motif dan hiasan cina dalam dekorasi dalaman masjid

1

MOTIF DAN HIASAN CINA DALAM DEKORASI DALAMAN MASJID:

KAJIAN TERHADAP MASJID TUA DI MELAKA PADA AWAL ABAD KE 18

(Chinese Decorative and motifs in Mosque Interior Decoration:

Study on the Old Mosque in Malacca In Early 18th Century)

Oleh :

Syaimak Ismail*

Abdullah Yusof**

Faisal@Ahmad Faisal Abdul Hamid***

Abstrak

Masyarakat Cina telah mula merantau di Nusantara sejak 500 tahun yang lampau.

Kedatangan mereka ke Nusantara bersama beberapa matlamat utama yang melibatkan

hal perdagangan, ekonomi dan hubungan diplomatik. Kedatangan mereka dengan

menyeberangi laut China Selatan telah membawa bersama budaya dan tatacara

kehidupan yang pada visualnya telah memberikan impak kepada penduduk setempat.

Antara kesan yang boleh dilihat adalah daripada sudut seni bina dan motif yang

menghisasi masjid-masjid di Alam Melayu. Kesan tersebut jelas membuktikan bahawa

masyarakat Cina telah menetap di Alam Melayu dalam tempoh yang lama.

Kata Kunci: Motif, ornamentasi, Cina, Masjid, Melaka, Tua, Melaka

Abstract

The Chinese have started to wander in the archipelago since 500 years ago. Their

arrival in the archipelago with several major goals involves trade, economic and

diplomatic relations. Their arrival by crossing the South China Sea has brought

together cultures and living style in visually give an impact into the local population.

Among the effects that can be seen is that the mosque architecture and motifs in the

Malay world. Consequence, it has clearly demonstrates that the Chinese have settled

in the Malay world in a long time.

Keyword: Motifs, Decorative, Chinese, Mosque, Mosque, Mallaca

Pengenalan

Seni bina dan reka bentuk bangunan sentiasa berkembang serta berlaku di seluruh dunia dan

faktor perkembangan seni bina ini adalah disebabkan beberapa situasi yang melibatkan faktor

persekitaran. Kehidupan manusia di dunia ini adalah selaras dengan pertumbuhan alam dan

manusia sama sekali tidak terlepas daripada putaran alam yang telah ditetapkan Allah s.w.t.

Hukum-hukum alam inilah yang berperanan untuk membentuk tingkahlaku manusia

termasuklah kebudayaan serta tatacara kehidupan. Maka kebudayaan turut membantu

manusia bagi menghasilkan satu seni bina dan reka bentuk yang berkembang sehingga ke hari

ini sejalan dengan perkembangan pemikiran manusia.1

* Pelajar PhD di Jabatan Sejarah dan Tamadun Islam, Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya. ** Pensyarah Kanan di Jabatan Sejarah dan Tamadun Islam, Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya. *** Pensyarah Kanan di Jabatan Sejarah dan Tamadun Islam, Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya. 1Rini Trisulowati, Imam Santoso, Pengaruh Religi Terhadap Perkembangan Arsitektur: India, Cina dan Jepang,

(Graha Ilmu: Yongyakarta, 2008), viii

Jurnal Al-Muqaddimah Bil 2 (1) 2013, 1-13

2

Masjid merupakan suatu lambang keagungan bagi umat Islam seantero dunia. Kebesaran

Islam ini masih kekal sebagai pusat perkembangan umat samaada di dunia mahupun di Barat.2

Masjid juga turut menjadi sebuah monumen penting bagi umat Islam menjalani ibadah dan

bangunan masjid bukan sekadar arsitektur semata-mata atau cuma boleh dipandang pada

bentuk fizikal dan visual sahaja tetapi di dalamnya mengandungi segala bentuk kegiatan

dalam melaksanakan syariat Islam.3

Masjid-masjid ini tampil dengan gaya seni binanya yang tersendiri serta lengkap dengan

bentuk, gaya dan corak yang pelbagai mengikut kehidupan, adat resam serta latar belakang

manusia yang menciptakannya.4 Selain itu, penguasa turut menjadi faktor kepada

perkembangan seni bina. Hal ini kerana para pemerintah seringkali mengarahkan pembinaan

masjid yang mewah bagi menonjolkan pengaruh seorang ketua untuk melihatkan kekayaan

serta kekuasaan seorang terutamanya apabila sebuah negara Islam itu mencapai tahap yang

memberangsangkan.5Apa yang menentukan nilai serta kualiti seni bina suatu bangunan itu

adalah melalui kebudayaan sesuatu bangsa mengikut cita rasa dan keinginan bangsa tersebut.6

Pengertian Masjid

Seni bina Islam adalah merupakan sebahagian daripada kebudayaan Islam yang mana

manusia membinanya dengan tujuan untuk memenuhi kehendak manusia yang merangkumi

aspek rohani dan jasmani.Oleh itu, seni bina Islam berperanan sebagai bangunan-bangunan

yang didirkan bagi menampung aktiviti manusia untuk mecapai keimanan kepada Allah

s.w.t.7 Menurut Gazalba perkataan masdjid berasal daripada kata akar sajd yang membawa

erti sujud.8 Masjid berasal daripada perkataan “Sajd” yang membawa erti tempat bersujud.

