan hareketlerinden bir buuk, iki ay evvel, padiah tularndanikisi merasimle karlarak cebehane nne ve daha sonralar daorta kap ve bb-s-sade denilen ak aalar kapsnn nne dik-ilmek kanundu padiah tuunun kmasn mteakip vezir-iazam ve sefer memuru olanlardan tu sahibi olanlarn kendikonaklarnn nlerine tularn dikmeleri usldendi.9Padiahn tularnda ikisinin karlp bb-s-sadenne dikilmesi iin keyfiyyet vezir-i azamla eyh-ul-islam,kazaskerler, nianc, defterdar, yenieri aas,Mir'i alem ve dierrikap aalarna bildirilir ve hepsi de merasim elbiseleri vemerasim kavuklaryla muayyen zamanlarda sarayn ortakapsnda beklerlerdi. Bu srada enderundan, tu- hmayunhazrlandna dair haber gelmesi zerine, nde veziri azamolmak zere heyet ierisine girip bb-s-sade de ak aalarnoturduklar aralktaki sedirlere oturup beklerler: bu srada hassamezzinleri "sure-i Fetih" okumaya balar, davetli eyh efendil-erden birisinin duasna mteakip Fatiha okununca aalar iin-den tu- hmayundan ikisini karrlar; hemen devlet erkankalkp tular aalarn ellerinden alrlar ve derhal birini sadr-azam ile eyh-l-islam ve dierini de vezirlerle kazaskerler alpdier dier davetliler dahi tutup bb-s-sade nndekimuayyen yerlerine dikerler; bu esnada eyh-ul-islam veyaNakib-l-eraf tarafndan dua edilir, tular yerine yerletirildik-ten sonra merasime nihayet verilirdi.10 Nakib-l-erafn sar,sdt sar olup yeil renkli tlbenttendi.Bundan sonra Ota- hmayun denilen padiahn krmzrenkteki adrnn, ordunun ilk menzili olan mahalle kurulmasmnasebetiyle tularn oraya naklide yine merasimle olurdu.Ordu stanbul'dan Rumeli tarafna hareket edecek ise Ota-hmayun Davutpaa sahrasna, Anadolu tarafna gidecek iseMart - Nisan 2000 21

Somuncu Baba Kltr

Bir Mutasavvfn Kabri Banda Tu, /zbekistan


22/54

skdar'da ki Doanclar Meydanna kurulur-du. Sadr- zam ve devlet erkan bb-s-sadenndeki iki tuu merasimle alarak ota-hmayun nne dikerler ve konak ve tucu-lara ve alemdarlara hil'at giydirilirdi. 11Sefer esnasnda padiah tular adetolduu zere; dman hududuna kadar ndegider ve hududa gelince ileri gitmesi tabiimmkn olmadndan ordu ile beraberbulunurdu; yalnz IV. Murat Badat seferiesnasnda kaptan paann tavsiyesi zerinetular ordunun nnde serketmitir.12Mamafih bu mstesna olup serhadde gelincetularn ileri gnderilmemesi kanundu.13Padiahlarn 18. Asrdan itibaren sefere git-memeleri sebebiyle tular yalnz saraya dikilirdi.Padiahtan baka vezirin, beylerbeyi vesancak beylerinin eyh-l-slam ve kazasker-lerin, yenieri aas, Sekban ba ve kap kulusvarilerinden alt bln, cebecilerin, Erdalkralnn, Eflak ve Bodan Voyvodalarnn datular vard.Tu ile sancak, rtbe ve memuriyet alameti olduundankendisine tu verilen ahs tularnn miktarna ve memuriyet-lerinin gelirine gre tu cizesi olarak hazineye para verirdi. 14Vazifeden azledilmek tu ve sancan elinden alnmasn icabet-tirmez, Fakat zerinden rtbesini aldracak kadar crm olan-larn tu ve sancaklar elinden alnarak btn haklarn kaybed-erlerdi.

Onyedinci asrn sonlarndan itibaren padiah bizzat sefer-lere gitmediinden ve ordu ile memleket dahilinde muayyen birmahalle kadar hareket etmedii zamanlar, sadr- azam yalnzkendi tularyla hareketederdi. Bir sefer vukuunda Vezi-i aza-mn tuundan yalnz birisi paa kapsnn nne ve binektana dikilirdi;bumnasebetlemerasim yaplp hafzlaraKur'anokutulur ve davet edilen ehy efendilerin zikir ve tehlilleriarasnda sadr- azamn tuu mahalline konurdu.15 Veziri aza-mn tuu Davutpaaya ktktan sonra sadaret kaymakamtayin edilen vezir, divan aktiyle ikinci derecedeki ilere bakard;asl mhim ilerin halli orduda sadr- zama aitti.Mnif paann Kse Raif Paann vezirlii iin sylediikt'a: tulu vezir olurdu evvel tyls oldu imdi paydaMazi ile hali bir kyas eyleDevlet ne idi ne oldu halMEZAR ZERNDE "AT KUYRUU TULAR":Alparslan'n savatan nce atnn kuyruunu kesmesiProf. Dr. Abdlkadir nan'a gre; Trklerde yas alameti olarakatn kuyruunu kesme adetine "dullamak" derler. At savaahazrlamak, "Kesilen atn kuyruu, yiidin mzrann ucunda,bir tuda olurdu"Yak kz kuyruu, in ve Eski Trk kltr evrelerindegelimi bir devlet sembol idi ise... Atl bir kavim olarakTrklerde ise, at ile insan, yanyana blnmez bir birlikmeydana

