REHLAH:WADAHPERKEMBANGANISLAMDIALAMMELAYU Oleh

DrHjMahayudinbinHjYahaya UniversitiIslamSultanSharifAli,NegaraBruneiDarussalam

Abstrak

Setakat ini belum ada suatu kajian komprehensif mengenai Rehlah sebagai wadah penyebaran Islam di Alam Melayu yang mencakupi kesemua aspek kehidupan politik, ekonomi, intelektual sosiobudaya masyarakat Melayu di Alam Melayu yang boleh dijadikan sumberrujukan.Kajianyangsedemikianrupamemangsukardilakukanolehbeberapasebab. Pertama, ruanglingkup bidang dan kawasan kajian adalah terlalu luas. Kedua, bahanbahan kajian yang diperlukan bagi melaksanakan tujuan tersebut berada di merata dunia. Ketiga, bahanbahantersebutditulisdalampelbagaibahasadankebanyakannyamasihdalambentuk manuskrip,inskripsi/epigrafi,artifakdanmatawang.Bahanbahaninimerupakansumberdan rujukan utama, di samping bahanbahan bercetak, sebagai penunjuk arah kepada kegemilangan masyarakat Melayu zaman Islam di rantau ini. Kajian ini akan cuba menggunakan sumbersumber berkenaan dengan sebaik mungkin bagi melaksanakan tajuk Rehlah: Wadah Penyebaran Islam di Alam Melayu sebagai suatu percubaan awal bagi menjelaskanperananrehlahdansumbanganahliahlipelayaranIslamterhadapperkembangan Islam di Alam Melayu mengikut perkaedahan ilmu sejarh dan `umran. Sumbersumber berkenaan telah dianalisis dan dikategorikan kepada sumber primer dan sekunder yang diletakkan di akhiran makalah. Kajian ini juga buat pertama kalinya cuba menunjulkan istilah `umranbagimenggantikanistilahtamadunkeranaiadianggaplebihsesuaidenganajaran alQur`an berbanding dengan tamadun yang bersumberkan fahaman sekular yang diimport dariBarat,iaituberpuncadaritamadunYunanikuno. KonsepAlamMelayu Yang dimaksudkan dengan konsep ialah suatu pengertian atau gagasan yang sudah diterimapakai di peringkat antarabangsa. Alam Melayu (The Malay Archipelago) merupakan suatu konsep yang sudah diperakui dan diterimapakai di peringkat antarabangsa sebagai sebuah kawasan yang terletak di rantau Asia Tenggara yang diduduki oleh suatu rumpun bangsa berasaskan kepada kesatuan bahasa, agama dan kebudayaan yang menjadi lambang

1

kekuasaandankebesaranbagirumpunbangsatersebut.MerekaitudikenalisebagaiRumpun BangsaMelayu.SetelahmemelukIslammerekadikenalisebagaiBangsaMelayuIslam. Sebelum zaman penjajahan, Alam Melayu telah melalui suatu zaman yang dikenali sebagaiZamanIslam.PadazamantersebuttelahterbinabeberapabuahkerajaanMelayu Islam agung dan berdaulat. Antaranya ialah Kerajaan Perlak, Kerajaan SamuderaPasai, Kerajaan Aceh (di Sumatera, Indonesia), Kerajaan Demak dan Mataram (di Jawa, Indonesia), KerajaanMelayuMelaka(diSemenanjungTanahMelayukiniMalaysia),KesultananBrunei(di Brunei Darussalam), Kerajaan Islam Patani (di selatan Thailand), dan Kesultanan Sulu dan Mindanau(diselatanFilipin).1 Rehlah Rehlah memberi maksud pelayaran, pengembaraan , penjelajahan dan penerokaan. MenurutKamusDewan,penjelajahanialahperihalmenjelajahidanmengelilingiatauberjalan ke merata tempat untuk tujuan penyelidikan. Manakala penerokaan pula ialah prihal perbuatan, usaha dan sebagainya bagi tujuan menerokai kawasankawasan baharu bagi tujuantujuantertentu(termasuklahdakwah). Sepertiyangdiketahuiumumalaminiadalahamatkomplekssifatnyadandidalamnya

tersembunyi seribu satu rahsia. Mengikut kepercayaan orang Islam, alam dicipta oleh Allah Subhanahu wa Ta`ala untuk faedah manusia. Dengan sebab itu Allah Subhanahu wa Ta`ala tidakmelarangmanusiaberusaha,mencaridanmenerokairahsiakejadianalam.MalahAllah memerintahkan manusia supaya merenung, memikir dan mengkaji kejadian alam supaya manusiasedartentangperanannyasebagaikhalifahAllahdimukabumi.Olehyangdemikian, rehlah pada pandangan Islam, merupakan suatu keperluan dan tanggungjawab bagi memperkukuhkan akidah serta menjana ilmu dan budaya, di samping menjalin hubungan silatulrahim antara sesama manusia bagi memperkukuhkan perpaduan umat Islam (ukhwah Islamiah) di seluruh pelusuk dunia. Allah Ta`ala turut memerintahkan manusia supayaTedapat kira-kira 70 buah kerajaan Melayu yang didirikan sebelum abad ke-19, di antaranya ialah kerajaan Melayu Islam ( senarai lengkap nama kerajaan-kerajaan Melayu sebelum abad ke-19, sila lihat Ding Choo Ming, Manuskrip Melayu: Sumber Maklumat Peribumi Melayu, Kerta Syarahan Perdana Jawatan Profesor, Universiti Kebangsaan Malaysia, pada 28 November 2008, Penerbit UKM, Bangi, 2008, m.s.15).1

2

memakmurkan bumi Allah Ta`ala menerusi aktiviti pertanian, galian dan perdagangann di kawasankawasan yang diterokai. Dan yang lebih penting lagi adalah untuk mengetahui dan memahami tentang kebesaran Allah Ta`ala Maha Pencipta yang mencipta langit dan bumi sertamakhlukmakhluknya.FirmanAllahTa`aladalamsurahalJum`ah,ayat9yangbermaksud: Bertaburanlah kembali di muka bumi untuk mencari kurniaan Tuhan, banyakbanyak mengingatiAllahsupayakamumendapatkejayaan FirmanNyalagidalamSurahalMukmin,ayat82yangbermaksud: Apakahmerekatidakmengembaradimukabumidanmemerhatikankesudahanorang sebelummereka FirmanAllahdalamSurahalHaj,ayat46yangbermaksud: Apakahmerekatidakmengembaradimukabumi? Daripada ayatayat di atas, membuktikan tentang pripentingnya rehlah dan penjelajahan sebagai wadah penyebaran ilmu dan agama Islam. Dengan berbekalkan ajaran dansemagatinilahmakaramaiparailmuandanpendakwahIslamtelahmeningalkannegeri dankampunghalamanmasingmasinguntukberehlahkemeratadunia,termasukdikawasan AsiaTenggarabagitujuandakwahdanpenyebaranilmuilmuIslam. ObjektifRehlah: Bagi orang Barat, rehlah (travel, voyage) mempunyai tiga objektif atau tiga G (Gospel, Glory, Gold, yakni menyebarkan agama, kuasa politik dan ekonomi). Matlamat akhir mereka ialah menjajahdanmenguasainegerinegeriyangditaklukinya.Merekatidakmelihatlebihdariitu kerana tujuan utama mereka ialah untuk mendapatkan kuasa politik, sumber ekonomi serta menyebarkanagamamerekadenganmemaksapenduduktempatanmemelukagamaKristian tanpa mengambil kira kebajikan dan kepentingan serta budaya penduduk tempatan. KeadaannyaberbezadengankonseprehlahdariperspektifIslam.Objektifutamarehlahdalam Islam, sepertimana yang dinyatakan di atas tadi, bukan sematamata didorong oleh faktor ekonomidanpolitik,danjauhsekalidaripadamelakukanpaksaankeataspenduduktempatan3

untuk menukar agama mereka kepada agama Islam, tetapi adalah bermotifkan empat P (Pembebasan, Pengislaman, Pengintelektualan dan Pemakmuran) . Dan matlamatnya ialah untuk menjamin kesejahteraan masyarakat baik di dunia mahu pun di akhirat, sesuai dengan tuntutanagamaIslamitusendir. Kesejahteraandiduniamemberimaksudmembebaskanmanusiadaripadacengkaman penjajahan, kejahilan dan kemiskinan. Kesejahteraan di akhirat ialah membebaskan manusia daripada belenggu kekufuran dan kesesatan. Pendekatan yang digunakan bagi mengatasi masalahmasalah tersebut ialah melalui dakwah, penyebaran ilmu pengetahuan serta pemakmuran bumi Allah Ta`ala menerusi aktiviti ekonomi seperti pertanian, galian dan perdagangan. HijrahPemangkinRehlah Hijrah Nabi Muhammad sallallahu alaihi wasallam dari Makkah ke Madinah (622M.) boleh dianggap sebagai titik tolak kepada proses rehlah bagi tujuan membebaskan masyarakat Madinah,mejoritinyaberketurunanArab,daripadacengkamankaumYahudidarisegiagama, politik dan sosial. Dengan berlakunya Hijrah, mereka telah terselamat daripada bincana tersebut. Peristiwa Hijrah kemudiannya telah dijadikan pemangkin dan teladan oleh para pendakwahdanpeniagaIslamyangmelakukanrehlahkeseluruhdunia. HijrahNabiMuhammadsallallahu`alaihiwasallamdarikotaMakkahkekotaMadinah dipenuhiranjaudancabaran,tetapitelahmencapaikejayaanbesardisebabkankecekapandan kepintaransertaperancanganyangjituyangdilakukanolehNabiMuhammadsallallahu`alaihi wa sallam di samping pertolongan dan perlindungan daripada Allah Ta`ala. Hal yang sama berlakukeatasparapendakwahdanahliahlipelayaranIslamselepasnya. DengansemangatHijrahitutaditelahmempertingkatkankeyakinanumatIslamdan seterusnyamemberirangsanganyangcukupkuatkepadamerekakeluarberhijrah,berehlah, menjelajah dan menerokai kawasankawasan baharu yang lebih jauh, merentasi benua dan lautan samudera untuk tujuantujuan yang dinyatakan di atas tadi. Justeru, mereka telah berjaya membebaskan sebahagian besar masyarakat dunia daripada belenggu penjajahan,4