9

Perkataan masjid boleh didapati di dalam al-quran iaitu dalam surah As-sajadah ayat 1510

yang menyatakan tentang hamba beriman yang takut apabila dibacakan ayat-ayat al-Quran

dan mereka itu bersujud, bertasbih dan memuji Allah dan tidak menyombongkan diri.11

Perbuatan sujud adalah merupakan suatu aktiviti penting ketika menyembah Allah s.w.t.12

Terdapat hadis Rasulullah s.a.w yang meriwayatkan tentang masjid, “telah dijadikan tanah itu

masjid bagiku iaitu tempat untuk sujud.”Daripada hadis tadi jelas bahawa masjid itu

membawa erti sujud.13

Terdapat juga hadis nabi yang menyifatkan bahawa seluruh bumi itu

adalah tempat untuk umat Islam bersolat, maka tidak terdapat tempat yang khusus dan

tempat-tempat di bumi ini yang bersih boleh dianggap sebagai masjid.14

2Masjid, Sejarah, Ciri-ciri Pembentukkan Dan Pembinaan Masjid-masjid Dunia, Malaysia dan Kuala Lumpur,

(Selangor: Puncak Awal Sdn. Bhd dengan kerjasama Majlis Agama Islam Wilayah Persekutuan, 1998), 8 3Abdul Rochym, Sejarah Arsitektur Islam Sebuah Tinjauan, (Bandung: Angkasa Bandung, 1983), vii 4Abdul Rochym, ibid, h. 3 5Abdul Rochym, ibid, h. 5 6Abdul Rochym, ibid h. 31(Sesetengah orang percaya bahawa untuk mengenali dan memahami latarbelakang

sebuah negara itu kita perlu melihat kepada seni bina yang ditampilkan oleh pemerintah. Bangunan yang

didirkan adalah merupakan lambang kepada latarbelakang, suasana serta masyarakat yang menetap di negara

tersebut. (Cai Yanxin, Lu Bingjie, Chinese Architecture: Palace, Gardens, Temples and Dwellings, (China

Intercontinental Press: China, 2006), 14 7Abdul Rochym, op.,cit, 1983), 1 8Sidi Gazalba, Masjid: Pusat Ibadah Dan Kebudayaan Islam, (Jakarta: Pustakan Antara, 1975), 108 9Mohamad Tajuddin Mohamad Rasdi, Peranan Kukirikulum dan Rekabentuk Masjid Sebagai Pusat Pembangunan Masyarakat, (Skudai:Universiti Teknologi Mara, 1999), 4 10 Al-Quranulkarim, Miracle The Reference, h. 829 11Ibid, h. 829 12Mohamad Tajudin Mohamad Rasdi, The Architectural Heritage of the Malay World, (Skudai: UTM, 2000), 3 13 H. Aboebakar, Sedjarah Mesdjid, (Jakarta: Toko Buku Fa. Adil & Co, 1995), 3 14 Mastor Surat, Pembangunan Tipologi Masjid Tradisional Melayu Nusantara, (UKM: Bangi, 2010), 14

Motif dan Hiasan Cina dalam Dekorasi Dalaman Masjid:

Kajian Terhadap Masjid Tua di Melaka Pada Awal Abad ke 18

3

Permulaan Kepada Hubungan Alam Melayu Dan China

Kedatangan bangsa Cina ini ke Alam Melayu boleh dikatakan melaui tiga fasa utama yang

melibatkan zaman penempatan terawal kaum Cina, zaman pemerintahan Jepun dan selepas

kemerdekaan. Sehubungan dengan itu, masyarakat Cina ini sememangnya sudah berkurun

lamanya menetap di Tanah Melayu.15

Hubungan orang-orang China dan Melaka ditentukan

oleh dua faktor sejarah yang utama. Faktor yang pertama adalah mereka yang datang ke

Melaka sebagai pedagang sepertimana yang disarankan oleh kerajaan China sendiri. Kedua,

adalah melalui perkahwinan yang berlaku di antara orang-orang Cina yang telah lama

menetap di Melaka.16

Hubungan Melaka dan China bertambah erat apabila Melaka meminta

perlindungan dari China untuk mengelakkan serangan dari Siam. Percambahan masyarakat

China di Melaka juga bmenjadi pesat apabila puteri China iaitu Hang Li Po di kahwinkan

dengan Sultan Melaka. Berlaku pertukaran dan asimilasi budaya yang boleh dilihat dalam

kehidupan masyarakat di Malaysia daripada pelbagai aspek kehidupan.

Pada awal abad ke-18, dasar pemerintahan Belanda menghadapi kegetiran akibat daripada

ancaman Inggeris yang merupakan kuasa baru pada waktu itu. Belanda menghadapi tekanan

berpunca daripada peperangan di Eropah serta serangan daripada penduduk tempatan yang

ingin mendapatkan kembali wilayah mereka. Orang-orang Melayu sedar bahawa tindakan

tersebut adalah satu bentuk penindasan dan penghinaan terhadap agama Islam. Atas kesedaran

tersebut, masyarakat Islam mula bangkit dan terus berjuang bagi menegakkan agama Islam.

