ULUM AL-QURANULUM AL-QURANSLQ 4042SLQ 4042

UST. AHMAD PUHAD BIN ALIMUST. AHMAD PUHAD BIN ALIM

AHLI KUMPULAN :AHLI KUMPULAN :

ZANARIAH BT.RAHMATZANARIAH BT.RAHMAT SUZILAH BT. HARUNSUZILAH BT. HARUN SALASIAH BT. ABDULLAHSALASIAH BT. ABDULLAH JULAIDA BT. JAMAIINJULAIDA BT. JAMAIIN

ISI KANDUNGAN :ISI KANDUNGAN :

1.1. Pengertian Ulum Al-Quran menurut Pengertian Ulum Al-Quran menurut bahasa dan istilahbahasa dan istilah

2.2. Pengertian Ulum Al-Quran.Pengertian Ulum Al-Quran.

3.3. Bidang dan skop perbahasan Ulum Bidang dan skop perbahasan Ulum Al-Quran.Al-Quran.

4.4. Faedah mempelajari Ulum Al-Quran.Faedah mempelajari Ulum Al-Quran.

5.5. Sejarah pertumbuhan dan Sejarah pertumbuhan dan perkembangan Ulum Al-Quran.perkembangan Ulum Al-Quran.

PENGERTIAN :PENGERTIAN : BAHASA :BAHASA : (a) Ulum(a) Ulum Kefahaman muktamad yang menepati fakta sebenar. Kefahaman muktamad yang menepati fakta sebenar.

(b) Al-Quran (b) Al-Quran Kalam Allah s.w.t yang mukjizat Kalam Allah s.w.t yang mukjizat (yang mengandungi keistimewaan,kemuliaan & kehebatan) diturunkan (yang mengandungi keistimewaan,kemuliaan & kehebatan) diturunkan

kepada Nabi Muhammad s.a.w, ditulis pada mashaf,disampaikan secara kepada Nabi Muhammad s.a.w, ditulis pada mashaf,disampaikan secara mutawatir dan membacanya dikira ibadah.mutawatir dan membacanya dikira ibadah.

(c ) Ulum al-Quran(c ) Ulum al-Quran Segala ilmu yang berkaitan dengan al-Quran.Segala ilmu yang berkaitan dengan al-Quran.

(d) Ulum / Ilmu(d) Ulum / Ilmu Berbagai-bagai pengertian yang diutarakan mengikut bidang, Berbagai-bagai pengertian yang diutarakan mengikut bidang,

pengkhususan masing-masing antaranya bidang pengkhususan masing-masing antaranya bidang Falsafah,Usul,Bahasa Falsafah,Usul,Bahasa dan Agama.dan Agama.

ISTILAH:ISTILAH:

Terdapat beberapa pengertian:Terdapat beberapa pengertian:

Ilmu yang membahaskan tentang al-Ilmu yang membahaskan tentang al-Quran dari Quran dari aspek,penurunan,bacaan,sejarah aspek,penurunan,bacaan,sejarah pengumpulan,penyusunan,penulisan pengumpulan,penyusunan,penulisan dan pentafsiran, I’jaz,nasikh –dan pentafsiran, I’jaz,nasikh –mansukh,sabab al-nuzul ayat,iqrab mansukh,sabab al-nuzul ayat,iqrab serta gharib al-Quran.serta gharib al-Quran.

AL-ZARQANIAL-ZARQANI::

Ilmu yang mempelajari al-Quran itu sendiri Ilmu yang mempelajari al-Quran itu sendiri (penurunan,pengumpulan,pembuka-(penurunan,pengumpulan,pembuka-an,pembacaan,pentafsiran,I’jaz,nasakh an,pembacaan,pentafsiran,I’jaz,nasakh mansukh) mansukh)

Al-SUYUTI :Al-SUYUTI : Suatu bidang ilmu dan ruang lingkup ilmu uatu bidang ilmu dan ruang lingkup ilmu

yang membahaskan mengenai al-Quran yang membahaskan mengenai al-Quran (penurunan,sanad,adab,makna dan lafaz)(penurunan,sanad,adab,makna dan lafaz)

PENGERTIAN ULUM AL-QURANPENGERTIAN ULUM AL-QURAN

Ulum al-Quran meliputi asbab al-nuzul,ayat makki dan ayat madani,al-nasikh dan al-mansukh dan al-mansukh,cara bacaan,penulisan,pengumpulan dan aspek-aspek lain yang berkaitan

Ulum al-Quran satu bidang pembahasan ilmu yang membahaskan aspek yang berkaitan dengan al-Quran.Antaranya permulaan turunnya,cara penurunannya,tempat turunnya,masanya,pengumpulannya,penulisannya dan peringkat-peringkatnya, kemukjizatannya nasakh dan mansukh, muhkam dan mutasyabih,perumpamaan-perumpamaan,tertib surah,tartil ayat dan sebagainya.