kekufuran,kesesatan,kejahilandankemiskinan.Olehitutidakhairanlahjikakitadapatibahawa dalam tempoh antara abad ke9M hingga abad ke 15M bidang geografi dan pelayaran telah dikuasaisepenuhnyaolehumatIslam.Dalamtempohtersebutjugatelahlahirramaitokohdan ahli pelayaran Islam termasuk alMas`udi, Ibn Battutah, Ibn Hawqal, SulaymanalMahri, Ibn Majid, alIstakhri dan ramai lagi yang telah berjaya menghasilkan bahanbahan penyelidikan sertateoriteoriyangberkaitandenganilmugeografidanpelayaran. Pada zaman peradaban Yunani kuno bidang geografi dan pelayaran berada di tahap yangrendah.PadazamanIslam,keduaduabidangtersebuttelahmeningkatmajukeranaIslam menggalakkan umatnya melakukan kajian terhadap fenomena alam, termasuk aspek iklim dangeografibagitujuankeharmornianantaraimandanakal,rohanidanjasmani.Kitabsucial Qur`anitusendirimenjadisumberinsperasibidangkajiandanrehlahkeranabanyakayatal Qur`anyangmenyentuhaspekilmupelayarandanpenerokaan,sepertimanayangdinyatakan diatas. FaktorPemangkinRehlah Terdapatbeberapafaktoryangmenjadipemangkinrehlah.Diantaranyaialahfactorekonomi dan persekitaran. Kawasan tanah Arab yang diliputi padang pasir yang luas menyebabkab mereka terpaksa keluar belayar bagi mendapatkan sumber ekonomi melalui perdagangan. Dalam pelayaran mereka memerlukan kemahiran dan ilmu pengetahuan mengenai ilmu astronomi, geografi dan ilmu pelayaran bagi mengesan cuaca, iklim dan arah yang hendak ditujubagimemudahkanperjalanandankeselamatansewaktudalampelayaran,khususnyadi lautan. Faktor seterusnya ialah faktor agama, seperti menunaikan ibadat haji dan umrah ke tanah suci Makkah alMukarramah. Di dalam pelayaran menuju ke tanah suci mereka memerlukan pengetahuan yang mendalam mengenai iklim dan suasana pantai di sepanjang LautMerahuntuksampaikepelabuhan.Begitujugahalnyadalamprosespenyebaranagama Islam di luar tanah Arab, khususnya di rantau Asia Tenggara, mereka terpaksa mengharungi lautan Hindi dari sebelah barat atau laut Cina Selatan dari arah timur; keadaan laut, suhu, angin dan pantainya sudah tentu berbeza dari laut Merah di Semenanjung Tanah Arab.5

Perbezaaninimemerlukanilmudankemahiranyanglebihtinggidalambidangilmupelayaran dan geografi. Mereka juga perlu belajar dan memahami budaya masyarakat bukan Arab, termasuk masyarakat Melayu, bagi menyesuaikan diri dengan kehidupan masyarakat di tempattempatyangmerekalalui. AhliPelayaranIslamDiAlamMelayu DiantaratokohtokohahlipelayaranIslamyangsampaidiAlamMelayuialahIbnBattutah, MuhammadbinAbdullahalLawati(1325M1377M).Kemasyhurannyabukanhanyadikalangan umatIslam,tetapijugadikalanganmasyarakatantarabangsa.Paraorientalismenganggapnya sebagaiThePrinceofMuslimTravellers..Kedudukannyasebagaipengembarayangterkenal, selaludibandingdandisamakandenganpengembarapengembaraterkenaldiduniaseperti MarcoPolodanlainlainnya. IbnBattutahadalahseorangilmuandalambidangpelayaran,agamadanbahasa.Beliau bukanhanyamahirberbahasaArabtetapijugamahirdalambeberapabahasaasing terutamanyabahasaParsidanTurki.Pengembaraannyayangbegitujauhiaitukirakira120,000 kilometer,bermuladaritempatkelahirannya,Tanger(Tanjah)dingeriMagribidisebelahbarat hinggakenegeriChinadisebelahtimur,dalamtempohselama28tahun.Pengembaraanbeliau bolehdibahagikankepadaempatperingkat.PeringkatpertamadikawasanAfrikaUtara melaluilautMediterraneandanSemenanjungArabmelaluilautMerah.Peringkatkeduadi kawasanIraqdanParsimelauiLautanHindidanTelukParsi.PeringkatketigadikawasanAsia MinordanTurki.PeringkatkeempatdiIndiadanChinamelauilautanHindi.Dalamperjalanan keChina,beliausinggahdiSumaterautaradanbertemudenganSultanMalikalZahiryang memerintahkerajaanPasai.Dalamcatatannya,Rehlah,beliaumenyatakanbahawa,Baginda (alMalikalZahir)bermuzakarahilmufekahmazhabSyafie,danterussampaiwaktuAsar SelesaisolatAsarbagindapunmasukkesebelahrumahdisitu,dipakainyapakaianbaginda sebagaiseorangfakih,dandipakainyapakaiannyaitujugauntukkemasjidpadahariJumaat denganberjalankaki..Setelahpakaianituditanggalkan,bagindamemakaipakaianrasminya sebagairajaterbuatdarisuteradankutun

6

Sewaktudiistanaraja,IbnBattutahterlihatduaorangulamaPasai.Iaitu`AmirbinSa`id alShirazidanTajuddinalIsfahani.SepanjangtempohdiSumatera,beliautelahdiberikan sambutanmeriahdansangatdihormati. DalamperjalanankeChina,dikatakanbahawaRajaPasaiitutelahmenyediakansebuah tongkakngbesaryangdilengkapidenganperalatanpelayaranuntukbeliaubelayarkeChina. Pengembaraannyayangbegitujauhyangterpaksamenempuhpelbagaidugaandan

cabaranmembuktikanbeliauadalahseorangahlipelayaranyangcekal,tabah,kuatcitacita, dantidakmudahputusasadanmenyerahkalah. Rehlah:WadahPerkembanganIslamDiAlamMelayu Matlamat utama kedatangan ahliahli pelayaran Islam ke rantau Alam Melayu ialah untuk menukarcarahidupmasyarakatMelayuTradisionalyangberkonsepkantamadunkepadacara hidupmasyarakatMelayuIslamyangberkonsepkan`umran.2CarahidupmasyarakatMelayu TradisionalyangberkonsepkantamaduntercetuspadazamanprimitifdanzamanHindu Buddhadandiikutipadazamanpenjajahan. 2 `Umran merupakan suatu istilah baru sebagai alternatif kepada istilah tamadun. Dalam kajian ini penulis akan menggunakan istilah `umran kerana ia berkonsepkan ajaran Islam berbanding dengan tamadun yang berkonsepkan fahaman sekular. Dari segi etimologi,`umran berpunca daripada kata akar `a ma ra yang bermaksud melimpah ruah Dari kata akar yang sama lahir pula perkataan`amirdanma`muryangberertisuatukeadaandimanaterdapatnyaramaipenduduk,banyak perusahaan,industridanpertanian,ilmu,dankebudayaandisebabkanadanyakerjasama,kemufakatan dan pemerintahan yang adil dan saksama. Perkataan `umran, `amir dan ma`mur setara dengan perkataankemakmurandanmakmur(prosperdanprosperousdalambahasaInggeris).Sepertimana yang dijelaskan di dalam alQur`an bahawa, Ka`bah adalah tempat yang makmur (albayt alma`mur) keranaramaimanusiayangmenyunjunginya.Istilahalbaytalma`murdalamayattersebutditafsirkan juga sebagai sebuah rumah besar yang terletak di langit ketujuh di mana saban hari seramai 70,000 malaikatmenyunjunginya(lihattafsiralQur`an,SurahalTur,ayat4). 7