Belanda kemudiannya telah mengambil langkah untuk menawan hati penduduk tempatan

serta memberi kebenaran untuk membina rumah ibadat terutamanya di kawasan bandar demi

mendapatkan sokongan penduduk tempatan. Sehubungan dengan itu, tukang-tukang yang

mahir dalam pertukangan bangunan dari China diimport oleh Belanda untuk membina rumah-

rumah ibadat di Melaka termasuklah masjid. Oleh itu, kesan yang jelas juga dapat dilihat pada

corak dan hiasan masjid yang terdapat di negeri Melaka.

Bentuk-Bentuk Masjid Di Melaka

Masyarakat Islam yang menetap di sepanjang pantai Melaka telah mula membina masjid dan

surau bagi kegunaan penduduk tempatan sejak kurun ke-14 lagi. Pembinaan ini telah mula

berlaku sebelum Melaka dibuka secara rasminya pada tahun 1403 Masihi. Apabila kerajaan

Melaka didirikan atas paksi Islam, masjid-masjid mula dibangunkan bagi kegunaan

masyarakat Islam di Melaka.

Pada peringkat awal, pembinaan masjid di Melaka tidak mempunyai identitinya yang

tersendiri. Monumen ini dibina mengikut bentuk istana dan rumah-rumah pembesar pada

waktu itu dan binaannya adalah menghadap ke arah kiblat. Di bahagian hadapan boleh dilihat

satu anjung untuk imam berdiri menghadap ke arah kiblat. Manakala di bahagian belakang

pula boleh dilihat kolah atau perigi yang digunakan untuk mengambil wudhuk. Masjid-masjid

yang terdapat di Melaka pada hari ini kebanyakkanya mengambil contoh daripada masjid-

masjid yang sudah ada seperti masjid Tengkera dan masjid Kampung Hulu dan bentuk

pembinaanya jelas kelihatan serupa.

Pada abad ke-19 beberapa masjid telah didirikan di Melaka dan reka bentuk seni binanya

serupa dengan seni bina masjid di Nusantara antaranya ialah seperti masjid Jamek Telok Mas

15 Tan Chee Beng, Chinese Peranakan Heritage in Malaysia And Singapore, (Fajar Bakti: Kuala Lumpur, 1993),

59 16 Yusoff Iskandar, Masyarakat Melaka 1400-1511T.M Dengan Tinjauan Khusus MengenaiOrang-orang Asing,

(Bangi: Universiti Kebangsaan Malaysia, 1978), 8


4

batu 6 ½ yang dibina pada tahun 1826, Masjid Jamek hujung Pasir dibina pada tahun 1829,

Masjid Duyong Batu 3 ½ dibina pada 1850, Masjid Bukit China tahun 1861 dan Masjid Alai

Batu 4 ¾ pada tahun 1890.17

Selain itu bentuk monumen yang lebih kurang sama binaanya itu

boleh dilihat pada masjid yang terdapat di Jawa iaitu Masjid Agung Demak dan Masjid

Kampung Laut, Kelantan. Persamaan ketara yang boleh dilihat pada masjid-masjid ini jelas

menunjukkan satu identiti seni bina masjid di kawasan Nusantara pada waktu itu.

Masjid-masjid tua yang terdapat di Melaka ini boleh dikategorikan kepada bentuk sino-

elektik. Masjid-masjid tua ini mempunyai lantai yang terletak di atas permukaan tanah serupa

dengan masjid-masjid yang ada di Indonesia. Pada kebiasaanya bentuk bumbung masjid ini

dapat dilihat dalam dua bentuk iaitu masjid yang memiliki dua lapisan dan tiga lapisan.18

Masjid-masjid yang kebanyakkanya terdapat di Melaka mempunyai bumbung yang

bertingkat-tingkat atau bumbung piramid. Corak-corak yang mempunyai ukiran dan hiasan

Cina sangat ketara dan boleh dilihat pada hujung-hujung atap dan pada puncak masjid yang

juga boleh dapati di rumah-rumah ibadat masyarakat Cina. Penggunaan batu bata dan genting

mempunyai pengaruh seni bina Cina, hal ini kerana masjid-masjid yang boleh dilihat di

sebelah Barat Selat Melaka terutamanya daerah Minangkabau diperbuat daripada kayu dan

atap ijuk iaitu serat yang diambil daripada pokok enau. Masjid-masjid yang mempunyai

bumbung berbentuk piramid ini juga pada kebiasaanya memiliki menara yang menyerupai

pagoda.19

Masjid sino-lektik yang berbumbung tiga adalah seperti masjid Kampung Hulu, Masjid

Tengkera, Masjid Kampung Keling. Masjid-masjid ini terletak dikawasan bandar Melaka.

