طبقه بعد 27از به

بیست طبقههفتم و

1 .گیالنى آبادى بید محمد آقاسال. 1197اصفهانى

2. کاشانى. نراقى مهدى مال 3 .حسینى القاسم ابو میرزا

معروف آبادى خاتون 1203به»مدرس«.

4 .گیالنى محراب 1197مال

و بيست طبقههفتم 1 . كننده. احيا و اخيره قرون حكماى اعاظم از اصفهانى گيالنى آبادى بيد محمد آقا

. او انديشههاى و افكار چند هر بعد به المتالهين صدر زمان از صدراست مال فلسفهمطرح مىرسيده وى خود به شاگردىشان سلسله كه آنان خصBوصا فضال ميان دراشراق شيخ و على بو قبيل از پيشينيان افكار موج هنوز ظاهرا است،ولى بودهرجبعلى سپسمال و ميرفندرسكى از كه نحلهاى در است،خصوصا داشته غلبه

. است يافته Bانشعاب تبريزى - - Bشهرت Bخودش زمان در صدرا مال مىكند بازگو نيز صدرا مال خود و مىدانيم چنانكه

مىكرده زندگى عادى Bطالب از يكى است،مانند نداشته احترامى كه ( 46 )و صورتى در ) ( شاه كه بود احترام از مرحلهاى در اوست مBعاصر تقريبا كه مثال تبريزى رجبعلى مال

. رو و شد شناخته تدريجا صدرا انديشههاى مBىشتافتهاند Bديدارش به وزرا وو. شد ظاهر كامال آنجا از زمينى زير جارى Bآب اين كه فرهنگ دهانه آن ظاهرا آمد

. است آبادى بيد محمد آقا گشت،مرحوم پديدار همه بر گذشت،ايثارگر،ساده زاهد،متقى،با العاده فوق مردى Bروضات نقل مطابق وى

. يك عنوان به او از خود كتب در تهرانى بزرگ آقا شيخ آقا آقاى است زيستبوده . . در است بوده سالك بلكه BهذبBم و اخالقى مردى واقعا او مىكند ياد سالك عارف

فارسى 1352سال زبان سلوك«به و در»سير وى از كوچك رساله دو شمسى . روح شد Bمجله»وحيد«چاپ ضميمه قم، افاضل از طباطبايى مدرسى آقاى وسيله

بود،آنها زور و زر صاحبان به توجه از او اعراض موجب آبادى بيد عرفانى و اخالقى . مىكرد اعراض او و مىآوردند رو او به

خواهيم ياد آنها از قريب عن كه است داده Bپرورش بسيارى شاگردان آبادى بيدسال در . ( 47 )درگذشت 1197كرد،و

2 . . احمد. مال Bپسرش و او حكماست و فقها اعاظم از كاشانى نراقى مهدى مالجامعيت به دو هر و مىروند شمار به اسالم علماى بزرگان از نراقى

نزد. كلباسى ابراهيم محمد حاج و اصفهانى شفتى باقر محمد سيد مرحوم معروفندكردهاند حكمت تحصيل است ( 48 )او بوده خواجويى اسماعيل مال شاگرد وى خود و

(49 ) .3 . مدرسين. مشاهير از »Bبه»مدرس معروف آبادى خاتون حسينى القاسم ابو ميرزا

بوده مجلسى سبط آبادى خاتون حسين محمد مير خانواده از و اصفهان در فلسفهبوده. ( 50 )است خواجويى اسماعيل مال سال ( 51 )شاگرد در . 1203و است درگذشته

4 . شاگردان. از را او Bاالدب ريحانة مشهور عارف و گيالنى،حكيم محراب مالاست شمرده آبادى بيد و شاگرد ( 52 )خواجويى عنوان به فقط او از روضات ولى

است كرده ياد . ( 53 )خواجويى ( صفحه البشر نقباء در تهرانى بزرگ آقا شيخ آقا آقاى نقل ميرزا( 1114بنابر مرحوم

سال در كه القبله معرفة Bكتاب صاحب بغايرى خان الرزاق قمرى 1372عبد هجرى . سال در Bمحراب مال است بوده Bمحراب مال زادگان دختر كرد،از B1197وفات

است . ( 54 )درگذشته

گیالنی بیدآبادی محمد آقا(1197)

1 . مال. فلسBفه كننده احيBا و اخيره قرون حكماى اعاظBم از اصBفهانى گيالنBى آبادى بيBد محمBد آقBاخصBوصا. فضال ميان در او انديشههاى و افكار چنBد هBر بعBد بBه المتالهيBن صBدر زمان از صBدراستافكار موج هنوز ظاهرا اسBت،ولBى بوده مطرح مىرسBيده وى خود بBه شاگردىشان سBلسله كBه آنانميرفندرسكى از كه نحلهاى در است،خصوصا داشته غلبه اشراق شيخ و على بو قبيل از پيشينيان

. است يافته انشعاب تبريزى رجبعلى سپسمال و - - احترامBى و خودششهرت زمان در صBدرا مال مىكند بازگBو نيBز صBدرا مال خود و مىدانيم چنانكBه

مىكرده زندگBBBى عادى طالب از يكBBBى اسBBBت،ماننBBBد رجبعلBBBى ( 46 )نداشتBBBه مال كBBBه صBBBورتى در ) ديدارش) بBBه وزرا و شاه كBBه بود احترام از مرحلهاى در اوسBBت معاصBBر تقريبBBا كBBه مثال تBBبريزى . آBب. ايBن كBه فرهنBگ دهانBه آBن ظاهرا آمد رو و شBد شناختBه تدريجBا صBدرا انديشههاى مىشتافتهاند . اسBت آبادى بيBد محمBد آقBا گشBت،مرحوم پديدار همBه بر و شBد ظاهBر كامال آنجBا از زمينBى زيBر جارى

تبودهBBزيس گذشBBت،ايثارگBBر،سBBاده زاهBBد،متقBBى،بBBا العاده فوق مردى روضات نقBBل مطابBBق وى . او. مىكند ياد سBالك عارف يBك عنوان بBه او از خود كتBب در تهرانBى بزرگ آقBا شيBخ آقBا آقاى اسBت

. سBال در اسBت بوده سBالك بلكBه مهذب و اخالقBى مردى از 1352واقعBا كوچBك رسBاله دو شمسBىضميمBه قBم، افاضBل از طباطبايBى مدرسBى آقاى وسBيله فارسBى زبان سBلوك«بBه و در»سBير وى . زر صBاحبان بBه توجBه از او اعراض موجBب آبادى بيBد عرفانBى و اخالقBى روح شد مجلBه»وحيBد«چاپ

. مىكرد اعراض او و مىآوردند رو او به بود،آنها زور و در كرد،و خواهيBBم ياد آنهBBا از قريBBب عBBن كBBه اسBBت داده پرورش بسBBيارى شاگردان آبادى بيBBد

. ( 47 )درگذشت 1197سال

فلسفه نشردهنده و احیاکنندهمالصدرا

1 . احيBا. و اخيره قرون حكماى اعاظBم از اصBفهانى گيالنBى آبادى بيBد محمBد آقBا . و افكار چنBد هBر بعBد بBه المتالهيBن صBدر زمان از صBدراست مال فلسBفه كنندهخود بBه شاگردىشان سBلسله كBه آنان خصBوصا فضال ميان در او انديشههاىاز پيشينيان افكار موج هنوز ظاهرا اسBBت،ولBBى بوده مطرح مىرسBBيده وىاز كBه نحلهاى در اسBت،خصBوصا داشتBه غلبBه اشراق شيBخ و علBى بBو قبيBل

. است يافته انشعاب تبريزى رجبعلى سپسمال و ميرفندرسكى - - خودش زمان در صBدرا مال مىكند بازگBو نيBز صBدرا مال خود و مىدانيم چنانكBه

مىكرده زندگBى عادى طالب از يكBى اسBت،ماننBد نداشتBه احترامBى و شهرت(46 ) ) ( در اوسBBت معاصBBر تقريبBBا كBBه مثال تBBبريزى رجبعلBBى مال كBBه صBBورتى در

. انديشههاى ديدارشمىشتافتهاند بBه وزرا و شاه كBه بود احترام از مرحلهاى . جارى آب اين كه فرهنBگ دهانه آن ظاهرا آمد رو و شد شناختBه تدريجا صدرامحمBد آقBا گشBت،مرحوم پديدار همBه بر و شBد ظاهBر كامال آنجBا از زمينBى زيBر

. است آبادى بيد

سلوک و سیر در رساله »معاد و »مبدأ رساله

نراقی مهدی مالمحمد(1209)

2 . و. فقها اعاظم از كاشانى نراقى مهدى مالاز. نراقى احمد پسرشمال و او حكماست

دو هر و مىروند شمار به اسالم علماى بزرگان . باقر محمد سيد مرحوم معروفند جامعيت به

كلباسى ابراهيم محمد حاج و اصفهانى شفتىكردهاند حكمت تحصيل او وى ( 48 )نزد خود و

است بوده خواجويى اسماعيل مال . ( 49 )شاگرد

نراقی محمد حاج بن ذر ابی بن مهدی محمد متولد 1128احتماال

شاید 1146شاید 1149و :کاشان توابع از ای قریه نراق ونجف کربال و اصفهان در تحصیالت اشرف 1209متوفی نجف در

در مظفر مرحوم محاسبه به در 81بنا زنوزی به بنا سالگیدر الجنه کوهساری 63ریاض نقل به بنا و سالگی 60سالگی

متولد 1128احتماال بعض من استخراجها يمكن التقريب وعلى ، والدته سنة التأريخ يذكر ولم

الشيخ - - على يظهر ما على نشأته أول في تلمذ فإنه ، التأريخية المقارناتأستاذه أن العلم مع ، سنة ثالثين الخاجوئي إسماعيل المولى الحكيم المحقق

عام توفي عام 1173هذا عليه تلمذته أول فتكون ،1143 ، تقدير أقل علىحضر . قد أنه تقدير أقرب على ولنفرض وفاته حين إلى الزمه أنه فرضنا إذا

سن في وهو عام 15عليه والدته فتكون وعليه ، ذلك .1128عاما قبل أو عام كانت فقد وفاته قد 1209أما فيكون ، فيها ودفن ، األشرف النجف في

عمره ويكون ، واحدة سنة البهبهاني الوحيد أستاذه وفاة بعد عاما 81بقياألقل . على

) ( المعاصر الزنوزي حسن السيد تأليف ، المخطوط الجنة رياض وفيكان - - : عمره إن النراقي حسن األستاذ نقل حسب له ، 63للمترجم سنة

سنة والدته تأريخه . : 1146فتكون في معروف هو ما مع أبدا يتفق ال وهذا ه‍على عمره يكون ألنه ، سنة ثالثين الخاجوئي إسماعيل المولى على تلمذ إنه

أستاذه وفاة حين التأريخ هذا فقط .27حسب سنة

دائره منقول، و معقول جامع دهر، نوابغ از یکیریاضی و عارف حکیم مجتهد، ناطق، المعارف

دان فراگرفته هم را عبری خط و زبان اصفهان در

بود

نراقی شخصیت إرادته وقوة صبره في له المترجم شيخنا شخصية قوة وتالحظ

نفسه عزة ثم ، العلم طلب في وتفانيه

استادان: اصفهان در

المتقدم الخاجوئي إسماعيل المولى هو عنده حضورا وأكثرهم أساتذته أسبق إنالذكر .

انتهكوها الذين األفغانيين من أصابتها التي المفجعة التأريخية الكارثة في حتى عنها ينتقل لم أنه والظاهر ، ودفن توفي وفيها ، أصفهان في مقره كان األستاذ وهذاسنة وذلك ، مثلها عن التأريخ يحدث لم أنه . . 1134بما والظاهر الجليل الشيخ هذا على أصفهان في تحصيله مبدأ في العلمية له المترجم شيخنا نشأة فتكون

وكفى . األسفار صاحب الشيرازي الدين صدر المولى إلى العصر ذلك في تلمذتهم تنتهي الذين المعروفين الفلسفة أساتذة من الشيخ هذا ألن ، الفلسفة قرأ عليهناسكا . شيخا الحرم في وجد متخفيا المقدسة العتبات إحدى إلى جاء ولما ، الوجود بوحدة لقوله طورد الذي ، المعروف اآللهي ، محراب المولى تالميذه من أن

منك : ( : يستحقان حقا إنهما ساخرا له فقال ، الوجود واجب بوحدة يقوالن ألنهما قال لعنهما في السبب عن سأله ولما ، محراب ومال صدBرا مال بلعن يسبحاللعن !

، زمان محمد الحاج العالم الحكيم بن محمد الشيخ . . هرBيظ ما على الفلسفة أساتذة من وهما الهرندي مهدي محمد والشيخ عاملی الدین بهاء شیخ بن مهدی محمد

الثالثة األعالم فدرسعلى ، والنجف كربال إلى انتقل أنه شك وال :

– - يديه على كان وتخريجه ، وأعظمهم أساتذته آخر وهو ذكره اآلتي البهبهاني الوحيد المتوفى البحراني يوسف الشيخ الحدائق صاحب العالم ، 1186والفقيه المتوفى الفتوني مهدي الشيخ الجليل . 1183والمحقق

نراقی عصر: ویژگی دو

تصوف گرفتن قوت زعامت به گری اخباری

( استرآبادی امین المدنیه«( 1033محمد »الفوائد کتاب صاحب ، بحرانی یوسف شیخ

: گری اخباری مخالفان ) جعفر ) شیخ بحرالعلوم، سید ، نراقی استاد بهبهانی وحید

الغطاء کاشف

نراقی موضع گری اخباری مخالفان از طرفداری گیرد می را فالسفه جانب السعادات« »جامع در

»المخلوقات فی التفکیر فصل»مجاری در

آثار - - ج النراقي مهدي محمد السعادات - 1جامع

20 – 15ص مظفر مقدمه

الفقه) ( : في1 : ) ( - Bكتاب منه خرج وقد ، مبسوط استداللي كتاب وهو اإلسالم شريعة فقه في األحBكام لوامع

من ) Bيقرب مجلدين في بيتB ( .30الطهارة ألف 2 : ) ( - السالف اللوامع كتاب من تعبيرا وأخBصر استدالال Bأتم هو الشBريعة أحBكام في الشيعة معتمد

الكتابين . عن Bالروضات في قال والقضاء والتجارة والحج الصBالة من ونبذ الطهارة كتاب منه خBرج ، الذكركثيرا: " " . والعوائد المستند في المحقق ولده عنهما ينقل

3 ( : ) - من Bيقرب ، فارسي والصالة الطهارة في الدينية المسائل في الرضوية بيتB ( . 10التحفة Bآالف4 ( : ) ( - من Bيقرب ، فارسي ، المعامالت في التجار بيتB ( .8أنيس آالف 5 : ) ( - صفحه ‹ يقرب ، فارسي ، والزيارات الحج مسائل في الحجاج من ) 14أنيس بيت ( . 4‹ Bآالف6 : ) ( - Bبيت ألف من يقرب ، أيضا الحج مسBائل في المكية المناسك7 ( . ) ( : ) ( - في لنا رسالته في النراقي حسن األستاذ حفيده قبلها وما ذكرها الجمعة صالة رسالة

الفقه ( : أصول 8 ( : ) ( - من يقرب ، اخBتصBاره مع األصول مسائل جميع على مشBتمل األصول قال ( . 3تجريد Bبيت Bآالف

جمة : " " . غفيرة مجلدات في ولده شرحه الروضات في عنه 9 ) ( : ) ( - بالنجف العامة ع المؤمنين أمير اإلمام مكتبة في مخطوطة نسخة منه توجد المجتهدين أنيس

( Bبرقم Bفي - ( 408األشرف تBقع ، المخطBوطات نقي 411سجل علي بن حBسين محمد بخط ، صفحةبتأريخ منها فرغ ، سنة 3البزاز من من . ) 1181صفر يقرب الجنة رياض تقدير بيتB ( . 10وفي Bآالف

10 ( : ) ( - من يقرب األصول بيتB ( . 5جامعة آالف11 : ( ) - من Bيقرب اإلجماع في بيتB ( . 3رسالة آالف

والكالم) ( : الحكمة في12 ( : ) ( - من يقرب ، اإللهيات في األفكار سنة ( 30جامع تأليفه من فرغ قد ، بيت ، 1193ألف

راموزا ) ( وستجد ، الجنة رياض صاحب عنه قال كما ، مؤلفاته أوائل من فليسهو وعليهأحد بحوزة هي التي النسخة عن منقولتين ، المؤلف بخط منه واألخيرة األولى للصفحتينمن ) ( . ذكره ما األخيرة الصفحة في االنتباه يجلب والذي النراقي حسن األستاذ أحفاده

الفترة . تلك في وقعت التي وغيره الوباء في المروعة الحوادث13 ( : ) ( - من يقرب ، والماهية الوجود أحكام في العيون بيت ( . 5قرة آالف14 ( : ) ( - من يقرب ، االشراق حكمة في العرشية بيت ( . 25اللمعات ألف15. : ) ( - بيت ألفي من تقرب ، اللمعات مختصر وهو اللمعة 16 . : ) ( - صفحه ‹ بيت ثمانمائة من يقرب ، اللمعة مختصر وهو الوجيزة ‹ 15الكلمات17 . : ) ( - من نبذ على إحتوى يتم لم ، تأليفاته أواخر من وهو ، المعقول في الحكماء أنيس

من ) يقرب ، والطبيعيات العامة بيت ( . 4األمور آالف18 ( : ) ( - من يقرب ، فارسي ، الدين أصول في الموحدين بيت ( .4أنيس آالف 19 : ) ( - أحفاده أحد عند موجودة المؤلف بخط األصلية النسخة ، اإللهيات فBي الشفا شرح

النراقي) ( . حسن 20األستاذ ( : ) ( - من يقرب ، البخاري الفاضل رسالة رد في ، اإلمامة في الثاقب بيت ( .5الشهاب آالف

الرياضيات ) ( : في21 : ) ( - إلى مجلدان منه خرج ، الهيئة علوم في المستقصى

من ) يقرب ، الحركات أسناد عنه ( 40مبحث قال ، بيت ألف " : ، الهيئة علم في منه وأدق أبسط يعمل لم الجنة رياض في

يتم لم ، العقلية بالدالئل الهندسية البراهين أكثر فيه طبق ولقدمن - ) ( : 22" . يقرب ، الهيئة علم في مختصر كتاب المحصل

بيت ( . 5) تحرير - ) ( : 23آالف شرح في األشكال توضيحالمقالة إلى شرحه وقد ، الهندسة في الصوري إقليدس

من ) يقرب ، فارسي ، بيت ( . 16السابعة شرح - ) 24ألفمن ( ) يقرب سنيوس ذو أكرثا بيت ( . 3تحرير - 25آالف

بيت) ( : ألف من تقرب ، فارسية األنامل عقود علم في رسالةالجنات - ) ( : . 26. روضات في ذكرها الحساب في رسالة

والمواعظ) ( : األخالق في

27 - : ) ( - حسب أجزاء بثالثة المطبوع هذا السعادات جامعمن - : " ) يقرب الجنة رياض في عنه قال له ألف ( 25تقسيمنا

في " . طبع وقد سنة بيت الحجر على إيران ، 1312في بجزءينالثالثة . الطبعة وهذه وصفه من شئ تقدم وقد ، وصفه وسيأتي

األشرف . بالنجف الحروف على له 28 ( : ) ( - من يقرب ، الوعظ في المواعظ ألف ( 40جامع

صفحه ‹ يتم لم ، المتفرقات : 16بيت في ›29 : ) ( - من يقرب ، فارسي ، البيت آل مصائب في القلوب محرق

طريف ( : " 18) الجنات روضات في عنه قال ، بيت ألفاألسلوب " .

30 : ) ( - من المشكلة المسائل في العلوم مشكالتبعض يشبه ، بإيران الحجر على مطبوع ، شتى علومولده . منوBاله على نسج وقد البهائي Bكشكول الشئالحجر ) ( على المطبوع الخزائن كتابه في المحقق

بإيران . 31 : ) ( - األستاذ حفيده ذكرها البيان نخبة رسالة

النراقي . حسن 32. : ) ( - المذكور حفيده أيضBا ذكره السماء معراج

) قدسی ) طائر اشعار دیوان

السعادات جامع: اخالقی مهم آثار پایه هم

( مسکویه (421ابن االخالق تهذیب السعاده، ترتیب

( 505غزالی) الدین علوم احیاء

( طوسی الدین نصیر (673خواجه االشراف اوصاف ناصری، اخالق

و شده، استشهاد وروایات آیات به فلسفی و علمی روح با کتاب این درگریخته و جسته دارد، سیطره آن مباحث بیشتر بر اشراقی روح اینکه با

. گیرد می فاصله غزالی مشرب از و کند می حمله صوفیه بر »طرف و »وسط تفکر بر او، اسالف همچون اخالق در نراقی نظر

ارسطویی اخالق در و است تفریط و افراط وسط حد که است مبتنی. است شده تکیه بدان نیز

نراقی افاداتنامه 1 ساقی در

بیا‍ساقیا‍من‍به‍قربان‍توفدای‍تو‍و‍عهد‍وپیمان‍تو

می‍ای‍ده‍که‍افزایدم‍عقل‍فتد‍در‍دلم‍عکس‍روحانیان

جان

فالطون‍مه‍ملک‍یونان‍

زمین

شنیدم‍ز‍قول‍حکیم‍مهین

که‍می‍بهجت‍افزا‍وانده‍همه‍دردها‍را‍شفا‍ودواست

زداست

شمرده‍خبیث‍و‍نموده‍

حرام

نه‍زان‍می‍که‍شرع‍رسول‍

انام

نموده‍است‍نامش‍شراب‍

طهور

از‍آن‍می‍که‍پروردگار‍

غفور

بده‍یک‍قدح‍زان‍می‍غم‍

گذار

بیا‍ساقی‍ای‍مشفق‍چاره‍

ساز

: کریمه آیه به نظر «طهورا شرابا ربهم «21دهر، وسقاهم خداست غیر چه هر از را ابرار شراب این

کند می پاک

نراقی افادات2

: ناطقه نفس تجرد است آورده دالیلی السعادات« »جامع ابتدای در اال و است مبتنی نفس ناپذیری فنا بر اخالق

معناست بی ابدی سعادت

نراقی افادات3

الجزاء نفس العمل ان اعمال تجسد یا تجسم بر عمل آن برزخ، در که دارد صورتی عمل هر

صورت و شود می عاملشظاهر بر صورت آندر او فعل غBایت و نتیجه آخرت، در انسان

دنیاست

القاسم. 3 ابو ميرزاآبادى خاتون حسينى

(1203)

3 .آبادى خاتون حسينى القاسم ابو ميرزا . مدرسين مشاهير از به»مدرس« معروفمحمد مير خانواده از و اصفهان در فلسفه

است بوده مجلسى سبط آبادى خاتون حسينبوده. ( 50) خواجويى اسماعيل مال در ( 51 )شاگرد و

. 1203سال است درگذشته

گيالنى. 4 محراب مال(1197)

4 . االدب. ريحانة مشهور عارف و گيالنى،حكيم محراب مالاست شمرده آبادى بيد و خواجويى شاگردان از را ( 52 )او

ياد خواجويى شاگرد عنوان به فقط او از روضات ولىاست . ( 53 )كرده

نقباء در تهرانى بزرگ آقا شيخ آقا آقاى نقل بنابرصفحه) خان( 1114البشر الرزاق عبد ميرزا مرحوم

سال در كه القبله معرفة كتاب صاحب 1372بغايرىبوده محراب مال زادگان دختر كرد،از وفات قمرى هجرى

سال. در محراب مال است 1197است . ( 54 )درگذشته

بیست طبقههشتم و

1 .مازندرانى نورى على مال 1246اصفهانى.

2 .نراقى احمد مال حاجنراقى مهدى مال حاج فرزند

الذکر 1245یا 1244سابق3 .میرزا بن مهدى میرزا

. مشهدى شهید الله هدایت1152 1218

و بيست طبقههشتم 1 . معدود. افراد از و اسالمى الهى حكماى بزرگترين از اصفهانى مازندرانى نورى على مال

. تحصيلشدر ابتداى كردهاند نفوذ صدرايى فلسفه عمق تا كه است اخير قرن چهار سه انگشتشمارابو سيد و آبادى بيد محمد آقا درس محضر از و آمده اصفهان بوده،سپسبه قزوين و مازندرانكرده داير اصفهان در را حكمت حوزه بزرگترين خود و كرده استفاده مدرساصفهانى القاسم

است. كار مدت بودن طوالنى و تربيتشاگردان و درسى حوزه تشكيل تدريسو نظر از نورى على مال

) ( نظير بى شايد و نظير عقلى،كم علوم ترويج و سال هفتاد قريب شده گفته ربيتشاگرد تدريسواست.