Padazamanprimitif,masyarakatMelayumenganutkepercayaananimisme.Initerjadi keranapengaruhalampersekitaranataulingkungan.MenurutIbnKhaldun,alampersekitaran sepertiiklimdanudarabolehmempengaruhitabiat,sikapdanpandanganhidupmanusiaOleh itukehidupanmasyarakatMelayuprimitifterarahkepadakebendaanataualambendadalam menjalanikehidupanseharianmereka. Pada zaman HinduBuddha yang bermula pada abad pertama Masihi, masyarakat Melayu mula menerima ajaran ugama. Fokus utama dalam ajaran agama Hindu ialah aspek kerohanianyangdigambarkandalamdoktrinPanteisme.Menurutdoktrinini,alamsemesta hanyaberadadalambentukkhayalanataubayangandantidakwujuddalambentukkenyataan dalamerti kata yang sebenarnya;yangwujud hanyalahBrahman(Tuhan).Daripadapancaran Brahmanmunculatman,iaitusesuatuyangnyatayangdapatdilihatsepertimanusia,binatang dan alam persekitaran. Dari sinilah timbulnya pendapat bahawa di antara atman dengan Brahmanituasalnyasatudanbersatu,tidakduadantidakberpisah.Bagimanusia,sebelumia bersatudenganBrahman,iaterpaksamensucikandirinyadaripadasegaladosayangdilakukan di dunia ini menerusi ibadat mengikut agama Hindu sehinggalah ia dapat bersatu semula dengan Brahman. Proses penyatuan semula inilah yang dikatakan reincarnation atau kelahiransemularohpadajasadyangbaru. Jika sekiranya masyarakat Melayu zaman primitif terdorong kepada aspek kebendaan akibat dipengaruhi alam persekitaran, dan masyarakat Melayu zaman HinduBuddha pula terdorong kepada aspek kerohanian dan kezuhudan, maka masyarakat Melayu zaman Islam telahmembawakeduaduanyasekaligus,sertaditambahpuladenganaspekkeintelektualan yang terjelema dalam konsep akidah, syariah dan akhlak yang menjurus kepada ketakwaan, keimanan,keamanan,kesejahteraan,kedaulatandanna`imiaitukenikmatandiduniadandi akhirat. Dari konsepkonsep murni yang dibawa oleh Islam itu maka lahirnya istilahistilah sepertiDaralTaqwa,DaralIman,DaralAman,DaralSalam,danDaralTa`zim,danDaral Na`im, iaitu nama bagi kerajaankerajaan Melayu Islam yang berada di Alam Melayu pada zamanIslam.MalahadapuladiantarakerajaankerajaantersebutdiberinamaDaralMa`mur8

iaitu seerti dengan Bait alMa`mur dan koheren pula dengan `umran. Negeri yang dimaksudkan itu tidak lain ialah Negeri Pahang, Malaysia, kerana pada suatu ketika dahulu Negeri Pahang merupakan sebuah negeri yang makmur yang dikunjungi oleh para pedagang danorangramaidariseluruhduniabagitujuanperdagangandanilmupengetahuan. Konsep`umranyangmenghubungkanaspekfizikaldengankerohaniandanmentalini terus diamalkan oleh beberapa negara di rantau ini, termasuklah Negara Brunei Darussalam. Perkataan Darussalam (Dar alSalam) yang berasal dari kata akar sa la ma itu sendiri membawamaksudNegaraIslam,NegaraMakmurdan,NegaraAmandanSejahtera. RehlahdanPenyebaranIslamdiAlamMelayu Rehlah bukan sahaja telah membawa kepada kemajuan dan perkembangan bidang ilmu geografidanpelayaran,tetapijugadalambidangperdagangandandakwahIslamiah.Diantara tokohtokoh penting yang bergiat aktif dalam bidang perdagangan dan dakwah di kawasan AlamMelayuialahAbdullahArif,SyeikhIsmail,SayyidAbdulAzizdanSultanSharifAli.Mereka initelahberjayamengislamkanrajarajaMelayudanseterusnyamenyebarkanajaranIslamdi kalangan masyarakat Melayu serta melaksanakan undangundang syariah di negerinegeri di bawah pemerintahan Islam. Kawasankawasan yang menjadi tumpuan penyebaran Islam di AlamMelayuialahAceh,MelakadanBruneiDarussalam.Dikawasankawasaninilahterdirinya pusatpusatpengajianIslamawal(yangdikenalisebagaiBalaidiBruneiDarussalam,Pondokdi Malaysia dan Pesantren di Indonesia) dan dari situ pula ajaran Islam tersebar ke kawasan kawasanlaindirantauAsiaTenggara. Penyebaran Islam di Brunei bermula pada zaman Sultan Muhammad (Sultan Barakat) padaabadke14M.hinggakejatuhankerajaanMelayuMelakapadaawalabadke16M.Sejak itu Brunei telah menjadi pusat penyebaran dan intelektual Islam di rantau Alam Melayu. Ini adalahdisebabkanolehbeberapafactor.Faktorpertama,penyertaandansumbangankaum Muslimin di seluruh pelusuk Borneo terhadap perkembangan Islam di Brunei. Faktor kedua, perlaksanaan undangundang syariah dan pembinaan masjid pertama Jami` di Brunei pada zaman pemerintahan Sultan Sharif Ali. Faktor ketiga, kejatuhan Kerajaan Melayu Melaka ke tangan Portugis pada 1511M menyebabkan pusat penyebaran Islam berpindah ke Brunei9

DarussalamdanAceh.Faktorkeempat,sumbanganahliahlipelayarandanpeniagaanIslamdari kepulauanFilipinadalambidangdakwahdiBrunei.HalinitelahdinyatakansendiriolehAntonio de Morge yang pernah tinggal di Filipina antara tahun 15951603. Pada waktu itu pengaruh IslamdiBruneitelahsampaikekawasanselatanFilipina.Padawaktuitulahlahirnyainstitusi Balai di Brunei, iaitu sebuah institusi pengajian agama tradisional, sama seperti institusi pendidikan Pondok di Malaysia dan Pesantren di Indonesia. Sumbangan pengajian agama di Balai terhadap penyebaran Islam di Brunei adalah cukup besar, dan kesannya dapat dirasai hinggakehariini.KesandanpengaruhpengajianagamadiBruneitidaklainadalahdatangnya daripada pengembara dan ulama Arab keturunan Rasulullah sallallahu alaihi wassalam iaitu SultanSharifAliyangberasaldaribandarTaif. Oleh itu penyebaran Islam di Negara Brunei Darussalam, khasnya, dan Alam Melayu amnya tidak dapat dipisahkan dari aspek rehlah atau pelayaran kerana kebanyakan para pendakwah,samaadadarinegeriArab,ParsiataunegerinegeriMelayuyangsentiasabelayar, merantaudanberpindahrandahdarisatukawasankekawasanlainbagimenyebarkanajaran danakidahIslamadalahterdiridaripadaahliahlipelayaran. CiriCiriPerkembangandanKe`umrananIslamDiAlamMelayu Ciriciri perkembangan dan ke`umranan Melayu Islam di Alam Melayu merangkumi aspek agama, politik, sosiobudaya, ekonomi, intelektual, dan kesenian. Aspek agama melibatkan akidah, syari`ah, dan akhlak. Aspek politik pula melibatkan sistem pemerintahan, undang undang dan pentadbiran negara. Aspek sosiobudaya dan ekonomi pula melibatkan struktur masyarakatdankegiatanekonomi.Sementaraaspekintelektualpulaterangkumdalambidang pemikiran, sastera, bahasa dan seni. Dalam bidang kesenian terdapat pelbagai jenis seni termasuksenibina,seniukir,senikhatt(kaligrafi),senimuzikdanlainlain. Tidak syak lagi bahawa dengan penerimaan Islam, maka berlakulah perubahan dalam

kehidupan masyarakay Melayu Tradisional kepada `umran yang berlandaskan akidah tauhid. Denganberpegangkepadaajarantauhid,makadengansendirinyakepercayaanpraIslamyang10

diliputiunsurunsursyirik,khurafatdantahayulitumenjadilemahdanakhirnyaruntuh.Namun begitu,Islamtetapmengamalkansikaptoleransi,kejiranandankebebasanberugama. Di antara ciri terpenting pada era Islam di Alam Melayu ialah ketibaan akidah Ahl al

Sunnah wa alJama`ah dan mazhab Shafi`i. Sebelum itu Alam Melayu telah dipengaruhi oleh ajaran Syi`ah, khususnya di Aceh pada zaman Kerajaan Perlak. Daripada pengaruh Syi`ah ini maka lahirlah konsep Nur Muhammad, Insan kamil yang bermaksud bahawa Nabi Muhammadsallallahu`alaihiwasallamadalahnurataupenjelmaanTuhandanAlibinAbiTalib, menantudansepupuNabiadalahpenjelmaanNabi.Akhirnyatimbullahkonsepmanusiasuci dalam ajaran Syi`ah dan konsep Wahdah alWujud (kesatuan wujud) dalam erti kata Tuhan dan alam bersatu yang dipopularkan oleh Hamzah Fansuri, salah seorang ulama Aceh pada abadke16MdandisokongolehSyedMuhammadNaqibAlAttas.Teoriinitelahditentangoleh Nur alDin alRaniri menerusi teori wahdah alsyuhud (alam sebagai penyaksian tentang keesaan Allah Ta`ala).Teori wahdah alsyuhud adalah sejajar dengan ajaran aqidah Ahl al Sunnah wa alJama`ah bahawa alam dan Allah tidak serupa dan tidak bersatu; Allah adalah penciptakhaliqdanalamadalahyangdiciptamakhluq. Menjelang abad ke13M pengaruh Syi`ah mula tergugat berikutan ketibaan pengaruh