Oleh itu, masjid-masjid ini sentiasa menjadi tumpuan pedagang memandangkan kedudukanya

yang strategik di kawasan Bandar. Masjid-masjid ini di pagar dengan pagar batu dan

mempunyai pintu gerbang seperti tokong Cina. Menurut sejarah, masjid-masjid ini dibina

oleh pedagang-pedagang yang terdiri daripada orang Cina. Disebabkan itu unsur binaanya

boleh didapati ragam hias dan bentuk seni bina Cina. Antara contoh yang boleh dilihat ialah

Masjid Kampung Keling yang mempunyai menara yang berbentuk pagoda, selain itu pintu

gerbang pada masjid tersebut juga menyerupai pintu gerbang Cina. Masjid ini dihiasi dengan

ukiran-ukiran Cina yang sangat menarik pada ruangan solat dan bahagian luar masjid.20

Simbol Dalam Seni Bina Cina

Budaya Cina mempunyai simbolisme yang telah hadir sejak ribuan tahun yang lampau. Setiap

simbol mempunyai makna yang tersendiri. Motif hiasan yang terkenal dan pelbagai dalam

tradisi Cina dijelmakan hasil daripada ilham berdasarkan falsafah, lagenda, sejarah, Tao,

Confucious dan tradisi agama Buddha.21

Simbol-simbol ini wujud dalam bentuk visual dan

ada yang bukan dalam bentuk visual. Simbol visual pada kebiasaanya hadir dalam bentuk

hiasan ragam hias dan warna-warna yang sesuai dengan maksud simbol tersebut. Simbol yang

tidak dapat dilihat secara visual pada kebiasaanya ada di dalam aktiviti ritual keagamaan

masyarakat Cina.

17

Abdul Halim Nasir, Masjid-masjid di Nusantara, (Bangi: UKM, 1979), 78-79 18Mastor Surat, Pembangunan Tipologi Masjid Tradisional Melayu Nusantara, (Bangi: UKM, 2008), 196 19

Ezrin Arbi, Pengaruh Senibina Asing di Malaysia, Kongres Kebudayaan Kebangsaan: Kuala Lumpur, 16-20

Ogos 1971, 2 20

Ezrin Arbi, ibid, h. 2 21Six Centuries of Islamic Art in China, (Kuala Lumpur: Muzium Kesenian Islam Malaysia, 2001), 70



5

Terdapat lapan lambang Buddha yang seringkali diguna pakai sebagai motif dan hiasan

kerana setiap lambang ini mempunyai maksud dan kegunaanya yang tersendiri.Antaranya

ialah roda, Cengkerang Koc, Ikan yang berpasangan, ikatan abadi, bunga teratai, pasu, langit-

langit dan payung.22

Hiasan dalam seni bina Cina boleh dikelompokkan kepada lima jenis iaitu haiwan (fauna),

tumbuhan (flora), fenomena, lagenda dan geometrik.23

Ornamentasi adalah sesuatu yang

sangat penting dalam seni bina China. Kebanyakkan daripada hiasan-hiasan yang ada dalam

seni bina Cina ini bukan sahaja untuk perhiasan semata-mata tetapi perhiasan tersebut dikira

sebahagian daripada pembinaan sebuah bangunan dan ormamentasi tersebut pasti bersesuaian

dengan alam sekitar.24

Motif dan simbol Cina adalah berbeza dengan simbol daripada budaya

lain kerana setiap simbol mempunyai maknanya yang khusus. Simbol-simbol ini telah

tertanam dalam pemikiran masyarakat Cina sebagai petanda baik dan tuah positif yang akan

membawa kesejahteraan kepada masyarakat Cina.25

Motif dan ornamentasi dalam senibina

Cina secara umumnya dapat dibahagikan kepada tujuh kelompok yang terdiri daripada flora,

fauna, geometri, kosmos, kaligrafi, peralatan dan watak manusia.26

Penulis hanya

membincangkan kelompok yang boleh didapati di dalam masjid di Melaka sahaja.

1.Haiwan (Fauna)

Bentuk-bentuk dan elemen Cina mengandungi pola dan simbol daripada makhluk yang

bernyawa yang mempunyai maksudnya yang tersendiri iaitu sebagai penjaga keselamatan dan

pembawa nasib baik. Haiwan yang seringkali digunakan sebagai motif hiasan adalah seperti

naga, harimau, singa, burung Hong, phoenix (burung merak), kura-kura, gajah, kelawar, qilin

(haiwan mistik Cina), menjangan dan burung bangau.

i. Naga

Motif ukiran naga mempunyai manifestasinaya sendiri bermula dengan lilitan tubuh naga,

sisik, mata dan taring setiap darinya mempunyai keunikkanya yang tersendiri.27

Ukiran naga

dan burung Hong adalah salah satu kebudayaan dalam kehidupan masyarakat Cina. Haiwan

kayangan ini adalah prinsip serta garis panduan dalam mereka bentuk bangunan-

bangunan.Haiwan ini adalah lambang kepada kebesaran28

dan masyarakat Timur tidak pernah

menganggap naga sebagai haiwan yang ngeri dan menakutkan seperti anggapan orang Barat

yang membayangkan naga sebagai haiwan yang berkuasa jahat.29

Secara umumnya, naga

digambarkan sebagai haiwan yang besar, mempunyai kuku yang tajam serta dapat

menghembuskan api daripada mulutnya.