تقاضا فتحعليشاه ساخت،از تهران در را مروى مدرسه مروى خان حسين محمد مرحوم كه هنگامى . دعوت او از شاه كند دعوت مدرسه اين در تدريسمعقول براى اصفهان از را نورى على مال كرد

- بلكه آنها نفر صد چهار كه تحصيلاند مشغول محصل هزار دو اصفهان در نوشت جواب در او و كردبه- مىشوند،چنانچه حاضر درسدعاگو حوزه در هستند دعاگو اين درس حضور شايسته كه متجاوز . براى را خود شاگردهاى بهترين از خواستيكى او از مجددا شاه مىپاشد هم از حوزه اين بيايد تهران

فرستاد و كرد انتخاب را زنوزى الله عبد مال او و كند انتخاب مدرسه اين . ( 55 )تدريسدر - كه بزرگ مرد اين درس حوزه در اكناف و اطراف نبودهاند،از اصفهان حومه از شاگردان اين همه

- و علم و شده پراكنده اطراف به و كردهاند شركت تدريسكرده سال هفتاد حدود در مىگويند . پراكندهاند خود با را حكمت

. : به سيد مسجد در ديدهام بود مو سپيد مردى پير كه حالى در را او كودكى در مىگويد روضات صاحب . حجة سيد مىكردند جلسه هم با نماز از بعد و مىآمد االسالم حجة باقر محمد سيد مرحوم نماز

- . اصفهان رياست و مرجعيت كه كلباسى حاجى مرحوم و او است بوده او شاگرد زمانى خود االسالم - مىداشتند مقدم خود مجالسبر در را نورى على مال بودند محترم العاده فوق و داشتند . ( 56 )را

. بعضى بود بزرگ مرد اين طريق از يافت ادامه بعدها زمان،آنچه آن در ديگر بزرگ حكماى وجود با . تفسير گويند است دقت و متانت نهايت در كه است باقى اسفار بر او از كوتاه و مختصر حواشى

. سال در وى است نوشته توحيد سوره بر است 1246بزرگى . ( 57 )درگذشته2 . و. مفتى و الفنون جامع خود پدر مانند الذكر سابق نراقى مهدى مال حاج فرزند نراقى احمد مال حاج

. . سال در است گرفته فرا خود پدر از را معقول است بوده فتوا مرجع و 1245يا 1244مجتهداست . ( 58 )درگذشته

حبيب مال مرحوم االلقاب لباب كتاب از نقل البشر نقباء و البررة الكرام در تهرانى عالمه مرحومقرن در را معقول اهل از گروهى كاشانى،نام تا 14و 13الله كاشان مىدهد نشان كه مىبرد كاشان در

. است بوده معقول مراكز از ما زمان به نزديك . يافت رواج نراقيها وسيله كاشان در معقول علوم ظاهرا3 . آن. علماى معاريف و فقها مشاهير از مرد اين مشهدى شهيد الله هدايت ميرزا بن مهدى ميرزا

. . جعفر شيخ و العلوم بحر مهدى سيد معاصر است بهبهانى وحيد تالميذ از اصول و فقه در است عصر . . آبادى بيد محمد آقا درس حوزه در اصفهان در است االصل اصفهانى ظاهرا است الغطاء كاشف

. على مال است تدريسمىكرده معقول و اصول و فقه و كرده اقامت مشهد در و آموخته حكمت- قمى القاسم ابو ميرزا از استفتاء يك است،ضمن آبادى بيد حوزه در او همدرس و همدوره كه نورى

. - مرد اين مىكند ياد مشهدى مهدى ميرزا عنوان به او از مناسبتى به است روضاتمسطور در كه . فرزندانش است آموخته مشهدى عاملى حسين شيخ خود زن پدر نزد را آن و مىدانسته نيز رياضيات

. اخير فرزند دو بودهاند وارد حكمت فنون در همه داود ميرزا و الجواد عبد ميرزا و الله هدايت ميرزا . شهيد مهدى سيد خاندان در حكمت و علم مىرفتهاند شمار به خراسان در عصر سرآمد رياضيات در

. شاعر عارف حكيم مجتهد رضوى حبيب ميرزا حاج مرحوم يافت ادامه سال پنجاه و صد حدود در ( در متوفى معروف مشهدى( 1327مشهدى شهيدى حكيم بزرگ آقا مرحوم همچنين اوست،و نبيره

در قمرى،متوفى هجرى چهاردهم قرن نيمه حدود در خراسان فلسفه مسلم ديگر 1355استاد نبيره . آمد ذكرشخواهد و اوست

. سال در تدريسمىكرده رياضى كتب از پارهاى و شيخ اشارات مهدى سال 1152ميرزا در و متولدنوه 1218 ميرزا نادر دستبرد با مبارزه و مردم حقوق از دفاع جريان در مشهد خيابان بستباال در

شد شهيد ميرزا نادر دست رضوى،به مقدسه آستانه اموال به . ( 59 )نادرشاه

نوري علي آخوندمال(1246)

1 . سه. انگشتشمار معدود افراد از و اسالمى الهى حكماى بزرگترين از اصفهانى مازندرانى نورى على مال . قزوين و مازندران تحصيلشدر ابتداى كردهاند نفوذ صدرايى فلسفه عمق تا كه است اخير قرن چهارمدرساصفهانى القاسم ابو سيد و آبادى بBيد محمد آقا درس محضر از و آمده اصفهان به بوده،سپس

. است كرده داير اصفهان در را حكمت حوزه بزرگترين خود و كرده استفاده تدريسو كار مدت بودن طوالنى و تربيتشاگردان و درسى حوزه تشكيل تدريسو نظر از نورى على مال

. ) است) نظير بى شايد و نظير عقلى،كم علوم ترويج و سال هفتاد قريب شده گفته ربيتشاگرد كرد تقاضا فتحعليشاه ساخت،از تهران در را مروى مدرسه مروى خان حسين محمد مرحوم كه هنگامى

. در او و كرد دعوت او از شاه كند دعوت مدرسه اين در تدريسمعقول براى اصفهان از را نورى على مال - - شايسته كه متجاوز بلكه آنها نفر صد چهار كه تحصيلاند مشغول محصل هزار دو اصفهان در نوشت جوابهم از حوزه اين بيايد تهران به مىشوند،چنانچه حاضر درسدعاگو حوزه در هستند دعاگو اين درس حضوركند. انتخاب مدرسه اين تدريسدر براى را خود شاگردهاى بهترين از خواستيكى او از مجددا شاه مىپاشد

فرستاد و كرد انتخاب را زنوزى الله عبد مال او . ( 55 )و - كه بزرگ مرد اين درس حوزه در اكناف و اطراف نبودهاند،از اصفهان حومه از شاگردان اين همه

- را حكمت و علم و شده پراكنده اطراف به و كردهاند شركت تدريسكرده سال هفتاد حدود در مىگويند . پراكندهاند خود با

. : نماز به سيد مسجد در ديدهام بود مو سپيد مردى پير كه حالى در را او كودكى در مىگويد روضات صاحب . خود االسالم حجة سيد مىكردند جلسه هم با نماز از بعد و مىآمد االسالم حجة باقر محمد سيد مرحوم

- . فوق و داشتند را اصفهان رياست و مرجعيت كه كلباسى حاجى مرحوم و او است بوده او شاگرد زمانى - مىداشتند مقدم خود مجالسبر در را نورى على مال بودند محترم . ( 56 )العاده

. بعضى بود بزرگ مرد اين طريق از يافت ادامه بعدها زمان،آنچه آن در ديگر بزرگ حكماى وجود با . بزرگى تفسير گويند است دقت و متانت نهايت در كه است باقى اسفار بر او از كوتاه و مختصر حواشى

. سال در وى است نوشته توحيد سوره است 1246بر . ( 57 )درگذشته

نوری جمشید بن علی صدرا فلسفه احیاکننده و مالصدرا فلسفه استاد بزرگترین فلسفه عمق تا كه است اخير قرن چهار سه انگشتشمار معدود افراد از و اسالمى الهى حكماى بزرگترين از

. آقا درس محضر از و آمده اصفهان به بوده،سپس قزوين و مازندران در تحصيلش ابتداى كردهاند نفوذ صدرايىاصفهان در را حكمت حوزه بزرگترين خود و كرده استفاده اصفهانى مدرس القاسم ابو سيد و آبادى بيد محمد

. است كرده داير تدريسو كار مدت بودن طوالنى و تربيتشاگردان و درسى حوزه تشكيل و تدريس نظر از نورى على مال

. ) است) نظير بى شايد و نظير عقلى،كم علوم ترويج و سال هفتاد قريب شده گفته ربيتشاگرد على مال كرد تقاضا فتحعليشاه ساخت،از تهران در را مروى مدرسه مروى خان حسين محمد مرحوم كه هنگامى

. در نوشت جواب در او و كرد دعوت او از شاه كند دعوت مدرسه اين در تدريسمعقول براى اصفهان از را نورى - - دعاگو اين درس حضور شايسته كه متجاوز بلكه آنها نفر صد چهار كه تحصيلاند مشغول محصل هزار دو اصفهان

. او از مجددا شاه مىپاشد هم از حوزه اين بيايد تهران به مىشوند،چنانچه حاضر دعاگو درس حوزه در هستندرا زنوزى الله عبد مال او و كند انتخاب مدرسه اين در تدريس براى را خود شاگردهاى بهترين از خواستيكى

فرستاد و كرد . ( 55 )انتخاب - در مىگويند كه بزرگ مرد اين درس حوزه در اكناف و اطراف نبودهاند،از اصفهان حومه از شاگردان اين همه

. - پراكندهاند خود با را حكمت و علم و شده پراكنده اطراف به و كردهاند شركت كرده تدريس سال هفتاد حدود

شاگردان مال فرزند نوری حسن میرزا

نوری علی تبریزی مالرضای چینی حسن میرزا ای قمشه مصطفی مال ( وقت رکن راز ابوالقاسم میرزا

) ذهبیه سلسله واحدالعین اسماعیل محمد مال

عرشیه شارح اصفهانی، مدرسخراسانی عبدالجواد مال

الریجانی رضی سید قزوینی مالعلی آخوند زنوزی عبدالله مال آخوند لنگرودی جعفر محمد

الهیجی اسماعیل مال آخوند

درکوشکی هادی مال حاج حکیم

سبزواری نوری العابدین زین مال

آثار بر مشتمل که شعر حمدبه سوره .3000تفسیر است بیت النصرانی القادری علی الرد نوشت ای ردیه اسالم بر که نصرانی پادری پاسخ در شواهد بر حاشیه مشاعر بر حاشیه شوارق بر حاشیه اسراراآلیات بر حاشیه اجوبه مالصدراممجموعه کافی اصول شرح بر حاشیه

فارسی

نراقی احمد مال حاج(1185 -1245)

2 .سابق نراقى مهدى مال حاج فرزند نراقى احمد مال حاجمرجع. و مجتهد و مفتى و الفنون جامع خود پدر مانند الذكر

. . در است گرفته فرا خود پدر از را معقول است بوده فتوااست 1245يا 1244سال . ( 58 )درگذشته

از نقل البشر نقباء و البررة الكرام در تهرانى عالمه مرحومكاشانى،نام الله حبيب مال مرحوم االلقاب لباب كتاب

قرن در را معقول اهل از مىبرد 14و 13گروهى كاشان درمراكز از ما زمان به نزديك تا كاشان مىدهد نشان كه

. است بوده معقول . يافت رواج نراقيها وسيله كاشان در معقول علوم ظاهرا

مهدی مال فرزندذوفنون کاشان در پدر نزد تحصیالت عالیات عتبات در تحصیالت نراق به مهاجرت پدر از پس عامه مرجعیت صاحب

استادان بهبهانی وحید الغطا کاشف جعفر شیخ شهرستانی مهدی محمد میرزا »ریاض« صاحب طباطبایی علی سید آقا

شاگردان انصاری مرتضی شیخ جریبی هزار باقر محمد آقا کاشانی آرانی علی محمد چاپلقی شفیع محمد سید

نراقی تاریخی نقش روسها با جنگ در ایران شکست از پس شاه فتحعلی دوره در

(1230 /. . ق ( 1815ه را ایران نواحی از قسBمتی روسها مذیحجه پنجم تاریخ در و نمودند آغاز رفتاری بد و نموده اشغال

از 1241سال تن یمصد همراه Bبه مجتهد محمد سید آقا هجری . سرپرستی Bبه دیگر ای دسته و شدند سلطانیه وارد روحانیون

ذیحجه از ایرانیها Bحمله و رفتند شاه فتحعلی نزد 1241نراقیسال محرم آخر تا و شد آغاز و 1242هجری داشت Bادامه

تسلیم گلستان« »معاهده مطابق که نواحی تمام شد موجب. شود پسگرفته ایران قوای جانب از بود شده روسها

آثار تناظراحمد مال

مستندالشیعه االصول تجرید ج 7شرح

السعادات معراجطاقدیس

علوم در خزائن

مهدی مال فقه در معتمدالشیعه

االصول تجرید السعادات جامع

قدسی طائر العلوم مشکالت

وفات الثانی 23یکشنبه نراق 1245ربیع در :نجف مدفن

ميرزا. 3 بن مهدى ميرزاشهيد الله هدايت

(1218- 1152 )مشهدى.

الله. 3 هدايت ميرزا بن مهدى ميرزا. مشهدى (1218- 1152 )شهيد

. و فقه در است عصر آن علماى معاريف و فقها مشاهير از مرد اين . و العلوم بحر مهدى سيد معاصر است بهبهانى وحيد تالميذ از اصول

. است الغطاء كاشف جعفر شيخ . است االصل اصفهانى ظاهرا در و آموخته حكمت آبادى بيد محمد آقا درس حوزه در اصفهان در

. است تدريسمىكرده معقول و اصول و فقه و كرده اقامت مشهد آبادى بيد حوزه در او همدرس و همدوره كه نورى على مال

- روضات در كه قمى القاسم ابو ميرزا از استفتاء يك است،ضمن - ياد مشهدى مهدى ميرزا عنوان به او از مناسبتى به است مسطور

مىكند.

عاملى حسين شيخ خود زن پدر نزد را آن و مىدانسته نيز رياضيات مرد اين. است آموخته مشهدى

فنون در همه داود ميرزا و الجواد عبد ميرزا و الله هدايت ميرزا Bفرزندانش . به خراسان در عصر سرآمد رياضيات در اخير فرزند دو بودهاند وارد حكمت

. پنجاه و صد حدود در شهيد مهدى سيد خاندان در حكمت و علم مىرفتهاند شمار . شاعر عارف حكيم مجتهد رضوى حبيب ميرزا حاج مرحوم يافت ادامه سال

( در متوفى معروف بزرگ( 1327مشهدى آقا مرحوم همچنين اوست،و نبيرهقرن نيمه حدود در خراسان فلسBفه مسBلم استاد مشهدى شهيدى حكيم

در قمرى،متوفى هجرى . 1355چهاردهم آمد ذكرشخواهد و اوست ديگر نبيره . سال در مىكرده تدريس رياضى كتب از پارهاى و شيخ اشارات مهدى ميرزا

سال 1152 در و حقوق 1218متولد از دفاع جريان در مشهد خيابان بسBتباال درمقدسه آستانه اموال به نادرشاه نوه ميرزا نادر دستبرد با مبارزه و مردم

شد شهيد ميرزا نادر دست . ( 59 )رضوى،به

و بیست طبقهنهم

1 .فرزند نورى حسن میرزا. نورى على مال

2 .مال بن اسماعیل مالبکوشکى در سمیع محمد

واحد به اصفهانى،معروف 1277العین.

3 . زنوزى. الله عبد 1257مال4 .لنگرودى جعفر محمد مال

از. پیش 1294الهیجى5 . قزوینى. آقاى 1282مال

و بيست طبقهنهم 1 . تشكيل. توجهى تدريسقابل پدر،حوزه از بعد نورى على مال فرزند نورى حسن ميرزا

- - رفته. اصفهان به كه مدتى در آمد خواهد ذكرش كه تهرانى زنوزى مدرس على آقا مرحوم داد . مقدمه در همايى الدين جالل استاد نقل بنابر است كرده استفاده استاد اين درس محضر از

. اثر او از مىدادهاند ترجيح پدرش بر را او برخى اصفهان بزرگ شاعر سه اشعار از برگزيدهاىآقا نظير افرادى شاگردى كرد،ولى داورى دربارهاش بشود كه نيست Bدست در توجهى قابل

. فلسفه انتقال در كه است كسانى از حال هر به فضلش مراتب ستبر صادقى گواه مدرس على . است بوده مؤثرى عامل خودش از بعد نسل به خودش از پيش نسل از

2 . اجالى. از العين واحد به اصفهانى،معروف بكوشكى در سميع محمد مال بن اسماعيل مال . توجهى قابل درس حوزه است سبزوارى هادى مال حاج استاد و نورى على مال شاگردان

كرده. شرح را صدرا عرشيه و كرده حاشيه را الهيجى شوارق و صدرا مشاعر و اسفار داشتهسال. در است 1277است گذشته . ( 60 )در

3 . او. نورى مروى،حكيم حسينخان محمد تقاضاى به كه است همان مرد اين زنوزى الله عبد مال . كه اصفهان مقابل در تهران مركزيت فرستاد تهران به اصفهان از تدريسفلسفه براى را

. شد شروع زمان اين افتاد،از رونق از اصفهان تدريجا است،مقدمات داده مدرس على آقا عاليقدرش برومند فرزند كه گزارشى مطابق الله عبد مال

شده بهرهمند رياض Bصاحب فقه حوزه از و رفته كربال به سپس و كرده تحصيل آذربايجان در رااصفهان به شده،بعد بهرهمند معروف مجتهد قمى ميرزاى درس محضر از قم در مدتى آنگاه و

سال در و آموخته حكمت نورى حكيم محضر از و . 1237رفته از پس است شده منتقل تهران بهسال مروى،در مدرسه در افاضه و تدريس است 1257بيستسال پيوسته رحمتحق . ( 61 )به

4 . القاسم. ابو سيد شاگرد و زنوزى الله عبد مال معاصر وى الهيجى لنگرودى جعفر محمد مال . شرح او معروف اثر است نورى على مال مخصوصا و گيالنى محراب مال و اصفهانى مدرس

. با صدرا مال والدت سال چهارصدمين مناسبت به اخيرا شرح اين صدراست مال مشاعرجالل استاد قلم به فارسى مقدمهاى و نصر حسين سيد دكتر آقاى قلم به انگليسى مقدمهاى

. بر عالوه وى شد چاپ آشتيانى الدين جالل سيد استاد قلم به فارسى مقدمهاى و همايى الدينكرده حاشيه را قوشجى تجريد شرح بر خفرى حاشيه و قوشجى تجريد شرح مشاعر، شرح

سال. در وى تجريد شرح حاشيه . 1255است است شده تاليف شاه محمد سلطنت ايام مقارن : از پيش التحقيق »على مىنويسند قدر همين همايى نمىدانيم،آقاى را او وفات بوده 1294تاريخ

است«. القرن فى البررة الكرام كتاب در بزرگ آقا شيخ آقا مرحوم تهرانى عالمه كه است اين عجيب

( صفحات العشرة گيالنى( 257و 239الثالثبعد و همنام و همزمان و حكيم سه هر كه را نفر سهجعفر محمد شيخ عنوان تحت ديگرى و الهيجى جعفر شيخ عنوان تحت مىبرند،يكى نام بودهاند

) را) مشاعر كه الهيجى جعفر محمد شيخ سوم و كرده شرح را صدرا مال عرشيه كه لنگرودى . است زده حاشيه تجريد شرح الهيات بر و كرده شرح

داشته وجود منطقه يك عصر،اهل يك در نام اين به حكيم نفر سه كه است مستبعد بسيار . است بيشتر تحقيق به نيازمند باشند،لهذا

5 . .Bاست نورى على مال شاگردان افاضل از نيز مرد اين قزوينى آقاى از. ( 62 )مال مراجعت پساز . على آقا مرحوم مىشتافتهاند حوزهاش به فضال و كرده داير گرمى قزوين،حوزه به اصفهان

مرد اين محضر از فيض كسب براى مدتى كه نوشته خود زندگانى گزارش در زنوزى مدرس - . بزرگ شاگرد كه اصفهانى اسماعيل مال نزد كه Bاست كسانى از وى است رفته قزوين به بزرگ

- است كرده تحصيل نيز است نورى على و. ( 63 )مال سىام طبقه از را او مىتوان اعتبارى به لهذا . سال در وى شمرد سبزوارى حاجى طبقه است 1282هم . ( 64 )درگذشته

فرزند. 1 نورى حسن ميرزانورى على مال

1 . پدر،حوزه. از بعد نورى على مال فرزند نورى حسن ميرزا . مدرس على آقا مرحوم داد تشكيل توجهى قابل تدريس

- - اصفهان به كه مدتى در آمد خواهد ذكرش كه تهرانى زنوزى . نقل بنابر است كرده استفاده استاد اين درس محضر از Bرفتهسه اشعار از برگزيدهاى مقدمه در همايى الدين جالل استاد

. از مىدادهاند ترجيح پدرش بر را او برخى اصBفهان بزرگ شاعرداورى دربارهاش بشود Bكه نيست دست در توجهى قابل اثر اوصادقى گواه مدرس على آقا نظير افرادى شاگردى كرد،ولى . انتقال در كه است كسانى از حال هر به فضلش مراتب ستبرعامل خودش از بعد نسBل به خودش از پيش نسل از BفهBفلس

. است بوده مؤثرى

مال. 2 بن اسماعيل مالبكوشكى در سميع محمد

واحد به اصفهانى،معروف(1277 )العين

2 .بكوشكى در سميع محمد مال بن اسماعيل مال. العين واحد به اصفهانى،معروف

مال حاج استاد و نورى على مال شاگردان اجالى از. است سبزوارى هادى

. مشاعر و اسفار داشته توجهى قابل درس حوزهعرشيه و كرده حاشيه را الهيجى شوارق و صدرا

. سال در است كرده شرح را گذشته 1277صدرا در. ( 60 )است

آثار مالصدرا عرشیه بر شرح مالصدرا اسفار بر حاشیه الهیجی شوارق بر حاشیه مالصدرا مشاعر بر حاشیه مالصدرا معاد و مبدأ از اول فن بر حاشیه

وفات سال در اختالف آشتیانی نقل به1271سبزواری1237مطهری1277

زنوزى. 3 الله عبد مال(1257)

3 . محمد. تقاضاى به كه است همان مرد اين زنوزى الله عبد مالاصفهان از تدريسفلسفه براى را او نورى مروى،حكيم حسينخان

. تدريجا كه اصفهان مقابل در تهران مركزيت فرستاد تهران به . شد شروع زمان اين افتاد،از رونق از اصفهان

على آقا عاليقدرش برومند فرزند كه گزارشى مطابق الله عبد مالبه سپس و كرده تحصيل آذربايجان در را است،مقدمات داده مدرسمدتى آنگاه و شده بهرهمند رياض صاحب فقه حوزه از و رفته كربال

بهرهمند معروف مجتهد قمى ميرزاى درس محضر از قم درو آموخته حكمت نورى حكيم محضر از و رفته اصفهان به شده،بعد

سال . 1237در تدريسو بيستسال از پس است شده منتقل تهران بهسال مروى،در مدرسه در است 1257افاضه پيوسته رحمتحق . ( 61 )به

تهران یافتن مرکزیت حسينخان محمد تقاضاى به كه است همان مرد اين

از تدريسفلسفه براى را او نورى مروى،حكيم . مقابل در تهران مركزيت فرستاد تهران به اصفهان

اين افتاد،از رونق از اصفهان تدريجا كه اصفهان . شد شروع زمان

و ای قمشه رضا محمد استاد مهاجرت البتهبه جلوه ابوالحسن میرزا آقا و حکیم حسن آقامیرزا

. است بوده مؤثر هم تهران

آثار جلیه انوار کمیل حدیث جامع شرح الهیه لمعات خاقانی منتخب مالصدرا اآلیات اسرار بر حاشیه مالصدرا اسفار بر حاشیه الهیجی شوارق بر حاشیه شواهدمالصدرا بر حاشیه المعاد و المبدأ بر حاشیه

لنگرودى. 4 جعفر محمد مال الهيجى

4 . مدرس. القاسم ابو سيد شاگرد و زنوزى الله عبد مال معاصر وى الهيجى لنگرودى جعفر محمد مال. است نورى على مال مخصوصا و گيالنى محراب مال و اصفهانى