aliran Ahl alSunnah wa alJama`ah di Perlak yang dibawa oleh seorang ahli sufi bernama Maulana Syeikh Ismail yang berasal dari kota Makkah alMukarramah. Beliau telah melaksanakan ajaran mazhab Syafi`i dan dijadikan panduan dari segi hukum fikah dan dilaksanakan dalam sistem pemerintahan di Perlak, dan kemudiannya merebak ke seluruh AlamMelayu. MengikutsistempemerintahanMelayutradisional,sepertimanayangdinyatakandalam

sumbersumberMelayusepertiSejarahMelayu,HikayatHangTuah,HikayatRajaRajaPasai, Hikayat Mahawangsa, Tuhfat alNafis, dan lainlain telah mengaitkan falsafah Raja adil raja disembah dan Raja zalim raja disanggah sebagai asas kedaulatan dan pemerintahan seorang raja atau sultan. Pada masa yang sama, para orientalis mengaitkan falsafah tersebut sebagai penyebab kepada kejatuhan kerajaan Melayu Melaka ke tangan Portugis pada T.M.1511. Pendapat ini telah disanggah oleh pengkajipengkaji Manuskrip Melayu tempatan,11

termasuklah Ding Choo Ming. Dalam kajiannya, Ding menyatakan bahawa kejatuhan kerajaan Melayu Melaka bukanlah disebabkan oleh falsafah tersebut, tetapi adalah kenamengena dengan kuasa penjajahan Eropah yang melanda Alam Melayu dari abad ke16M. hingga abad ke19M.3 Pendapat ini mungkin ada benarnya kerana menurut ajaran mazhab Syafi`i yang menjadi pegangan umat Islam di Alam Melayu bahawa jika seorang khalifah, raja atau pemerintah yang melakukan kezaliman seharusnya dinasihati terlebih dahulu dan tidak boleh dipecatataudisanggahbagimengelakkanberlakunyahuruharadankekacauanyanglebihbesar dalammasyarakatdanNegara,malahAllahSubhanahuwaTa`alamemerintahkanumatIslam supayamentaatiAllahdanRasulNyasertayangmemerintahmereka,denganfirmanNya, ( alNisa`:59).BarangkalidisinilahletaknyakebijaksanaanImam Syafi`ir.a.bagimenentukanhukum.Dengansebabitujugalahbeliaudianggapsebagaisalah seorang ulama Ahl alSunah wa alJama`ah yang berfikiran sederhana di antara golongan golonganyangekstrimsepertiKhawarijdanSyi`ah,termasuklahgolonganmasyarakatMelayu yang terpengaruh dengan aliran yang ekstrim yang mendukung falsafah yang dinyatakan di atastadi4. Darisegimoral/akhlak,ketibaanIslamtelahmembawabersamanyaajarantasawufbagi

menggantikan ajaran mistik HinduBuddha. Pengaruh tasawuf di Asia Tenggara mula berkembangpadaabadke15M.denganketibaankitabalDurralManzumkaranganMaulana Abu Ishaq alShiraz. Kitab ini membahaskan masalahmasalah akidah yang diolah mengikut pendekatanilmutasawuf.Dalamdisiplintasawuf,terdapattigakategoriiaitutasawufakhlak, tasawuf falsafah dan tasawuf tarekat. Ketigatiga jenis tasawuf ini datang serentak dan berkembang di Nusantara. Namun begitu, tasawuf tarekat mendapat tempat yang lebih istimewadikalanganulama.Dengansebabitulahmakatelahmunculbanyakorganisasitarekat di rantau ini. Tujuan organisasi tarekat ditubuhkan ialah untuk menghindarkan masyarakat daripadaterpengaruhdanterjerumuskealamkehidupankebendaanmelaluiamalibadatbagi mendekatkan diri kepada Allah. Di antara amal ibadat yangdilakukan oleh pengamal tasawufDing Choo Ming, op cit., m.s. 22. Keterangan lanjut, sila lihat Mahayudin Hj Yahaya, Ensiklopedia Sejarah Islam, Jilid IV, Penerbit Universiti Kebangsaan Malaysia, Bangi, 1988, m.s.1323-1325; Islam di Alam Melayu, Dewan bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur, 110-1234 3

12

ialahmenerusizikir,wiriddanseumpamanya.Aktivititarekattelahmendapatsambutanyang sangat menggalakkan daripada penduduk tempatan, dan sekali gus menjadi pemangkin kepadapembangunanspiritualmasyarakatMelayuIslamdirantauAlamMelayu. Darisegipolitik,agamaIslamtelahBerjayamengubahsistempolitikMelayutradisional

daripada sistem Dewaraja kepada sistem Taatsetia kepada raja mengikut kepimpinan politikIslam.Kalaudahulunyagolonganrajadisucikandandidewadewakantetapipadazaman Islam raja dianggap sebagai bayangan/khalifah Allah di muka bumi. Rajaraja Melayu telah menggunakan gelarangelaran baru seperti Khalifah, Amir alMu`minin, Malik danSultan sesuai dengan gelarangelaran yang pernah disandang oleh pemimpinpemimpin Islam di Asia Barat dahulu. Konsep kepimpinan ulama dan kerja sama antara raja dan ulama (ulamaumara`)turutdiamalkanpadazamanIslam. Dari segi perundangan, telah lahir pelbagai undangundang Islam, bermula dari Batu

Bersurat Terengganu (T.M.1303) hinggalah kepada kelahiran Hukum Kanun Melaka, Hukum Kanun Brunei, Kanun Meukuta Alam (Kanun Aceh), Hukum Kanun Pahang, Undangundang Riau, Undangundang Kedah, dan lainlain. Pengaruh undangundang Islam telah mengatasi pengaruhundangundangHinduBuddhayangdiamalkansebelumnya. Darisegisosial,Islammenekankankonseppersamaantanpamembezabezakanantara

individudenganindividulainkecualiatasdasarketaqwaan,imandanamalsoleh.Namunbegitu konsepkesamarataanyangdiajukanolehIslaminitidakdiamalkansecarameluasdirantauini disebabkanolehkepercayaanlamamasihmenebaldikalanganrakyat Dari segi ekonomi, suatu perubahan besar telah berlaku pada zaman Islam.

PerdaganganmaritimdanantarabangsatelahdiperluaskanolehpedagangpedagangMelayu. Pada zaman kerajaan Melaka perdagangan maritim dan antarabangsa telah sampai kekemuncaknyasehinggaiamenjadipusatentrepotdankotacosmopolitanpadaabadke15M. Darisegiintelektual,kedatanganIslamtelahmembawakepadaperubahanyangsangat

besar.SejakawalawalkedatanganIslamlagiparapendakwahsamaadadariluarmaupundari rantau ini telah menekankan aspek intelektual sama ada dari segi ilmu, bahasa dan13

kebudayaan. Menerusi bahasa Melayu ilmuilmu agama telah berkembang dengan pesatnya. Begitu juga bidang bukan agama seperti sejarah, farmakologi, astronomi, astrologi, bahasa, sastera, undangundang, ubatubatan, pertukangan, dan lainlain turut berkembang. Pusat intelektualMelyuIslamdiAlamMelayutertumpudibeberapakawasansepertiMelaka,Aceh, BruneidanJawadimanatelahlahirparaulama,institusiinstitusipendidikandankaryakarya agung seperti kitab Sirat alMustaqim oleh Nur alDin alRaniri, Sabil alMuhtadin oleh Muhammad Arsyad alBanjari, Kifayah alMubtad oleh Daud alFatani, Hukum kanun Brunei, SejarahMelayu,TuhfatalNafis,dansebagainya, Dari segi kesenian, Islam telah memainkan peranan besar dengan mengemukakan

unsurunsur baru seni termasuklah seni bina, seni ukir dan seni khatt. Di antara contoh seni binaialahbangunanmasjid,madrasah,istana,makam,pintugerbang,rumahkediaman,rumah pusaradankotaataukubupertahanan.Seniukirterdapatpadabinaanbinaanyangdisebutkan itusepertiukiranayatayatalQur`an,hadisdankatakatahikmah.SeniukirIslammempunyai nilai dan kualiti seni yang tinggi dilihat dari segi susunan, komposisi, penghiasan ruang yang mempunyai motifmotif semulajadi seperti daun, bunga, akar, dahan, ranting yang digayakan mengikutkehalusanrasadisampingukuranyangtepat.Secaraumumnya,seniukirIslamsering diselitkanunsuresenikhat,bentukarabesque,corakgeometri,bentukberhiasdaripadaalam tumbuhandanobjekyangtidakbernyawa.DalamkonteksAsiaTenggaraseniukirIslambanyak menonjolkan ukiran bercorak perahu dan ombak di samping pokok dan binatang kerana kawasan seperti Malaysia, Indonesia, Filipina dan Brunei Darussalam kaya dengan tumbu tumbuhan dan dikelilingi lautan. Terdapat juga corak ukiran payung terbuka dan tertutup sebagaisimbolinstitusiberaja. TokohdanBidangKajian JikaditinjaudarisejarhketokohandiRantauAsiaTenggaraternyatabahawaaspekkeagamaan, bahasadansasteralebihmenunjulberbandingbidangbidanglainyangdinyatakandiatas.Ini adalah disebabkan oleh kerana tokohtokoh dan bidang ilmu yang sampai ke rantau ini berfokus kepada bidang agama seperti tauhid, fekah dan tasawuf di samping bahasa, sastera dansasterasejarahatauhikayat.14