22Ibid., p. 74 23Moedjiono, MODUL Vol.11 No. 1 Januari 2011, Ragam Hias Dan Warna Sebagai Simbol Dalam Arsitektur

Cina, Universitas Diponegoro Semarang: Semarang, h. 19 24Cai Yanxin, Lu Bingjie, Chinese Architecture: Palaces, Gardens, Temples and Dwellings, (China

Intercontinental Press: China, 2006), 132 25Six Centuries of Islamic Art in China, op.cit, p. 70 26 Lim Lee Hock, Ismail Said, Ikonografi Motif pada Komponen Ukiran Kayu di Dalam Tokong Cina, (UTM:

Skudai, 2010), 5 27

Karsam, Seni Ukiran Jepara Indonesia: Kajian Mengenai Ciri danMotif, (tesis sarjana Universiti Malaya,

Akademi Pengajian Melayu, 1999), 169 28Rini Trisulowati, Imam Santoso, Pengaruh Religi Terhadap Perkembangan Arsitektur: India, Cina dan

Jepang, (Graha Ilmu: Yongyakarta, 2008), 32 29C.A.S Williams, Chinese Symbolism and Motifs, (Charles E. Tuttle Company: Japan, 1974), 132


6

Naga digambarkan sebagai haiwan yang datang daripada keluarga reptilia dan bertelur untuk

proses pembiakkan. Terdapat dua bentuk naga yang sering digunakan dalam hiasan iaitu naga

yang bersayap dan naga yang mempunyai badan yang bersisik serta panjang seperti ular dan

mempunyai sepasang tangan dan kaki.30

Bagi masyarakat Cina naga adalah merupakan haiwan yang paling popular dan banyak

digunakan sebagai hiasan dan ragam hias. Haiwan ini dipercayai mempunyai tenaga yang

berubah-ubah dan sangat berkuasa. Naga bukanlah makhluk yang menakutkan tetapi

berperanan sebagai makhluk yangmenjaga keselamatan harta benda.Selain itu, naga turut

diketahui sebagai simbol kekuatan, keadilan dan kekuasaan. Naga boleh didapati dalam tiga

bentuk iaitu long, li dan jiau. Long adalah naga yang sering digunakan.Long mempunyai

kepala yang berbentuk unta, bermata kelinci, berleher ulat, bertanduk kijang, mempnyai perut

seperti katak dan mempnyai cakar harimau. Naga jenis ini mempunyai kelebihan untuk

merubah rupa bentuk.Haiwan yang pada kebiasaanya boleh dilihat berdamping dengan naga

ini ialah harimau. Kedua-dua haiwan ini melambangkan kekuatan dan menetang pengaruh

jahat yang cuba menganggu. Selain dikenali sebagai haiwan yang kuat harimau juga

membawa erti kebaktian.31

Di dalam masjid tidak terlihat ukiran naga yang jelas, tetapi hanya

bahagian anggota badan haiwan ini sahaja yang digunakan sebagai ukiran iaitu sisik dan

kepala naga. Hal ini sesuai dengan perintah Islam yang melarang penggunaan ukiran haiwan

sebagai hiasan.

ii. Rama-Rama

Haiwan ini seringkali dikaitkan dengan roh nenek moyang yang datang untuk membawa

peringatan kepada cucu-cicit. Rama-rama juga dianggap sebagai simbol kepada usia yang

panjang.32

Haiwan ini juga membawa maksud kegembiraan serta lambang kepada musim

panas. Rama-rama seringkali dijadikan corak serta dekorasi pada tembikar dan sulaman pada

pakaian. Kecantikkan rama-rama yang memiliki corak yang menarik dan warna yang pelbagai

kerap dijadikan sebagai inspirasi oleh penyair dan pelukis bagi menghasilkan syair dan

lukisan yang berkualiti.33

2.Tumbuhan (Flora)

Setiap bunga di China mempunyai makna dan maksudnya yang tersendiri. Flora sering

dijadikan sebagai motif utama dalam dekorasi seperti tektil, porselin, karpet. Selain itu,

dekorasi tumbuhan juga boleh dilihat pada seni bina dan reka bentuk bangunan termasuklah

lukisan. Tumbuhan yang sering digunakan sebagai motif dalam hiasan dan ragam hias Cina

adalah seperti bunga peoni, bunga teratai, pohon buluh, pohon beringin dan cemara. Bunga

peoni melambangkan keteguhan hati manakala bunga teratai melambangkan kesucian. Bunga

sakura, bamboo, pohon beringin dan cemara membawa erti empat sifat kebajikan. Tanaman-

tanaman ini memiliki daya ketahanan yang agak tinggi hal ini kerana tanaman ini dapat

bertahan dalam apa jua bentuk cuaca sekalipun. Keistemewaan bunga-bunga ini juga digelar

sebagai Ban Jien Jieng atau dalam bahasa melayunya “muda sepanjang tahun.”Selain itu

tanaman ini juga turut dikenali dengan sifat panjang umur, kesabaran dan kebijaksanaan.