. مال والدت سال چهارصدمين مناسبت به اخيرا شرح اين صدراست مال مشاعر شرح او معروف اثراستاد قلم به فارسى مقدمهاى و نصر حسين سيد دكتر آقاى قلم به انگليسى مقدمهاى با صدرا

. شد چاپ آشتيانى الدين جالل سيد استاد قلم به فارسى مقدمهاى و همايى الدين جالل حاشيه را قوشجى تجريد شرح بر خفرى حاشيه و قوشجى تجريد شرح مشاعر، شرح بر عالوه وى

. سال در وى تجريد شرح حاشيه است . 1255كرده است شده تاليف شاه محمد سلطنت ايام مقارن : از پيش التحقيق »على مىنويسند قدر همين همايى نمىدانيم،آقاى را او وفات بوده 1294تاريخ

است«. القرن فى البررة الكرام كتاب در بزرگ آقا شيخ آقا مرحوم تهرانى عالمه كه است اين عجيب

( صفحات العشرة گيالنى( 257و 239الثالثبعد و همنام و همزمان و حكيم سه هر كه را نفر سهجعفر محمد شيخ عنوان تحت ديگرى و الهيجى جعفر شيخ عنوان تحت مىبرند،يكى نام بودهاند

) شرح) را مشاعر كه الهيجى جعفر محمد شيخ سوم و كرده شرح را صدرا مال عرشيه كه لنگرودى . است زده حاشيه تجريد شرح الهيات بر و كرده

داشته وجود منطقه يك عصر،اهل يك در نام اين به حكيم نفر سه كه است مستبعد بسيار . است بيشتر تحقيق به نيازمند باشند،لهذا

4 . معاصر. وى الهيجى لنگرودى جعفر محمد مالالقاسم ابو سيد شاگرد و زنوزى الله عبد مال

و گيالنى محراب مال و اصفهانى مدرس. است نورى على مال مخصوصا

همين همايى نمىدانيم،آقاى را او وفات تاريخ : از پيش التحقيق »على مىنويسند 1294قدر

. است« بوده

در Bبزرگ آقا شيخ آقا مرحوم تهرانى عالمه كه است اين عجيب( صفحات العشرة الثالثبعد القرن فى البررة الكرام 239كتاب

گيالنى( 257و و Bهمنام و همزمان و حكيم سه هر كه را نفر سهديگرى و الهيجى جعفر شيخ عنوان تحت مىبرند،يكى نام بودهاند

( را صدرا مال عرشيه كه لنگرودى جعفر محمد شيخ عنوان تحت ) را مشاعر كه الهيجى جعفر محمد شيخ Bسوم و كرده شرح

. است زده حاشيه تجريد شرح الهيات بر و كرده شرح يك در نام اين به حكيم نفر سه كه است مستبعد بسيار

تحقيق به نيازمند باشند،لهذا داشته وجود منطقه يك عصر،Bاهل . است بيشتر

آثار . اخيرا شرح اين صدراست مال مشاعر شرح او معروف اثر

مقدمهاى با صدرا مال والدت سال چهارصدمين مناسبت بهمقدمهاى و نصر حسين سيد دكتر آقاى قلم به انگليسى

مقدمهاى و همايى الدين جالل استاد قلم به فارسى. شد چاپ آشتيانى الدين جالل سيد استاد قلم به فارسى

حاشيه و قوشجى تجريد شرح مشاعر، شرح بر عالوه وىكرده حاشيه را قوشجى تجريد شرح بر خفرى

سال. در وى تجريد شرح حاشيه ايام 1255است مقارن . است تاليفشده شاه محمد سلطنت

قزوينى. 5 آقاى (1282 )مال

.است نورى على مال شاگردان افاضل از نيز مرد B( 62 )اين .Bپسو كرده داير گرمى قزوين،حوزه به اصفهBان از مراجعت از

. زنوزى مدرس على آقا مرحوم مىشBتافتهاند Bحوزهاش به فضBالاز فيض كسBب براى Bمدتى كه نوشBته خود زندگانى Bگزارش در

. اسBت كسBانى از وى اسBت رفته Bقزوين به بزرگ مرد اين محضر - نورى Bعلى مال بزرگ شBاگرد كه اصفهانى BماعيلBاس مال نزد كه

اسBت- كرده تحصBيل نيز را. ( 63 )اسBت او مىتوان اعتبارى به لهذا . سBال در وى شمرد سبزوارى Bحاجى طبقه هم و Bسىام طبقه از

اسBت 1282 . ( 64 )درگذشBته

سىام طبقه

1 . سبزوارى. هادى مال حاج1212- 1289

2 .به زنوزى،معروف على آقاعلى آقا و حکیم على آقا

1307 -1234مدرس. 3 .حکیم رضا محمد آقا

1306قمشهاى. 4 .جلوه الحسن ابو میرزا

1238 - 1314

. . در. سبزوارى حاجى است اخير قرن چهار سه الهى حكماى مشهورترين صدرا مال از بعد سبزوارى هادى مال حاج. 1212سال . ده و رفت Bمقدس مشهد به تحصيل براى سالگى ده در مرد پدرش كه بود هفتساله شد متولد سبزوار در

. . در اسماعيل مال محضر از هفتسال حدود در كشانيد اصفهان به را او اصفهان حكماى شهرت كرد اقامت سال . به سپس كرد درك را نورى حكيم دوره اواخر سالى سه دو وقت همان در ضمنا و كرد استفاده اصفهانى بكوشكى . . سه دو اجبارا مراجعت در شد الله بيت عازم آنگاه پرداخت تدريس به مشهد در سالى چند و كرد مراجعت مشهد . كرد دهدB،سعى رياضت و كند تربيت را نفسخود كه اين براى كرمان اقامت مدت در كرد اقامت كرمان در سالى . زنى به را خادم همان دختر بعد مىكرد قيام طالب خدمت به مدرسه خادم كمك به مدBت همه در و بماند ناشناخته

. كرد توقف شهر آن در شود خارج شهر آن از نوبت يك حتى آنكه بدون سال چهل قريب شد سبزوار رهسپار و گرفتپايان به Bعمرش تا پرداخت تربيتشاگردان نفسو رياضت و عبادت و تاليف و تدريس و تحقيق و مطالعه كار به و

رسيد. 2 . كم. اساتيد از و الذكر سابق زنوزى الله عبد مال فرزند مدرس على آقا و حكيم على آقا به زنوزى،معروف على آقا

. سال در است اخير قرن دو . 1234نظير ) ( از شد متولد تهران به اصفهان از پدرش حركت از قبل سال سه اصفهان در . اصفهان به تهران مراجعتبه از پس و رفت عتبات به منقول علوم تكميل براى است كرده استفاده منقوال و معقوال پدر

. مال درس از و رفت قزوين به آنجا از شد بهرهمند نورى على مال فرزند نورى حسن ميرزا درس محضر از و رفت . تحصيالت تكميل به نورى حسن ميرزا خدمت در مجددا و رفت اصفهان به ديگر بار كرد استفاده قزوينى آقاى

بود. رسمى مدBرس قديم سپهساالر مدرسه در سالها و كرد مراجعت تهران به آنگاه سال ( 87 )پرداخت در در 1307و . درگذشت تهران

3 - . . كه. رضا محمد آقا است اخير قرون عرفان اساطين و حكما اعاظم از نيز او قمشهاى حكيم رضا محمد آقا . ) ( - جوانى در است اصفهان شهرضا قمشه اهل مىكردند مخفف»آمرضا«تلفظ صورت به را او نام دوستانش و شاگردان

نورى حسن ميرزا محضر از و كرد مهاجرت اصفهان به تحصيل لنگرودى ( 88 )براى جعفر محمد مال بهرهمند ( 89 )و . در. و برد سر به تهران در را خود عمر پايان سال ده حدود حكمتبود فنون تدريس عهدهدار اصفهان در سالها شد

. حكيم زندگانى دوره پرشورترين كردند استفاده فيضش پر محضر از فضال و گزيد مسكن صدر مدرسه حجره . است آخر سال ده قمشهاى

. در گريزان حدودى تا جمع از و بود مانوس تنهايى و خلوت بود،با عارفمشرب و وارسته معنى تمام به مردى وىخشكسالى بود،در ثروتمند عمر 1288جوانى پايان تا و كرد نيازمندان صرف را خود منقول غير و منقول يملك ما تمام

. زيست درويشانه مشرب آنكه با و آمد تهران به جلوه الحسن ابو ميرزا و زنوزى مدرس حكيم على آقا شهرت اوج در قمشهاى حكيم

بود على بو فلسفه تخصصشدر كه را جلوه ميرزاى بازار و تدريسكرد را على بو بود،كتب اصلىاشصدرايى . : افتاد« جلوه از »جلوه معروفشد كه طورى شكست،به

. قشقايى جهانگيرخان مرحوم نيامد در علما جامه و زى در و نكرد دور تن از را روستايى جامه هرگز قمشهاى حكيم . شب همان رفتم تهران به قمشهاى حكيم محضر از استفاده شوق به كه كرده نقل است بوده او شاگرد سالها كه

. . بدو را حاجتخود مىمانست سده فروشهاى كرباس نبود،به علمايى او لباسهاى وضع رساندم او محضر به را اول،خود ) ( . : كه. بود قهوهخانهاى آنجا در و تهران قديم خندق خارج در بود محلى خرابات خرابات در فردا تو و من ميعاد گفت گفتم

. . نشسته حصيرى بر كه ديدم خلوتگاهى در را او بردم خود با را صدرا مال اسفار بعد روز مىكرد اداره را آن درويشى . . . بى. خود از كه آورد وجد به آنچنان مرا پرداخت مطلب تحقيق به سپس مىخواند بر از را آن او گشودم را اسفار بود

: . را« ابريق Bمىبشكند آرى،»قوت دريافت،گفت مرا حالت حكيم شوم ديوانه شدم،مىخواستم . ( 90 )خود . سال در او است مىكرده به»صهبا«تخلص و بود برخوردار عالى شعرى ذوق از قمشهاى كنجحجره 1306حكيم در

. شهر بزرگ مفتى فوت با بود مصادف روز آن را قضا رفت دنيا از عارفانه سكوتى و خلوت و تنهايى در مدرسه، . درگذشتش از او فوت از پس ارادتمندانشساعتها و دوستان بود پا بر غوغايى شهر در و كنى على مال حاج مرحوم

. سپردند خاك به آقا قبر سر در را معدود،او گروه آن Bشدند . ( 91 )آگاه : بود كرده آرزو و سروده غزل يك از بيتى در خود كه زيست آنچنان و زيست كه مرد آنچنان قمشهاى حكيم نيست كم عالم به ويرانه و خواهم گوشهاى ديوانه من كه خوش شهان به زرين ( 92 )كاخ

. شهاب ميرزا كرمانشاهى،آقا حسن ميرزا اشكورى،آقا هاشم ميرزا آقا كرد تربيت بسيارى شاگردان قمشهاى حكيممدرس نورى على قم،شيخ مقيم يزدى اكبر على اصفهانى،ميرزا كاشى محمد مال قشقايى،آخوند نيريزى،جهانگيرخان

در مقتول و نجف مقيم اصطهباناتى مجتهد و حكيم باقر محمد شوارق،ميرزا على شيخ به معروف مروى مدرسهرياضى،شيخ رشتى الله عبد معروف،شيخ عارف شاعر اصفهانى صفاى اصطهبانات،حكيم در مدفون و مشروطيتبروجردى،ميرزا محمود قمى،شيخ رضوى حسين سيد تهرانى،ميرزا كالنتر الفضل ابو قاجار،ميرزا نهاوندى حيدرخان

جملهاند آن از قمى . ( 93 )محمود4 . شاگردان. و Bتدريسكرده متمادى سالهاى است طبقه اين مدرسين و اساتيد مشاهير جلوه،از الحسن ابو ميرزا

. سال در جلوه مرحوم است كرده تربيت سال 1238بسيارى در و شدBه . 1314متولد جلوه مرحوم است درگذشته . تهران به و است اصفهان اهل وى است نداشته چندانى اعتقاد صدرا مال فلسفه به و بوده على بو طرفدار بيشتر

. . Bجلوه گويند است نورى على مال شاگردان از چينى حسن ميرزا و نورى حسن ميرزا شاگرد جلوه است كرده مهاجرت ( مقدم او بر طبقه نيم كه سبزوارى حاجى محضر از استفاده و سبزوار به رفتن قصد آمد،به تهران به كه ابتدا

. مدرس( سه Bمدرس على آقا و قمشهاى حكيم و جلوه افكند اقامت رحل تهران در و منصرفشد ولى بود استدو مىگرديد،ولى آنها وجود محور بر چهاردهم قرن اوايل و سيزدهم قرن اواخر در تهران حوزه كه بودند نامدارى . ياد قمشهاى حكيم نام ذيل در كه افرادى مانند آنها شاگردان غالبا Bداشتهاند تقدم علمى نظر از او بر جلوه رقيب

. بودهاند نفر سه هر شاگردان و مشتركند كرديم

سبزواري هادي مال حاج

. چهار. سه الهى حكماى مشهورترين صدرا مال از بعد سبزوارى هادى مال حاج . سال در سبزوارى حاجى است اخير . 1212قرن هفتساله شد متولد سبزوار در

. سال ده و مقدسرفت مشهد به تحصيل براى سالگى ده در مرد پدرش كه بود . . هفتسال حدود در كشانيد اصفهان به را او اصفهان حكماى شهرت كرد اقامت

همان در ضمنا و كرد استفاده اصفهانى بكوشكى در اسماعيل مال محضر از . مشهد به سپس كرد درك را نورى حكيم دوره اواخر سالى سه دو وقت

. الله بيت عازم آنگاه پرداخت تدريس به مشهد در سالى چند و كرد مراجعت . اقامت. مدت در كرد اقامت كرمان در سالى سه دو اجبارا مراجعت در شد

ناشناخته كرد دهد،سعى رياضت و كند تربيت را نفسخود كه اين براى كرمان . بعد مىكرد قيام طالب خدمت به مدرسه خادم كمك به مدت همه در و بماند

. سال چهل قريب شد سبزوار رهسپار و گرفت زنى به را خادم همان دختركار به و كرد توقف شهر آن در شود خارج شهر آن از نوبت يك حتى آنكه بدون

تربيتشاگردان و نفس رياضت و عبادت و تاليف و تدريس و تحقيق و مطالعه . رسيد پايان به عمرش تا پرداخت

حال شرحه.ق‍سبزوار1212متولد‍‍سفر‍به‍اصفهان‍ سفر‍مشهد‍و‍حج‍یک‍سال‍درکرمان‍وبازگشت‍به‍مشهداقامت‍در‍وطن‍وتشکیل‍حوزه‍درس‍‍

سال(27سبزوار)ه‍ق‍سبزوار‍1289جمادى‍األولى‍سال‍‍28وفات‍:در‍‍

اساتيد 1.حاج مال حسين سبزوارى -

سال ، موضوع : اصول فقه و ادبيات عرب و علوم نقلى.10مدت تلمذ 2.محمد ابراهيم كلباسى -

.مدت تلمذ يك ماه ، موضوع : فقه و اصول3.شيخ محمد تقى اصفهانى -

.مدت تلمذ يك ماه ، موضوع : فقه و اصول4.محمد على نجفى ، معروف به آقا نجفى -

سال ، موضوع : فقه و اصول.2مدت تلمذ 5.رب كوشكى اصفهانىiمال اسماعيل د -

سال ، موضوع : حكمت.6معروف به واحد العين ، مدت تلمذ 6.مال اسماعيل درب كوشكى iمال على نورى ، استاد -

سال ، موضوع : حكمت.2مدت تلمذ 7.شيخ احمد احسائى -

.مدت تلمذ دو ماه ، موضوع : حكمت

شاگردان‍ شاگردان حكيم سبزوارى بسيار بودهاند كه نام بسيارى از آنها در تواريخ نيامده است ولى تعداد افرادى

كه اسامى آنها بدست ما رسيده است حاكى از عظمت اوست ، اينك به نام تعدادى از آنها اشاره مىكنيم :1.شيخ اعظم انصارى ، دو سال در مدرسه حاج حسن مشهد - 2 ، سال در سبزوار.1 - مال محمد كاظم خراسانى ، معروف به آخوند خراسانى 3.مال حسينقلى همدانى - 4.آقا ميرزا حسين ، امام جمعه كرمانى - 5.مال عبد الكريم خبوشانى قوچانى - 6.آقا شيخ على فاضل تربتى - 7.آقا ميرزا عباس حكيم دارابى شيرازى - 8.سيد عبد الغفور دارابى شيرازى - 9.ميرزا آقا حكيم دارابى - 10.آقا ميرزا محمد يزدى ، معروف به فاضل يزدى - 11.حاج ميرزا سيد ابو طالب زنجانى - 12.حاج شيخ مال اسماعيل عارف بجنوردى - 13.آقا ميرزا حسين سبزوارى - 14.آخوند مال اسماعيل سبزوارى - 15.آخوند مال غالمحسين شيخ اإلسالم - 16.آقا ميرزا محمد سروقدى - 17.سيد احمد پيشاورى ، معروف به اديب - 18.آقا ميرزا محمد حكيم الهى - 19.فاضل مغيثهاى سبزوارى - 20.حكيم آخوند مال عبد الوهاب مايوانى قوچانى - 21.حاج مال عباسعلى فاضل خراسانى - 22.آخوند مال ابراهيم سبزوارى - 23.شيخ محمد ابراهيم واعظ تهرانى - 24.آخوند مال محمد ، فرزند حكيم - 25.حاجى ميرزا حسين سبزوارى -

علمى مكتب‍ شهرت حكيم سبزوارى در زمينه شرح

و بسط و تنظيم افكار صدر المتألهين است و مكتب فلسفى او همان مكتب

صدر المتألهين كه بين چهار مشرب دينى ، اشراقى ، عرفانى و مشاء در

.تفكر اسالمى را جمع نموده است

آثارالف : کتاب هاب : رسائل و مكاتبات

رسایل فارسی رسایل عربی

كتابها*1.أسرار الحكم ، فارسى - 2.أسرار العبادة ، فقه - *3.حاشيه بر اسفار - 4.حاشيه بر الشواهد الربوبية - 5.حاشيه بر المبدأ و المعاد مال صدرا - 6.حاشيه مثنوى ، معروف به شرح مثنوى - 7.شرح األسماء الحسنى ، شرح دعاى جوشن كبير - 8.شرح دعاى صباح حضرت على عليه السالم - 9.غرر الفرائد ، در حكمت - *10.شرح غرر الفرائد ، معروف به شرح المنظومة - 11.الآللي المنتظمة ، در منطق - *12.شرح الآللي المنتظمة ، معروف به شرح المنظومة - 13.ديوان شعر فارسى ، معروف به ديوان أسرار - 14.المحاكمات في الرد على الشيخية - 15.المقياس في المسائل الفقهية ، منظوم - 16.نبراس ، در فقه - 17.الرحيق في علم البديع - 18.راح األفراح في علم البديع - 19.مطلع الشمس في معرفة الحق و شرح العينية ابن سينا - 20.كتاب في الحكمة -

فارسى رسائل

1.البينiرساله هداية الط - 2.جواب مسائل ميرزا ابو الحسن رضوى - 3 جواب مسائل شيخ محمد ابراهيم واعظ -

تهرانى.4.جواب مسائل سيد صادق سمنانى - 5.جواب مسائل يكى از فضالى ساكن قم - 6.جواب سؤاالت ميرزا باباى گرگانى - 7.جواب مسأله آخوند مال احمد دامغانى -

عربى رسائل1 ف بجنوردى ) األجوبةiجواب مسائل مال اسماعيل عار -

األسرارية (.2.جواب مسائل مال اسماعيل عارف بجنوردى - .) اين رساله غير از قبلى است (3.جواب مسائل مال احمد يزدى - 4.جواب مسائل فاضل تبتى - 5.جواب سؤاالت مال اسماعيل عارف بجنوردى - .) اين نيز غير از دوتاى قبلى است (6.المحاكمات و المقاومات - رد و نقد شرح رساله علم شيخ احمد بحرينى بر رساله

علم فيض.7 اشتراك معنوى صفات كماليه وجود بين iرسالهاى در -

حق و خلق.8.ساله مشاركت حد و برهانiر - 9.جواب مسائل سيد سميع خلخالى - 10.جواب مسائل مال اسماعيل ميانآبادى - 11.) شرح حديث علوى ) حديث النورانية -

آثاردسته بندیالف : کتاب هافلسفی◦عرفانی◦فقهی◦ادبات فارسی◦◦iادبیات عربب : رسائل و مكاتبات

رسایل فارسی رسایل عربی

82

مهمترین‍آثار‍فلسفی‍و‍عرفانی‍.غرر الفرائد ، در حكمت شرح غرر الفرائد ، معروف به شرح

المنظومة..الآللي المنتظمة ، در منطق شرح الآللي المنتظمة ، معروف به شرح

المنظومة..حاشيه بر اسفار.أسرار الحكم ، فارسى.حاشيه بر الشواهد الربوبية.حاشيه بر المبدأ و المعاد مال صدرا.حاشيه مثنوى ، معروف به شرح مثنوى.شرح األسماء الحسنى ، شرح دعاى جوشن كبير.شرح دعاى صباح حضرت على عليه السالم.ديوان شعر فارسى ، معروف به ديوان أسرار 83

شرح‍منظومه‍سبزواریمثنوی‍درباره‍فلسفه‍وحکمت‍الهی‍که‍خود‍حاج‍مال‍هادی‍‍Bاصل‍این‍کتاب‍منظومه‍ای‍است‍در‍قالب

سرBوده‍است.سالگی‍تالیف‍‍69تا‍‍48سالگی‍و‍حواشی‍آن‍را‍بین‍‍48تا‍28حاجی‍شرح‍منظومه‍را‍بین‍سنین‍‍

کرده‍است.1049بیت‍.این‍منظومه‍در‍دوقسمت‍منطق‍و‍حکمت‍است.منطق‍آن‍”اللئالی‍المنتظمه“‍و‍قسمت‍حکمت‍آن‍”غرر‍الفرائد“‍نام‍دارد‍Bقسمت.ر‍الفرائد‍تمام‍مباحث‍فلسفه‍اسالمی‍را‍شامل‍می‍شودBغر.حاج‍مال‍هادی‍خود‍نیز‍برای‍آن‍شرح‍می‍نویسد‍تا‍بهتر‍فهمیده‍شودعالوه‍بر‍شرح‍خود‍بر‍آن‍نیز‍حاشیه‍دارد.بر‍.هیچ‍کتابی‍تا‍کنون‍نتوانسته‍است‍این‍کتاب‍از‍حیث‍روش‍و‍مبانی‍و‍جامعیت‍آن‍گردد.آموزشی‍فلسفه‍اسالمی‍شناخته‍شده‍است‍Bتا‍کنون‍مهمترین‍کتاب‍Bاین‍کتاببسیاری‍از‍علمای‍پس‍از‍حاجی‍تنها‍به‍شرح‍و‍تعلیقه‍براین‍کتاب‍اکتفا‍نمودند‍و‍دیگر‍کتابی‍در‍

فلسفه‍ننوشته‍اند.چهل‍واندی‍شرح‍و‍تعلیقه:ویژگی‍ها

جامع‍)دائره‍المعارفی‍در‍فلسفه(،‍فشرده،‍دقیق،‍عمیق‍و‍منسجم◦دسته‍بندی‍و‍تنظیم‍مطالب‍نسبت‍به‍اسفار‍منظمتر‍و‍دقیقتر‍است‍به‍ویژه‍در‍االهیات‍بالمعنی‍االخص◦

84

شروح‍و‍تعلیقه‍های‍شرح‍منظومهچهل‍و‍اندی‍:اولین‍شرح

مال‍محمد‍سبزواری◦:برخی‍شروح‍و‍تعلیقات

تعلیقه‍میرزا‍مهدی‍آشتیانی◦تعلیقه‍محمد‍تقی‍آملی◦تعلیقه‍آخوند‍هیدجی◦تعلیقه‍میرزا‍احمد‍آشتیانی◦تعلیقه‍سید‍ابو‍الحسن‍رفیعی‍قزوینی◦تعلیقه‍امام‍خمینی◦شروح‍استاد‍مطهری‍)شرح‍مختصر،‍شرح‍مبسوط،‍شرح‍مبسوط‍عربی(◦

ترجمه‍انگلیسی‍بخش‍جواهر‍و‍اعراض‍و‍االهیات‍بالمعنی‍االخصتوشی‍هیکو‍ایزوتسو‍و‍مهدی‍محقق◦

85

مکتب‍فلسفیمكتب‍فلسفى‍او‍همان‍مكتب‍صدر‍المتألهين‍یعنی‍حکمت‍متعالیه‍است‍

كه‍جامع‍بین‍جریان‍های‍مختلف‍فکری‍اسالمی‍)وحی‍)دین(،‍عقل‍)فلسفه(،‍کشف‍و‍شهود‍)عرفان((‍است.