BIDANG DAN SKOP BIDANG DAN SKOP PERBAHASANPERBAHASAN

1. Ilmu Tafsir & Ta’wil1. Ilmu Tafsir & Ta’wil Merupakan ilmu yang mula-mula dibincangkan pada kira-Merupakan ilmu yang mula-mula dibincangkan pada kira-

kira abad ke-2 Hijrah.kira abad ke-2 Hijrah.

Sejak itu banyak ilmu lain mula muncul yang berkait Sejak itu banyak ilmu lain mula muncul yang berkait dengan al-Quran.dengan al-Quran.

Termasuklah ramai ulamak mula mengkaji dan menyusun Termasuklah ramai ulamak mula mengkaji dan menyusun ilmu Tafsir berasaskan riwayat para sahabat.ilmu Tafsir berasaskan riwayat para sahabat.

Pada abad ke-3 Hijrah, bermula berkembangnya penulisan Pada abad ke-3 Hijrah, bermula berkembangnya penulisan ilmu Tafsir.ilmu Tafsir.

Ilmu Tafsir dapat dibahagikan kepada dua bentuk, iaitu Ilmu Tafsir dapat dibahagikan kepada dua bentuk, iaitu “Tafsir Bil al-Ma’thur dan Tafsir Bi al-Ra’yi. “Tafsir Bil al-Ma’thur dan Tafsir Bi al-Ra’yi.

2.Ilmu I’rab al-Quran2.Ilmu I’rab al-Quran Saidina Ali B. Abi Talib merupakan orang pertama Saidina Ali B. Abi Talib merupakan orang pertama

mulanya mengembangkan ilmu I’rab ini.mulanya mengembangkan ilmu I’rab ini. Beliau meminta Abu Aswad al-Du’ali agar Beliau meminta Abu Aswad al-Du’ali agar

membuat kaedah bahasa Arab.membuat kaedah bahasa Arab. Tujuannya untuk menjaga kesucian dan Tujuannya untuk menjaga kesucian dan

ketinggian bahasa tersebut.ketinggian bahasa tersebut. Sehingga abad ke-5 Hijrah barulah muncul kitab Sehingga abad ke-5 Hijrah barulah muncul kitab

yang lengkap berkaitan dengan al I’rab al-Quran.yang lengkap berkaitan dengan al I’rab al-Quran. Diantara tokoh ulamak yang terlibat seperti- Abu Diantara tokoh ulamak yang terlibat seperti- Abu

Amar al-Dani (Tafsir Bi al-Qira’at al-Sab’I dan Amar al-Dani (Tafsir Bi al-Qira’at al-Sab’I dan kitab al-Muhkam Fi al-Nuqat) dan Ali B. Ibrahim kitab al-Muhkam Fi al-Nuqat) dan Ali B. Ibrahim (KItab al-I’rab al-Quran) (KItab al-I’rab al-Quran)

3. Ilmu Qira’at3. Ilmu Qira’at

Orang yang pertama menyusun kitab ilmu Orang yang pertama menyusun kitab ilmu Qira’at ini ialah Abu Ubaid al-Qasim Ibn Qira’at ini ialah Abu Ubaid al-Qasim Ibn Salam.Salam.

Ilmu ini banyak membincangkan tentang Ilmu ini banyak membincangkan tentang cara bacaan ,lagu-lagu al-Quran, hukum cara bacaan ,lagu-lagu al-Quran, hukum tajwid. Ia penting kerana ia adalah kalam tajwid. Ia penting kerana ia adalah kalam Allah.Allah.

7. Ilmu Fada’il al-Quran7. Ilmu Fada’il al-Quran Ia membincangkan tentang kelebihan dan Ia membincangkan tentang kelebihan dan

keistimewaan al-Quran.keistimewaan al-Quran.