30Ros Mahwati Ahmad Zakaria, Naga dalam Kesenian Islam, Utusan Malaysia, Jumaat 20 Januari 2012 31Moedjiono, MODUL Vol.11 No. 1 Januari 2011, Ragam Hias Dan Warna Sebagai Simbol Dalam Arsitektur

Cina, Universitas Diponegoro Semarang: Semarang, 19 32Six Centuries of Islamic Art in China, (Muzium Kesenian Islam: Kuala Lumpur, 2001), 72 33Ibid, 73



7

Peoni adalah permaisuri kepada semua jenis bunga, ia juga turut melambangkan kekayaan dan

kehormatan.34

Selain mempunyai warna yang menarik dan pelbagai, bunga ini juga turut

menggambarkan keindahan sifat wanita.35

Bunga Kekwa memberi maksud kedamaian dan

hidup yang panjang kerana mempunyai ketahanan yang tinggi bagi menahan kesejukkan pada

musim salji.36

Pokok buluh, pine dan prunus adalah pokok tiga serangkai kerana tumbuhan ini

sentiasa segar walaupun dalam cuaca sejuk. Empat tumbuhan ini mewakili empat musim iaitu

peoni mewakili musim bunga, teratai mewakili musim panas, kekwa mewakili musim luruh

dan prunus mewakili musim sejuk.

Bagi masyarakat Cina pasu adalah lambang kepada kepentingan pengetahuan dan

pencapaian.37

Pasu-pasu bunga diperbuat daripada porselin dan ianya diperbuat khas untuk

bunga-bunga tertentu. Pasu dibentuk mengikut tubuh wanita dan bunga yang dikatakan sesuai

untuk di bawa oleh porselin ialah seperti peoni dan orkid sesuai dengan bentuk pasu

tersebut.38

Buah anggur telah diperkenalkan di negara China pada 126 B.C yang mana ianya

dibawa masuk oleh menteri Chang Ch’ien sewaktu kepulanganya dari Indo-Scythians. Buah

anggur juga digunakan bagi tujuan kesenian dan motif sebagai satu corak dipinggiran.39

3.Geometri

Bentuk geometri yang digambarkan biasanya tidak hanya tertumpu kepada satu-satu bentuk

sahaja.Terdapat ragam-ragam hias yang khusus dan digunakan di dalam seni bina Cina.

Antara ragam hias yang dimaksudkan ialah simbol keseimbangan yin dan yang. Kedua-dua

elemen ini mewakili unsur positif dan negatif. Ianya juga adalah hal utama yang menjadi asas

utama kepada feng shui.Walaupun setiap suatu benda itu hidup dalam keadaan yang

bertentangan namun kedua-dua elemen ini seringkali berdampingan antara satu sama lain

secara abadi dalam kekuatan yin dan yang.Garis patah menggambarkan yin (_ _ _) manakala

garis terus menggambarkan yang (______).Simbol-simbol ini dipercayai dapat menolak

pengaruh jahat dan membawa kepada kemakmuran serta keselamatan.40

Oleh itu, hiasan

geometri terhasil berdasarkan yin dan yang ini.

Lambang swastika adalah lambang yang banyak digunakan di seluruh dunia dan lambang ini

boleh dikesan dalam budaya dan tradisi masyarakat. Lambang ini seringkali dikaitkan dengan

nasib yang baik dan selain daripada swastika, ianya juga turut dikenali dengan nama suastika,

svatica atau svatika. Selain itu ia juga turut di sebut sebagai shubhtika yang membawa

maksud petanda baik serta tuah badan yang baik bagi sesiapa yang mneggunakannya.

Lambang ini seringkali menjadi lambang kepada Buddhisme, Jainisme dan Hinduisme. Gaya

swastika yang menghadap ke kiri dianggap mempunyai kaitan dengan kejahatan dan

keburukkan.41

Selain itu terdapat hiasan yang terdiri daripada corak flet yang terhasil daripada

34Lou Qingxi, The Architecture Art of Ancient China, (China Intercontinental Press : China, 2002), 12 35Op.,cit, 72 36Bunga kekwa secara tradisinya sering dikaitkan dengan musim luruh dan bunga ini akan berkembang dengan

cantiknya sewaktu bunga-bunga lain layu. (Sila lihat Six Centuries of Islamic Art in China, (Muzium Kesenian

Islam: Kuala Lumpur, 2001), 72) 37Six Centuries of Islamic Art in China, (Muzium Kesenian Islam: Kuala Lumpur, 2001), 74 38Para sami Buddha sangat sukakan bunga, oleh itu pasu bunga biasanya boleh dilihat atas meja altar dan

terdapat lambang-lambang tertentu yang boleh dilihat pada pasu-pasu tersebut. Pasu bunga Cina pada

kebiasaanya sempit pada bahagian lehernya dan air yang diisi ke dalam pasu ini tidak akan busuk. (Sila lihat C.A.S Williams, Chinese Symbolism and Motifs, (Charles E. Tuttle Company: Japan, 1974), 416) 39Ibid, 218 40Moedjiono, MODUL Vol.11 No. 1 Januari 2011, Ragam Hias Dan Warna Sebagai Simbol Dalam Arsitektur