getiriyorlard. Trklerde at kuyruunun sembol olmas bununsonucudur. Fuad Kprlye gre; "len hkmdarn etri ilesancaklar, bir hrmet alameti olarak, Seluklularda trbelerine

konuluyordu".Tanr dalar Krgzlar len kiilerinatlarnn kuyruklarn kesiyorlar ve sahiplerininmezarlar zerine dikiyorlard. Katanaf'da, zer-lerine at kuyruu veya kumatan bayraklar sal-lanan, birok bayrakl mezarlar grmt.Bunlarn hepsine tu ad verilir.Anadolu'da yatrlara bez balama adetivardr. Bu det, Anadalu'dan Sibirya'ya kadarTrk kltr evrelerinde bilinen ve yaplan bireydir.TRKLERNMEZARLARINAASTIKLARI ETLBAYRAKLAR

1. Mezar ve Dn Bayra: Bir mezarveya trbe len kiinin hatrlanmas ve unutul-mamasn salamak iin yaplr. Dn evlerinebayrak aslr.2. nl Kii Mezarlarndaki Bayraklar:Trkler, nl kiilerin mezarlarna her ada,byk bir nem vermilerdir. Her alanda nl kiilerinmezarlarna at kuyruu veya beyaz bir bayrak asmak, btnOrta Asya Trklerinde yaygn bir gelenektir.Evliye mezarlarndaki tu, biraz daha deiik manadadr."kem" sz, evliya zerindeki bayrak veya tu anlamnagelmektedir.Dalarn doruklarnda baz yerlerde veya aalara da, tuad verilen kuma veya bez paralarnn asldklar grlr.(Drtler, 619) zellikle tepelerdeki tek aalar veya bunun yer-ine dikilen uzun aa direkler ayr bir ilgi grrler.zbekistan'da grdmz kadaryla ou byle ssz,sakin yerlerde bulunan evliya trbelerinin hemen hemen hep-sinde uzun aa direklere balanm tu olduunu mahedeettik. Ayn det devam ediyor. Genellikle uzun direkte tudikilmi. Tularn nde de at kl balanm, zerleri tepecik-li, direin tam ortasnda el iareti var. El iaretini iki trlyorumluyorlar. Birincisi slam'n be art, ikincisi btn mal,mlk, evlatlar dnyada kald, eli bo gitti manasnda ibretleanlatlyor. Yiitliin, ehitliin sembol at kuyruu kl ileslamn inan btnln birletikleri tuu yine slamnUurlu bir says ile btnletirmiler. Tu'u ruhun bir sembolhaline getirmilerdir.

Mart - Nisan 2000

Somuncu BabaKltr

22

DPNOTLAR(1) O.rhan F. Kprl, slam Ansiklopedisi TDV C. 5, "Bayrak" maddesi. s.247 vd(2) M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl Cilt 3, s. 522.(3) Hseyin Namk Orkun. Yeni Trk s. 52(4) smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilat.(5) Osmanl Devleti Tekilatnda Medhal s. 80 (Mahe-i tu)(6) Bahattin gel, Trk Kltr Tarihine giri C.6(7) smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilat s. 264(8) Abdurrahman Paa Kan. (Mill T.M.) S. 2. S. 531(9) Silahtar Tarihi C. 1, s. 102.(10) smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilat s. 266(11) A.g.e. s. 266, 277.(12) Hammer c. 9, s. 250, Ata Bey Tercmesi

(13) Silahtar Tarihi, C. 1, s. 334.(14) Pait Tarihi C. 2, s. 11(15) Vekayi-i Tarihiyye s. 150.


23/54


24/54

Mart - Nisan 2000

Somuncu BabaGncel

24


25/54

Trkistan ve zbekistanyresinin en eski ve enbyk yerleme kltrmerkezlerinden biri olanBuharaya; Buhara kalesindekimihmanlarn anlatt ekliyleBuhara- erif denmi. Trk-slam dnyasnda erif nvannalan nadir ehirlerden...Mehmet

Akif Ersoyda SafahatndaBuharadan bahsederken O

Buhara, o mbarek, o muazzamtoprak diye bahsetmektedir.Buhara, mstesna, mbarek, erifbir ehir... Halihazrda nfusuikimilyona yakn, sekizinci asrdanberi mslmanlarn elinde olanehir... ah- Nakibend, Ebu Ali,bni Sina, Farabi, mam- Buhari,Emir Klal, AbdlhlkGucdvani, Ali Ramitani gibialimler Buharaya aydnlkgetirdiler. Onikinci asrdaCengizhan ehri yakp-ykmsada ondrdnc asrda Timur

imparatorluu srasnda Buharanemli ehirlerdendi. Buhara 1868 ylna kadar bamsz yaambu tarihten 1918 ylna kadar Rus arlna bal bir hanlkolmusa da 1920 ylnda Ruslar tarafndan igal edilmitir. Buigal 1991 ylna kadar devam etmitir. Tam 71 yl... zbetklerbyk kk, bu rakam ok tekrar eder. Sk sk Yetmi yl igalaltnda kaldk szn tekrarlarlar. Buhara ziyaretimizi daha nceiki cumhurbakanmznda yapt ziyaret zere ah-Nakibendden balayarak daha sonra Buhara aydnlk getirenahslar ziyaret ile ve Buhara merkezindeki kltr ve sanatgrmek zere geziyi planladk.