Antara tokoh awal yang membincangkan Antara tokoh awal yang membincangkan ilmu ini ialah Abu Ubaid al-Qasim Ibn ilmu ini ialah Abu Ubaid al-Qasim Ibn Salam dan Abu Bakar Muhammad Ibn al-Salam dan Abu Bakar Muhammad Ibn al-Qasim al-an Bari. (Aja’ib al-Quran)Qasim al-an Bari. (Aja’ib al-Quran)

Selain itu juga mempelajari kelebihan Selain itu juga mempelajari kelebihan melaksanakan hukum hakam al-Qur’an.melaksanakan hukum hakam al-Qur’an.

4. Ilmu Nasikh & 4. Ilmu Nasikh & MansukhMansukh

Ia bermula pada abad ke-3 Hijrah.Ia bermula pada abad ke-3 Hijrah.

Orang yang mula bertanggungjawab dalam Orang yang mula bertanggungjawab dalam menyusun kitab ini ialah Abu Ubaid al-Qasim Ibn menyusun kitab ini ialah Abu Ubaid al-Qasim Ibn Salam.Ayat ini ada yang boleh di nasakh Salam.Ayat ini ada yang boleh di nasakh bersesuaian dengan hukum.bersesuaian dengan hukum.

Begitu juga ada ayat al-Qur’an yang boleh Begitu juga ada ayat al-Qur’an yang boleh dimansukh kerana tidak sesuai lagi dengan dimansukh kerana tidak sesuai lagi dengan zaman nabi, zaman sahabat dan zaman tabi’in. zaman nabi, zaman sahabat dan zaman tabi’in.

5. Ilmu Sebab Nuzul5. Ilmu Sebab Nuzul Ia bermula pada abad ke-3 Hijrah.Ia bermula pada abad ke-3 Hijrah. Orang yang menjadi pelopor penyusunan dan Orang yang menjadi pelopor penyusunan dan

pembukuan kitab ini ialah Ali Ibn al-Madini.Beliau pembukuan kitab ini ialah Ali Ibn al-Madini.Beliau meninggal pada tahun 234 Hijrah.meninggal pada tahun 234 Hijrah.

Walaupun dalam setengah keadaan para ulama’ Walaupun dalam setengah keadaan para ulama’ mengetahui Asbab Nuzul dengan berdasarkan mengetahui Asbab Nuzul dengan berdasarkan riwayat daripada tabi’in dan sahabat, tapi ia riwayat daripada tabi’in dan sahabat, tapi ia merupakan riwayat yang marfu’ (bersandarkan merupakan riwayat yang marfu’ (bersandarkan kepada Nabi).kepada Nabi).

9.Ilmu Gharib al-Quran9.Ilmu Gharib al-Quran

Ulamak pertama yang membincang kan Ulamak pertama yang membincang kan ilmu ini ialah Abu Bakar al-Sijistani (Gharib ilmu ini ialah Abu Bakar al-Sijistani (Gharib al-Quran).al-Quran).

6. Ilmu Makki & Madani6. Ilmu Makki & Madani

Mula dibincangkan secara khusus pada abad ke-3 Mula dibincangkan secara khusus pada abad ke-3 Hijrah.Hijrah.

Penyusunan ilmu ini dipelopori oleh Muhammad Penyusunan ilmu ini dipelopori oleh Muhammad Ibn Ayyub al-Dirris, yang meninggal pada tahun Ibn Ayyub al-Dirris, yang meninggal pada tahun 294 Hijrah.294 Hijrah.

Ia juga penting untuk membezakan ayat nasikh Ia juga penting untuk membezakan ayat nasikh dan mansukh.dan mansukh.

Disamping juga untuk mengetahui apa yang Disamping juga untuk mengetahui apa yang diturunkan di Mekah dan di Madinah serta diturunkan di Mekah dan di Madinah serta keistimewaan ayat-ayat ini diturunkan.keistimewaan ayat-ayat ini diturunkan.

8. Ilmu Nuzul Al-Quran8. Ilmu Nuzul Al-Quran

Membincangkan tentang cara dan bentuk Membincangkan tentang cara dan bentuk serta peringkat penurunan al-Quran serta peringkat penurunan al-Quran kepada Nabi s.a.w.kepada Nabi s.a.w.