Bidangbidang tersebut telah diterokai oleh para ulama dari Asia Barat dan kemudiannya dibawa ke rantau ini oleh para pendakwah dari negeri Arab dan Parsi dan seterusnyadisertaiolehparaulamatempatan.Hasilnyalahirlahpelbagaikaryadanartifakyang melambangkanke`umrananIslamdirantauiniyangdihasilkanolehtokohtokohulamaMelayu zamansilam.Bahanbahanyangdihasilkanitutelahmendapatsambutanmeluasdikalangan parapengkajimengenaiIslamdiAlamMelayu.. DiantaraparaulamayangmendapatperhatiantersebutialahHamzahalFansuri.Beliau berasaldaridaerahAcehdanhiduppadazamanpemerintahanSultanAlauddinRiayatSyahIV (T.M.15891604) hingga awal pemerintahan Sultan Iskandar Muda Mahkota Alam (T.M.1607 1636).Beliaubukansahajaseorangahlifalsafahdantasawuftetapijugaseorangtokohbahasa dan sastera Melayu yang terbilang. Dalam pemikiran falsafahnya, beliau menganut faham wahdah alwujud (keesaan wujud, yakni Allah dan alam bersatu atau berada dalam satu kesatuan).DiantarakaryabeliauialahkitabSharabal`Ashikin,alMuntahi,danAsraralArifinfi BayanIlmalSulukwaalTauhid. Tokoh kedua yang menjadi tumpuan para pengkaji mengenai pemikiran Islam di Asia

TenggaraialahNuralDinalRaniri.Beliauterkenalsebagaipenentangajaranwahdahalwujud yangberfahamanSyi`ahyangdibawaolehHamzahalFansuridanmenyokongfahamanAhlal Sunnah wa alJama`ah yang diasaskan oleh Abu Hasan alAsy`ari dan disebarluaskan oleh Imam alGhazali, iaitu teori Ithnainiyat alWujud atau wahdah alSyuhud yang bermaksud bahawawujudAllahtidaksamadenganwujudalam;wujudAllahwajibdankekal,sementara wujud alam mungkin dan sementara. Dengna kata lain, wujud alam hanya sebagai saksi tentang kewujudan Allah. Raniri bukan sahaja pakar dalam bidang tasawuf tetapi juga dalam bidang Fikah, tauhid, bahasa dan sejarah. Beliau telah menghasilkan lebih dari 30 buah kitab yangmencakupipelbagaibidangkeislaman,termasukSiratalMustaqim(kitabFikah),Durrah alFara`idbiSyarhalAqa`id(kitabtauhid),HidayahalHabibfialTaghribwaalTarhib(kitab hadis),BustanalSalatinfidhikralAwwalinwaalAkhirin(kitabsejarah),dankitabLata`ifal Asrar(kitabtasawuf).BeliauberpegangteguhdenganakidahAhlalSunnahwaalJama`ahdan fikahmazhabSyafi`i.

15

Tokoh berikutnya ialah `Abd alSamad alPalimbani yang muncul pada abad ke18M.

BeliautelahcubamengembalikankrmurniantasawufakhlakyangdiajarolehImamalGhazali dengan cara menterjemah dua buah kitab Imam alGhazali: Lubab Ihya` `Ulum alDin (terjemahannya berjudul Sair alSalikin, dan Bidayah alHidayah (terjemahannya Hidayah al Salikin). Beliau cuba melakukan keharmonian antara ajaran wahdah alwujud oleh Ibn `Arabi dengan ajaran wahdah alSyuhud oleh Imam alGhazali atau antara ajaran yang dibawa oleh HamzahalFansuridenganajaranyangdibawaolehNuralDinalRaniri. Setelah itu lahir pula seorang lagi tokoh ulama Melayu, iaitu Muhammad Arsyad al

Banjari(17101812M).BeliauterkenalsebagaiulamaMelayuyangserbabolehdalambidang keilmuan Islam, termasuk tauhid, fikah, tasawuf, bahasa dan ilmu falak. Beliau telah menghasilkan lebih dari 10 buah kitab. Di antaranya ialah berjudul Usuluddin, Tuhfah al Gaghibin, alQawl alMukhtasar fi `Alamat alMahdi alMuntazar (kesemuanya mengenai akidah),KanzalMa`rifah(mengenaiilmutasawuf),SabilalMuhtadin(mengenaiilmufikah). Kajian beliau lebih tertumpu kepada bidang akidah mengikut aliran Ahl alSunnah wa al Jama`ah. Disampingtokohtokohulamayangdinyatakandiatas,ramailagiparaulamayangtelah

menceburkandirisertamemberikansumbangandalambidangintelektualyangbolehdijadikan bahanrujukanintelektualIslamdiAlamMelayu.Merekaituantaralain,ialahSultanSharifAli, Shamsudin alSumaterani, Abdul Rauf Singkel, Burhanudin Ulakkan, Yusuf Taj alKhalwati Makasar, Syeikh Daud bin Abdullah alFatani, Syeikh Ismail alKhalidi alMinankabawi, Syeikh Abdul Samad Pulai Condong alKalantani, Syeikh Ahmad Khatib alSambasi, Muhammad Zain binFaqihJalaluddin. Kesimpulan: Daripada perbincangan di atas dapatlah dirumuskan bahawa rehlah dan ahliahli pelayaran, sama ada daripada luar atau dari rantau Alam Melayu merupakan wadah penyebaran dan perkembangan Islam di rantau ini yang melibatkan aspek akidah, syariah, akhlak, intelektual dansosiobudaya,termasukbahasa,sastera,sejarah,pemikirandankesenianIslam.Sumber rehlah yang mencetuskan pelbagai bidang tersebut berpunca dari pelbagai negara termasuk16

negara Arab, Parsi, China, India, dan negerinegeri di Alam Melayu. Justeru, maka lahirlah pelbagai teori tentang sejarah kedatangan Islam di Alam Melayu kesan daripada pengaruh sumbersumber yang berlainan arah itu. Penyelesaian kepada masalah ini suatu kajian baru yang lebih menyeluruh perlu dilakukan oleh pengkajipengkaji tempatan bagi mengelakkan daripadaberlakunyapenyelewenganfakta,samaadasecarasengajaatautidakdisengajakan, oleh pengkajipengkaji dari luar. Para pengkaji tempatan berbangsa Melayu dan beragama Islam sudah pasti lebih arif tentang apa yang berlaku di dalam diri dan masyarakat mereka sendirisejakdahuluhinggasekarang,khususnyamengenaiagamadansosiobudayamasyarakat setempat.Merekajugalahyangbolehmenentukanarahdanhalatujusejarahperkembangan Islam di rantau ini. Dalam pada itu, beberapa perkara penting perlu diambil perhatian termasuklah kualiti kajian. Kajian yang berkualiti bergantung pada sumber yang tepat lagi benar bagi menghasilkan maklumat yang tepat dan benar juga, malah sumber tersebut, khususnya catatancatatan ahliahli pelayaran Islam yang menyaksikan secara langsung peristiwaperistiwayangberlakupadazamannyamenjadisumberutamasejarahkedatangan danpenyebaranIslamdiAlamMelayu. Olehitudicadangkansupaya: 1. Diadakan suatu seminar peringkat serantau mengenai Maritim Melayu Islam dan sumbangannya terhadap perkembangan Islam di rantau ini bagi tujuan untuk menyedarkan masyarakat tentang pripentingnya aspek maritim dan rehlah masa lalu bagimembentukpemikirandan`umranbaharupadazamanIslamdirantauini. 2. Mewujudkan sebuah badan atau pusat penyelidikan maritim sumber Melayu Islam di Alam Melayu yang berpusat di Negara Brunei Darussalam. Di antara fungsinya ialah penerbitansebuahEnsiklopediaMaritim:Sejarahdan`UmranMelayuIslamdiAlam Melayu.Ensiklopediainibolehditerbitkansecarabersirimengikutbidang,dansetiap bidang diikuti oleh subsub bidang, dan disusun katamasukannya mengikut sistem abjad.

17

3. Menggunakan istilah `umran yang berkonsepkan ajaran Islam dalam konteks pembinaandan pembangunan umat Melayu Islam di Alam Melayu bagi menggantikan istilahtamadun(civilization)yangbersifatsekular. Sekian, wa billahi altawfiq wa alhidayah, assalamu`alaikum wa rahmatullahi wa barakatuh. 18