ah- Nakibendi Hazretlerinin kabrinin bulunduu Kasr- Arifana be km. uzaklkta olan Pehlivan Primiz Seyyid EmirKll Hz'lerinin ziyaretine geiyoruz. Hace Mehmed Baba

Semms hazretlerinin en st halifesi ve altun silsilenin kolbalarndan ah- Nakibend Efendimiz Kasr- Arifan'da doup

ve orada medfun olduklar gibi Emir Kll Hz.'leri de ayn ekildeSuhari kynde doup yine burada topraa verilmiler. SeyyidEmir hz'lerinin sanatlar mlekilik olduu iin bu manya gelenKll ismi ile anlmlardr. Seyyid Emr Kll Hz.'leri delikan-llnda gree meraklym. Kendisinin greini seyretmek iinde ok kii toplanr ve mcadeleyi merakla takip edermi. Bir gnseyircilerden biri, kendisini eriattan yana sayarak yle birdnceye dalm: Peygamber neslinden gelen bir seyyid naslolup da gre tutuyor ve bidat saylabilecek ciddiyetsiz bir iekaplabiliyor?" O anda bu fikrin sahibini uyku basm. Adamryasnda grm ki, kyamet kopmakta ve kendisi de bir amu-run iinde rpnmakta. Bir de bakm, Emir Kll Hazretleri

karsnda. Keskin adaleli kollarn uzatyor ve bir ekite kendisi-ni amurdan tuttuu gibi karyor. Adam uyanm ve srmekteolan greten Seyyid Emir Kll'in kendisine baktn grm.

Seyyid Emir uzaktan kendisinehitaben: te biz grei senin gibi-leri amurdan ekip kurtarmak iintutuyoruz!" diye buyurmu.Hazretin bu menkbesini de sizlerenaklettikten sonra trbenin ziyare-tine gemek istiyorum. Trbesinegiden yolda hemen solda mescidibulunuyor. Byke bir bahedengeip kendilerini ziyaret ediyoruz.

Buradan kta ilgin bir

olaya ahit oluyoruz. Trbeyiziyarete gelen iki yal zbek biztrbeye girite merdivenlerindibinde Kur'an okuyarak huzurdanayrlyorlarm. Biz ziyaretten ktk-tan sonra hal bahede ilerliyor-lard. Trbeden en d kapya kadar(500m'den fazla) yzleri trbeyednk yani hi arkalarn dn-meden ve Kur'an okuyarak huzur-dan ayrlmalar, bizleri ok etkilemi

ve byklerin huzuruna gelipgiderken ne kadar dikkatli olupedebe riayet etmemiz gerektiini bir

kez daha hatrlatr mahiyette idi. teo an bir kez daha dndk" Acaba biz kimleri ziyaret ettiimizibiliyor muyuz? Ve hissedebiliyor muyuz?" Hepsi yaadklardevrin Kutbu! Caminin imamna Silsile ve esans hediye ettik-ten sonra oradan doru Buhara ehrinin merkezine gittik.

Buhara'ya kadar gelip de buhara pilav yemeden gitmekolmazd tabi ki, bizde Buhara'nn merkezindeki mehurpilavclarn bulunduu meydana gittik. Pilavla birlikte Buharabrei ve yreye has kebaplar sunuldu. Grubumuzdan OsmanParlak rahatszlanca hemen grup doktorumuzun tedavisiyle okkr o gn akam hemen aramza katld. Yemekten hemensonra hareket ederek Abdulhalik Gucdevani hazretlerinin ziyare-tini de o gn ierisinde tamamlamak arzusundaydk. AbdulhalikGucdevani Hazretleri, Yusuf Hemedn'nin drdnc halifesi ve

"Hcegn" silsilesinin ba, halkann merkezi. Doduklar ve med-fun bulunduklar yer Buhara'nn Gucdevan ky. AbdlhalikGucdevn Hz.'lerinin babas, Malatya (kudoan ky)taraflarnda otururken Mavern-nehr'e hicret etmi, Buharayaknlarnda Gucdevn kyne yerlemi. Nitekim gne bat-madan ikindi namazlarmz orada klmak nasip oldu. Heybetli vegeni bir giriten sonra minaresi beliriyor mescidin, dierlerindendeiik olarak zatn trbesi n bahede. Byk medreselerinadeta kltlm modeli ve tarif edilmez bir huzur karlyor biz-leri. Namaz mtakiben Abdulhlk Hazretlerinin kabirleriniziyaret ederek medresesinin ilerini gezdik Mescidin iinde kendigibi kk bir soba var doalgazla snyor. Bu devletin herhaldeyapt en iyi i. Her yere doalgaz veri-yor hem de cretsiz.Mescidin tatan minberi merdiveni andryor, zeri yok. Hemen

yannda duvarda mehur aa oymal asalar asl. Bu aradadaakam namaznn vakti girmiti, Ezan- Muhammedyi grubumuz-dan bir arkada okudu. Dier yerlerde olduu gibi orann imam