Cina, Universitas Diponegoro Semarang: Semarang, h. 21 41Mohd Sabrizaa Abd Rashid, Evolusi Bentuk dan Makna ragam Hias dalam Seni Bina Tradisional Melayu,

UiTM: Perak, 2009), 6


8

jalinan geometri dengan corak-corak bersegi. Hiasan ini dikatakan sebagai satu simbol

panahan petir yang dikaitkan dengan kegembiraan dan sebagai satu lambang kepada swastika

Buddha yang mewakili matahari.42

Awan larat dan skrol adalah olahan daripada Ju’i terapung iaitu cokmar oleh dewa manakalan

skrol dikaitkan dengan ilmu dan apabila ianya dikelilingi oleh sekumpulan awan larat ianya

melambangkan pendidikan, pembelajaran dan kesedaran rohaniah.43

Masyarakat Cina

mempunyai kemahiran yang tinggi dalam seni pembuatan skrol, corak ini sentiasa menghiasi

setiap rumah penduduk Cina. Bagi fahaman Buddha, skrol melambangkan kesucian dan

kebenaran.44

Pengkaji telah memilih beberapa buah masjid utama bagi melihat kesan motif dan hiasan pada

masjid-masjid yang terdapat di Melaka.

Motif Dan Ornamentasi Cina Pada Masjid-Masjid Di Melaka

Bil. Masjid Motif Jenis Lokasi

1.

Masjid

Kg.

Keling

Pheoni Merupakan ornamen yang

terdapat pada bumbung

masjid.

Skrol Terdapat pada bumbung

masjid.

Geometri Didapati pada bumbung

masjid

42Six Centuries of Islamic Art in China, (Muzium Kesenian Islam: Kuala Lumpur, 2001), 71 43Ibid, h. 71 44C.A.S. Williams, Outlines of Chinese Symbolism and Art Motives, (New York: Dover Publications, 1976), 345



9

Teratai Mustoka atau mahkota

hiasan yang diletakkan di

atas bunga teratai. Bentuk

buah Buton seringkali

dikaitkan dengan bentuk

stupa dan alas tapak seperti

ini biasanya ditemui pada

hiasan-hiasan Buddha.45

2.

Teratai Motif ini boleh ditemui

pada mihrab masjid ini.

3. Masjid

Kg. Keling

Teratai Buga teratai yang berada

dalam kedudukkan terbalik

boleh dilihat pada pintu

gerbang masjid.

4. Masjid

Kg. Alai

Teratai Motif ini terdapat pada

mimbar masjid ini.

5. Masjid

Tengkera

Teratai Sama pada rosewood yang

wujud sejak zaman dinasti

Ming.

45Mohd Sabrizaa Abd Rashid, Evolusi Bentuk dan Makna ragam Hias dalam Seni BinaTradisional Melayu,

(UiTM: Perak, 2009), 6


10

6. Masjid Bkt

Piatu

Teratai Boleh didapati pada

puncak mimbar masjid.

7. Masjid

Tengkera

Swastika Terdapat pada pintu

belakang masjid ini.

8. Masjd

Tanjung

Keling

Swastika Terdapat pada tangga

masuk masjid.

9. Masjid

Tengkera

Pasu Pasu bunga ini boleh

didapati di mimbar masjid

Tengkera.

10 Masjid

Tengkera

Pasu air Terdapat pada mimbar

masjid.



11

11 Masjid Bkt.

Piatu

Hiasan pasu

yang

mengandungi

bunga peoni ini

boleh dilihat

pada sisi

mimbar masjid

ini.

12 Masjid

Tengkera

Buah-buahan Terdapat pada mimbar

masjid Tengkera.

13 Masjid Kg.

Keling

Buah anggur Boleh dijumpai pada

mimbar masjid. Motif

anggur juga boleh dilihat di

tokong tertua di Melaka

iaitu tokong Cheng Hoon

Teng(1625).

14 Masjid Kg.

Hulu

Sisik Naga Boleh dilihat pada puncak

mimbar masjid ini.

15 Masjid Bkt.

Piatu

Kepala Naga Terdapat pada hujung atap

mimbar masjid.

16 Masjid Kg.

Keling

Peoni Motif bunga pheoni pada

hiasan seramik yang boleh

dilihat pada puncak pintu

gerbang masjid ini.


12

17 Masjid

Peringgit

Rama-rama Terdapat pada sisi mimbar.

18 Masjid

Peringgit

Pohon buluh Terdapat pada sisi mimbar

19 Masjid Kg.

Keling

Bunga Plum Bumbung masjid

Kesimpulan

Kesenian Cina mempunyai nilai estetikanya yang tersendiri, motif dan ornamentasi digunakan

bagi menghias sebuah bangunan menambahkan lagi keunikkan bangunan tersebut.Walaupun

asas kepada pembentukkan kesenian Cina ini adalah berasaskan kepada fahaman aminisme

dan agama Buddha, namun ornamentasi tersebut berjaya di Islamkan memandangkan ianya

tidak melanggar syariat. Hasil ukiran yang baik ini bukan sahaja menyerikan ruang bangunan

malah dapat menonjolkan ciri-ciri pertukangan yang amat mengagumkan. Ianya jelas

menunjukkan kemahiran tukang ukir terhadap simbol alam yang dimanifestasikan kepada

bentuk nyata. Tukang-tukang yang berperanan mendirikan masjid-masjid ini menggabungkan

elementasi kesenian luar dan tempatan bagi menampilkan sebuah monumen ibadat yang

penuh dengan ketwadukkan dan kesucian. Hasinya wujudlah sebuah masjid yang mempunyai

warna-warni keindahan dari aspek kesenian dan estetika yang tinggi.