SumberRehlah/MaritimIslamdiAlamMelayu SumberPrimerArab SumberprimerArabbanyakmencatatkantentangkedudukangeografiAlamMelayu.Catatan catatan ini dibuat oleh ahliahli geografi dan ahliahli pelayaran Islam, setidaktidaknya sejak abad ke9M. dan telah dijadikan sumber utama kajian `umran Melayu Islam ke rantau ini. Terdapat beberapa sumber primer Arab yang telah menentukan kedudukan geografi bagi kawasan ini, serta keadaan cuaca, pantai, tanah, hasil mahsul, serta aktiviti dan kebudayaan masyarakat setempat. Di antara sumber primer Arab yang terawal dan terpenting mengenai kedudukan geografi Alam Melayu ialah kitab `Ajaib alHindi oleh Buzurg bin Syahryar, diikuti kitab alFawa`id fi Usul `ilm alBahr wa alQawa`id oleh Ahmad bin Majid, Rihlah oleh Ibn Battutah, Muruj alDhahab oleh Mas`udi, alMasalik wa alMamalik oleh Ibn Hawqal dan Ahsan alTaqasim fi Ma`rifat alAqalim oleh alMaqdisi. Kitabkitab geografi dan pelayaran ini telah mencatatkan namanama tempat yang masyhur di Alam Melayu seperti Sumatera (Sumatrah), Jawa (Zabij), Melaka (Mulaqat) serta menyebutkan beberapa buah kerajaan Islam di Sumatera, Jawa, Borneo dan Semenanjung Tanah Melayu. Ahliahli geografi dan pelayaran Islam ini turut berperanan dalam memandu ahliahli pelayaran dari Eropah yang hendakbelayarkeAsiaTenggaradanTimurJauh(Keteranganlanjut,silalihatA.SyedSulaiman Nadvi,TheArabNavigation,Sh.MuhammadAshraf,Lahore,1966). DisampingituterdapatpulasumberprimerArabyangbolehdijadikanbahanrujukan

mengenaisejarahketibaanIslamkeAlamMelayu.DiantaranyaialahkitabNihayahal`Arabfi Funun alAdab oleh alNuwairi. Sumber ini menjelaskan bahawa di antara orangorang Islam yang paling awal tiba di Alam Melayu ialah puak Syi`ah (Alawiyyin). Mereka dikatakan telah melarikandirirantauAsiaBaratkerantauinipadazamanKhalifahMu`awiyahbinAbiSufyan kerana diburu oleh tentera Bani Umayyah yang menjadi musuh ketat kaum Syiah. Apabila sampai di Alam Melayu mereka telah memilih suatu kawasan yang dipanggil Sila (Sulu di FilipinaatauSulawesidiIndonesiaatauKalimantandiBorneo)sebagaitempatkediaman. Sumber berikutnya ialah kitab Nukhbah alDahr oleh Shamsuddin Abu Abdullah MuhammadalAnsariyangmenyatakanbahawakaumSyiahyangdatangkerantauinibukanlah19

disebabkan kerana melarikan diri dari buruan tentera Bani Umayyah tetapi bagi tujuan menyebarkan ajaran Syiah. Mereka datang melalui Campa, Vietnam pada zaman alHajjaj bin YusufalThaqafi,GabenorkerajaanBaniUmayyah. Sumber seterusnya ialah kitab Izhar alHaqq fi Silsilah Raja Perlak oleh Abu Ishaq al Mikrani alPasi. Kitab ini menyatakan tentang ketibaan rombongan kaum Syiah seramai 100 orang pimpinan Nakhoda Khalifah setelah mereka ditewaskan oleh tentera Abbasiyah pada zamanKhalifahalM`mun.ApabilasampaidiAlamMelayumerekatelahmendirikansebuah kerajaanIslamdiSumateraiaitukerajaanPerlakpadatahun840M. BerikutnyaialahkitabalDurralManzumolehAbuIshaqalShirazi.Beliaumencatatkan tentang kedudukan ajaran Islam Melaka pada abad ke16M., secara khususnya mengenai ajaran/mazhabyangdianutikerajaanKesultananMelayuMelaka.Kitabinitelahditerjemahkan kebahasaMelayuJawiolehsalahseorangulamaAcehbernamaPatikan. Selain daripada itu terdapat beberapa lagi sumber Arab yang mencatatkan tentang sejarah kedatangan kaum Arab Syed/Sharif ke Alam Melayu. Di Antaranya ialah berjudul HikayatolehalHabibHusainalQadri.DidalamHikayatinibeliautelahmencatatkansejarah ketibaan kaum Syed `Alawiyyin dari Hadramaut ke pulau Borneo dan kawasan penempatan awal mereka ialah di Mempawah. Setelah itu mereka telah berjaya mendirikan sebuah kerajaan Islam di Pontianak di bahagian Kalimantan Barat (Borneo) pada abad ke17M. Di dalamsumberinijugaadamenceritakantentangpengaruhkaumSyed`Alawiyyindikawasan Siak(Riau),KubudanMempawah,sertaperananmerekadalammenyebarkanajarnIslamdi Kalimantandankawasankawasansekitarnya(bolehjaditermasukBrunei).SejarahkaumSyed AlawiyyindiAlamMelayupadaumumnyatelahdikupassecarapanjanglebarolehSyedAlwi bin Tahir al Haddad, bekas Mufti kerajaan Negeri Johor, dalam bukunya berjudul `Uqud al Almas(Kaherah,1968). SumberPrimerMelayu Sumber primer Melayu kebanyakannya bertulisan Jawi dan masih dalam bentuk manuskrip, sepertikitab,dokumen,suratmenyuratsertainskripsipadabatubersuratdanbatunisandan20

juga bahanbahan artifak. Pada zaman ke`umranan Melayu Islam di Alam Melayu bahasa Melayu Jawi merupakan bahasa komunikasi dan bahasa penulisan kitabkitab ugama yang difahami oleh seluruh penduduk Nusantara, di samping bahasabahasa tempatan yang lain sepertibahasajawa,bahasaAceh,bahasaBugisdansebagainyayangbolehdianggapsebagai bahasakedua.SetelahitutibapulabahasabahasaasingsepertibahasaInggeris,Sepanyoldan Belanda pada zaman penjajahan bagi merekodkan sejarah ke`umranan masyarakat Melayu Islam.Namunbegitu,BahasaMelayuJawitetapmenjadibahasadominandantelahdijadikan bahanrujukanutamaolehparapengkajiBaratmengenaike`umrananMelayuIslamdirantau Alam Melayu kerana hampir kesemua cabang ilmu ugama Islam yang tersebar di rantau ini ditulisdalambahasaMelayuJawi. KedudukanbahasaMelayu Jawimenjadilebihterkenal,khususnyaselepastertubuhnya

kerajaankerajaan Islam di rantau ini. Pada waktu itu kegiatan penulisan dan penterjemahan kitabkitab agama dari bahasa Arab ke bahasa Melayu Jawi berkembang pesat, terutama mengenai bidangbidang kajian yang dinyatakan di atas. Dikatakan bahawa sebilangan besar manuskripMelayuJawiyangberadadiseluruhduniadianggarkansekitarantara4,00010,000 naskhah.DiAlamMelayusahajadianggarkansekitar2,500naskhah.Jumlahinitidaktermasuk manuskripmanuskrip yang tidak di rekod atau dikatelogkan. NaskhahNaskhah ini masih berkeadaan baik. (keterangan lanjut, lihat Mahayudin Hj Yahaya, Naskhah Jawi: Sejarah dan Teks, Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur, 1994; Karya Klasik MelayuJawi, Dewan BahasadanPustaka,KualaLumpur,2000). Setakatinibelumadakajianyangmenyeluruhmengenaikedudukansebenarmanuskrip

MelayuJawiyangberkaitandenganbidangagama,samaadadarisegijumlahnyamaupundari segi jenis dan isi kandungannya mengikut piawai/pengertian yang difahami oleh para ulama Melayu kerana manuskripmanuskrip tersebut telah dicampuradukkan dengan manuskrip manuskrip lain dalam bidang bahasa, sastera, mintra, jampi serapah, ilmu ubatan tradisional danlainlainlagi. Untuk memahami manuskrip bukanlah suatu tugas mudah tetapi ia memerlukan

kemahiran yang tinggi serta pengetahuan yang mendalam yang melibatkan aspek teknikal,21

bermuladaribahanbahanyangdigunakanuntukmenghasilkanmanuskripsepertijeniskerta, dakwat dan pena kepada bentuk tulisan/khat, nama pengarang/penyalin/penterjemah dan seterusnyaisikandunganimanuskripitusendiri.Selaindaripadaituaspekbahasadanistilah istilah yang digunakan dalam manuskrip harus difahami dengan baik. Tujuannya ialah bagi menentukan masa atau zaman manuskrip itu dihasilkan atau sama ada ia asli atau salinan/terjemahanatausudahdipengaruhiolehbahasabahasalainselainbahasaMelayu. Kebanyakan manuskrip Melayu Jawi ditulis dalam bahasa Melayu lama yang bercampuraduk dengan bahasa Arab dan Parsi. Keadaan ini sudah tentu akan menambahkan lagikerumitannya,lebihlebihlagijikateksmanuskripitutidakjelasataukabur.Selaindaripada bahasa masalah keafsahan manuskrip dari segi ketulenannya dan keasliannya, tarikh manuskrip, tajuk manuskrip, penulis/penyalin manuskrip, dan isi kandungan manuskrip dan lainlain lagi yang perlu diketahui dan dipelajari. Kaedah dan teknik mengennali manuskrip hanyadiketahuiolehpakarpakarmanuskripsahaja;dantidakramaidikalanganorangMelayu yangmenceburidalambidangini. Kebanyakan sumber `umran Melayu Islam berasal dari negeriArabdan Parsi kerana

parapendakwahyangmenyebarkanagamaIslamdirantauiniterdiridaripadaparapedagang ArabdanParsi.MerekadatangkesinisamaadasecaralangsungdarinegeriArabataumenerusi India atau China. Karyakarya atau tajuktajuk karya yang mereka perkenalkan kemudiannya diterjemah, disadur dan dianotasi oleh para ulama tempatan. Persoalannya ialah, siapakah yang mulamula memperkenalkan kitabkitab agama ke rantau ini? dan apakah bidang dan ajaran/mazhabyangdibawanya?DanbilakahversiMelayuJawaimuladiperkenalkan? Terdapat pelbagai pendapat mengenai persoalan ini. Ada yang mengatakan bahawa

prosespenulisanmanuskripMelayuJawisudahberkembangsejakabadke15M.lagidantelah sampaikepadatahapkegemilangannyapadaabadke17M.dan18M.Inidisebabkanpadamasa itupencapaianilmupengetahuanIslamdiAlamMelayutelahsampaikekemuncaknya(Asmabt Ahmat, Malay Manuscripts: Tradition and Documentation, Thesis M.A., School of Library, Archive and Information Studies, University College, London, Okt 1986, m.s..13). Pendapat