Geen Saydan Devam

Buharada Ziyaretler

Seyyid Emir Kll Hzlerinin Kabri

Cemalettin AKGL

Mart - Nisan 2000

Somuncu Baba Kltr

25


26/54

Mart - Nisan 2000

Somuncu BabaKltr

26

da Hamidettin Efendiye hrmetenimameti teklif ettiler, hep beraber

namazmz kldk. Her yerde bir hikmetiilahi ile karlayoruz dedim ya; buradada namaz bitince Hamidettin Efendi bizeduvardaki lambann demirine tnemikumruyu iaret ettiler. Kk saylabile-cek bir mescide otuz civarnda insangiriyor ve namaz klyor fakat bir metrezerlerindeki mahlukat, deil uup ka-mak tm bu olanlardan rkmyordu bilehemen arkadalar fotorafn ekerek bel-gelediler. Namaz mtakiben imamHamidettin Efendi ile grtler kendi-sine silsile ve esans hediye edildi.Oradaki insanlar bile bizlere bakp

glmsyor ve adeta memnuniyetleriniifade etmeye alyorlard.Bu gzlerdekitarif edilemeyen glmseme ve hogrortam Allah Tela'nn Mslmankullarna verdii gzel bir zellik olsagerek. Buradan da ayrlp doruca "Buhara Oteline" gidiyoruz.

Ertesi gn sabah namazn mtakiben kahvaltmz yreyeait peyniri, reeli bardakta sunduklar kat fakat bir o kadar lezizyourtlar ve tabiiki yeil bir ottan kaynatarak yaptklar aylar (kibu ayn zellii ekersiz iilmesi ve sylendiine gre birokhastala ifa olmas) ile tamamladktan hemen sonra bizleribekleyen gzelliklerle dolu bir gne balamak zere hepimiz oto-bsteki yerlerimizi aldk. Arkadalar o gnk programmz sor-dular; program Buharadaki ziyaretlerimizi tamamlayp

Semerkanta gemek ve burada baz ziyaretlerde bulunup tekrarBuhara ehrine dnmekti. Hamidettin Efendi -BuharaSemarkant aras iki, saatlik yol ayn gn gidip gelmek alt saa-timizi alr. Ayrca dneceimiz Takent ehri Buharaya dokuz,Semerkanta ise alt saat. Arkadalar yormamak iin eyalarnzalnz akam Semerkant ehrinde kalrz dedi. Bu gelimeninzerine hemen arkadalar eyalarn aldlar bizde otel ynetimiylegrtk. Ayn otel Semerkantta ehrin isminde bir oteli mevcut-mu hemen rezervasyonlar oraya naklettiler. Yani be dakikaierisinde programmz son ekliyle bize o gn iin alt saat ve yz kilometre yol kazandrd, yorgunluu da cabas. Byklere

danlarak yaplan ilerde muhakkak kibir hikmet ve gzellik mevcut, her ey en

olmas gerektii gibi aslnda..Sevinli bir gelimeyle gnmzebalamtk. leden nce silsilemizdekidrt pranmzn ziyaretini tamamlamakistiyorduk. lk olarak AbdulhalikGucdevani Hazretlerinin drdnc hal-ifesi olan primiz Hce rf- RivgerHazretlerinin ziyaretleri iin doduu vemedfun bulunduu Riveger kynehareket ediyoruz. Gittiimiz her yerdedikkatimizi eken bir eyde mbarek zat-larn kendilerine yaamak iin setikleriyerlerin mtevaz ve tenha yerlerdenolumasyd. Bu bize hemen Somuncu

Baba Hz.'lerinin Darende'yi, buranndaZaviye mahallesini, hatta ile haneolarak da Balkl kuyularn en son nok-tasn tercih ettiini hatrlatyor.

Dnrsek hikmetleri o kadar ok ki.Hce rf-i Rivgeri Hz.'lerinin trbesinde de girite hemen soldamuntazam bir mescitleri ve hemen karsndaki tepenin duldas-na gizlenmiesine az ileride sada trbeleri mevcut. Trbeniniinde tadilat almalar var. eri girdiimiz an yine o bylhuzur ortam karlyor bizleri adeta. Ayn aacn meyvalar gibi,gittiimiz hi bir yerde yabanclk ekmiyoruz, hemen snp kay-nayoruz. Ziyaretimizi tamamlayp otobsmze binince bir son-raki gideceimiz yeri sorunca yine o ilk olarak yardma gelen zathemen tarif etmeye balad. Biz tamam teekkr ederiz dedik

ama ii rahat etmeyince, msaade edersekbizimle gelmek istediini syledi. Bizde onadaha evvelce buraya gelen bir arkadamznbulunduunu ve bizim iin megul olma-masn her ne kadar sylesek de srarlarnakarlk Hamidettin Efendinin yanna oturduzbek zat. Bu adamla yolda konumayabalaynca her eyin hikmeti ortaya kt. Buzat Hce rif Rivger Hz.'lerinin mescidininimam imi. Yolda zbek dervile sohbetilerledike adamn garip hali dikkatimiziekiyor ve o insan gzyalarn tutamayarakbir nceki gece grd ryay anlatmaya balad. Bana dngece muazzam bir deryann zerinde yryen nurani bir cemaat

gsterdiler ve bu cemaatn banda nuru aikar bir zat vard. Ozat- muhterem ve cemaat o kadar nurani ve edepli idiler kiimrendim. Ryamda grdm cemaat sizlersiniz, size ne kadarhizmet etsem azdr diyerek gzyalar iinde duygularn bizimlepaylatlar. Ona yrme mesafesinde yakn olan bizlerin idrakine

varamadmz deerleri bir zbekli haliyle yaatyor bizlereadeta.