Kemudian dipelopori oleh Abu Bakar Kemudian dipelopori oleh Abu Bakar Muhammad Ibn al-Qasim al An-Bari (Aja’ib Muhammad Ibn al-Qasim al An-Bari (Aja’ib al-Quran).al-Quran).

Turut dibincangkan mengenai penurunan Turut dibincangkan mengenai penurunan al-Quran dengan 7 huruf,penulisan al-Quran dengan 7 huruf,penulisan mashaf,bilangan surah ayat serta kalimah.mashaf,bilangan surah ayat serta kalimah.

10. Ilmu Amthal al-Quran10. Ilmu Amthal al-Quran

Membicarakan tentang perumpamaan Membicarakan tentang perumpamaan serta perbandingan yang terdapat dalam serta perbandingan yang terdapat dalam al-Quran.al-Quran.

11. Ilmu Majaz al-Quran11. Ilmu Majaz al-Quran

Ulamak yamg mula menyusun kitab ini Ulamak yamg mula menyusun kitab ini ialah Ibn Abd al-Salam. Meninggal dunia ialah Ibn Abd al-Salam. Meninggal dunia pada tahun 665 Hijrah.pada tahun 665 Hijrah.

Ilmu ini membicarakan tentang istimewa-Ilmu ini membicarakan tentang istimewa-

nya al-Qur’an dan kelebihan al-Qur’an.nya al-Qur’an dan kelebihan al-Qur’an.

Kerana ia boleh melemahkan kuasa lain, Kerana ia boleh melemahkan kuasa lain, selain dari Allah Taala. selain dari Allah Taala.

12. Ilmu Ayat Muhkamat & 12. Ilmu Ayat Muhkamat & MutasyabihatMutasyabihat

Membahaskan tentang ayat-ayat Muhkam dan Membahaskan tentang ayat-ayat Muhkam dan ayat-ayat Mutasyabihat dalam al-Quran serta ayat-ayat Mutasyabihat dalam al-Quran serta perbezaan keduanya menurut gaya bahasa Arab.perbezaan keduanya menurut gaya bahasa Arab.

Ilmu ini juga menjelaskan segala hukum yang Ilmu ini juga menjelaskan segala hukum yang timbul, serta menjelaskan ayat yang sukar timbul, serta menjelaskan ayat yang sukar difahami.difahami.

13. Ilmu Jadal al-Quran13. Ilmu Jadal al-Quran

Muncul pada abad akhir ke-7 Hijrah.Muncul pada abad akhir ke-7 Hijrah. Membahaskan tentang hujah dan dalil Membahaskan tentang hujah dan dalil

dalam menetapkan sesuatu mengikut dalam menetapkan sesuatu mengikut gaya bahasa Arab.gaya bahasa Arab.

Ulama’ yang menjadi pelopor dan Ulama’ yang menjadi pelopor dan penyusunannya ialah Najmuddin al-Tufi, penyusunannya ialah Najmuddin al-Tufi, dan meninggal pada 716 Hijrah.dan meninggal pada 716 Hijrah.

14. Ilmu Aqsam al-Quran14. Ilmu Aqsam al-Quran

Membicarakan tentang jenis-jenis sumpah Membicarakan tentang jenis-jenis sumpah Allah yang ada di dalam al-Quran.Allah yang ada di dalam al-Quran.

FAEDAH MEMPELAJARI ULUM AL-FAEDAH MEMPELAJARI ULUM AL-QURANQURAN

1. Dapat menguasai berbagai bidang ilmu pengetahuan di 1. Dapat menguasai berbagai bidang ilmu pengetahuan di dalam al-Quran.dalam al-Quran.

2. Boleh menambahkan keyakinan kepada pengkaji al-2. Boleh menambahkan keyakinan kepada pengkaji al-Quran, bahawa ia merupakan kitab yang suci daripada Quran, bahawa ia merupakan kitab yang suci daripada Allah s.w.tAllah s.w.t

3. Dapat mengetahui sejarah dan perkembangan al-3. Dapat mengetahui sejarah dan perkembangan al-Quran,iaitu jalan penyampaiannya secara mutawatir.Quran,iaitu jalan penyampaiannya secara mutawatir.

4. Membantu pengkaji memahami kandungan al-Quran serta 4. Membantu pengkaji memahami kandungan al-Quran serta mengeluarkan hukum.mengeluarkan hukum.