22

bersifatkonvensionalberdasarkankajiankajianlalumengenaimanuskripMelayulamayang sudahdikatelogkan. Namun begitu, berdasarkan kajiankajian yang mutakhir, masih banyak manuskrip

MelayuJawiyangberusialebihtuadariapayangdinyatakanitu.Diantaranyaialahmanuskrip yang berjudul Sharh al`Awamil fi Bayan `ilm alNahw (tanpa nama pengarang). Manuskrip MelayuJawi mengenai tatabahasa Arab yang bertemakan Arab ini yang bermaksud Syarah kepada kitab `Awamil pada menyatakan Ilmu Tatabahasa masih dalam keadaan baik dari koleksi Perpustakaan Universiti Marburg, Jerman (L.S.Cod.H). Menurut alToma yang telah membuat kajian mengenai manuskrip tersebut mengatakan bahawa ia ditulis pada abad ke 13M. Manuskrip kedua (L.S.Cod.D) yang tidak berjudul bertarikh pada abad ke14M. Dan manuskripketigaberjudulGhayatalIkhtisar(L.S.Cod.E)ditulispadaT.M.1600.Keduaduanya beradadiperpustakaanyangsama. Berdasarkan kenyataankenyataan di atas dapatlah dirumuskan bahawa manuskrip

MelayuJawi tertua yang masih kekal bertahan hingga ke hari ini bertarikh dalam lingkungan abadke13M.Malahadapendapatyangmengatakanlebihawaldariitu,setidaktidaknyasejak abadke12M.keranapadawaktuitusudahwujudsebuahkerajaanIslamdiPerlakyangterletak diutaraSumatra.Kerajaaninimemerintahhinggaabadke12M.(A.Hasjmy,AdakahKerajaan Islam Perlak Negeri Islam Pertama di Asia Tenggara/ dalam Sejarah Masuk dan Berkembangnya Islam di Indonesia, Pt. alMaarif, Aceh, 1981, hlm.146148). Secara kebetulannya pada akhirakhir pemerintahan kerajaan Perlak itu telah lahir sebuah kitab berjudul Bahr alLahut karangan `Abdullah `Arif yang dikatakan tiba di Perlak pada abad ke 12M.Setelahditelitikandungankitabtersebutdidapatibahawaiamerupakankitabtauhidyang dibahaskanmengikutperspektifilmutasawuffalsafahmenurutajaranSyiah.Inisesuaidengan pegagangankerajaanPerlakpadawaktuitu.KitabiniditulisdalambahasaArabpadaabadke 12M. dan setelah itu diterjemahkan ke bahasa Melayu. Tarikh atau masa diterjemah belum dapat dipastikan. Namun begitu, kita boleh membuat jangkaan bahawa jarak masa antara ketibaannyadengantarikhiaditerjemahtidaklamakeranamasyarakatMelayupadawaktuitu kurangmemahamibahasaArab.OlehitusuatuversiMelayusangatdiperlukan.

23

SetakatiniterdapatduabuahnaskhahBahralLahutterjemahanMelayuJawi:naskhah pertama berada di Perpustakaan Kuno Zauyah Tgk. Chiek, tanoh Abeem Aceh Besar, naskhah keduaditemuidiKampungPernu,Melaka.Walaupunkeduaduanaskhahitutidakmenyatakan tarikhnya, tetapi pengarangnya, `Abdullah `Arif, seorang pendakwah terkenal telah tiba di rantau ini pada abad ke12M. (keterangan lanjut mengenai biografi `Abdullah `Arif dan isi kandungan kitab Bahr alLahut, lihat Mahayudin Hj Yahaya, Naskhah Jawi: Sejarah dan Teks, DewanBahasadanPustaka,KualaLumpur,1994,m.s.3644). DengankemunculankerajaanMelayuMelakadankerajaanIslamAcehsumbersumber

ilmuIslammenjadisemakinbanyaksehinggamencapaikekemuncaknyapadaabadke17Mdan I8M. Dalam tempoh tersebut telah lahir lebih ramai tokohtokoh ulama yang datang dari dalamdanluarAlamMelayu.MerekatelahmendirikanpusatpusatpendidikanIslam,termasuk diAceh(dikenalisebagaiPasentran),Melaka(dikenalisebagaiPondok),danBruneiDarussalam (dikenalisebagaiBalai).Padamasayangsama,merekatelahmenulisdanmenterjemahkitab kitab Arab ke bahasa Melayu. Kitakitab tersebut ada yang sudah terbit dalam bentuk cetak litografi dan ada pula yang masih berbentuk manuskrip. Di antara tokoh ulama yang terkenal pada zaman tersebut ialah Hamzah alFansuri, Nur alDin alRaniri, Syamsudin alSumaterani, Muhammmad Arsyad alBanjari, Abd alRauf bin Ali alFansuri, Burhanuddin Ulakkan, Abd al SamadalFalimbani,MuhammadNafisalBanjari,DaudbinAbdulahalFatanidanAhmadKhatib alSambasi.DisinikitaakanhanyamembincangkanbeberapaorangtokohulamaMelayudan karyamasingmasingyangbolehdijadikansumberrujukankajianIslamdiAsiaTenggara. Sebelum lahirnya kitabkitab agama yang dihasilkan oleh tokohtokoh ulama tersebut,

terdapat beberpa sumber primer mengenai sejarah kerajaankerajaan Islam di Alam Melayu sepertikerajaanPerlak,KerajaanSamuderaPasai,KerajaanMelayuMelak,KesultananMelayu IslamBruneiDarussalam,danKerajaanIslamPatani.MengenaikerajaanSamuderaPasaiyang terletak di pantai utara Aceh telah dibahaskan secara meluas dalam kitab Hikayat Rajaraja Pasai.Menurutsumberini,PasaimerupakansebuahkerajaanIslamyangagung dirantauini. KeistimewaankerajaanPasaiialahkeranaiaterletakdipertengahanjalanperdaganganantara timurdanbarat.Menurunyalagi,mubalighyangpertamatibadiPasaiialahseorangahlisufi

24

keturunan Arab bernama Syekh Ismail. Beliau telah berjaya megislamkan raja Pasai bernama Merah Silu kemudian namanya diubah kepada Malik alSalih yang memerintah antara tahun 1261M1297M. dan kerajaannya pula bertukar namanya kepada Kerajaan SamudraPasai. Kerajaan SamudraPasai mempunyai mata wang sendiri dan mempunyai hubungan perdagangandengankerajaanCina. SumberprimerKerajaanMelayuMelakaialahbukuSejarahMelayuyangdisusunoleh

Tun Sri Lanang pada abad ke15M atau 16M. Merujuk kepada versi Raffle (1896), perkataan MelakaberasaldaripadaperkataanArabmulaqah(tempatpertemuankaumpedagang)kerana Melaka merupakan pusat perdagangan penting di Asia Tenggara dan sering dikunjungi oleh kaum pedagang Arab, dengan sebab itu dinamakan mulaqah (Melaka) oleh kaum pedagang Arab. Menurut sumber ini, sejarah Melaka mula direkodkan sejak zaman Dinasti Ming Cina. Pada waktu itu Melaka diperintah oleh Srivijaya dan Majapahit. Setelah kedatangan Islam negeri Melaka menjadi sebuah kerajaan Islam yang maju dan makmur. Raja Melaka yang pertamamemelukIslamialahRajaKecilBesar(SultanMuhammadShah),iaiturajaMelakayang keempat selepas Raja Tengah, Raja Besar Muda dan Raja Iskandar . Dalam versi lain mengatakan Raja Tengah, raja ketiga yang pertama memeluk Islam. Perbezaan ini adalah disebabkanperbezaanversiSejarahMelayuyangwujudhampersepuluhversisebahagiannya tersimpan di perpustakaan SOAS, Universiti London. Orang yang bertanggungjawab mengislamkan raja Melaka ialah Sayed `Abd alAziz seorang ulama dari Makkah. Kerajaan Melakamemerintahantaratahun14141511sebelumjatuhketanganPortugis. Sumber primer Kesultanan Melayu Islam Brunei ialah Silsilah RajaRaja Brunei, Syair

Awan Semaun dan Syair Perlembagaan Negeri Brunei. Sumbersumber ini telah dikaji dan diulasolehpengkajipengkajitempatan,termasuklahPehinJawatanDalamSeriMaharajaDato Seri Utama (Dr.) Haji Awang Mohd. Jamil AlSufri. Mengenai sejarah dan ke`umranan Negara BruneiDarussalamakandibincangdiBahagianKeduadibawah. Sumber primer Kerajaan Patani ialah Hikayat Fatani. Menurut sumber ini raja Patani

yang pertama memeluk Islam bernama Phaya Tu Nakpa. Orang yang bertanggungjawab mengislamkan baginda ialah Sheikh Said. Setelah memeluk Islam namanya ditukar kepada25

SultanIsmailShahZillullahfialAlam(atauSultanMuhammadShahmenurutbukuAHistoryof Patani oleh Ibrahim Shukri atau The Hikayat Patani disunting oleh D.K.Wyatt & Teeuw). Menurut sumber Portugis yang ditulis oleh d`Eredia, Patani memeluk Islam lebih awal dari Melakaiaitupadatahun1400M.