.اهمیت‍حاج‍مال‍هادی‍در‍بسط‍و‍گسترش‍حکمت‍متعالیه‍استوی‍منظم‍ترین‍و‍بهترین‍شرح‍ها‍و‍تعلیقه‍ها‍را‍بر‍آثار‍مالصدرا‍به‍ویژه‍اسفار‍و‍شواهد‍◦

الربوبیه‍داشته‍است.بیان‍نظام‍مند‍مسائل‍حکمت‍متعالیه‍و‍تبیین‍آنها◦

.نسبت‍به‍مالصدرا‍گرایش‍بیشتری‍به‍اشراق‍و‍عرفان‍دارددر‍شرح‍منظومه‍نقدهایی‍بر‍مالصدرا‍دارد

برهان‍تضایف◦ترکیب‍اتحادی‍ماده‍و‍صورت◦ناتمام‍دانستن‍ادله‍اتحاد‍عاقل‍و‍معقول◦مبحث‍علم‍◦

“ابتکاراتی‍در‍فلسفه‍اسالمی‍دارد‍مانند‍”حدوث‍اسمی

86

ابتکارات‍حاج‍مال‍هادی:‍حدوث‍اسمی

‍:اقسام‍حدوث،»حدوث‍زمانی«،‍»حدوث‍ذاتی«،»حدوثبالحق«میرداماد‍‍-B‍»حدوث‍دهری«کهازمصطلحات‍صدرالمتألهین)ره(‍است‍و‍در‍مورد‍جواهر‍‍B»حدوثطبیعی«

‍Bعالم‍ماده‍و‍اجسام‍بکار‍میرود‍:»حکیم‍سبزواری:‍»حدوث‍اسمی

والحادثاالسمی‍الذیمصطلحی‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍انرسماسمجاحدیث‍منمحی‍نا‍للبـشرBقل‍کأبیBمن‍لعBر‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍مBBعزلی‍اثBی‍ال‍الBاین‍الوصفBتبل‍بالقاهر‍طی‍Bطوی‍الکBد‍کان‍و‍الکون‍لشیء‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍کما‍سیBق‍قBالحBفت‍جمع‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍لماسوی‍ذیاالمر‍والخلق‍تقع‍ تی‍مر فذی‍الحدوثات‍ال

87

توضیح‍حدوث‍اسمی:توضیحیعنی‍همه‍اسماء‍و‍صفات‍و‍یا‍بتعبیر‍دیگر‍همه‍مفاهیم‍و‍ماهیاتی‍که‍از‍حدود‍وجود‍حقیقی‍

و‍منبسط‍انتزBاع‍میشوند،‍مسبوق‍به‍عدم‍در‍مرتبه‍احدیت‍و‍هویت‍مطلقه‍هستند.‍پس‍همه‍عالم‍اعم‍از‍عقول،‍نفوس،‍صور‍و‍اجسام‍اسمائی‍هستند‍که‍با‍اسم‍»مبدع«‍پس‍از‍تجلی‍

ذات‍حق‍نسبت‍به‍عوالم‍ممکنات‍حادث‍شدهاند.مرBتبه‍اول:‍هویت‍مطلقه◦مرتبه‍دوم:‍تعین‍اول‍)ظهور‍ذات‍برای‍ذات(‍)مرتبه‍احدیت(◦مرتبه‍سوم:‍ظهور‍حق‍به‍اسماء‍و‍صفات‍‍و‍صور‍ومظاهر‍اسماء‍وصفات‍یا‍اعیان‍ثابته◦

.نکته:‍این‍حدوث‍مبنای‍عرفانی‍داردحکیم‍سبزواری)ره(‍خود‍درمأخذ‍اصطالح‍»حدوث‍اسمی«‍میفرماید‍که‍آن‍را‍از‍کتاب‍و‍

سنت‍گرفته‍است:‍»و‍هذا‍االصطالح‍اخذتها‍من‍الکالمااللهی:‍)ان‍هی‍االاسماء‍سمیتموها‍انتم‍و‍آباؤکم‍ما‍انزل‍الله‍بها‍من‍سلطان(‍◦و‍من‍کالم‍امیرالمؤمنین‍و‍سیدالموحدین‍علی‍‍BعلیهالسالمB:‍)توحیده‍تمییزه‍عن‍خلقه‍و‍حکم‍التمییز‍بینونة‍صفة‍البینونة‍عزلة(«◦و‍در‍اسرارالحکم‍اضافه‍نموده‍است:‍»...‍و‍از‍حدیث‍Bکان‍الله‍و‍لم‍یکن‍معه‍شی‍و‍از‍مقتضای‍براهین‍که‍کان‍هو‍و‍لم‍یکن‍اسم‍Bو‍ال‍رسم‍معه«◦

88

منابع‍خارجی‍درباره‍حاج‍مال‍هادی

89

هادی مال حاج درباره مستشرقان برخی تحقیقی غیر نظراتص ) ◦ وشی، فره همایون ترجمه وسطی، آسیای در فلسفه و مذاهب گوبینو دو (88کنت

میداند سینا ابن به بیشتری گرایش دارای صدرا مال به نسبت را اوص ) ◦ کبیر، امیر آریانپور، حسین امیر ترجمه ایران، در فلسفه سیر الهوری (13اقبال

افالطونی گرایش دارای

کربن هانریاسالمی ◦ فلسفه تاریخ

نصر حسین سید دکتراسالم ◦ در فلسفه تاریخ در ایران در رنسانسایرانیکا ◦ المعارف دائرهاسالمی ◦ فلسفه تاریخ

توشی‍هیکو‍ایزوتسوتوشی‍هیکو‍ایزوتسو

کتاب ”بنیاد حکمت سبزواری یا ◦تحلیلی تازه از فلسفه حاج مال هادی

سبزواری“تصحیح‍شرح‍منظومه‍◦ترجمه‍شرح‍منظومه◦

The Concept and Reality of Existence‍The Metaphysics of SabzawariPhilosophical Terms

90

شورشi عشق تو در هیچ سری نیست که نیست 

ستمنظر روی تو زیب نظری نیست که نی

داغ او نه همین از غم او سینه ما صد چاک است 

الله صفت بر جگری نیست که نیست

ور نه موسی ای نیست که دعوی انا الحق شنود 

این زمزمه اندر شجری نیست که نیست

چشم ما دیده خفاش بود ور نه تو را 

پرتو حسن به دیوار و دری نیست که نیست

گوشi اسرار شنو نیست و گرنه "اسرار”

برش از عالم معنی خبری نیست که نیست

91

قرآن تفسیرمثنوی‍را‍تفسیر‍قرآن‍می‍داندمتاثر‍از‍شرح‍وقار‍شیرازی‍در‍تطبیق‍مثنوی‍با‍

آیاتتفسیر‍سوره‍حمد‍و‍توحید‍)نماز(‍در‍اسرارالحکمتفسیر‍آیاتی‍فقهی‍در‍نبراستفسیر‍ایات‍در‍»شرح‍اسماءالحسنی«‍و‍حاشیه‍

بر‍شBواهد

اقبال عالمه نظر

Bنوافالطونی مسلمانان ابتدا :Bارسطویی اعراب :افالطونی ایرانیان فلسفه با افالطونی به نوافالطونی نظام از انتقال جریان

. رسید پایان به حاجیمناقشه. بودند Bایرانی فالسفه اکثر و نیست درست بندی تقسیم این

زنوزي مدرس علي آقا1234 -1307

2 . فرزند. مدرس على آقا و حكيم على آقا به زنوزى،معروف على آقااخير قرن دو نظير كم اساتيد از و الذكر سابق زنوزى الله عبد مال

سال. در ) 1234است از پدرش حركت از قبل سال سه اصفهان در . ) كرده استفاده منقوال و معقوال پدر از شد متولد تهران به اصفهانمراجعتبه. از پس و رفت عتبات به منقول علوم تكميل براى است

مال فرزند نورى حسن ميرزا درس محضر از و رفت اصفهان به تهران . آقاى درسمال از و رفت قزوين به آنجا از شد بهرهمند نورى على

. خدمت در مجددا و رفت اصفهان به ديگر بار كرد استفاده قزوينى . تهران به آنگاه پرداخت تحصيالت تكميل به نورى حسن ميرزا

بود مدرسرسمى قديم سپهساالر مدرسه در سالها و كرد مراجعتسال ( 87) در . 1307و درگذشت تهران در

بیرمقلی بن عبدالله بن علی :قعده ذی / 1197 )1234تولد ( 1818هش اصفهان در م:القاب

مدرس علی آقا مدرسطهرانی علی آقا موسس حکیم حکیم علی آقا

:شنبه شب القعده 17وفات / 1268 )1307ذی در( 1889هش متهران

:ری شهر مدفن

معاصر حکمایمدرس آقاعلی 1307حکیم

بزواریBس مالهادی 1289حاج با ایشBان از و زده تعلیقه اسBفار بر حاجی حوBاشی بر مدرس آقاعBلی

. Bاست کرده یاد احترام:)... ( و Bمدرس Bعلی آقا تهران اربعه حکمای

ای محمدرضاقمشه 1406آقا جلوه ابوالحسن 1314میرزا

علی آقا آراء به متغیر به Bثابت ربط و جوهریه Bحرکت رسBاله در جلوBه. Bاست پرداخته Bمدرس

ریاضی حسین میرزا حاجی شBاگرد سبزواری حسین میرزا هیدجی آخوBند

استادان زنوزی عبدالله مال:اصفهان نوری حسن میرزا نوری مالعلی:قزوین قزوینی اقای مال:اصفهان نوری حسن میرزا مصطفی مال آخوند اصفهانی اسماعیل مال الهیجی جعفر مال فروش نقشه ابراهیم محمد جاج الهیجی رضی سید آقا

شاگردان تدریسو تهران در تدریس7 خان قاسم مدرسه در سال منزل در مدتی20 سپهساالر مدرسه در سال منقول و معقول علوم:شاگردان

آثار الحکم بدایع

عمادالدوله شاهزاده اجمالی پرسش هفت جواب درالملک بدیع

فارسی به فلسفی مشکالت برای تازه های حل راه جستجوی

المعاد اثبات الی الرشاد سبیل اسفار تعلیقات

تطبیقی فلسفه و الحکم بدایع غرب و شرق تفکر مقایسه به پایانی صفحات در

پرداخته میان ای مقایسه فلس فۀ کتاب اولی ن معنای ی ب ه توان رام ی الحک م بدای ع »کتاب

. محل کتاب ای ن ک ه گف ت بتوان ه م شای د دانس ت ایران در غرب و شرق تفک رشرق ملاصدرایی ن و س نت و اروپای ی کانت ی نوع از ای فلس فه تلاق ی و برخورد

.» است مجله الحکم، بدایع کتاب در غرب بزرگ فالسفه ذکر مجتهدی، کریم

اسفند کتاب، 1354راهنمای

المعاد اثبات الی الرشاد سبیل آشتیانی المسافر زاد بر المحققين ..... 287شرح صدر مشرب بر بنا طبيعى موت معنى بيان

247ص : : گويد رساله مقدBمه در Bحكيم على آقا المتألهين Bو الحكماء لصدر األربعة األسBفار من المعاد مبحث على تعليقاتي من بنذBة هذه

) (« مختصرة رسالة جعلتها و منها، أفرزتها الجسماني، 1قده المعاد بإثبات مخصوصة » - - BسسرهمBقد المحققون اإللهيون الحكماء حققها التي القواعد حسب العقلي بالبرهانفأقول المعاد« إثبات في الرشاد »سبيل ب سميتها و BينBالد إخوان بعض اللتماس إجابة

المركب ... أن اعلم السالم، عليهم أوصيائه و بأنبيائه، متوسال و الله على متوكال ،عالى تحقيقات بر اسBت مشتمل اختصار عين در و است مختصر Bچون رساله، اين

. كه روايتى اما مىكند نقل جا اين در را آن از قسمتى و است پرداخته Bآن شBرح به نگارنده،اهل از كه است آثارى عالىترين از يكى است، پرداخته آن مضمون شرح به على آقا

. طBريقه مزاياى از يكى بايد رسيدهاند ما به لدنيه، معارف و وهبيه علوم مبادى و عصمتشBيعه به وBاليت طريق از كه معارفى سBلسله وجود را، اسالمى مذاهب ساير بر تشيع

. . رساندهاند ما به Bمشكالت تحمل با را آثار اين ما مشايخ و دانست است، رسيده

BوفBمعر مدرس Bعلى آقا BققBمح Bفيلسوف و دانا حكيماسBت معاد در خاصى طريقه داراى حكيم، على آقا به

غياث مثل متأخران Bمحققان از دBيگر برخى مخBتار با كهفرق Bجهت اين از ميرداماد و Bدوانى و منصور الدين

على ] آقا كه به[ 1دارد آن تعلق يا و Bبدن به Bروح عوددر صادق حضرت از Bروايتى در آنچBه مطابق را جسم

طرف به Bبدن حركت به اسBت، شBده نقل صافى تفسير. مىداند ناطقه Bنفس به حركات، از بعد آن اتصال و روح

و مىباشد آن متعلق بدن نفسو بين اتحادى تركيب اثبات صدد در حكيم على آقا دانا فيلسوفبدن، با نفس تركيب از حاصل وحدت و جسمانى مادى بدن نفسو اتحاد طريق از مىخواهد

. معتقد و نمايد اثبات آخرت و دنيا از اعم هستى، مراحل و وجود نشآت جميع در را دو اين تالزمو جوهرى حركات از و است ذاتى اضافه كه مادى بدن به نفس اضافه از كه است اين او

و نشود منقطع هرگز و است شده حاصل اتحاد و طبيعى تركيب بدن، نفسو بين ذاتى تحوالتماده اين و متحرك نفس، سوى به بدن و است باقى اعتبارى به اضافه نيز عروضموت از بعد

تحصل از بعد و بدن و ماده از آن استغناى نفسو ذاتى استكماالت از بعد نفس، دنيوى وجوداتحاد و وجودى غايت به نفس رسيدن و جوهرى حركات ناحيه از حاصل طبيعى استقالل و ذاتى

نفسى، هر متعلق بدن و نشود قطع ارتباط، اين است، باقى نفس، وجود منشأ فاعل با آنثابت و باقى نيز موت از بعد كه مىباشد تدبيرى تعلق به آن به نفسمتعلق از ودايعى آثار حاملبعد بدنى هر كه نفوساست تدبيرى اضافBه و طبيعى تعلق زمان از حاصل ودايع همين و است

. است متمايز ساير از نيز موت از دنبال را ناطقه نفس و نمىماند معطل بدن، ولى پيوندد، اعلى ملكوت به بدن، خلع از بعد نفس،

نفس به باألخره مراحل قطع و منازل طى از بعد ذاتى، تحول و جوهرى حركت طريق از مىكند،مىپيوندد.

نقد : ص المسافر، زاد بر 330شرح

تعدادBاس و ماده نفسمطلقا در جهت كه آن از بعد و موت از بعد بدن بپرBسد، كه نيست يكىشد، صرف فعليت به تبديل و نماند حركت، و استعداد و ماده طريق از حاصل انفعاالت قبولاجزاى و مىشود فاسد نفس، از بعد كه متحرك بدن اين طرBفى از بود، خواهد Bچيز چه منتظرطرف به آن، از مستعدى ماده هر نمىشود، نفسمحسوب آن بدن ديگر مىگرBدد، منفصل آنآيا و است؟ متحرك نفس، طرBف به جزء جزء، هر منفصل، اجزاى اين آيا مىرود، Bديگر فعليت

از بعد دوباره و مىكند شروع را حركت معدنى صورت از قبل حالت و اصلى ماده از دوبارهحالت، يك در و جا يك در و ندارد طولى حركت كه آن يا و مىپيوندد نفس مقام به درجات طىمعين صورت به و باشد متحرك آخرت منازل طرف به مادهاى دارد امكان Bمگر مىزند؟ جا در

اين به قائل هم را آنها از يكى كه است زيادى اشكاالت مستلزم چون نمىشود؛ اين بماند؟ باقىپيدا را يكديگر روزى اصلى اجزاى همان اتفاق باب از كه آن يا و كرد، نخواهد قبول حرف،

متصل مفارق، اولى نفس به بتوانند كه آن تا مىنمايند جوهرBى و ذاتى تكامل به شروع و مىكنندمقام در و مىمانند پراكنده كنار، و گوشه در نخورده دست و بالفعل اجزاى كه Bآن يا و شوند . و جBوهرى حركت به ارتباط ديگر، اين مىشوند نفس متعلق شده جمع حق امر به صور نفخ

. است متكلم حرBف همان ندارد، الزم را نفس تعلق جهت صالحيت كسب براى از سير و صعود

قمشه اي محمدرضا آقا

3 - . . صورت. به را او نام دوستانش و شاگردان كه رضا محمد آقا است اخير قرون عرفBان اساطين و حكما اعاظم از نيز او قمشهاى حكيم رضا محمد آقا . ) ( - نورى حسن ميرزا محضر از و كرد مهاجرت اصفهان به تحصيل براى جوانى در Bاست اصفهان شهرضا قمشه اهل مىكردند مال ( 88 )مخفف»آمرضا«تلفظ و

لنگرودى جعفر . ( 89 )محمد . حجره در و برد سر به تهران در را خود عمر پايان سال ده حدود حكمتبود فنون تدريس عهدهدار اصفهان در سالها شد بهرهمند . . است آخر سBال ده قمشهاى حكيم زندگانى دوره پرشورترين كردند استفاده فيضش پر محضر از فضال و گزيد مسكن صدر مدرسه

. خشكسالى بود،در ثروتمند جوانى در گريزان حدودى تا جمع از و بود مانوس تنهايى و خلوت بود،با مشرب عارف و وارسته معنى تمام به مردى 1288وى . زيست درويشانه عمر پايان تا و كرد نيازمندان صرف را خود منقول غير و منقول يملك ما تمام

را على بو بود،كتب اصلىاشصدرايى مشرب آنكه با و آمد تهران به جلوه الحسن ابو ميرزا و زنوزى مدرس حكيم على آقا شهرت اوج در قمشهاى حكيم . : افتاد« جلوه از »جلوه شد معروف كه طورى شBكست،به بود على بو فBلسفه در تخصصش كه را جلوه ميرزاى بازار و كBرد تدريس

. كرده نقل Bاست بوده او شاگرد سالها كه قشقايى جهانگيرخان مرحوم نيامد در علما جامه و زى در و نكرد دور تن از را روستايى جامه هرگز قمشهاى حكيم . . كرباسفروشهاى نبود،به علمايى او لباسهاى وضع رساندم او محضر به را اول،خود Bشب همان رفتم تهران به قمشهاى حكيم محضر از استفاده شوق به كه

) ( . : . . كه بود قBهوهخانهاى آنجا در و تهران قديم خندق خارج در بود محلى خرابات خرابات در فردا تو و من ميعاد گفت گفتم بدو را حاجتخود مىمانست سده . . . . بر از را آن او گشودم را اسفار بود نشسته حصيرى بر كه ديدم خلوتگاهى در را او بردم خود با را صدرا مال اسفار بعد روز مىكرد اداره را آن درويشى

: . . آرى،»قوت. دريافتB،گفت مرا حالت حكيم شوم ديوانه شدم،مىخواستم خود بى خود از كه آورد وجد به آنچنان مرا پرداخت Bمطلب تحقيق به سپس مىخواندرا« ابريق . ( 90 )مىبشكند

. سال در او است مىكرده به»صهبا«تخلص و بود برخوردار عالى شعرى ذوق از قBمشهاى سكوتى 1306حكيم و خلوت و تنهايى در مدرسه، كنجحجره در . . ارادتمندانش و دوستان بود پا بر غوغايى شهر در و كنى على مال حاج مرحوم شهر بزرگ مفتى فBوت با بود مصادف روز آن را قضا رفت دنيا از عارفانه

. سپردند خاك به آقا قبر سر در را معدود،او گروه آن شدند آگاه درگذشتش از او فوت از Bپس . ( 91 )ساعتها : بود كرده آرزو و سروده غزل يك از بيتى در خود كه زيست آنچنان و زيست كه مرد آنچنان قBمشهاى حكيم نيست كم عالم به ويرانه و خواهم گوشهاى ديوانه من كه خوش شهان به زرين ( 92 )كاخ

. مال قشقايى،آخوند نيريزى،جهانگيرخان شهاب ميرزا كرمانشاهى،آقا حسن ميرزا اشBكورى،آقا هاشم ميرزا آقا كرد تربيت بسيارى شاگردان قمشهاى حكيممجتهد و حكيم باقر محمد شوارق،ميرزا على شيخ به معروف مروى مدرسه مدرس نورى على قBم،شيخ مقيم يزدى اكبر على اصفهانى،ميرزا كاشى محمد

رياضى،شيخ رشتى الله عبد معروف،شيخ عارف شاعر اصفهانى صفاى اصطهبانات،حكيم در مدفون و مشروطيت در مقتول و نجف مقيم اصطهباناتىجملهاند آن از قمى محمود بروجردى،ميرزا محمود قمى،شيخ رضوى حسين سBيد تهرانى،ميرزا كالنتر الفضل ابو قاجار،ميرزا نهاوندى . ( 93 )حيدرخان

3. قمشهاى. حكيم رضا محمد آقا

. محمد آقا است اخير قرون عرفان اساطين و حكما اعاظم از نيز اوصورت- به را او نام دوستانش و شاگردان كه رضا

. ) ( - است اصفهان شهرضا قمشه اهل مىكردند مخفف»آمرضا«تلفظ ميرزا محضر از و كرد مهاجرت اصفهان به تحصيل براى جوانى در

نورى لنگرودى ( 88 )حسن جعفر محمد مال .( 89 )و شد بهرهمند . سال ده حدود حكمتبود فنون تدريس عهدهدار اصفهان در سالها

صدر مدرسه حجره در و برد سر به تهران در را خود عمر پايان . پرشورترين كردند استفاده فيضش پر محضر از فضال و گزيد مسكن

. است آخر سال ده قمشهاى حكيم زندگانى دوره

عارف و وارسته معنى تمام به مردى وىاز و بود مانوس تنهايى و خلوت بود،با مشرب

. بود،در ثروتمند جوانى در گريزان حدودى تا جمعغير 1288خشكسالى و منقول يملك ما تمام

پايان تا و كرد نيازمندان صرف را خود منقول . زيست درويشانه عمر

به جلوه الحسن ابو ميرزا و زنوزى مدرس حكيم على آقا شهرت اوج دBر قمشهاى حكيمبازار و تدريسكرد را على بو بود،كتب اصلىاشصدرايى مشرب آنكه با و آمد تهرانمعروف كه طورى شكست،به بود على بو فلسفه تخصصشدر كه را جلوه ميرزاى

. افتاد«: جلوه از »جلوه شد در علما جامه و زى در و نكرد دور تن از را روستايى جامه هرگز قمشهاى حكيم

شوق. به كه كرده نقل است بوده او شاگرد سالها كه قشقايى جهانگيرخان مرحوم نيامد . او محضر به را اول،خود شب همان رفتم تهران به قمشهاى حكيم محضر از استفاده

. را. حاجتخود مىمانست سده فروشهاى كرباس نبود،به علمايى او لباسهاى وضع رساندم . : . خارج در بود محلى خرابات خرابات در فردا تو و من ميعاد گفت گفتم بدو

. ) بعد) روز مىكرد اداره را آن درويشى كه بود قهوهخانهاى آنجا در و تهران قديم خندق . . اسفار بود نشسته حصيرى بر كه دBيدم خلوتگاهى در را او بردم خود با را صدرا مال اسفار

. . . آورد وجد به آنچنان مرا پرداخت مطلب تحقيق به سپس مىخواند بر از را آن او گشودم را . مرا حالت حكيم شوم ديوانه شدم،مىخواستم خود بى خود از كه

را«: ابريق مىبشكند آرى،»قوت . ( 90 )دريافت،گفت

سال در و 1306او خلوت و تنهايى در مدرسه، كنجحجره در . فوت با بود مصادف روز آن را قضا رفت دنيا از عارفانه سكوتى

بر غوغايى شهر در و كنى على مال حاج مرحوم شهر بزرگ مفتى . از او فوت از پس ارادتمندانشساعتها و دوستان بود پا

. خاك به آقا قبر سر در را معدود،او گروه آن شدند آگاه درگذشتش. ( 91 )سپردند

در خود كه زيست آنچنان و زيست كه مرد آنچنان قمشهاى حكيم : بود كرده آرزو و سروده غزل يك از بيتى

ويرانه و خواهم گوشهاى ديوانه من خوشكه شهان به زرين كاخنيست كم عالم ( 92 )به

شاگردان نجف مقيم اصطهباناتى مجتهد

و مشروطيت در مقتول واصطهبانات در مدفون

شاعر اصفهانى صفاى حكيممعروف عارف

رياضى رشتى الله عبد شيخ قاجار نهاوندى حيدرخان شيخ تهرانى كالنتر الفضل ابو ميرزا قمى رضوى حسين سيد ميرزا بروجردى محمود شيخ قمى محمود ميرزا

اشكورى هاشم ميرزا آقا كرمانشاهى حسن ميرزا آقا نيريزى شهاب ميرزا آقا قشقايى جهانگيرخان كاشى محمد مال آخوند

اصفهانى مقيم يزدى اكبر على ميرزا

قم مدرس نورى على شيخ

به معروف مروى مدرسهشوارق على شيخ

حكيم باقر محمد ميرزا

آثار والیت مبارکه رساله کبری خالفت موضوع رساله الموجود بل وحدةالوجود فی رساله

نوشته تعلیقه این بر جلوه میرزای زندیق حدیث شرح Bالصفات و الذات اسماء بین الفرق فی رساله االسفاراالربعه تحقیق فی رساله العلم موضوع فی رساله صBفصو بر حواشی قونوی مفتاح بر حواشی

برخوردار عالى شعرى ذوق از قمشهاى حكيم. است مىكرده به»صهبا«تخلص و بود

جلوه ابوالحسن ميرزا آقا

4 . سالهاى. است طبقه اين مدرسين و اساتيد مشاهير جلوه،از الحسن ابو ميرزا . سال در جلوه مرحوم است كرده تربيت بسيارى شاگردان و تدريسكرده متمادى

سال 1238 در و شده . 1314متولد بو طرفدار بيشتر جلوه مرحوم است درگذشته . اصفهان اهل وى است نداشته چندانى اعتقاد صدرا مال فلسفه به و بوده على . ميرزا و نورى حسن ميرزا شاگرد جلوه است كرده مهاجرت تهران به و است

. آمد،به تهران به كه ابتدا جلوه گويند است نورى على مال شاگردان از چينى حسن ( او بر طبقه نيم كه سبزوارى حاجى محضر از استفاده و سبزوار به رفتن قصد . ) حكيم و جلوه افكند اقامت رحل تهران در و شد منصرف ولى بود است مقدم

اواخر در تهران حوزه كه بودند نامدارى مدرس مدرسسه على آقا و قمشهاىرقيب دو مىگرديد،ولى آنها وجود محور بر چهاردهم قرن اوايل و سيزدهم قرن . در كه افرادى مانند آنها شاگردان غالبا داشتهاند تقدم علمى نظر از او بر جلوه

. بودهاند نفر سه هر شاگردان و مشتركند كرديم ياد قمشهاى حكيم نام ذيل

سید محمد مظهر(( پدر جلوه از شعرا و((حکمای دوره قاجاریه است که برای تکمیل

دانسته های طبی و ادبی خویش راهی هندوستان گردید و مدتها در این سرزمین

ق . در احمد 1238اقامت داشت و در سال آباد گجرات هند صاحب فرزندی شد که او را ابوالحسن نامید، همان شخصی که بعدها به

میرزا ابوالحسن جلوه مشهور گردید.