Buradan Ali Ramiteni Hzlerinin ziyaretghna geiyoruz.Bu pirimiz 591 senesinde Buhara'ya on kilometre mesafedekiRamitan kasabasnda domutur. "Azizan" veya "Havace Nesc"diyede anlan bu merd- meydan; Havace Mahmud EncirFagnevi hz.lerinin yetitirdii bulunmaz bir batn eridir. lerdebtn tarikatlara irad ve tasarrufta bulunacak meayh zm-resinin yetimesine vesile olacak drt Muhammed'i yetitirmi,

yksek maneviyat ve lvi ahsiyetiyle, batn alemine damgasnvurmutur.

Abdulhlk Gcdevan-i Hz.lerinin Kabri

Grubumuz toplu halde Gucdvani Klliyesi nnde


27/54

Somuncu Baba Kltr


Bir tepenin banda kendi kabir-leri ve ailesinin kabri mevcut.

Balarnda tm pranda olduu gibi"Tu" dikili. Daha nceki yerlerdenfarkl olarak buras tamamiyle kabirler-le kapl. Tepenin etrafnda eitli boy

ve ekillerde mezarlar var. Aynzamanda devlet tarafndan onarl-yor.Yre insan nerede olura olsunbyle mbarek yerlere saygda veziyarette kusur etmiyor. Hem seviyor-lar , hem onaryorlar hem de yalnzbrakmyorlar. Bizi gtren mamoralar da gezdirdikten sonra yolda grd arkadalarn hemenarp onlarn grubumuzdaki herkesle grtryordu.

Hemen oradan yine zbek kardeimizin eliinde Hace

Mahmud Engir Fanev Hazretlerinin ziyaretine getik.Doduklar yer Buhara'nn Fane ky. Ali Ramitani Hz.'lerianlatyor: -Bir dervi Hoca Mahmud zamannda Hzr aleyhisse-lam grr ve ona sorar; Bu zamanda eteine yaplacak doru-luk caddesi zerinde sabit mrid kimdir?" Hzr aleyhisselamcevap verir : " Hoca Mahmud Engir Fanev'dir.

Yani bu bilgilerden de anlyoruz ki hepsi zamannn kutbuinsanlar. Ziyaret esnasnda grdk ki bir kydeki bir ev gibisradan aralara gizlemiler kendilerini ancak nasipleri olanlar oinci tanelerini aralardan seerek bulabiliyorlar. Ne mutlu bizlere

ve sizlere byle yce zatlara muhabbet besleyip onlar sevmeyealyoruz.Keke tam mans ile sevebilsek nk;"Kii sevdii ileberaberdir."(Hadis-i erif)naallah Allah-u Teala da bizleri de ikicihanda sevdiklerimizle beraber olma erefine nail klar. Hce

Mahmud Engir Fanevi Hz.'lerinin trbedar bizleri o her yerdegrmeye altmz gler yzle karlyor. Biz ziyaretimizi yapanakadar hemen evinden k iin kurutmaya koyduu zmlerdeniki tabak dolusu yetitiriyor bizlere. yle bir rayihaki anlatlmaz.

leden nce son olarak da Muhammed Baba SemmasiHazretlerine gidiyoruz. Kendileri Mehmed Baba'nn olu ve hal-ifesi. Yol zerinde pirin tarlalar geiyoruz, daha sonra zmbalar gzkyor derken arabamz gelip byk bir kaysbahesinin banda duruyor. Her tarafta Allah (C.C.)'n nimet-lerini ziyadesiyle grmek mmkn. Oralarn ayr bir bereketi varmuhakkak. Kays aalarnn yanndan yryerek trbeninkenarna geliyoruz. Muhammed Baba Semmasi hazretleriniziyaretimizi tamamlarken orada da grdk ki byk insanlar hepgarib domu, garib yaam ve garib olarak da Rablerine kavu-

mular. Buradan doruca Buhara'nn merkezine nl Mir ArabMedresesinin bulunduu meydana getik.

Mir Arap medresesi ehrin tam merkezinde yer alyor,. Mir Arap medresesinin yannda Klan Caminin byk minaresihemen gze arpyor geni avlulu 380 kubbeli Mescid-i Klan,ayn zamanda Mescid-i Cuma olarak da adlandrlyor.Trkistann en byk camilerinden biri. Yeniden onarlyorburada da havuz, dut aac, su kuyusu, tipik elerden... Minaretuladan yaplm byk avlu dnda, ap on metre ykseklii47 metre. 12 ayr ssleme sanat olduunu sylediler. Uzaktanbakldnda Anadolu kilimlerini hatrlatyor. Bu minarenin ezan-sz kalmas insana ayr bir hzn veriyor. Bir zamanlar 180-200medresesi olan Buharada imdi ayakta kalan bir ka medreseturistik amalarla onarlyor. len namazn Mir Arap medresesiierisindeki mescidde kldk. Buradaki gezimize ilk olarakmedrese giriindeki kalpakdan birer tane kalpak alarak

baladk. Bu bizlerin evredeki tarihi ve otantik ortama kar hissettiimiz

yabancl zerimizden adeta atarakbirer zbek gibi gezimize devametmemizi salad. K ar geen birmemleket olduu iin gerek hayvanderisinden gerekse ynden yaplmkalpaklar souun en iddetli zaman-larnda bile yre insann rahatakoruyor. Grubumuzdaki herkes bir-birilerine grdkleri eserleri gsterm-

eye alyor ve her an yeni bir eserlekarlama heyecan ile ilerliyorlard.