Sumbersekunder: SumbersumbersekundermengenaiIslamdiAlamMelayubolehdibahagikanmengikutbidang sepertiberikut: Sejarah: Terdapat banyak kajian mengenai sejarah ketadangan Islam ke Alam Melayu yang dihasilkan dalampelbagaibahasa:Melayu,Arab,Cina,Inggeris,Portugis,dansebagainya.Adadiataranya berbentuk tesis dan ada pula yang berbentuk buku dan jurnal. Di bawah ini disenaraikan sebahagaiankecildarihasilhasilkajiantersebutyangbolehdijadikanbahanrujukansekunder. Baloch, N.A., Advent of Islam in Indonesia, Lahore: National Institute of Historical and CulturalResearch,1980. CesarAbdilMajul,MuslimsinthePhilipines,Manila:St.MarysPublishing,1979. DietmarRothermund(ed.),IslaminSouthernAsia,Wiesbaden:FranzSteiner,1975. Drewes,G.W.J.,NewLightontheComingofIslamtoIndonesia,BKI,124(1968). .Fatimi, S.Q., Islam Comes to Malaysia, Singapore: Malaysian Sociological Research Institute,1963. HajiAwangMohdJamilalSufri,TarsilahBruneiSejarahAwaldanPerkembangan BandarSeriBegawan:PusatSejarah,1990. Marrison,G.E.TheComingofIslamtotheEastIndiesJMBRAS,No.24PT.I(1951). SidiIbrahimBuchari,SejarahMasuknyaIslamdanProsesIslamisasidi Publicita,1971. Indonesia,Jakarta: Islam,

ShellabearW.G.,(ed.).HikayatPetani,TheHague:MartinusNijhoff,1970. Syed Alwi bin Tahir bin Abdullah alHaddad, `Uqud alAlmas, Kahirah: Matba`ah al Madani1968.26

Tibbetts,G.R.,Pre_IslamicArabiaandSouthEastAsia,JMBRAS,29,3(1956). TomasArnold,ThePreachingofIslam,Lahore:Sh.MuhammadAshraf,1968 TomePires,TheSumaOriental(A.Z.Cortesao(ed.),London:HakluytSociety,1944. Wheatley,P.,TheGoldenKhersonese,KualaLumpur:UniversityofMalayaPress,1966. KerajaanKerajaanIslam: DiAlamMelayuterdapatbanyakkerajaanIslamyangdidirikan,antaranyaialahkerajaanPerlak, SamuderaPasai, Aceh, Melaka, Brunei Darussalam, Patani, Sulu, Mindanau dan lainlain. Di bawah ini disenaraikan sebahagian daripada sumber sekunder mengenai kerajaankerajaan IslamdiAlamMelayu: Abdul Rahman Abdullah, Sejarah dan Tamadun Asia Tenggara Sebelum dan Sesudah 2000. PengaruhIslam,KualaLumpur:UtusanPablication&DistributiorsSdn.Bhd. BuyongAdil,SejarahMelaka,KualaLumpur:DewanBahasadanPustaka,1973. De Graaf H.J& Th.G.th. Pigeaud, KerajaanKerajaan Islam Pertama di Jawa. Kajian SejarahPolitikAbadke15danke16,Jakarta:Grafitipers,1989. Groeneveldt,W.P.NotesontheMalayArchipelagoandMalaccacompiledfrom the Sources,Batavia(t.t). Chinese

Hirth,F&W.W.Rockhill(eds.),ChauJuKua:HisWorkontheChineseandArab Trade in the 12thand13thCenturies,St.Petersburg:ImperialAcademyofScience, 1912. Hamka,SejarahUmatIslam,Jakarta:BulanBintang,1976. Hasjmy,A.,AdakahKerajaanIslamPerlakNegaraIslamPertamadiAsiaTenggara, dlm SejarahMasukdanBerkembangnyaIslamdiIndonesia,A.Hasjmy(ed), Ptalmaarif, Acheh,1981. PengiranDatoDrHajiMohammadPengiranHajiAbdRahman,IslamdiBrunei Darussalam,DewanBahasadanPustaka,Brunei,1992. WanHusseinAzmi,alDa`wahalIslamiyyahfiJanubSyarqAsiamundhuzuhurihaila alhadir,TesisPh.D,2Jilid,UniversitialAzhar,Kahirah,1975. IntelektualIslam: al`Asr

27

Intelektual Islam di Asia Tenggara meliputi pemikiran, penulisan dan ilmuilmu Islam yang merangkumi bidang usuluddin, syari`ah dan tasawuf. Di bawah ini suatu senarai pendekyang dipilihuntukdijadikansumbersekunderintelektualIslamdiAlamMelayu: Abu Daudy, Allah dan manusia dalam Konsepsi Syeikh Nuruddin arRaniry, Jakarta: PenerbitCV.Rajawali,1983. AhmadRafa`iHasan(ed.),WarisanIntelektualIslamIndonesia,Jakarta:PenerbitMizan, 1987 ChatibQuzwain,MengenalAllah,SuatuStudiMengenaiAjaranTasawufSyeikh Abdus SamadalPalimbani,Indonesia:BulanBintang,1985. Hawash Abdullah, Perkembangan Ilmu Tasawuf dan TokohTokohnya di Nusantara, Surabaya:alIkhlas,1980. Mahayudin Hj Yahaya, Karya Klasik MelayuIslam, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka,2000. MohdNorbinNgah,KitabJawi:IslamicThoughtoftheMalayMuslimScholars, Institute theSoutheastAsianStudies,Singapore1983. NajeebM.Saleeby,StudiesinMoroHistory,LawandReligion,Manila:TheFilipiniana Guild,1976. OmarAwang,TheMajorArabicSourcesWhichDeterminedtheStructureofIslamic ThoughtinTheMalayArchipelagoBefotetheNineteenthCenturyA.D..inthe Law,TheologyandSufism,Akademika,SarjanaEnterprise,1981. Syed Muhammad Naquib Al Attas, The KualaLumpur:UniversityofMalayaPress,1970 Misticism of Hamzah Fansuri, of

Book

Fieldof

VirginiaMatheson&N.B.Hooker,JawiLiteratureinPatani:theMaintenanceofAn Tradition,JMBRAS,Vol.LXIpartI1988. Yusuf Halidi, Ulama Besar Banjarmasin:Aulia,1980. Kalimantan Syeikh Muhammad Arsyad

Arabic

alBanjari,

28

LATAR DIRI (BIODATA) RINGKAS

Nama: Pendidikan:

Dr. Mahayudin bin Hj Yahaya B.A. Darul Ulum, Universiti Kaherah (1968) Dip. Pendidikan, Universiti Ain Shams (19689 Ph.D. Universiti Exeter, UK. (1978)

Pengkhususan: Sejarah Kerjaya:

Sejarah dan Tamadun Islam. 1977 Tutor, Jabatan Sejarah, UKM, Bangi 1978 Pensyarah, Jabatan Sejarah, UKM, Bangi 1984 Prof Madya, Jabatan Sejarah, UKM, Bangi 1995 Profesor, Jabatan Sejarah, UKM, Bangi 1996 Profesor dan Ketua Jabatan Sejarah, UKM, Bangi 2000 Prof Madya (Kunjungan), UBD, Brunei 2001 Prof Madya (Kontrek), UBD, Brunei. 2008 Prof Madya (Kontrek), UNISSA. 2009 Profesor Pelawat, IKRAB, UKM, 1-9 Mac 2009. 2009 Profesor Pelawat, Fakulti Pengajian Islam, UKM, 13-21 Julai 2009

Pengelaman:

Pernah mengajar beberapa kursus mengenai sejarah Islam Persejarahan Islam, tamadun Islam dan pemikiran Islam di UKM dan di universiti-universiti di Malaysia dan luar Malaysia, termasuk Brunei Darussalam serta menyelia dan memeriksa tesis di peringkat M.A. dan Ph.D.

Membuat penyelidikan tentang masyarakat Arab di Nusantara, Sejarah manuskrip-manuskrip Jawi mengenai Islam di Nusantara Dan budaya kerja masyarakat Melayu di Malaysia.

29

Menghadiri dan membentang kertas kerja dalam seminar/bengkel/ Forum peringkat kebangsaan dan antara bangsa (seperti di Jepun, Jerman, Belandam England, China, Libya, Indonesia dan Brunei).

Penerbitan:

Telah menghasilkan lebih dari 50 buah buku dan makalah di dalam dan luar Negara, di antaranya ialah Buku Tamadun Islam, Sejarah Islam, Manuskrip Jawi, Islam Di Alam Melayu dan Ensiklopedia Sejarah Islam (6jilid).

Ketokohan:

* Ketua Pemeriksa Kertas Sejarah Islam STPM * Ahli Persatuan Middle East Medievalists, Chicago, U.S.A. * Consultant Projek The Development of Historical Walk, * Taman Puterajaya, Wilayah Persekutuan, Malaysia. * Penyelaras Program Pengajian Lepas Ijazah, IPISHOAS,UBD

30