اساتید حسن علی ميرزا مال نورى بن چينى حسن نورى (1264)ميرزا على مال شاگردان از 1281مالعبدالجوادتونی به رفتن قصد آمد،به تهران به كه ابتدا جلوه گويند

( نيم كه سبزوارى حاجى محضر از استفاده و سبزوار ) در و شد منصرف ولى بود است مقدم او بر طبقه

. افكند اقامت رحل تهران

شاگردان  که کرد تربیت را زیادی تدریسشاگردان قرن نیم طی جلوه حکیم

: زیرند شرح به آنان ترین برجستهتنکابنی. : 1 طاهر محمد میرزاآبادی. : 2 شاه علی محمد میرزا العظمی الله آیتای. : 3 بادکوبه حسین سید آقاآملی. : 4 محمد مالکرمانشاهی. : 5 حسن میرزا

: از اند عبارت جلوه شاگردان دیگر ، زنجانی هیدجی محمد مال حکیم ، زنجانی حکمی ابراهیم میرزا حکیم

مهدی میرزا ، ای زواره الحکمای ضیاء ، مازندرانی عبدالرسولمدرسکهکی محمود مBیرزا ، یزدی حکیم اکبر علی میرزا ، آشتیانی

محمود سید ، عباسشاهرودی سید ، نوری عبدالنبی شیخ حاج ، قمیحاج ) ( نجفی مرعشی الله آیه حضرت پدر نجفی مرعشی حسینی

... و سبزواری هادی مال حاج فرزند سبزواری عبدالکریم میرزا

،الفاخر دره رساله بر تعلیقه ملخصچغمینی شرح بر حاشیه شرح مقدمه بر تعلیقات

قیصری فصوص حاج منظومه شرح بر حاشیه

سبزواری هادی مال تعلیمی جسم النوعیه الصور وجود واحد مفهوم انتزاع القضیه هی المهمله القضیه

لطبیعیه ،دعا استجابت بیان جلوه دیوان

شفاء بر حاشیه مالصدرا اسفار کتاب بر حواشی الجوهریه الحرکه اثبات به حادث ربط بیان در ای رساله

قدیم مالصدرا مشاعر بر حواشی مالصدرا معاد و مبداء بر حواشی آن احکام و ترکیب در ای رساله آن اقسام و وجود در رساله االثیریه هدایه شرح بر حاشیه

ابهری

مالصدرا نقد ( ،شواهد مقدمه آشتیانی، پرداخت مالصدرا نقد به که نفری (57اولین فلسفى رسائل علمى .....24سه مباحث تحرير در صدرا روشمال ) هم ) آن رياضى، علوم در و يكون كان، نحو به طالب اصطالح به و سطحى طور به شفا طبيعيات در جلوه مرحوم

. هم را شفا الهيات بود مدرسرسمى قبل، سال هشتاد يا نود حدود سالهاى در مدارسقديم در معمول رياضيات . بسيار است، دست در قسمتها اين در او از كه حواشى شد ذكر كه بود همينها او تخصصى رشته و تدريسمىنمود

شمار به تعليقات رديفسطحىترين در او حواشى مىنوشت، حاشيه شفا همه به اگر و است عمق كم و سطحى. برد بهره مىشد او تتبع از فقط و مىرفت

) ما ) بزرگ اساتيد نقل به بنا اوقات اغلب و مىگشت نسخ دنبال فلسفى، كتب مشكالت حل جاى به مرحوم آن. ) مىنمود ) برگزار قلت و قلت ان و نسخ تطبيق با را مجلسدرس

كه اين با بود، عاجز بسيار صدرا مال سبك متعاليه حكمت و ذوقى حكمت و عرفانى مباحث مشكالت فهم دراالنسفن مصباح فصوصو شرح و القواعد تمهيد مثل عرفانى كتب در تحقيق و ذوق اهل روش به الهيات تدريس

. تدريسمىنمود هم را كتب از قبيل اين نبود، او اين مطالعه به طوالنى مدت و مىانداخت زحمت به خيلى را خود كه اين با عرفانى، كتب و تدريساسفار مقام در

حوزه حضور از فاضل طالب و ننمود پيدا جهت اين از رونقى او حوزه و نبرد پيش از كارى داشت، اشتغال كتب[ - - نمىدادند نشان رغبتى خود از و مىنمودند خوددارى اسفار كتاب خصوص به الهيات و عرفانيات در او [.1تدريس

او نظير و مىرود شمار به اعصار نوادر از يكى الهيات و عرفانيات در قمشهاى رضا محمد آقا او معاصر او، برخالف. است نادر قيصرى و كاشانى و فرغانى و قونيوى عصر يعنى تصوف، و عرفان رواج دوران در شايد

و سى طبقهیکم

1 . رشتى. اشکورى هاشم 1332میرزا2. کرمانشاهى. حسن 1336میرزا3 .شیرازى نیریزى الدین شهاب میرزا4 .به دارابى،معروف عباسشیرازى میرزا

. عباس 1300حکیم5 . قشقایى. 1328 - 1243جهانگیرخان6 . کاشى. محمد مال 1332آخوند7 . اصطهباناتى. باقر محمد میرزا 1326آقا8 . قمى. یزدى حکمى اکBبر على 1345میرزا9. نورى. النبى عبد شیخ حاج 10 . سبزوارى. علوى حسین میرزا 1268حاج

1352 11 . خراسانى. االسالم شیخ غالمحسین شیخ

1246- 1319 12. مشهدى. سروقدى محمد میرزا 13 .زنجانى هیدجى محمد 1339مال

و سى طبقهيكم

1 . . از. يكى او بركتشبرخاستهاند پر حوزه از بسيارى شاگردان و بوده خود زمان عرفان و فلسفه مسلم اساتيد از رشتى اشكورى هاشم ميرزا . نظرى عرفان در تخصص به طبقههايش هم از امتيازش و شهرتش است بعدى طبقات به عرفان و فلسفه انتقال واسطه كه است اركانى

چشم. جفت يك كه شده چاپ بد آنقدر است،متاسفانه شده چاپ و كرده استحاشيه قونوى الغيب مفتاح شرح كه را فنارى االنس مصباح است . . سال در وى است بوده جلوه ميرزاى و مدرس على آقا و قمشهاى حكيم شاگردان از اشكورى حكيم مىگيرد . 1332بها است گذشته در

2 . . اركان. از و است كرده تربيت بسيار شاگردان نيز او است الذكر فوق مسلم استاد سه شاگرد و اشكورى معاصر كرمانشاهى حسن ميرزا . سال در وى است متاخرتر طبقات به فلسفه . 1336انتقال است گذشته در

3 . . است. داشته مهارت نيز اصول و فقه در و بوده جلوه ميرزاى و قمشهاى حكيم شاگرد شيرازى نيريزى الدين شهاب ميرزا - - . محل بود قمشهاى استادشحكيم اقامتگاه قبال كه را تهران صدر مدرسه نيريزى حكيم است داشته طوال يد الدينى محيى نظرى عرفان در نيز او

. . كه تهرانى بزرگ آقا شيخ آقا مرحوم است وجود«نگاشته در»حقيقت رسالهاى پرداخت تربيتشاگرد و تدريس و تحقيق كار به و داد قرار اقامت : است من نزد رساله اين از نسخهاى نگاشته،مىگويد را وى حال . ( 94 )شرح

4 . . او. از قبال و بوده سبزوارى حكيم شاگرد فارساست استان در فلسفه مسلم اساتيد از عباس حكيم به دارابى،معروف عباسشيرازى ميرزا . : . حواشى آن بر خود از و نوشته خود خط به را اسفار بود بارع منقول و معقول در مىنويسد تهرانى عالمه كرديم ياد سبزوارى حكيم نام ذيل در

. . ابراهيم ميرزا و ساز شانه به معروف نجفى شيرازى احمد شيخ است كرده شرح را ميرفندرسكى معروف قصيده و كميل دعاى است زده ) بودهاند) او شاگردان از بودهاند شيراز در حكمت مدرسان از دو هر كه فرصت. ( 95 )نيريزى نمىدانم،ولى وفاتشرا تاريخ مىگويد تهرانى عالمه

سال در را او وفات العجم آثار در شيرازى . 1300الدوله . است شيراز حافظيه در قبرش است نوشته5 . . مرحوم. گرديد اصفهان در فلسفه مسلم استاد كه آنجا تا گرفت را علم دنبال و افتاد سرش به تحصيل عشق بزرگى در قشقايى جهانگيرخان

. باقى خود اولى عادى لباس همان در عمر آخر تا است بوده نمونه تقوا و اخالقى انضباط و وقار و متانت فلسفى،در و علمى مقام بر عالوه خان . تحصيل ابتداى در احتماال و بوده قمشهاى رضا محمد آقا شاگرد خان مرحوم است بوده آشنايان و شاگردان ارادت مورد العاده فوق و بوده

است كرده درك را بكوشكى در اصفهانى اسماعيل مال و اصفهان مقيم خراسانى حكيم الجواد عبد ميرزا در. ( 96 )حوزه،درس جهانگيرخانسال 1243سال در و شده متولد اصفهان دهاقان . 1328در است معروف اصفهان فوالد تحت در قبرش و است گذشته در اصفهان در

6 . . تا. و مىزيسته اصفهان صدر مدرسه در است بوده قمشهاى رضا محمد آقا شاگرد و جهانگيرخان اصفهان،معاصر مقيم كاشى محمد مال آخوند . . - مرجع جمله آن از و اكابر از بسيارى است مىشده ظاهر او از عجيبه حاالت و بوده مرتاض مردى برد بسر تجرد با جهانگيرخان مانند عمر پايان

بروجردى حسين آقا حاج آقاى مرحوم . ( 97 )بزرگ اويند شاگردان از ديگر گروهى و ارباب رحيم آقا حاج آقاى مرحوم و سال در كاشى . 1332آخوند شد دفن جهانگيرخان قبر نزديك فوالد تخت در و گذشت در اصفهان در7 . . علوم. در تحصيالت ادامه براى است جلوه ميرزاى و قمشهاى حكيم و حكيم على آقا شاگردان از نيز وى اصطهباناتى باقر محمد ميرزا آقا

. شيخ حاج مرحوم و غروى اصفهانى حسين محمد شيخ حاج مرحوم معاصر بزرگ محقق جمله آن از آنجا در گروهى رفت عتبات به منقول . سال در مشروطيت جريان در مشاراليه كردند استفاده را عقليه علوم او محضر از يزدى رسيد 1326غالمرضا قتل به اصطهبانات . ( 98 )در

8 . است. تهران مقيم سبزوارى حسين ميرزا آقا و الذكر فوق استاد سه شاگردان از قمى يزدى حكمى اكبر على شخص ( 99 )ميرزا نزد در شايد واست آموخته رياضيات . ( 100 )اخير و. قم به حائرى الكريم عبد شيخ حاج بزرگ،مرحوم مجتهد ورود از پس است بوده مقيم قم در عمر اواخر

احمد سيد حاج آقاى و ما عصر تقليد مراجع از خوانسارى تقى محمد سيد حاج آقاى مرحوم جمله آن از و فضال،گروهى اجتماع و حوزه تشكيل . ) ( سال حدود در ظاهرا كردهاند استفاده له معظم محضر از مدظله خمينى الله آيت بنده اين بزرگ استاد معاصر،و تقليد مراجع از يكى خوانسارى

1345 . است گذشته در9 . . على. آقا شاگرد معقول در و بزرگ شيرازى ميرزاى مرحوم شاگرد منقول در است بوده المنقول و المعقول جامع نورى النبى عبد شيخ حاج

. سال در وى است بوده جلوه و قمشهاى شاگرد احتماال و دفن 1344مدرس شاه الدين ناصر مقبره در العظيم عبد حضرت جوار در و درگذشته . بوده خويشمشهور زمان در تقوا در هم و مختلف علوم مسائل در ذهن حضور و جامعيت در النبى عبد شيخ حاج مرحوم است شده

سال. در متوفى معاصر، حكيم و فقيه آملى تقى محمد شيخ آقا مرحوم . 1391است است گرفته بهره بزرگ مرد اين محضر از سال چهارده10 . . حفظ. و ذكاء و هوش به است بوده منقول در شيرازى ميرزاى شاگرد و معقول در سبزوارى حاجى شاگرد سبزوارى علوى حسين ميرزا حاج

. . گذشت سبزوار در عمرش متاسفانه است نكرده احدى از است اجتهادشكرده تصديق در او از شيرازى ميرزاى كه تجليلى گويند است معروف . سال در له معظم نشد او از توجهى قابل استفاده سال 1268و در و است 1352متولد . ( 101 )درگذشته

11 . . خود. و كرده درك سبزوار در را درسحاجى مدتششسال است سبزوارى حاجى شاگردان از وى خراسانى االسالم شيخ غالمحسين شيخ ( . داستان كه سراچه« داستان»اصحاب در حبيب ميرزا حاج مرحوم نام نامشهمراه است بوده عقلى علوم مقدسمشعلدار مشهد در سالها

) مىشود برده مشهد در است . ( 102 )معروفى . سال در وى است بوده او شاگردان از فاضل حاج به معروف خراسانى عباسعلى شيخ حاج سال 1246مرحوم در و است 1319متولد گذشته در

(103 ) .12 . از. خراسانى فاضل حاج و بوده مشهد در عقلى علوم مدرسان و سبزوارى حاجى بنام شاگردان از نيز وى مشهدى سروقدى محمد ميرزا

است كرده استفاده او . ( 104 )محضر13 . . مقيم. سبزوارى حسين ميرزا آقا محضر از را رياضيات آمد تهران به قزوين و زنجان در مقدمات تحصيل از بعد زنجانى هيدجى محمد مال

. . علوم تحصيل ضمن نيز آنجا در رفت معلومات تكميل براى عتبات به سفرى كرد استفاده جلوه ميرزاى محضر از را فلسفه و حكمت تهران،و . . مرحوم مىكردند استفاده محضرش از حكمت داشت،طالبان درس حوزه تهران،خود مراجعتبه از پس پرداخت عقلى علوم تكميل به نقلى

. است شده چاپ مكرر و است استفاده مورد كه سبزوارى حكيم منظومه شرح بر دارد حاشيهاى هيدجى تجرد حال در عمر پايان تا اسالف آن از برخى مانند هم و داشت كافى بهره نفس صفاى و تهذيب خودش،از اسالف از برخى مانند هيدجى حكيم

سال در و ماند . 1339باقى است مىگفته نيكو شعر تركى و پارسى به ديوانش. ( 105 )درگذشت آخر در كه دارد آموز پند و ديدنى وصيتنامهاى وى . است شده چاپ

هيدجي محمد مال1270-1339-49\1233-1314

1314کیلومتری‍ابهر14هیدج‍‍اتوبیوگرافی‍در‍آخر‍تعلیقه‍بر‍شرح‍منظومه‍

حاجیمال‍محمد‍پسر‍حاجی‍معصوم‍علی

حاشیه‍بر‍شرح‍منظومهتعلیقه‍بر‍اسفار»دیوان‍هیدجی‍معروف‍به‍»دانشنامه

دوم و سى طبقه

1 . خراسانى. فاضل عباسعلى شیخ 1344حاج2 .آقا به مشهدى،معروف شهیدى عسکرى میرزا

. حکیم 1354بزرگ3 . بادکوبهاى. حسین سید 1358 1293آقا4 .تهرانى آبادى شاه على محمد میرزا آقا آقاى

. االصل 1369اصفهانى5 .شیرازى،فرزند کازرونى مجتهد على سید آقا

. کازرونى عباسمجتهد سید حاج -1278مرحوم1343

6 .اصفهانى،آقا گنابادى خراسانى محمد شیخ آقا . خراسانى محمد شیخ آقا و حکیم محمد شیخ

1355 7. اصفهانى. غروى حسین محمد شیخ 1361حاج8 . آملى. تقى محمد شیخ 1391 -1304آقا9 . آشتیانى. مهدى میرزا آقا 1372آقاى10 . آشتیانى. احمد میرزا آقا 1395آقاى11 . تنکابنى. طاهر میرزا 1360- 1280آقا12 . قزوینى. رفیعى الحسن ابو سید 1394آقا13 . تونى. فاضل حسین محمد شیخ - 1309آقا

1380 14 . عصار. کاظم محمد 1394 1305سید

دوم و سى طبقه 1 . شيرازى. ميرزاى مرحوم شاگردان از منقول در و سبزوارى حاجى الواسطه مع شاگردان از معقول در گفتيم چنانكه خراسانى فاضل عBباسعلى شيخ حاج . .Bاست اخير قرن جامعيتيك و فضل نمونههاى از وى است

: علوى حسين ميرزا تهران،حاج در نورى النبى عبد شيخ مشهد،حاج در خراسانى فاضل حاج بودهاند تحقيق و دقت و Bجامعيت المثل ضرب عBصر آن در نفر سه . . مشهد رونق با حوزه در فلسفه كتب خودشمدرسرسمى زمان در فاضل حاج مرحوم Bاست بوده آنها حسين،افضل ميرزا حاج مىگويند سبزوار در سبزوارى

( سال. Bدرگذشت النبى عبد شيخ حاج تهرانىاشمرحوم همتاى كه سال همان در له معظم . 1344بود يافت( وفات مشهد ،در2 . هشتم. و Bبيست طبقه در و Bاست نورى على مال طبقه هم كه است شهيد مهدى ميرزا مرحوم احفاد از حكيم بزرگ آقا به مشهدى،معروف شهيدى عسكرى ميرزا

. . و فرزند او و است الله ذبيح ميرزا مرحوم فرزند بزرگ آقا مرحوم روحانيتبود و حكمت و عBلم بيت سال پنجاه و صد حدود در مشهد در بيتشهيدى شد ياد آنها از . است بوده عاملى حسين شيخ و بيدآبادى محمد آقا مرحوم شاگرد كه است شهيد مهدى ميرزا مرحوم شاگرد و فرزند او و الله هدايت ميرزا مرحوم شاگرد

. به بعد و بوده مشهد در سروقدى محمد ميرزا و االسالم شيخ غالمحسين مال مرحوم پدرشو شاگرد ابتدا ظاهرا نداريم درستى اطالع بزرگ آقا مرحوم تحصيالت از . است درسخوانده نيز كرمانشاهى حكيم و اشكورى حكيم نزد و كرده درك را جلوه مرحوم زمان اندكى و آمده تهران

( سالهاى مشهد در عربى مقدمات تحصيل ابتداى در بنده . 1354-1352اين ) . نام داشتبه فرزندى وى بودم ديده زيستبود ساده و موى سپيد مردى پير كه را او ق ه . آن بود كفايه و اسفار و منظومه شرح مىدرخشBيد،استاد ستاره مانند Bفضيلت و فضل نظر از وقت آن در مشهد رونق پر و عBظيم حوزه همه در كه مهدى ميرزا

. سال در جوان آن مىكرد طى را چهل و سى ميان . 1354وقتسنين اين Bدرگذشت با و درگذشت بزرگ آقا مرحوم خود بعد سال ساخت عزادار را مشهد و درگذشت . شد بسته خاندان اين در فلسفه و حكمت و Bروحانيت پرونده نفر دو

. . با كه مركز عBلماى از يكى نمىگرفت چيزى كسBى مىزيست،از فقر Bنهايت در اينكه با بود شهره آزادمنشى و آزادگى و لهجه Bصراحت و وارستگى به بزرگ آقا مرحوم . آن نامه همراه Bابالغ آن مىشود صادر او براى توجهى قابل مقررى Bابالغ و مىگيرد تماس باال مقامات با تهران او،در فقر از اطالع از پس Bاست داشته دوستى سابقه او

: . »ما مىنويسد پاكت پشت تهرانىاش،در دوست عBمل اين از فراوان ناراحتى ضمن محتوا از اطالع از پس بزرگ آقا مرحوم مىشود داده بزرگ آقا به مركزى عالم . ... محتوايشپسمىفرستد با را پاكت «و نمىبريم قناعBت و فقر آبروى

3 . سال. در بادكوبهاى مرحوم بادكوبهاى حسين سيد . 1293آقا ميرزاى نزد را رياضيات و آمد تهران به مقدمات تحصيل از پس شد متولد بادكوبه دهات از دهى در . ) مال) آخوند حوزه در نقليه علوم تكميل به و رفت نجف به آنگاه كرد استفاده كرمانشاهى حكيم و اشكورى حكيم محضر از را فلسفه و آموخت جلوه عمر اواخر جلوه

. Bپرداخت ممقانى حسن شيخ و خراسانى كاظم محمد . گروه پرداخت عقلى و نقلى Bمختلف تدريسرشتههاى به و يافت شهرت نقلى و عقلى علوم در نجف در بادكوبهاى مرحوم البشر نقباء در تهرانى عBالمه نقل مطابق

) ( . مرد اين نزد آخر تا اول از را شفا الهيات و طبيعيات ظله مد طباطبايى حسين محمد سيد حاج آقاى العالمه استادنا حضرت شدند بهرهمند محضرش از بسيارى . بر اطالع به نجف در زمان آن در كه بودند چهرهاى دو غروى حسين محمد شيخ حاج مرحوم و مرد تهرانى،اين عالمه نقل مطابق كردهاند تحصيل نجف در بزرگ

. سال دBر مشاراليه مىشدند شناخته عقليه درگذشتB 1358علوم اشرف Bنجف . ( 106 )در

4 .اصفهانى تهرانى آبادى شاه على محمد ميرزا آقا آقاى . عرفان. و فلسفه در بود المنقول و المعقول جامع االصل

. در است بوده اشكورى ميرزاى و جلوه ميرزاى شاگردآخوند و تهران در آشتيانى حسن ميرزا حاج شاگرد منقول

سامره و نجف در شيرازى تقى محمد ميرزا و خراسانى . . در رسيد فتوا و مرجعيت مقام به تهران در است بوده

در حائرى الكريم عبد شيخ حاج مرحوم اقامت سالهاىكمال محضرش از فضال و كرد مهاجرت قم به قم،سالها . . استاد داشت رقيبى بى امتياز عرفان در مىبردند را بهره ) ( محضر از مدت آن در ظله مد خمينى الله آيت ما بزرگباالخص را او و بود برده استفاده بزرگ مرد اين فيض پر

. سال در له معظم مىستود نهايت عرفان،بى در 1369دردرگذشت . ( 107 )تهران

5 .مرحوم شيرازى،فرزند كازرونى مجتهد على سيد آقا . در كازرونى عباسمجتهد سيد . 1278حاج در شد متولد

سال 1291 تا و آمد شيراز به كازرون شيراز 1304از در . شيخ نزد را معقول پرداخت منقول و معقول تحصيل به

- - بوده دارابى عباس حكيم شاگرد كه نجفى شيرازى احمد . اواخر احتماال كرد تحصيل شانهساز حسين محمد شيخ و

( متوفاى عباس تدريسحكيم كرده( 1300دوره درك نيز راسال. از از 1315تا 1304است و كرد اقامت نجف در

به و شد بهرهمند كاظم محمد مال آخوند درس حوزه . سال از آمد نايل عالى پايان 1319مقامات تا

تدريسفلسفه( 1343عمر) تدريسخصوصا به شيراز در . فضالى و مدرسين از بسيارى داشت اشتغال عرفان و

. آقا مرحوم بودهاند او شاگرد منقول و معقول در شيرازى . او شاگردان است بوده صالح سلف از نمونهاى على سيد

او تقواى و نفس صفاى از داستانها شيراز مردم ساير ودارند.