Hemen yan banda indiimiz Mir Arap medresesi otuz metreyiakn kap ykseklii ve zerindeki turkuaz renkli inileriyle insanbylyordu. Heybetli kapdan ieri girildiinde tavan ilemeli

bir hol, sal-sollu iki tarafa doru giri. Tavan ilemesine ustasbir motif yapm; kubbenin ierisini alt eit paraya blm vehepsinin ierisini bir baka motifle bezemi lkin uzaktan bakncamotifler ayn gibi. lerliyoruz ve katl olduunu rendiimizmedresenin minare merdiveni gibi dar basamaklarndan trman-maya balyoruz. Hemen medresedeki kaplarn normalindendaha ksa olduunu fark edip, zel bir sebebi olup olmadnsoruyoruz medresede bizimle ilgilenen talebeye. Elbette diyortalebeler bo bulunup hocalarnn huzuruna eilmeden girip terkiedep yapmasnlar diye ksa." diyor. Bizlerinde rf ve ananelerim-izde var olan; byklerin olduu bir topluma girerken ve huzur-da otururken edebe riayet etmenin var olduu aklmza geliyor.imdiki aile hayatmzda ise bu gibi gzel hasletlerimizin giderekkaybolduunu hem toplum olarak hissediyoruz hem de ne kadar

gerekli olduklarn anlyoruz. Bize yardmc olan talebe ilk nceMir Arap'n trbesine gtryor bizleri buray ziyaret edip st kat-lar geziyoruz. Medresedeki bakmszlk bizleri zyor. Sralarkrlm baz derslikler tamamen kilitli. Soruyoruz ki resmi olaraktalebe alnmyormu bir ka senedir. Dnn bir zamann ilimmerkezi niversite dzeyindeki okullar bom bo talebesiz. nsannii szl-yor.Yaplardaki mahzunluu imdi daha iyi anlyoruz.Buradan teras katna kyoruz...

Sanki Buhara ehri gzlerimizin nnde. Hatta fotorafekenler kendilerini riske atp kapnn tersten zerine kadar zelyaplan merdiveni sayesinde kyor ve deklanrlerine sizler iinbasyorlar. Mir Arabn hemen karsnda sanki onun simetrisidurumunda birmedrese daha mev-

cut. Bu da o zaman-lar insanlarn ilimy o l u n d a k iyarlarn ve bun-lar yaptran devletreislerinin de okulyaptrmadaki belkitatl bir rekabetleridiye dndryorbizleri. Ne gzel biraltn a yaadk-larn hayal ede-biliyor insan.M a v e r a n n e h rdediimiz Orta

Asya topraklarnda; Muhammed Baba Semmsi Hz.lerinin Kabri

Hace Ali Rmiteni Hz.lerinin Kabri


28/54


29/54

Buhara Emirinin Yazlk Saray - Buhara / ZBEKSTAN


30/54

Mart - Nisan 2000

Somuncu BabaKltr

30

mam Buhari (Hadis imam-larnn ba), ah- Nakibend

(Nakibendi tarikatnn kuru-cusu), bni Sina (Tabiplerinba.), Ahmed Yesevi (Pr-iTrkistan), olmak zere vebirok byk zatnda buralar-da yeerip, dnyann drt biryanna k saarak gittikleriyerlerde rnek tekil ettikleritarihimizce malumumuzdur.te byle altn bir a yaat-m bu medreseler.

Medreselerdeki yer-leimde hemen hemen ayn;byke bir kapdan giriliyor

karnza geni bir avlu ky-or.erisinde bir tek aa vargenelde bu dut aac ki hik-meti de hem Hz.Eyp (A.S.)'nyaralarn iyiletirmi olmashem de meyvesi olan faydalbir aa. Avlunun bir

kesinde su ihtiyacnnkarlanmas iin kuyu konulmu. Sk ve dar aralkl kemerlerdenoluan yap hem salam hem de estetik. Giri kapsnn tamkarsnda ayn ykseklikte bir stun daha mevcut simetrisi gibi,ite buras da en u ksma yerletirilmi Mescid-i Cumannmihrab. Medresenin bahesine ynelik gz gz odack eklindeyaplan yerler. Talebelerin kaldklar ksmlar, n tarafa cephelidaha byke olan ksmlar ise derslerin ilendii dersliklerdenibaret. Abdest alma yerleri ve tuvaletler ise arka ksmda ayr birkapdan geilmek suretiyle gidilebiliyor.