Penemuan-penemuan imej dan bentuk-bentuk pra-Islam ini hanya dijelmakan dalam bentuk

visual sahaja tanpa memperlihatkan maksud-maksud yang asal. Kemahiran para pengukir

dalam seni ukiran pra-Islam ini telah sebati menjadi darah daging bagi mereka. Selain itu,

masyarakat muslim di China juga menerima segala bentuk hiasan ini walaupun mereka

beragama Islam. Hal ini kerana, hiasan dan motif-motif ini telah sebati dalam kehidupan

masyarakat muslim Cina yang masih kuat mengamalkan budaya Cina. Agama Islam bukan

agama yang berbentuk akomodatif atau paksaan dan Islam tidak melarang secara melulu

penggunaan motif-motif ini dan tiada halangan sama sekali dalam menggunakan motif-motif

pra-Islam ini selagi mana ianya tidak melaggar batas syariat Islam. Maka dengan sebab itu

Islam mudah diterima oleh masyarakat di Alam Melayu.



13

Rujukan

Abdul Halim Nasir, (1979), Masjid-masjid di Nusantara, Bangi: UKM

Al-Quranulkarim, Miracle The Reference

C.A.S Williams, (1974), Chinese Symbolism and Motifs, Charles E. Tuttle Company: Japan

H. Aboebakar, (1995), Sedjarah Mesdjid, Jakarta:Toko Buku Fa. Adil & Co

Kong Yuanzhi, (2000), Pelayaran Zheng He dan Alam Melayu, Universiti Kebangsaan

Malaysia: Bangi

Liang Liji, (2009), Hubungan Empayar Melaka-Dinasti Ming abad ke 15, Universiti

Kebangsaan Malaysia: UKM

Liang Liji, (2011), “Jejak Langkah Sejarah Hubungan Persahabatan dan Diplomasi antara

Melaka dan China, Kajian Komparatif Berdasarkan Karya Agung Melayu Sulalat al-Salatin

dan Kitab-Kitab Sejarah Lama China” dlm Persidangan Antarabangsa Karya Agung Melayu

Sulalat al-Salatin dan Hikayat Hang Tuah, Institut Kajian Sejarah dan Patriotisme Malaysia:

Melaka

Lim Lee Hock, Ismail Said, Ikonografi Motif pada Komponen Ukiran Kayu di Dalam Tokong

Cina, UTM: Skudai

Lou Qingxi, (2002), The Architecture Art of Ancient China, China Intercontinental Press :

China

Masjid, Sejarah, Ciri-ciri Pembentukkan Dan Pembinaan Masjid-masjid Dunia, Malaysia

dan Kuala Lumpur, (1998), Selangor:Puncak Awal Sdn. Bhd dengan kerjasama Majlis

Agama Islam Wilayah Persekutuan

Mastor Surat, Pembangunan Tipologi Masjid Tradisional Melayu Nusantara, UKM: Bangi

Moedjiono, MODUL Vol.11 No. 1 Januari 2011, Ragam Hias Dan Warna Sebagai Simbol

Dalam Arsitektur Cina, Universitas Diponegoro Semarang: Semarang

Rini Trisulowati, Imam Santoso, (2008), Pengaruh Religi Terhadap Perkembangan

Arsitektur: India, Cina dan Jepang, Graha Ilmu: Yongyakarta

Tan Chee Beng, (1993), Chinese Peranakan Heritage in Malaysia And Singapore, Fajar

Bakti: Kuala Lumpur

Temubual bersama Louis Lim pada 2 Februari 2012

Yusoff Iskandar, (1978), Masyarakat Melaka 1400-1511T.M Dengan Tinjauan Khusus

MengenaiOrang-orang Asing, Bangi: Universiti Kebangsaan Malaysia

Cai Yanxin, Lu Bingjie, (2006), Chinese Architecture: Palace, Gardens, Temples

andDwellings, China Intercontinental Press: China

Ezrin Arbi, Pengaruh Seni bina Asing di Malaysia, Kongres Kebudayaan Kebangsaan: Kuala

Lumpur, 16-20 Ogos 1971

Mohamad Tajuddin Mohamad Rasdi, (1999), Peranan Kukirikulum Dan Rekabentuk Masjid

SebagaiPusat Pembangunan Masyarakat, Skudai:Universiti Teknologi Mara

Sidi Gazalba, (1975), Masjid: Pusat Ibadah Dan Kebudayaan Islam, Jakarta: Pustakan Antara

motif dan hiasan cina dalam dekorasi dalaman masjid

Documents