6 . شاگردان. از و اصفهان صدر مدرسه مقيم خراسانى محمد شيخ آقا و حكيم محمد شيخ آقا به اصفهانى،معروف گنابادى خراسانى محمد شيخ آقا . . ) ( حاج مرحوم بود اصفهان فلسفه مسلم نفر،استاد دو آن درگذشت از بعد است بوده جهانگيزخان بيشتر و كاشى محمد مال آخوند و جهانگيرخان مرحوم

شيرازى آقا على . ( 108 )ميرزا مانند و بود نظير كم پاكى و وارستگى در خراسانى حكيم اويند شاگردان تهران،از دانشگاه استاد همايى الدين جالل آقاى و . سال در زيست مجرد عمر آخر تا كاشى آخوند و . 1355جهانگيرخان درگذشت

: محمود شيخ مرحوم و كوپايى صدر آقا حاج مرحوم مىداشتند نگه روشن را شمع اين كه بودند ديگر نفر دو اصفهان خراسانى،در درگذشتحكيم از پس . گراييد. خاموشى به تقريبا ساله صد چهار چراغ اين نفر دو اين درگذشت با مفيد

7 . . سال. در بود يگانه معقوال و علم،منقوال و تقوا در اصفهانى غروى حسين محمد شيخ . 1296حاج مقيم متدين بود بازرگانى پدرش شد متولد نجف در . محمد. مال آخوند مرحوم درس در و شد مشرف نجف به بعد مىكرد تحصيل و بود مقيم كاظمين در بيستسالگى به نزديك تا اصفهانى مرحوم كاظمين

( استاد عمر پايان تا و شد حاضر خراسانى . 1329كاظم داد( ادامه . انديشهاشهم و دارد اصول و فقه در زيادى تاليفات اصفهانى مرحوم است اصطهباناتى حكيم باقر محمد ميرزا مرحوم معقول،شاگرد علوم در وى

. به عالى بسيار دارد فلسفه در منظومهاى است مطرح اصول و فقه درس حوزههاى فضالى و علما ميان در كه است زندهاى انديشههاى جزء اكنون ) ( . . ميان سالهاى در العالى ظله مد طباطبايى آقاى العالمه استادنا حضرت است نوشته معاد در هم رسالهاى الحكيم« اين 1354-1344نام»تحفة محضر از

. سال در له معظم دارند را شاگردىاش افتخار و برده فراوان بهرههاى گذشت 1361بزرگ در مغزى سكته . ( 109 )با8 . سال. در آملى تقى محمد شيخ )1304آقا . آملى محمد شيخ آقا پدرش نزد را منقول و معقول دروس از قسمتى شد متولد تهران او( 1336-1263در كه

. . قريب كرمانشاهى فوت از بعد نمود شركت كرمانشاهى ميرزاى مرحوم درس سپسدر كرد مىرفت،تحصيل شمار به فيلسوفان از از 14خود سال . آقا و نائينى حسين ميرزا حاج آقايان محضر در اصول و فقه تكميل به و رفت نجف به پس آن از شد بهرهمند نورى مجتهد النبى عبد شيخ حاج محضر

. فيض قاضى آقا على ميرزا حاج آقا كامل عارف محضر از اخالق در رسيد عالى مقامات به و پرداخت عراقى الدين ضياء آقا و اصفهانى الحسن ابو سيدمىگرفت.

. معقول هم و تدريسمىكرد منقول هم تهران در اقامت مدت در له معظم عروة بر استداللى است منقولىاششرحى اثر مهمترين است،و شده چاپ مكرر كه سبزوارى منظومه شرح اوستبر حاشيه او معقولى اثر مهمترين

سال. در معظمله درگذشت 1391الوثقى تهران در . ( 110 )قمرى9 . . حكيم. رضا محمد آقا شاگردان از كوچك ميرزا به ملقب جعفر ميرزا پدرش بود ما قرن متبحر و مسلم اساتيد از آشتيانى مهدى ميرزا آقا آقاى

. بود تهران معروف مجتهد آشتيانى حسن ميرزا حاج دختر مادرش و بود قمشهاى . عنوان و بود عرفان و فلسفه مدرس تهران در سالها است بوده اشكورى هاشم ميرزا و كرمانشاهى حسن ميرزا تالميذ از مهدى ميرزا آقا مرحوم

. - - سالهاى حدود در داشت باشد شرعيات در ناظر و عقليات در ماهر بايد نامه وقف حسب بر كه را قديم سپهساالر مدرسه 1366-1365مدرسرسمى . قليل،توفيق مدت آن در بنده اين پرداخت افاضه و تدريس به و كرد مهاجرت قم به چندى قم علميه حوزه طالب و فضال استدعاى به قمرى هجرى

. يافت را او محضر از استفاده . . نام»اساس به كتابى است شده چاپ دو هر و دارد حاشيه فلسفه و منطق منظومه شرح بر گذاشت باقى خود از ارزندهاى آثار له معظم

. . سال در نمىدانم من كه باشد داشته هم ديگرى آثار شايد است شده چاپ نيز آن كه دارد وجود وحدت الواحد«و . 1372التوحيد«درباره»قاعده گذشت در

10 . . و. تقوا المثل ضرب و المنقول و المعقول جامع بود آشتيانى مجتهد حسن ميرزا حاج فرزند كوچكترين له معظم آشتيانى احمد ميرزا آقا آقاى . . اشكورى حكيم و كرمانشاهى حكيم شاگردان از نيز له معظم پرداخت معقول و اصول و تدريسفقه به تهBران در سال چهل از بيش بود پارسايى

بود. سالهاى حدود . 1350-1345در كه نجف ايام آن اول درجه فضالى او اسفار درس در مىكرد تدريس نيز خود و رفت نجف به نقلى علوم تكميل براى

. كرده،قسمتى استفاده بزرگ مرد اين محضر از ايام همان در طباطبايى عالمه استاد حضرت مىكردند شركت بودند مسلم مجتهد آنها از Bبسيارى . سال در له معظم خواندهاند او نزد را اسفار . 1395از گفت بدرود را زندگانى مىگذشت عمرش از سال صد قريب كه حالى در

11 . . حيرت. فالسفه آراء و متون به وى احاطه بود فلسفه در ممحض و بود اخير دوران در فلسفه مسلم اساتيد از نيز او تنكابنى طاهر ميرزا آقا . سال در است بوده . 1280انگيز . و قمشهاى حكيم و جلوه ميرزاى دوره آمد تهران به تحصيالت تكميل براى شد متولد مازندران كالردشت در

. . سه اين دوره از پس نمىدانيم نه،چيزى استيا كرده استفاده نيريزى حكيم و كرمانشاهى حكيم درس از اينكه است كرده درك را مدرس حكيمسال در و است رفته شمار به مسلم اساتيد از . 1360حكيم،او يافت وفات

12 . . . حكيم. نزد را فلسفه بود المنقول و المعقBول جامع بود اخير قرن نيم در اساتيد معاريف و مشاهير از قزوينى رفيعى الحسن ابو سيد آقا . سال در قم علميه تاسيسحوزه از پس بود آموخته اشكورى حكيم و يزدى،معظم 1340كرمانشاهى حائرى الكريم عبد شيخ حاج مرحوم وسيله

. درسش از فضال پرداخت صدرا مال اسفار و سبزوارى منظومه تدريسشرح به حائرى،خود آقاى محضر از استفاده ضمن و كرد مهاجرت قم به له . ) ( . حسن نظر از بالخصوص را او خواندهاند او نزد را اسفار از قسمتى و منظومه شرح ظله مد خمينى الله آيت ما بزرگ استاد مىكردند اده Bاستف

. . محضرش از استفاده براى احيانا حكمت طالبان كرد مراجعت قزوين به حائرى آقاى مرحوم حيات زمان در رفيعى مرحوم مىستودند بيان و تقرير . . سال در مىرفت شمار به تقليد مراجع از و داد قرار اقامت محل را آخر،تهBران سالهاى مىرفتند قزوين . 1394به گفت وداع را جهان

13 . . . كه. نوشته رساله آن مقدمه در دارد الهيات در رسالهاى بود اخير عصر در فلسفه مدرسان مشاهير از تونى فاضل حسين محمد شيخ آقا . است بوده اشكورى حكيم و جهBانگيرخان شاگرد

. حاشيه فصوصقيصرى شرح مقدمه بر تونى فاضل مىكرد تدريس منقول و معقول دانشكده و ادبيات دانشكده در ا Bدانشگاه،ساله تاسيس از پس . سال در وى است سال ( 111 )متولد 1309نوشته حدود در . 1380و درگذشت

14 . . سال. در مىرفت شمار به اخير عصر فلسفه اساتيد از عصار كاظم محمد سال 1305سيد سه و رفت اصBفهBان به سالگى هجده در و شد متولد : . ) ( اشكورى حكيم تهران اساتيد نزد ششسال و آمد تهران به بعد پرداخت كاشى محمد مال آخوند و جهانگيرخان نزد الظاهر على فلسفه تحصيل به

. سن در و كرد تكميل فن اساتيد نزد را منقول علوم سال ده و رفت عتبات به آنگاه كرد تحصيل فلسفه نيريزى حكيم و كرمانشاهى حكيم 35وسال) . 1340سالگى ) ( ) در تهران دانشگاه تاسيس از پس پرداخت بالخصوصمعقول منقول و تدريسمعقول به و كرد مراجعت تهBران به قمرى

)1313سال تقريبا شمسى . 1353هجرى ) سال حدود از پرداخت تدريس به منقول و معقول علوم دانشكده و ادبيات دانشكده در كه 1365قمرى . يافت ادامه عمرش پايان تا تقريبا و تدريسشد مشغول آنجا يافت،در روحانى دانشگاه نام سپهBساالر عالى مدرسه

. تفسير و الحديث علم و بدا و وجود وحدت در آثارى عصار مرحوم از نمىگرفت جد به را چيز بود،هيچ گو بذله و خوشمحضر مردى عصار مرحوم . . سال در له معظم است شده چاپ اخيرا آثار آن از بعضى است مانده . ( 112 )درگذشت 1394باقى

غروى. 7 حسين محمد شيخ حاجاصفهانى.

کمپانی

. بود يگانه معقوال و علم،منقوال و تقوا در سال . 1296در شد متولد نجف در . كاظمين در بيستسالگى به نزديك تا اصفهانى مرحوم كاظمين مقيم متدين بود بازرگانى پدرش

. كاظم محمد مال آخوند درسمرحوم در و شد مشرف نجف به بعد مىكرBد تحصيل و بود مقيم( استاد عمر پايان تا و شد حاضر . 1329خراسانى داد( ادامه

. مرBحوم است اصطهباناتى حكيم باقر محمد ميرزا مرحBوم معقول،شاگرد علوم در وىزندهاى انديشههاى جزء اكنون هم انديشهاش و دارد اصول و فقه در زيادى تاليفات اصفهانى

. است مطرح اصول و فقه درس حوزههاى فضالى و علما ميان در كه است . نوشBته معاد در هم رسالهاى الحكيم« نام»تحفة به عالى بسيار دارد فلسفه در منظومهاى

است. ) ( Bميان سالهاى در العالى ظله مد طباطبايى آقاى العالمه استادنا محضر 1354-1344حضرت از

. دارند را شاگردىاش افتخار و برده فراوان بهرههاى بزرگ اين سال در له گذشت 1361معظم در مغزى سكته . ( 109 )با

آملي تقي محمد

8 . سال. در آملى تقى محمد شيخ .1304آقا شد متولد تهران در( آملى محمد شيخ آقا پدرش نزد را منقول و معقول دروس از -1263قسمتى

1336 . درس( سپسدر كرد مىرفت،تحBصيل شمار به فيلسوفان از خود او كه . قريب كرمانشاهى فوت از بعد نمود شركت كرمانشاهى ميرزاى 14مرحوم

. نجف به پس آن از شد بهرهمند نورى مجتهد النبى عبد شيخ حاج محضر از سالآقا و نائينى حسBين ميرزا حاج آقايان محضر در اصول و فقه تكميل به و رفت

عالى مقامات به و پرداخت عراقى الدين ضياء آقا و اصفهانى الحسن ابو سيدفيض. قاضى آقا على ميرزا حاج آقا كامل عارف محضر از اخالق در رسيد

مىگرفت. . معقول هم و مىكرد تدريس منقول هم تهران در اقامت مدت در له معظم چاپ مكرر كه سبزوارى منظومه شرح اوستبر حاشيه او معقولى اثر مهمترين

. الوثقى عروة بر استداللى است منقولىاششرحى اثر مهمترين است،و شده سال در درگذشت 1391معظمله تهران در . ( 110 )قمرى

آشتياني مهدي ميرزا

9 . . پدرش. بود ما قرن متبحر و مسلم اساتيد از آشتيانى مهدى ميرزا آقا آقاىبود قمشهاى حكيم رضا محمد آقا شاگردان از كوچك ميرزا به ملقب جعفر ميرزا

. بود تهران معروف مجتهد آشتيانى حسن ميرزا حاج دختر مادرش و هاشم ميرزا و كرمانشاهى حسن ميرزا تالميذ از مهدى ميرزا آقا مرحوم

. مدرس عنوان و بود عرفان و فلسفه مدرس تBهران در سالها است بBوده اشكورى - و عقليات در ماهر بايد نامه وقف حسب بر كه را قديم سپهساالر مدرسه رسمى

. - سالهاى حدود در داشت باشد شرعيات در به 1366-1365ناظر قمرى هجرىو تدريس بBه و كرد مهاجرت قم به چندى قم علميه حوزه طالب و فضال استدعاى

. . يافت را او محضر از استفاده قليل،توفيق مدت آن در بنده اين پرداخت افاضه . فلسفه و منطق منظومه شرح بر گذاشت باقى خود از ارزندهاى آثار له معظم

. نام»اساس به كتابى است شده چاپ دو هر و دارد حاشيهشده چاپ نيز آن كه دارد وجود وحدت الواحد«و التوحيد«درباره»قاعده

. سال. در نمىدانم من كه باشد داشته هم ديگرى آثار شايد . 1372است گذشت در

  رفيعي الحسن ميرزاابوقزوینی

قم 1396قزوین- 1310

1310 قزوین1333 تهران1340 قم علمیه تاسیسحوزه با قم1348 قزوین1380 تهران قم: 1396وفات مدفن

شاگردان ) شیرازی، ) رضی سید انواری، الدین محی آملی، زاده حسن ره خمینی امام

کنی، مهدوی شیرازی، ذهبی حکیم ای، جمعه امام مصطفی شاهچراغی،لنگرودی، شعبان شیخ کشفی، مهدی سید الدین، ابن عبدالحسین میرزا

شیخ خوانساری، مصطفی سید یزدی، محمد سید آشتیانی، الدین جالل سیدسید کرمانشاهی، الدین عالء مبرقعی، مرتضی سید قمی، الشیخ ابن محمدمحمد سید نوری، حسین میرزا تهرانی، ثقفی محمد میرزا حاج قمی، احمد

ابوالقاسم میرزا اویسی، حسین محمد شیخ تربتی، ربانی محمدرضا رضایی،شیخ کاشانی، امامی دینانی، دکترغالمحسین کنی، باقری مهدی خرمشاهی،

الدین نجم شریعتمداری، تقی ای، محمد قمشه الدین نظام اعتمادزاده،سلمانی، هادی شیخ تقوی، مهدی محمد سید نصر، حسین سید دکتر

) ذوالمجد ) ، رفیعی آیةالله فرزند رفیعی محسن سید رضانژاد، غالمرضا . قزوینی ابوترابی ابوترب سید سیاح، احمد حاج طباطبایی،

آثار . است شهره نویسی موجز به رفیعی الله آیة1 - سحر دعای معراج - 2شرح اربعه - 3رساله اسفار مولده - 4رساله قوه بیان در 6رجعت - 5رساله

تحلیه- و تجلیه و جوهریه - 7تخلیه ( 8حرکت فارسی - ) معقول و عاقل معقول - 9اتحاد و عاقل اتحاد ) وجود - 10عربی) وحدت در عقل - 11رساله حقیقت در قدر - 12رساله شب در در - 13رساله سخن

وجود - 14معاد در یونس - 15مقاله سوره از آیه دو در و - 16تفسیری حملیه اجزاء تشریح در مقالهحدیه ازلیه - 17اجزاء ضروریه قضایای در دهری - 18مقاله حدوث در و - 19رساله اراده در مقاله

وضوء - 20مشیت رأسو مسح در مالصدرا - 21مقاله زندگی شرح در معاد - 22مقاله شریف 23بحثحکیم- منظومه شرح بر سبزواری - 24سبزواری حاشیه الحکم اسرار بر شرح - 25حواشی بر حواشی

سبزواری الحسنی، شیرازی - 26االسماء صدرالمتألهین االربعة اسفار کتاب بBر بر - 27حواشی حواشیمالصدرا - 28مشاعر عرشیه بر سینا - 29حواشی بوعلی شفای کتاب بر مالصدرا تعلیقات بBر حواشی

مالصدرا - 30 کافی اصول شرح بر مالصدرا - 31حواشی الغیب مفاتیح بر کتاب - 32حواشی بر حواشیسینا ابن التنبیهات - 33شفای و االشارات شرح کتاب بر فیاض - 34حواشی االلهام شوارق بBر حواشی

الهیجی - 35الهیجی عبدالرزاق مراد گوهر بر میرداماد - 36حواشی قبسات بر بر - 37حواشی حواشیشیرازی الدین قطب حکمةاالشراق قیصری - 38شرح الحکم فصوص مقدمه بر تعلیقات - 39حواشی

المتألهین صدر الربوبیة الشواهد صدرالمتألهین - 40بر اسراراآلیات بر شرح - 41تعلیقات بر حواشیمنطق در کالم - 42مطالع در قوشچی تجرید شرح بBر فناری - 43حواشی ابن االنس مصباح بر تعلیقات

عرفان کویت - 44در نویسندگان از جبانی« « رد در امامیه عقاید حول در درسی - 45کتابی تقریرات. ا عقاید صول

چاپی آثار تصحیح با فلسفی، مقاالت و رسائل مجموعه

نژاد، رضا سپهر 1367غالمحسین ،

که اند داشته تألیفاتی نیز استداللی فقه در له معظم: از عبارتند

1 -صلوة خمس- 2کتاب حج- 3کتاب کتاب- 4کتابنکاح- 5میراث طالق- 6کتاب بیع- 7کتاب و مکاسب کتاب

تجارت ضرر- 8و ال قاعده المسائل- 9در - 10توضیحاالنام الوثقی- 11هدایة عروة بر رساله- 12حواشیحج حج- 13مناسک االصول- 14اسرار کفایة بر حواشی

انصاری- 15 شیخ رسائل بر وسیلة- 16تعلیقات بر حاشیه(. اصفهانی ابوالحسن سید آقا ( 18النجاة

تونی فاضل(1305-1380)

13 . مشاهير. از تونى فاضل حسين محمد شيخ آقا . الهيات در رسالهاى بود اخير عصر در فلسفه مدرسان

جهانگيرخان. شاگرد كه نوشته رساله آن مقدمه در دارد . است بوده اشكورى حكيم و

و ادبيات دانشكده در دانشگاه،سالها تاسيس از پس . بر تونى فاضل تدريسمىكرد منقول و معقول دانشكده

. در وى است نوشته حاشيه قيصرى فصوص شرح مقدمهسال ( 111 )متولد 1309سال حدود در . 1380و درگذشت

1288تولد) طبس ) تون17 مشهد به سالگیاصفهان مدرسه در اشکوری محضر درک برای تهران

سپهساالر 1339بهمن 13وفات

آثار صرف جزوه فصوص شرح بر تعلیقه البالغه نهج و قرآن منتخب قرائت نحو و صرف دمنه و کلیله منتخب منطق جزوه سماع فنون ترجمه قدیم حکمتالهیات

عصارلواسانی محمدکاظم سید

تهرانی(1305 -1394)

14 . . در. مىرفت شمار به اخير عصر فلسفه اساتيد از عصار كاظم محمد سيدشد 1305سال متولد

( على فلسفه تحصيل به سال سه و رفت اصفهان به سالگى هجده در و. ) پرداخت كاشى محمد مال آخوند و جهانگيرخان نزد الظاهر

: حكيم و اشكورى حكيم تهران اساتيد نزد ششسال و آمد تهران به بعد . ده و رفت عتبات به آنگاه كرد تحصيل فلسفه نيريزى حكيم و كرمانشاهى

سن در و كرد تكميل فن اساتيد نزد را منقول علوم ) 35سال سال سالگى1340 ( ) بالخصوص منقول و تدريسمعقول به و كرد مراجعت تهران به قمرى

. پرداخت( معقول سال در تهران دانشگاه تاسيس از )1313پس تقريبا شمسى 1353هجرى

تدريس( به منقول و معقول علوم دانشكده و ادبيات دانشكده در قمرىسال. حدود از دانشگاه 1365پرداخت نام سپهساالر عالى مدرسه كه

ادامه عمرش پايان تا تقريبا و تدريسشد مشغول آنجا يافت،در روحانىيافت.