Bu byk medreselerin yannda kk kalan kubbeliarlara geiyoruz. ar bizi scak selmala kucaklyor bizimkapal arlarmzdan, bedestenlerimizden geiyor gibi geziy-oruz. Buradaki mimariyi, ssleme sanatn grmeden, Anadolu-Seluklu mimarisinin ruhunu ve aydnlk kaynan bilmek zor...10-20 dkkandan mteekkil arlar gezince Medreselerin nedenli byk olduklarn daha iyi anlayabiliyoruz. arlarlamedrese arasnda kk tatan bir yap dikkatimiziekiyor.Vitrinindeki kukla ve minyatrleri grnce zbeksanatn yanstan bir kukla mzesi olduunu anlyoruz. Buradan

kta kulamza gittike yaklaan rs ve eki sesleri gelmeyebalyor. Yolun ilerisinde artk Anadolu'muzda da saylar gittikeazalan bir demirci dkkan karlyor bizleri.Kk dkkanniinde bir ocak, bir eki ve iki usta.Grnte basit ama yaptk-larn grnce;" Bunlar burada m yapyorsunuz?" diye sorasgeliyor insann bizi karlayarak ilgileniyorlar. Biz evredeki;

kllara, kamalara, semaverlerebaltalara ve deiik olarak leylekazl makaslara baka kalyoruz.Bizim kamalarla ilgilendiimizigren usta kamay tuttuu gibiknndan karyor ve dier elineald demir boruya olaan

gcyle vuruyor. Bizim bek-lemediimiz bir gsteri oluncaaryoruz ama kk kamann

demir boruyu peynir dilimi gibikestiine ahit oluyoruz. eliin

kalitesinden olsa gerek kamannucunda en ufak bir hasar yok. Tabibirer ift alyoruz hem de ekmekba fiyatna stelik kendi eliyleyapt deri klflar ile birlikte.

Adam bizimle ilgilenip havaalann-da bir sorun kmamas iin zel birbelge hazrlayp kaeliyor. O damemnun oluyor bizde hatta kartn

veriyor stanbul'dan bir ey isters-eniz yapp gndeririz diyor. naal-lah diyor ve ayrlyoruz demirci-den. arlarda kendi iinde bir

rne arlk vermiler. Bazlarndarengarenk ipek hallar mevcut,bazlar kitap tak ve antika eyasatyorlar, bazlarnda ise giyecek

ve krkler var. Vakit ilerleyinceiyice acktmzn farkna vary-oruz. Hemen medreselerin yanndaok gzel bir bahe kefediyorlar arkadalar. Bahe sahibi ailebizi bir misafir edasnda kabul ediyor ve yemek yememize izin

veriyorlar. Bizde o gn bir deiiklik yaparak; uzun yapl ve suluolan Buhara zmlerinden (Ayn Medine'nin zmne benziy-or.) pazardan aldmz beyaz peynir, zeytin. domates, biber,kavun, muz, hurma vs ile birlikte eit eit zbekpidelerinden oluan gzel bir sahra yapyoruz adeta. Bahe

sahibi bize yemekte nl yeil aydan ikram etse bile biz bunun-la yetinmeyip yemekten sonra Seylan aymz demliyoruz.Buhara Ark Kalesine yneli-yoruz, Buhara Ark Kalesi ehir kadareski tarihe sahip olup slam corafyaclarna gre ehirde en eskiayakta kalan mimari yap olduu sylenir. Kale yaplacak uygunbir tepe olmad iin buhara ovasna tuladan rme olarakbinaedilmitir. Biri dou-sunda, biri de batsnda iki kaps vardr.Kalenin evresi 1600 metre oturum alan 9 hektardr. Ark Kalesi25 metre yksekliinde tuladan rl. Tarihte tam 6 defayaplp yklm. ehrin emirleri bin muhafzyla buradayaamlar kalenin byk kanatl kapsna tatl bir yokula tr-manlyor. Bu kapdan yalnz Emir atla girip kmlar, girikapsnn hemen az ilerisi solunda bir zindan mevcut zindana

temsili olarak mumyalanm mahkum koymular. Az ilerdekicami 1919 ylndan beri kilitli olduu syleniyor, bahede emirinkabul alan ve tren mekan olarak kullanlan yerde aslan heyke-li konmu. Ayn heykelin benzerini emirin yazlk sarayndagrdk. Emir yurt dnda tahsil grdnden sarayda ve kaledeheykel yaptrmakta bir behis grmemi. 1920 ylndaki Rus igalisrasnda buhara Emirinin kalede bulunduu dncesiyle okiddetli top ateine maruz braklm ve kale drt gn boyuncayanm. bu esnada Buhara Emiri Alim Han yazlk sarayndabulunuyormu. Ancak kalede bulunan bin kii byk zarargrm, kamle muhasaras srasnda iten hainlik eden 4 kii iinRuslar tarafndan kaleden mermer bir ant yaplm, kitabedeisimlerinden ve kahramanlklarndan bahsederek kranlarnbelirtiyorlar. zeri bir bezle rtl -bu ant niin ykmyor-sunuz? sorduumuzda rehber -ibret olsun,. hainleri bu milletunutmasn diye muhafaza ediyoruz dedi. Kale... yllardr hep

Son Buhara Emiri Alim HanMehur Balk azl Semaver


31/54


iten fethedilmi... Neac... Dikkatimizi eken

bir hususta; mihman-darn ok derin bir tarih ve dini bilgilere sahipolmas. Yerli turizmrehberlerine hi ben-zemiyor, tarihi bilgilere,slmi eseslara vkf,hereyi geni bilgi hazi-nesi iinde kendi tarihimuvazenesinde sunuy-or. ... Bu arada mihmandarn yannagelen esnaftan bir ka kii Trkiyeliolduumuzu anlaynca Hamidettin

Efendiden dua etme ricasnda bulundu-lar. Hamidettin Efendide bunlarn buarzularn reddetmeyerek kale burlarnnkenarnda, Buharaya doru dua etti.Kafiledekiler ve zbekler hep birden amindediler, ok duygulandlar ve memniniyet-lerini belirttiler.

Halen mze olarak kullanlan ksm-lar geziyoruz. Burada; 200 litrelikSemaverin binlerce kilometre uzaktangetirilii. ki kiinin ancak kucaklayabile-cei tombul karnl endaml semaverinmusluu ayr bir sanat ve dnceharikas. Semaver mslman olmayan bir

kral tarafndan Emire hediye edilmi.Mslmanlar bu semaverden ay imezlerdncesiyle, musluktan akan suyunsafln ve temizliini sa lamak zere; saf

ve temizin sembol balk eklinde muslukyaplmtr. Kabe rtsndenyaplan Cbbe. Bu cbbeninzellii diz ksmna kadar Kabertsnden dikilmi olup altksm normal kumatan dik-ilmitir. Edeben oturunca Kabertsnn dizler altnda kalma-mas iin byle yaplmtr,

Hacca gidemeyen fakirler eski-den bu cbbeyi ziyaret eder

veya giyerlermi, hatta hastaolanlarn ve sknts olanlarnifa niyetiyle cbbeyi giydiklerinide reniyoruz.

Sadece byk zatlarnkabirlerine dikilen tu, ve demir-den yaplm be parmakl elinne manaya geldii (O kiinin herparman simgelediislamiyet'in 5 art zereyaad ve dnyadan eli bo

gittii.)ni reniyoruz. Ozamanlar Buhara- erifdenilmesi slamiyet'i temsil ede-

bilen en gzel ehirler-den olabilmesidir.

Kale ayn zaman-da kraln klk saray

vazifesinde. Kaleknda ki Bala HavuzCamiinde ikindinamazn kldk. Bykbir havuz kenarndakicamiinin ats 20ahap stun zerinde

ykseliyor. Stunlarn zerafeti ve ileme-cilii grlecek gzellikte. Camiinin gl-gesi byk havuzun durgun sularnadyor... Mavi, yeil, kahverengi iniler-

le ssl Mescid-i Klan minaresinin birk grnmndeki minaresi ayr birgzellikte.

Buradan yolumuz zeri olan kralnklk sarayn da geziyoruz. Burada herey kristal, ayna, altn kaplama belki amakoskoca sarayda ruh yok. Zaten insanlarbu gibi zevkni yaantya dalncadevletler hep kmyormuydu. Buradakibyk havuz ve merdivenli kk ilginSarayda tavus kular bile besleniyordu.Halen beslenen tavus kularnn o gn-den kalma kular olduunu sylediler.

Ayrca Ruslar dneminde burada ikenceyerlerinin ve zindanlarnda olduunutemsili odalardaki sergilerden grdk.

Yolda arclara rastladk. DorucaSemerkanta gitmek iin yola dtk ama

ne var ki yine ackmtk. Yolzerinde bir lokantaya ekipkarnmz doyuralm istedik. ylelokanta deyince buradakiler gibiaklnza gelmesin. Bir ailednn yol kenarnda bahelibir evi var. Gelen insanlara mut-fanda yapt balk veya eti

baheye koyduu bir ka masa-da sunuyor. Byle bir yer buldukev sahibinin misafirperverlii tambir Anadolu insan tipi btnocuklarn getirdi. Dua istedi...Ben iki itim, sizin yannzagelmekten hicap duyuyorumdiyerek fazla yanamad. ocuk-larna ve ailesine dua ettirdi.zbekin bu davran hepimiziduygulandrd.

Buradan dorucaSemerkanta gittik. Bir dahakisayda SEMERKANT

DEVAM EDECEKbe rtsnden yaplm Cbbe

Buhara Kalesinden Grnmler

Kaledeki Zindan

Somuncu Baba Kltr


32/54

Musa TEKTA

Mart - Nisan 2000

Somuncu BabaKltr

32

Gzel kokuyu daima tavsiye eder Peygamberimiz(S.A.V), bir hadis-i eriflerinde;

"Bana (dnyanzdan) koku ve kadn sevdirildi.Gzmn nuru ise namaz klnd"1 buyurmulardr.Kokunun ve kadnn sevdirilmesi, kullara rahmet gayesiyledir.nk kokunun gzellik numunelerinden bir unsur olmasinsanlarn birbiriyle olan mnasebetlerinde de faydal olmak-tadr. Baz muhaddisler kokunun melike denen ruhani varlk-larn dnyadaki nasibi olmasyla izah etmilerdir. Yine bazhadislerde meleklerin gzel kokuyu sevip haz duyduklar belir-tilmitir. Yine kokuya olan sevgi muhakkak ki, mizataki iti-dalden ileri gelmektedir. Yaratl itibariyle Peygamberimizin enkamil mertebeyi tuttuu herkesin malumu olduuna gre, gzelkoku hakkndaki bu szleri de onun ahlak hamdesinin birgereidir. Ayn hadiste kadnn zikredilmesi ise; eriatn mhimbir ksmnn kadnlar tarafndan nakledilmi olmas, mmetinsayca oalmasna kadnlarn vasta olmas ve yinePeygamberimizin kadnlarn dnyann en hayrl varlklarolmas hususundaki hadislerinde belirttii ekliyle aklanabilir.

Peygamberimiz

www.somuncubaba.net 2000 003 0025

Documents