. مرحوم از نمىگرفت جد به را چيز بود،هيچ گو بذله و خوشمحضر مردى عصار مرحوم . آن از بعضى است مانده باقى تفسير و الحديث علم و بدا و وجود وحدت در آثارى عصار

. سال در له معظم است شده چاپ اخيرا . ( 112 )درگذشت 1394آثار

1 -وجود وحدت رساله 2 -بدا رساله 3 -البدا مساله في الدعا اجابه 4 -الحديث علم 5 -كريم قرآن تفسير 6... -و اختيار و جبر در شذراتي

: عصار آثار مجموعه عنوان تحت اي مجموعه در يادشده آثارو حواشي با همراه آشتياني الدين سيدجالل استاد اهتمام به

سال در اميركبير انتشارات وسيله به ايشان به 1376تعليقات. است رسيده چاپ

سوBم و سى طبقهعالمه‍شعرانیعالمه‍طباطبایی‍*

سوم و سى طبقه خود اساتيد طبقه،طبقه اين

. از مالحظاتى به ما هستند ماحال در طبقه اين ترجمه

به و مىكنيم خوددارى حاضرفرصت و ديگر وقت

. مىكنيم موكول مناسبترى

شعراني ابوالحسن1393شوال 7

12 /8 /1352

والدت آخوند فرزند محمد، شیخ فرزند ابوالحسن، میرزا

مجتهد ابوالحسن مولی فرزند مالغالمحسین،فرزند عبدالعزیز، فرزند ابوالقاسم، مال فرزند

نوادگان از و تهرانی الله نعمت فرزند باقر، محمدمنهج تفسیر صاحب کاشانی، الله مالفتح آخوند

سال در . 1320الصادقین، به چشم تهران در ق Bه. گشود جهان

تحصیالت . ادامه سپس، پرداخت شاطبیه و مالک ابن الفیه قرآن، فراگیری به بزرگوارش پدر نزد نوجوانی، سنین ابتدای در استاد

. گرفت پی تهران مروی خان مدرسه در نیز و قم افاضل نزد مختلف، های رشته در را دروسحوزوی . و گرفت فرا را فقه علم ساوجی، بزرگ آقا شیخ نیز و »رضوان« به متخلص قمی، محمود میرزا حکیم نزد قم در استاد

. کرد می شاگردی سالها قم، در نوری عبدالنبی شیخ حاج و حائری عبدالکریم شیخ حاج مقام، عالی آیات محضر در حبیب میرزا مرحوم نزد اسطرالب و نجوم ریاضی، جمله از روز علوم فراگیری به حوزوی، علوم تحصیل کنار در استاد

. پرداخت ذوالفنون الله : . »اما گوید می و پردازد می آن تداوم و تحصیالت آغاز چگونگی بیان به المهموم، نفس ترجمه مقدمه در شعرانی عالمه

) ( من شباب عهد چون که ، بالشباب المدعو الحسن ابی بن غالمحسین بن محمود بن ابوالحسن فانی، بنده این گوید چنینهر از و گرفتم بهره علمی هر از الصالحین، اسالفی به اقتداء و بگذشت، رسوم و اصطالحات حفظ و علوم تحصیل به

. و تفاسیر تتبع به زمانی و اسفار، درایت به زمانی و عرب، و عجم از ادب کتب مطالعه به گاهی برداشتم خوشه خرمنی. آمد سر به عهد آن تا معقول؛ و ریاضی مسائل در تعمق به گاهی و اصول و فقه کتب تحشیه و تفسیر به وقتی و اخبار،

کلها المعاهد تلک فی طفت المعالم لقد تلک بین طرفی سرحت و . سروش ناگهان، قراطیس و اقالم مرفق پیوسته و کراریس و دفاتر مدام و همیشه و تکرار، روز و بیدار شب دراز، سالیان

. اینهمه و اخالصنشود بی طاعت و طاعت، و عمل بذر معرفت و است، معرفت برای علم که داد ندا این گوش در غیب. چند تا مشغولیها اولیاء، به توسل و خدا توفیق به مگر نگردد، میسر

خوانی بیشتر که چندان نادانی علم نیست تو در عمل چون(. . رفت کاروان و برآمد آفتاب که برخیز، زود ساخت فراهم زادی را معاد و کرد باید (2شتاب

استادان: عظام آیات از عبارتند قم و تهران در ایشان استادان1 : دوران. همان از که بود ایشان استاد اولین وی شعرانی، عالمه پدر تهرانی محمد شیخ

دیگر کسب برای را او و آموخت او به را عرب ادبیات و قرآن حوزه، ابتدایی دروس نوجوانی،. کرBد آماده دوران آن بزرگان محضر از استفاده و حوزوی علوم

2. : بود. نقلی علوم در عالمه، بزرگوار استادان از وی رضوان به مشهور قمی محمود میرزا3 : علوم. دیگر و فقه علوم در که بود مقامی عالی و متبحر فاضل وی ساوجی بزرگ آقا شیخ

. داد تعلیم را ایشان حوزوی4 : که. طوری به داشت، او تعلیم راه در بسزایی سهم وی خوانساری ابوترBاب سید فاضل محدث

و 30حدود قم علمیه های حوزه و مروی مدرسه در حBوزوی عالیه علوم کسب برBای عالمه سال. فراگرفت او نزد را سنت اهل فقه و شیعی معارف برفقه، عالوه و کرد تلمذ او نزد در نجف

5 : به. را کاربردی ریاضیات و زیج اسطرالب، نجوم، هیأت، علم وی Bذوالفنون الله حبیب میرزا. داد یاد عالمه

6 : و. اصلی دروس که بودند حوزه نام به و معروف استادان از ایشان آشتیانی مهدی میرزا حاج. آموخت عالمه مرحوم به را حوزه عالیه

: شیخ حاج تنکابنی، طاهر میرزا از عبارتند نقلی، و عقلی علوم در شعرانی مرحوم استادان دیگرو ای قمشه رضا محمد شیخ لواسانی، ادیب طالقانی، مسیح هیدجی، حکیم نوری، عبدالنبی

. یزدی اکبر علی میرزا

. فقه، در وی بود عالیه علوم جامع حق به و عمیق نظیر، کم دانشمندی شعرانی، الله آیت. داشت طوالیی ید محاسبات و ریاضیات حکمت، ادبیات، نجوم، تاریخ، اصول،

علمی جامعیت . این شد شناخته منقول و معقول علوم جامع که بود، نادری علمای جمله از شعرانی عالمه

: علوم در که طوری به شود، می محسوب مهمی امتیاز او برای علمی، گستردگی و وسعت : و عبری عربی، جمله از دنیا زنده زبانهای به و بود، نظر صاحب طب و ریاضی نجوم،

. فرا یهودی عالم یک نزد را فرانسه زبان همچنین، داشت کامل آشنایی و تسلط انگلیسیگرفت.

: قهرمان »این گوید می چنین ایشان، برجسته شاگردان از آملی، زاده حسن الله آیت . ایشان مانند را معاصر علمای از کدام هیچ بود فرد به منحصر مختلف علوم جمیع در علمی،

(. ندیدم آنها به احاطه و علوم ماهیت (3در در خود معاصرشکه شیعی علمای از یکی چنانچه داشت، اشراف روز علوم همه به Bوی

معرفی عصر نصیر خواجه را شعرانی عالمه داشت، طوالنی ید علمی مختلف های رشته(. کرد ترجمه فارسی به فرانسه از را مالریون هئیت او که گفت و (4کرد

شاگردان: عظام آیات حضرات از عبارتند بزرگ عالم آن شاگردان از برخی1( .آملی هاشم میرزا الله (: B1413 1322آیت . عازم مقدماتی، دوران طی پساز و آمد دنیا به آمل شهر در او ق Bه

. . در وی سپس، داد ادامه شعرانی عالمه و تنکابنی محمد سید مدرس، شهید نزد تحصیالتشرا وی تهران، در شد تهران. 1345سال کمره کوه حجت محمد سید الله آیت و حائری الله آیت محضرت در را حوزه عالی دوره رفت، قم به ق Bه

: . ضیاء آقا نائینی، میرزای آیات محضر در اشرف نجف در نیز، مدتی وی شد نائل اجتهاد درجه به و گرفت فرا ای. تدریسکرد را اصول و فقه قم علمیه حوزه در سالها و پرداخت تحصیل ادامه به اصفهانی ابوالحسن سید و عراقی

2 : علمی. اثر دهها که است، قم علمیه حوزه استادان از و معاصر، بزرگ فالسفه و فقها از ایشان آملی جوادی الله آیت. دارد فقهی و

3 : میان. به سخن ایشان از مفصل مقاله این در روند، می شمار به عالمه مبرز شاگردان از آملی زاده حسن الله آیتآمد.

4. یزدی. فقیه احمدی حسن محمد شیخ استاد5 : بی. خدمات شیعه، حدیثی آثار طبع و تصحیح زمینه در که است، استاد فرزانه شاگردان از او غفاری اکبر علی استاد

. است کرده ارائه را ای شائبه6( ارموی. محدث جالل میر . 1323استاد B ق B1358ه . :) . عمری پساز وی آمد دنیا به ارومیه شهر در استاد ش Bه

از بیش و درگذشت تهران در تألیف، و تحقیق و .70تحصیل گذاشت برجای خود از علمی اثر سادات حسن سید سیاح، احمد خوانساری، محمد حجتی، باقر محمد سید از عبارتند عالمه، شاگردان از دیگر برخی

. مرتضوی کمال و محقق مهدی واعظ، قوامی شیرازی، رضی سید عباسشجاعی، سید ناصری،

آثارکالم و فلسفه

1. الکالم. تجرید شرح2. فلسفی. اصطالحات مجموعه3. نوری. محدث الخطاب فصل بر حاشیه4 .شبهات رد و نبوت اثبات در سعادت راه کتاب

. نصاری و یهودی5 .الحکم اسرار بر محققانه حواشی و مقدمه

سبزواری.

قرآنی علوم و تفسیر1 .در البیان مجمع تفسیر بر اعراب 10حاشیه کامل، تصحیح با جلد،

. توضیحات و گذاری2. جلد. دو در صافی تفسیر کامل تصحیح3. جلد. یک در الصادقین، منهج تفسیر جدش، کبیر تفسیر بر تعلیقات4 .و اشعار توضیح با رازی ابوالفتوح تفسیر کامل حواشی بر مقدمه

در فارسی و عربی .12شواهد جلد 5. صاد. حرف تا قرآنی اصطالحات المعارف دائرة و طوبی نثر6 .از متجاوز و 60طبع تصحیح ایشان نظر با که قرآنی سخن

. شد اعرابگذاری

درایه و حدیث1 .کاشانی فیض مرحوم وافی کتاب تحقیق و حواشی

. جلد سه در2 .در مالصالح، کافی اصول شرح بر .12تعلیقات جلد 3 .جلد از الشیعه وسائل بر جلد 16تعلیقات .20تا4 .الله آیت دستور به الرواة جامعة تصحیح و تحقیق

بروجردی.5. درایه. علم باب در ای رساله

عرفانی1. دیلمی. القلوب ارشاد بر حاشیه2 .کتاب ضمیمه »عرفه« دعای شرح و ترجمه

. الدموع فیض3. سجادیه. صحیفه مفصل ترجمه و شرح

اصول و فقه1. .Bاصول در المنهل عذب اولی المدخل2. اصول. در اقول« و »قال طریقه به آخوند مرحوم کفایه شرح3. .Bاالصول قواعد بر کبیره حاشیهاحکام1. الوثقی. العروة فی الصالة شکوک شرح دBر ای رساله2. تدریس. برای فقهی مختصBر رساله3. تقلید. مراجع از نفر نه حواشی با حج مناسک4. حلی. عالمه تبصBره شرح

اسالم تاریخ1 ) ( العدالة. صوت ع علی االمام کتاب ترجمه

) ( ، جرداق جرج لغزشهای نقد با االنسانیه،. آن نویسنده

2 .شیخ مرحوم المهموم نفس کتاب ترجمه. عباسقمی

3 ) ( و. پیامبر ص محمد کتاب بر تعلیقات. وات مونتگمری نوشته سیاستمدار،

علمی ویژگیهای1 .علمی فراگیر مطالعات2 .ذوالفنون دانشمندی3 .بصیرت و بینی روشن4 .علمی صدر شرح5 .ژرفنگری و تعمیق6 .علمی اختراع و فکری نبوغ

متعدد های زبان با آشنایی تفسیر و اصول و فقه در کافی مهارت بر عالوه شعرانی عالمه

- ... زبان چندین با ، و کالم و عرفان و ریاضی و فلسفه و حدیث وبود - آشنا عربی و فارسی از : غیر

1 . :از بسیاری و داشت تسلط کامال فرانسه، زبان به شعرانی فرانسهمتن با و مطالعه خود را فرانسه زبان به شده ترجمه اسالمی علمی کتب

نمود می تعBیین را ترجمه سقم و صحت و کرد می تطبیق . اصلی2 . :می و خواند می و دانست می مادری زبان مثل را ترکی زبان ترکی

. نوشت3 . :آشنایی الزم و متعارف قدر به نیز انگلیسی زبان به وی انگلیسی

. داشت4 . :بود فراگرفته یهودی روحانی یک از را زبان این ایشان . عبری

می آن تداوم و تحصیالت آغاز Bچگونگی بیان به ،Bالمهموم نفس ترجمه مقدمه در شعرانی عالمه : گوید. می و پردازد

( المدعو الحسن ابی بن غالمحسین بن محمود بن ابوالحسن ،Bفانی بنده این گوید چنین »امابه( اقتداء و ،Bبگذشت رسوم و اصطالحBات حBفظ و Bعلوم تحصیل به من شباب عهد چون که ، بالشبBاب

. Bکتب مطBالعه به گاهی برداشتم خوشه خرمنی هر از و گرفتم بهره Bعلمی هر از الصالحین، Bاسالفیو تفسیر به Bوقتی و اخبار، و تفاسیر تتبع به زمانی و اسفار، درایت به Bزمانی و عرب، و عجم از ادب

. آمد سر به عهد آن تا معقول؛ و Bریاضی مسائل در Bتعمق به Bگاهی و اصول و فقه Bکتب تحشیه کلها المعاهد تلک Bفی طفت المعالم لقد تلک بین Bطرفی سرحت و و اقالم مرفق پیوسته و کراریس و دفاتر مدام و همیشه و تکرار، روز و بیدار Bشب دراز، سالیان

بذر. معرفت و ،Bاست Bمعرفت برای علم که داد ندا این گوش در Bغیب سروش ناگهان، قراطیس . به توسل و خدا توفیق به مگر نگردد، میسر اینهمه و نشود Bاخالص بی طاعت و ،Bطاعت و عمل

. چند تا مشغولیها اولیاء، خوانی بیشتر که چندان نادانیB علم نیست تو در عمBل چون(. . Bرفت کاروان و برآمد آفتاب که برخیز، زود ساخت فراهم زادی را معاد و کرد باید (2شتاب

دهخدا با آشنایی سالگی 33سن 1317در عربی متون در همکاری برای او از دعوت. است داشته مشارکت دهخدا نامه لغت در شعرانی عالمه از تمامه به ابوریحان مدخل

است

فلسفۀ±غرب با آشنایی غرب فلسفی مصطلحات ترجمۀ به مابعدالطبیعه« یا اولی »فلسفه کتاب در

. اند پرداخته اند کرده یاد فلسفی« مصطلحات »مجموعه به آان از در کتاب اروپا«ی 1316این در حکمت »سیر از قبل است شده چاپ

سال در که .1320تا 1318فروغی است شده چاپ فرهنگی و علمی خدمات و نامه »زندگی کتاب ضمیمه در کتاب این

. است شده چاپ شعرانی« ابوالحسن میرزا علام ه مرحوم

شعرانی عالمه روششناسی ارکاناندیشه، کیهان رحیمیان، ص 46سعید ،

62 عالمه فلسفی و عقالنی دیدگاه به بررسی این

مازندرانی )( مالصالح دیدگاه تقابل در شعرانی . از دیدگاه این است شده بیا کافی اصول شارحتبعیت تفکیک حتی و فلسفه فرعی جریان همان

شعرانی عالمه مخالفت با لذا است کرده می. شود می روبرو

شرعی غیر با مخالفت ضمن شعرانی عالمه: کند می بیان عرفان دانستن

متوجه علوم این درباره روایات در نکوهشهاهمۀ± نه آنهاست مجادله اهل و آنها سوء علمای

علماء

احادیث و آیات به نسبت عقلی دید آنها متشابه و محکم و احادیث باطن به اعتقاد ظواهر حجیت بر تکیه علوم اصطالحات از احادیث اصطالحات تفکیک

وفات سن در تبلیغی و علمی خدمات سالها از پس شعرانی عالمه سرانجام،

از 73 پس و گردید ریه و قلبی بیماری دچار ضعف شدت اثر بر سالگی . شب نیمه در عالمه سرانجام و شد عازم آلمان به درمان برای چندی،

. 1393شوال 7 / 1352آبان 12یکشنبه های بیمارستان از یکی در ق، Bه . پس ایشان مبارک بدن بست فرو جهان از چشم آلمان هامبورگ شهر

عبدالعظیم حضرت جوار در خانوادگی مقبره در ایران، به انتقال از . پایان در مرحوم، آن وزین وصیتنامه گرفت قرار ری شهر در الحسنی،

. است شده درج وافی حاشیه سوم جلد یکی عامی و عالم مرگ هست نگاهی است گر دیگر این و دیگر آن بنگری معنی به چون زندگی در بود مرده او چیست نادان بر مرگ و برگ بی چوب چون سوختن سزای وآن

است سبب دانشزین نام با جز زنده کشور است نیست کشور مرگ عقل شمار از دانا مرگ

طباطبائي عالمه

سیدمحمدحسین عالمهطباطبایی

ش 1281-1360

تولد29ه‍.‍ش‍در‍شهر‍تبريز‍‍1281ه‍.‍ق‍مطابق‍با‍سال‍‍1321ذى‍حجه‍سال‍‍

وفات18ه‍.‍ش‍در‍شهر‍قم‍1360آبان‍سال‍‍24ه‍.‍ق‍مطابق‍با‍‍1402محرم‍سال‍‍

تحصیالتتبریز1304هجرت‍به‍نجف‍اشرف‍براى‍ادامه‍تحصيل‍ تحصيل فلسفه و عرفان در نجف اشرف و مالزمت آية الله قاضى

‍طباطبائىتحصيل‍رياضيات‍و‍فقه‍و‍اصول‍تحصيل علم تفسير در محضر آية الله قاضى طباطبائى

‍1314بازگشت‍به‍تبريز‍و‍شروع‍تحقيق‍‍‍1325زندگى پربار در قم در زمينه تحقيق و تدريس

اساتید1.آية‍الله‍سيد‍على‍قاضى‍طباطبائى‍-‍

.مدت‍:‍ده‍‍موضوع‍:‍عرفان‍عملى‍و‍عرفان‍نظرى‍)‍احتماال‍الفتوحات‍المكيه‍(‍،‍تفسير‍و‍احتماال‍فلسفهسال.

2.حكيم‍سيد‍حسين‍بادكوبهاى‍-‍‍،موضوع‍:‍عرفان‍نظرى‍)‍كتاب‍تمهيد‍القواعد‍(‍،‍فلسفه‍)‍منظومه‍سبزوارى‍،‍اسفار،‍مشاعر،‍شفاء‍

اثولوجيا‍(‍،اخالق‍ابن‍مسكويه.مدت‍:‍شش‍سال.3.سيد‍ابوالقاسم‍خوانسارى‍-‍

.مدت‍:‍دو‍سال‍و‍اندى.‍‍موضوع‍:‍رياضيات‍و‍تحرير‍اقليدس4.)آية‍الله‍شيخ‍محمد‍حسين‍غروى‍اصفهانى‍)‍معروف‍به‍كمپانى‍‍-‍

.مدت‍:‍كه‍اصول‍تقريبا‍شش‍سال‍طول‍كشيده‍است‍و‍فقه‍‍موضوع‍:‍يكدوره‍اصول‍فقه‍و‍ابوابى‍از‍فقهچهار‍سال.

5.آية‍الله‍نائينى‍-‍.مدت‍:‍هشت‍سال‍در‍خارج‍فقه‍و‍يكدوره‍اصول‍آية‍الله‍نائينى.‍موضوع‍:‍فقه‍و‍اصول

6.آية‍الله‍سيد‍ابوالحسن‍اصفهانى‍-‍.مدت‍:‍چند‍سال‍متوالى.‍‍موضوع‍:‍فقه

7.ا‍گرفتهاندBآية‍الله‍سيد‍محمد‍حجت‍كوهكمرى‍،‍كه‍اصول‍كلى‍رجال‍را‍از‍ايشان‍فر‍-‍8.آية‍الله‍حاج‍ميرزا‍على‍ايروانى‍مؤلف‍حاشيه‍بر‍مكاسب‍و‍كفايه‍-‍9.آقا‍ميرزا‍على‍اصغر‍ملكى‍-‍

شاگردان1.استاد‍شهيد‍آية‍الله‍شيخ‍مرتضى‍مطهرى‍-‍

.موضوع‍:‍الهيات‍شفاء‍و‍جلسات‍بسيار‍اصول‍فلسه‍و‍روش‍رئاليسم2.شهيد‍مظلوم‍آية‍الله‍دكتر‍محمد‍حسينى‍بهشتى‍-‍

.موضوع‍:‍الهيات‍شفاء‍و‍اسفار‍مدت‍تلمذ‍:‍پنج‍سال3.آية‍الله‍شهيد‍على‍قدوسى‍،‍موضوع‍:‍فلسفه‍-‍4.فهBآية‍الله‍شهيد‍دكتر‍محمد‍جواد‍باهنر‍،‍موضوع‍:‍فلس‍-‍5‍:عالمه‍حسن‍حسنزاده‍آملى‍،‍موضوع‍:‍فلسفه‍،‍عرفان‍،‍حديث‍مدت‍تلمذ‍‍-‍

هفده‍سال.6.آية‍الله‍حاج‍شيخ‍جعفر‍سبحانى‍:‍موضوع‍:‍فلسفه‍-‍7.آية‍الله‍عبد‍الله‍جوادى‍آملى‍-‍

موضوع‍:‍فلسفه‍،‍كالم‍،‍منطق‍،‍عرفان‍و‍حديث‍)‍اسفار‍،‍شرح‍منظومه‍،‍شرح‍تجريد‍،‍برهان‍شفاء‍،‍بحار‍االنوار‍.‍.‍.‍(.

8.)ين‍حسينى‍تهرانى‍)‍اللهزارى‍Bعالمه‍سيد‍محمد‍حس‍-‍.موضوع‍:‍فلسفه‍،‍كالم‍،‍عرفان‍،‍تفسير‍،‍اخالق‍،‍هيئت‍مدت‍تلمذ‍:‍حدودا‍چهار‍سال

آثارتفسير

الميزان فى تفسير القرآن‍تصحيح تفسير القرآن و العقل  

فلسفه  نهاية الحكمة بداية الحكمة اصول فلسفه و روش رئاليسم حاشيه بر اسفار رساله قوه و فعلمقاله در حركت جوهرى تاريخ حيات و روش فلسفى مالصدراعلى عليه السالم و فلسفه الهى‍

منطق1.رسالهاى‍در‍برهان‍-‍2.رسالهاى‍در‍مغالطه‍-‍3.رسالهاى‍در‍تحليل‍-‍4.رسالهاى‍در‍تركيب‍-‍5.رسالهاى‍در‍اعتباريات‍-‍

آثار معارف اسالمى

قرآن در اسالم رسالهاى درباره حكومت اسالمىشيعه در اسالم كتاب شيعهرسالت تشيع در دنياى امروزرسالة‍الوالية‍ رسالة التوحيد: رسالة األسماء‍: iرسالة األفعال رسالة الوسائط : مقالة فى التوحيد: مقالة فى العلم : بحثى كوتاه درباره علم امام عليه السالم : كتاب بررسيهاى اسالمى

:مجموعهاى‍از‍مقاالت‍و‍رسائل‍استاد‍با‍اين‍عناوين‍مىباشد‍1واليت‍و‍‍5-‍نگاهى‍به‍تاريخ‍شيعه‍‍4-‍مقام‍و‍موقعيت‍زن‍در‍اسالم‍‍3-‍مباحث‍اجتماعى‍اسالمى‍‍2-‍درسهائى‍از‍قرآن‍‍-‍

‍-‍چند‍بحث‍فلسفى.‍9-‍اعجاز‍و‍معجزه‍‍8-‍درباره‍وحى‍‍7-‍محمد‍صلى‍الله‍عليه‍و‍آله‍و‍اسالم‍6زعامت‍در‍اسالم‍ : كتاب سنن النبى : حاشيه بر كفاية االصول: رساله المحاكمات يا تذييالتالمحاكمات بين المكاتبات: االنسان قبل الدنيا: االنسان فى الدنيا: االنسان بعد الدنيا

ابتکارات‍فلسفی‍عالمه‍،صفحه‍1386منبع:‍شمس‍الوحی‍تبریزی-‍سیره‍علمی‍عالمه‍طباطبائی،‍آیة‍الله‍جوادی‍آملی،‍نشر‍اسرار‍–‍

‍‍205تا‍‍204و‍‍202تا‍‍198و‍‍189تا‍187:برخی‍از‍ابتکارات

تنها‍برهان‍”ان“‍در‍فلسفه‍استفاده‍می‍شود.◦فاعل‍بالجبر‍و‍فاعل‍بالقصد◦

عالمه‍میان‍فاعل‍بالجبر‍و‍فاعل‍بالقصد‍که‍دیگر‍حکما‍آنها‍را‍قسیم‍هم‍و‍از‍اقسام‍.هشت‍گانه‍علت‍فاعلی‍برمی‍شمردند،‍فرقی‍قائل‍نبودند

اراده‍جدای‍از‍علم‍به‍ضرورت‍عملی‍و‍جزم‍به‍”باید“‍نیست.◦نقد‍مثل‍افالطونی◦

آنچه‍با‍قاعده‍عقلی‍اثبات‍می‍شود‍چیزی‍بیش‍از‍فرد‍کلی‍مجرد‍از‍آن‍ماهیت‍نیست‍که‍تفاوت‍آن‍با‍فرد‍مادی‍در‍نحوه‍وجود‍آن‍است.‍لذا‍ارباب‍انواع‍و‍مثل‍فردی‍مجرد‍از‍ماهیت‍هستند‍که‍حقایق‍موجودات‍جهان‍مادی‍هستند‍و‍اینگونه‍

نیست‍که‍این‍افراد‍با‍افراد‍مادی‍اتحاد‍نوعی‍داشته‍باشندطرح‍مسئله‍حرکت‍در‍فلسفه‍اولی◦وقوع‍حرکت‍در‍حرکت◦

182

فلسفه. 1 در ان و لم برهان موردی در تنها هم آن را، »ان« برهان تنها برهان، از نوع دو این در الله رحمة عالمه استاد

می استفاده مورد فلسفه در شود، استدالل دیگر متالزم به متالزمان از یکی از کهالعامة،: Bالمالزمات علی فیه یعتمد الذBی االن برهان اال الفلسفی للبحث »الیبقی دانست

ص ) الحکمه، نهایة اآلخر« الی العامین المتالزمین احد من فیه (.6فیسلک تمام از که است خارج وBاقعیت اولی فلسفه موضوع که است آن دیدBگاهی چنین علت

. بود Bنخواهد آن از بیرون چیز هیچ و است افکن سBایه آنها همه بر و تر جامع اشیامسائل برابر فلسiفیiمحمولهای خود، مقابل همراه به یا تنهایی به دلیل همین به نیز

نظر در واقعیت اصل قلمرو از خارج را چیزی Bتوان نمی رو این از اسBت، آن موضوعاز بیرون چون ،Bباشد فراگیری و عام موضوع Bچنین برای محمول ثبوت سبب که گرفتمحمول و مطلق وجود برای علیتی گونه هیچ جهت این از اسBت، عدم مطلق، واقعیت

مسائل در لم برهان برای رBاهی و ندارد فرض Bآن تنها فلسiفیiمساوی و نیست باز Bمحموالت که . فلسفیبرهانی در است Bان برهان ،Bکند می ثابت آنها موضوعات برای را

به Bمتالزمان Bاز یکی از آن براسBاس که عامه Bمالزمات گذشBت، آنچه بنابر نیز ان برهانمسائل راهگشای شود، می برده پی دیگر بود فلسiفیمتالزم .خواهد

بالقصد. 2 فاعل و بالجبر فاعل از قسیم ابتکاراتیکی را آنها حکما دیگر که بالقصد فاعل و بالجبر فاعل میان که بود این الله رحمة عالمه استاد

نبودند قائل فرقی شمردند، برمی فاعلی علت گانه هشت اقسام از و .هم اختیاری آن به نسبت اما باشد؛ داشته علم فعل به که شود می گفته فاعلی به بالجبر« »فاعل که گفت باید توضیح در

و شود مجبور نیست، او میل و خواست مورد که کاری انجام برای که مجبور و مکره انسان مانند باشد؛ نداشتهکه انسانی مانند دارد؛ نیز اراده دارد، علم خود فعل به اینکه بر افزون که شود می اطالق فاعلی به بالقصد« »فاعل

دهد می انجام را خود اختیاری .افعال را فعل که است این دهد، انجام تواند می کننده اجبار که کاری بالجبر، فاعل در است معتقد الله رحمة عالمه استاد

آن انجام جز ای چاره و باشد مواجه فعل انجام با تنها فاعل که معنا این به کند؛ متعین و راجح مکره فاعل برایرخداد ارزیابی با وی زیرا باشد، نداشته ای اراده فعل برابر در فاعل شود نمی باعث امر این اما باشد؛ نداشته

دارای نیز بالجبر فاعل بنابراین کند، می اجبار مورد کار انجام به اقدام خود، امنیت و جانبسالمت ترجیح و خارجیدر و است بالقصد فاعل اقسام از یکی حقیقت در بالجبر فاعل و دانست اراده فاقد را او توان نمی و است اراده

نیست آن از جدای .خارج، این بالقصد فاعل و مکره فاعل بین اینکه بر مبنی دارند استدراکی اختالف، عدم این در الله رحمة عالمه استاد سپس

و ثواب و عقاب مستوجب حسن، و قبیح افعال انجام در بالقصد، فاعل برخالف مکره فاعل که دارد جود و تفاوتفاعل، دو بین اختالف تا گردد برنمی آنها ماهوی اختالف و فعل در اختیاری مبادی به اختالف این اما نیست؛ ذم و مدح

این به اند متفاوت هم با مصالح حفظ برای و جاری قوانین و اجتماعی سنتهای لحاظ به تنها آنها بلکه باشد، حقیقیاختالف، این و نیست مترتب بالجبر فاعل از صادر کارهای بر که دارد آثاری بالقصد، فاعل از صادر کارهای که معنا

تکوینی نه است اعتباری یعنی حقوقی و فقهی مطلب یک .صرفا

علم. 3 و اراده ارتباط بودند معتقد و دانستند نمی »باید« به جزم و عملی ضرورت به علم از جدای را »اراده« حقیقت الله رحمة استاد

مبتنی آن از فعل صدور که است علمی مبدا یک تنها است، انسان از شده صادر افعال فاعلی علت که انسانی نفس : علم از غیر حقیقتا که وصفی انسان نفس »در فرمود می لحاظ این به بداند، خود ثانی کمال را آن که است این بر : . . همان شما قول این آیا عرضشد ایشان به است« تامل و تردید آن وجود در الاقل یا ندارد وجود باشد، »باید« به

: تفاوت قول، دو این »بین فرمود پاسخ در دهند؟ می ارجاع منفعت به را اراده که است معتزلیان از برخی سخن : به »جزم اراده مختار، قول در که حالی در است، نفع« به »تصدیق مجرد اراده، معتزله قول در دارد وجود ظریفی

«.است« باید/ نمل ) ( ) علوا و ظلما انفسهم استیقنتها و بها جحدوا و شریفه آیه مفاد به شما نظر اگر که بود این دیگر ( 14اشکال

سبب به ایمان و باور قلبی، عمل اما باشد؛ موجود یقین است ممکن گاه که گرفت نتیجه توان می شود، ضمیمه : . اقدام از هرگز جانبه« همه »باید به علم و مطلق« »باید به »یقین فرمودند پاسخ در باشد نداشته وجود اراده عدم

به علم و یقین دارد، جود و او مانند و فرعون در آیه این بنابر آنچه و نیست جدا عمل در » به زیرا است، نسبی« باید»باید به علم نفسانی، امیال از برخی نفسو قوای از علمی، « بعضی چنین وجود صورت در گرنه و شود؛ نمی پیدا

نیست تخلفی نفس سوی از فعل انجام «. در به داشتند، تامل علم، حقیقت از جدا اراده نام به مستقلی وصف اثبات در که دلیل همین به الله رحمة عالمه استاد

تعبیر با و قول نقل عنوان به را آن مسئله، طرح خالل در کردند، مطرح حکما دیگر مانند را »اراده« بحث اینکه رغمو مشابه مضامین و عمل« وجوب به »تصدیق به اراده معنای ارائه در دیگر مورد در و کردند بیان قیل« ما »علیتدبر های زمینه تا است اراده حقیقت در استاد تامل دهنده نشان تبینها این همه که کردند اکتفا مخصوص شواهد

شود فراهم .آیندگان

افالطونی. 4 مثل بر نقدی استاد نظر از بوده، صدرالمتالهین مختار نیز و اشراق شیخ مذهب و اشراقیان تمایل مورد که افالطونی مثل و انواع ارباب اثبات

مباینت مبنایی هیچ با طولی مجرد عقول وجود همانند عرضی مجرد عقول وجود زیرا است، تامل و نقد مورد قدسسره عالمهانواع« »ارباب از مراد که اسBت این الله رحمة استاد نظر محل ولی اند؛ کرده حل عرضی عقول سلسله در را تشکیک و ندارد

وجود به که مجرد کلیات سلسله یک که است این اند، کرده اثبات اشرف امکان قاعده اسBتناد به را آن که الهی حکمای نزدمادی موجود فرد همان کلی ماهیت تحت مندرج مادی، موجود فرد همانند نوعی ماهیت لحاظ از موجودند، عقل عالم در خارجی

دیگری و مادی فردی یکی که دارند امتیاز یکدیگر از خارجی وجود نحوه در فقط ندارند؛ مادی فرد با ماهوی تفاوت و هستندیا است اشرفشرط فرد اخسو فرد ماهیت اتحاد اشر، امکان قاعده جریان در آیا که کرد دقت باید لیکن است؛ مجرد فردی

ماهیت مفهوم، آن که نیست آن بر دلیل خارجی، مجرد موجود یک بر کلی مفهوم صدق صرف نباشد، ماهیتشرط اتحاد اگر نه؛است خارجی مجرد فرد .آن

احراز باشد، ماهیتشرط اتحاد اگر و ندارد وجود اشرف امکان اثبات برای راهی نباشد، شBرط ماهیت اتحاد اگر این، از گذشتهکه بود نخواهد آن بر دلیل خارجی، مصداقی بر کلی مفهومی صدق هرگز شد، اشاره که چنان زیرا است؟ میسر کجا از شرط آناست، واجد را مادی فرد کماالت همه خارجی مجرد فرد آنکه صرف همچنین و است خارجی مصداق آن ماهیت همانند مفهوم آن

احسن نحو به علت را معلول وجودی کماالت تمام که معلول و علت نظیر باشند؛ ماهیت یک از دو هر که نیست آن بر دلیلنیست معلول ماهیت در داخل علت، آن ولی .داراست؛

حقایق مجرد، موجودات آن نیز و است سهل کامال عقل، عالم وجود براهین طبق عقلی مجرد پذیرشموجودهای آنکه خالصهاتحاد ولی است؛ استاد حضرت تصریح و قبول مورد هستند، آنها رقائق نیز ماده جهان موجودات اینکه و اند ماده جهان موجودات

: . ص ) الحکمه، نهایة ک ر اسBت له معظم نقد و نظر مورد مادی، افراد با انواع ارباب و( 294نوعی افالطونی مثل نتیجه، در ومجرد موجودات آن آنکه صرف و نیست عالمه قبول مورد است، شده نقل الهی حکمای از که خصوصیاتی آن با انواع ارباببود نخواهد مادی و مجرد ماهیت اتحاد موجب آنهایند، امر مدبر و داشته الوجود واجب اذن به را مخصوص افراد تدبیر .مسئولیت

جوهری. 5 حرکت فروع .جسم چهارم بعد أ

طبیعiت. جهان زمانی حدوث باولی. فلسفه در حرکت مسئiله طرح ج

روح. بودن البقاء روحانیiة و الحدوث جسمانیة دعلم. سوی به عالم حرکت iه

عالم سوی به علمی صورتهای آن، طبق و بود مشBهور حکما بین آنچه برخالف معلوم، به نیل و علم سوی به عالم حرکتکند می طی دیگری از پس یکی را تجرد درجات و شود می . منتقل

محمول. خارج به بالضiمیمه محموالت ارجاع وبا و داراست را آنها همه قوه ماده خواصطبیعی، و ذاتی اعراض در زیرا محمول؛ خارج به بالضمیمه محموالت ارجاعدرون و صمیم از بلکه شد، نخواهد آنها ضمیمه خارج از چیزی و شود می شکوفا هست، مواد نهاد در آنچه ذاتی، تحول

پذیرشاست قابل آنها حفظ با بلکه نیسBت، گانه ده مقوالت بسBاط زدن برهم مسBتلزم تحلیل، این و خیزد برمی . آنهاحرکت. در حرکت وقوع ز

دارای نیز آن توابع است، سیال جوهر چون و هستند آن وجود به قائم و جوهر تابع اعراض زیرا حرکت؛ در حرکت وقوع ) حرکت ) نیز اعراض آن خود در چون و دارند حرکت جوهر، تیع به واقعا اعراض یعنی بود؛ خواهند عرضی نه تبعی حرکتمانند حرکت، به حرکت قیام و آید می پدید دیگر حرکت بر حرکتی و بود خواهند دیگر حرکتی دارای پس شود، می یافت

عین خود، که شود می ختم حرکتی به حال این در زیرا ندارد، مانعی برسد، ذاتی جوهر یک به وقتی عرض، به عرض قیاماما بود؛ نخواهد سکون مایه هرگز ولی است؛ کندی و پیچیدگی موجب گرچه حرکت، به حرکت قیام نیز و است متحرک

مسئله هرگز که بود این رحمةالله عالمه دیدگاه و دانسBت می حرکت در وقوع محذور را آن رحمةالله صدرالمتألهینفرصت بود، جوهری حرکت گذار پایه که مالصدرا متأله، حکیم و نیست حرکت در حرکت قبول از جدای جوهری، حرکت

( . ج المتعالیه، الحکمة نیافت را آن فروع همه ص 3تحلیل ،78 )حرکت. با تغییر تالزم ح

دفعی تغیر نباشد، تدریجی تغیر تا بنابراین است، حرکت رهین تحولی هرگونه بلکه نیسBت، حرکت بدون تغیری گونه هیچص ) الحکمه، نهایة شود نمی حقیقی، (202محقق و ذاتی حرکت هرگز و است تکاملی حقیقی، حرکتهای همه که چنان ،

شود می یافت ضعف به کمال از عرضی حرکت هرچند بود، نخواهد نقص سوی به کمال . ازسیال. حقیقiی واحد یک ماده؛ جهان ط

( . ج المتعالیه، الحکمة کند می حرکت تجرد و ثبات سمت به که است سیال حقیقی واحد یک ماده ص 3جهان ،62 ،182 کتاب ثابت. «( »حاشیه با متغیر امر ارتباط توجیه و تبییiن ی

»أین .6 مقوله در «تأمل دشوار را »أین« نام به مستقلی مقوله اثبات رحمةالله عالمه استاد

. دیدگاه بنابر دادند می ارجBاع »وضBع« مقوله به را آن و دانستند میمشکلی تقBلیل، این اصل اما شود، می کم مقوالت شمار ایشان،احBتمال و نیست عقلی ده، در مقوالت حصر چون کند، نمی ایجاد

دارد وجود آنها افزایش یا . کاهشنهایی نظر الحکمة نهایة کتاب در مقوالت بحث در ایشان البته

اند؛ گفته سخن حکیمان دیگر مانند و اند نکرده مطرح را خودشان : ای »مقوله اند فرموده مقوالت در حرکت وقوع تشریح در ولی

»أین نام به بالذات . ) «مستقل الحکمه، نهایة » است شک محل ،( 206ص

استخدام .7 نظریه نظریه شناسی، انسان حوزه در رحمةالله عالمه مهم آرای از

. ای گونه به نظریه این درباره استاد حضرت فتوای است استخدامقیم تفسیر مختلف بحثهای در دقت با اما نشده، ارائه منسجم

شده بیان نبوت و وحی به انسان نیاز درباره آنچه ویژه به المیزان،محکم براهین در ایشان فلسفی مبانی گرفتن نظر در با و است

بودن البقاء« روحانیة و الحدوث »جسمانیة قبیل از متعالیه« »حکمتمعنای که یافت دست تبیینی به توان می آدمی، و » روح بالطبع طاغی

. مبنای براساسهمین کند می تأمین را انسان بودن بالفطره« مدنیروحانی و جسمانی قوای و مراتب تعدد رغم به آدمی که است استوار

سر خاک کارگاه از که دهد می شکل را واحدی حقیقت خود،گشاید می پر و بال الهی قدس بارگاه تا و .برکشیده

عالمه فلسفی مکتب ویژگی‍هایاسالمی، اندیشه و فرهنگ پژوهشگاه طباطبایی، عالمه فلسفی ابداعات کوچنانی، قاسمعلی و اردستانی علی ، 1388محمد

42ص

شناخت در گرایی واقع رئالیسم روش و فلسفه اصول کتاب ئالیستی ایده و سوفسطائیگری نفی

اعتباریات از حقایق تفکیک بالجبر فاعل و بالقصد فاعل بودن قسیم بر نقد حقیقی وجوب و اعتباری عام وجوب بین تفکیک

یقینیات بر تکیه و فلسفی مباحث در منطق چشمگیر کاربرد فلسفه ریاضی تنظیم

بحث نتایج و مقدمات تاخر و تقدم رعایت جزئی و فرعی مطالب تاخر و مبنایی و اصولی مسائل تقدم رعایت مستقل نه دانند می علیت فروعات از را جعل

نقش‍عالمه‍طباطبایی‍در‍احیای‍فلسفه‍و‍گسترش‍آن

نگارش‍کتاب‍های‍آموزشیبدایه‍الحکمه◦نهایه‍الحکمه◦

اهمیت‍دادن‍به‍دروس‍فلسفی‍در‍حوزه‍درس‍خوددفاع‍از‍تفکر‍فلسفی‍در‍اسالماشاره‍به‍مباحث‍فلسفی‍در‍تفسیر‍قرآنمعرفی‍فلسفه‍اسالمی‍و‍تفکر‍عرفانی‍)شیعی(‍به‍دنیای‍غرب‍با‍مکاتبات‍

(1979-1903خود‍با‍هانری‍کربن‍)مولفات‍هانری‍کربن

Bتاریخ‍فلسفه‍اسالمیتصحیح‍المشاعر‍مال‍صدراBفلسفه‍ایرانی‍و‍فلسفه‍تطبیقیروابط‍حکمت‍اشراق‍و‍فلسفه‍ایران‍باستانلکوتBم‍BارضBدر‍تصوف‍ایرانی‍Bانسان‍نورانیابن‍سینا‍و‍تمثیل‍عرفانی

191

کتاب‍شیعه‍و‍نقش‍آن‍در‍شناساندن‍شیعه

عنوانشیعه‍در‍اسالم◦

این‍کتاب‍به‍بررسی‍شیعه‍از‍آغاز‍شکل‍گیری‍در‍صدر‍اسالم‍تا‍حیات‍ائمه‍می‍پردازد.

به‍ابعاد‍مختلف‍حیات‍فکری‍و‍فرهنگی‍شیعه‍و‍نقش‍ائمه‍و‍علمای‍شیعه‍در‍حBیات‍فکری‍و‍فرهنگی‍اسالم‍به‍طور‍کلی‍می‍پردازد.

سین‍نصر‍در‍دانشگاه‍های‍Bاین‍کتاب‍توسط‍آقای‍دکتر‍سید‍حآمریکا‍تدریس‍شده‍و‍تقریرات‍در‍س‍ایشان‍گردآوری‍شده‍و‍به‍

‍)شیعه(‍چBاپ‍گردید.Shi`hعنوان‍کتاب‍انگلیسی‍.این‍کتاب‍با‍استقبال‍گسترده‍ای‍روبرو‍گردیده‍استاکنون‍این‍کتاب‍به‍عنوان‍یکی‍از‍متون‍تخصصی‍الهیات‍در‍دانشگاه‍

ها‍ی‍ایران‍تدریس‍می‍گردد.

192

تفسیر‍المیزانالمیزان‍فی‍تفسیر‍القرآنق(‍و‍مجمع‍‍460تبیان‍شیخ‍طوسی‍)م‍تفسیربزرگترین‍تفسیر‍شیعی‍پس‍از‍‍

البیان‍طبرسی20‍)جلد‍)عربی‍ویژگی‍ها

تفسیر‍قرآن‍به‍قرآن◦جامع‍گرایی◦

ماندگی‍‍Bاسالمی،‍علل‍عقب‍Bحکومت،‍آزادی،‍عدالت‍اجتماعی،‍نظم‍اجتماعی،‍مشکالت‍امتمسلمانان،‍حقوق‍Bزن

پرداختن‍به‍مباحث‍علمی‍وفلسفی‍و‍کالمی◦توجه‍به‍شبهات‍و‍اشکاالت‍مخالفان‍و‍نقد‍و‍بررسی‍آنها◦شناسایی‍آیات‍کلیدی‍و‍ریشه‍ای‍قرآن◦

مرحوم‍عالمه‍از‍آیات‍کلیدی‍قرآن‍کریم‍به‍عنوان‍غرر‍آیات‍یاد‍می‍فرمود‍که‍درخشش‍چشمگیر‍آنها‍نه‍تنها‍راهگشای‍بسیاری‍از‍آیات‍دیگر‍قرآن‍بود‍بلکه‍پایه‍محکمی‍برای‍حل‍بسیاری‍از‍احادیث‍

خواهد‍بود.‍اعتناء‍تام‍به‍اخبار‍و‍احادیث‍از‍پیامبر‍اکرم‍)ص(‍و‍ائمه‍معصومین‍)ع(‍◦

193

شیوه‍نگارش‍و‍ترتیب‍مطالب:

-‍بیان‍آیات1◦:که‍در‍آن‍به‍یک‍یا‍چند‍موضوع‍از‍این‍موضوعات‍هفتگانه‍می‍پردازد‍1‍.اطالعات‍مربوط‍به‍2-‍معارف‍و‍حقایقی‍مربوط‍به‍اسماء‍و‍صفات‍خداوند‍-

-‍دانستنی‍های‍مربوط‍به‍انسان‍4-‍مسائل‍مربوط‍به‍کلیات‍عالم‍3افعال‍خداوند‍-‍دانستنی‍های‍مربوط‍به‍6-‍دانستنی‍های‍Bمربوط‍به‍انسان‍در‍دنیا‍5قبل‍از‍دنیا‍

-‍معارف‍مربوط‍به‍اخالق‍انسانی‍7انسان‍بعد‍از‍دنیا‍.غالبا‍مسائل‍لغوی‍و‍ادبی‍در‍همین‍بخش‍یعنی‍ابتدای‍»بیان‍آیات«‍مطرح‍می‍شود،‍پس‍از‍نقل‍آیات‍و‍توضیح‍تفسیر-در‍مرحله‍دوم‍در‍ذیل‍هر‍بخش‍از‍2◦

لغوی‍و‍ادبی‍و‍بیان‍مراد‍هر‍ایه‍با‍شیوه‍ی‍»قرآن‍به‍قرآن«‍فصلی‍تحت‍عنوان‍»بحث‍روایی«‍به‍نقل‍و‍نقد‍روایات‍از‍منابع‍خاصه‍و‍عامه‍

اختصاص‍داده‍اند‍و‍شأن‍نزول‍آیات‍را‍غالبا‍در‍همین‍بخش‍آورده‍‍اند.-‍سپس‍در‍مرحلة‍سوم‍بحث‍های‍مناسب‍کالمی،‍فلسفی،‍علمی‍و‍یا‍3◦

مربوط‍به‍علوم‍قرآنی‍نظیربحث‍در‍باب‍اعجاز‍بطور‍مطلق‍و‍بیان‍وجوه‍چندگانه‍ی‍اعجاز‍قرآن‍یا‍جبر‍و‍تفویض‍و‍یا‍شفاعت‍و‍محکمات‍و‍

متشابهات‍در‍میان‍می‍آید.

194

مزایا‍و‍محاسن‍المیزانمزایا و محاسن المیزان

-‍جمع‍دو‍شیوه‍تفسیری‍ترتیبی‍و‍موضوعی1-‍وحدت‍موضوعی‍در‍هر‍سوره2-‍روح‍کلی‍حاکم‍بر‍قرآن3-‍شناخت‍ارتباط‍آیات‍قرآن4-‍جایگاه‍فطرت‍پاک‍در‍رسیدن‍به‍حقایق‍5

قرآن.

195

رئالیسم روش و فلسفه اصول،بعد399رضا‍داوری‍اردکانی،‍ما‍و‍تاریخ‍فلسفه‍اسالمی‍Bبه‍قدری‍از‍این‍شهرت‍مرهون‍شاگردش‍استاد‍مطهری‍است‍که‍با‍

شرح‍آن‍عملی‍شد.ادراکات‍اعتباری‍،او‍ادراکات‍اعتباری‍را‍شرح‍داد‍تا‍بگوید‍احکام‍ماتریالیسم‍تاریخی«

اعتباری‍است‍و‍در‍علم‍نظری‍نمی‍گنجد‍و‍اطالق‍فلسفه‍بر‍آن‍روا‍نیست.«

.در‍فلسفه‍اسالمی‍جایی‍نداشت‍و‍عالمه‍مطرح‍کردبه‍زبان‍فنی‍نیست‍و‍ساده‍استاز‍سوابق‍مطلب‍هیچ‍نگفته‍اند

عقالیی یا عقلی سیاسی و اخالقی اعتباریاتاست

نیست ذاتی اما وقبح حسن