5. Dapat mengetahui ilmu serta ayat Nasikh dan 5. Dapat mengetahui ilmu serta ayat Nasikh dan Mansukh,Asbab Nuzul dan perkara yang berkaitan.Mansukh,Asbab Nuzul dan perkara yang berkaitan.

FAEDAH MEMPELAJARI ULUM AL-FAEDAH MEMPELAJARI ULUM AL-QURANQURAN

6. Untuk memahami kalam Allah atau al-Quran seperti yang 6. Untuk memahami kalam Allah atau al-Quran seperti yang diterangkan oleh Rasulullah s.a.w,para sahabat dan tabi’in.diterangkan oleh Rasulullah s.a.w,para sahabat dan tabi’in.

7. Untuk mengetahui metod ahli Tafsir mentafsir al-Quran.7. Untuk mengetahui metod ahli Tafsir mentafsir al-Quran.

8. Mengetahui keistimewaan ahli Tafsir dalam mentafsirkan 8. Mengetahui keistimewaan ahli Tafsir dalam mentafsirkan ayat-ayat al-Quran.ayat-ayat al-Quran.

9. Dapat mentafsir al-Quran dengan baik.9. Dapat mentafsir al-Quran dengan baik.

SEJARAH PERTUMBUHAN & SEJARAH PERTUMBUHAN & PERKEMBANGAN ULUM AL-QURANPERKEMBANGAN ULUM AL-QURAN

ZAMAN RASUL S.A.W 1. Para sahabat merupakan golongan Arab yang asli dan

masih murni. Mereka hidup dengan jiwa yang suci, mempunyai kekuatan dan ketajaman akal yang semulajadi.

2. Rasul s.a.w melarang menulis sesuatu selain dari Al-Quran kerana ditakuti bercampur dengan perkara yang lain dari al-Quran.

3. Sesuatu yang ditulis pada masa itu adalah di atas kulit binatang,batu,tulang dan pelepah kurma. Usaha menulisnya bukanlah sesuatu yang mudah.

4. Para sahabat berusaha bersungguh-sungguh mengkaji,mempelajari,memahami dan seterusnya menyebarkannya kepada seluruh umat Islam.

Zaman Rasul s.a.wZaman Rasul s.a.w

5. Sebarang masalah yang timbul pada waktu ketika itu dalam 5. Sebarang masalah yang timbul pada waktu ketika itu dalam memahami sesuatu ayat mereka bertemu terus dengan memahami sesuatu ayat mereka bertemu terus dengan Rasul s.a.w.Rasul s.a.w.

6.Kurangnya kemudahan alatan penulisan dan kurangnya 6.Kurangnya kemudahan alatan penulisan dan kurangnya bilangan umat Islam yang pandai menulis. Ilmu ini tidak bilangan umat Islam yang pandai menulis. Ilmu ini tidak penting dan tidak berkembang.penting dan tidak berkembang.

ZAMAN SAHABATZAMAN SAHABAT

1. Kewafatan Nabi Muhammad s.a.w diikuti dengan aktiviti 1. Kewafatan Nabi Muhammad s.a.w diikuti dengan aktiviti keingkaran umat Islam membayar zakat, membawa kepada keingkaran umat Islam membayar zakat, membawa kepada berlakunya peperangan yang mengorbankan sebahagian berlakunya peperangan yang mengorbankan sebahagian umat Islam termasuk penghafaz al-Quran.umat Islam termasuk penghafaz al-Quran.

2. Khalifah Abu Bakar as Siddik memulakan usaha mengumpul 2. Khalifah Abu Bakar as Siddik memulakan usaha mengumpul semua ayat al-Quran sebagaimana Nabi Muhammad s.a.w. semua ayat al-Quran sebagaimana Nabi Muhammad s.a.w. memerintahkan umat Islam membacanya.memerintahkan umat Islam membacanya.

3. Zaman Umar al-Khattab merupakan zaman berkembangnya 3. Zaman Umar al-Khattab merupakan zaman berkembangnya pengaruh umat Islam ke seluruh wilayah Arab dan bukan pengaruh umat Islam ke seluruh wilayah Arab dan bukan Arab. Timbul perselisihan dalam membaca al-Quran.Arab. Timbul perselisihan dalam membaca al-Quran.

ZAMAN SAHABATZAMAN SAHABAT

4. Zaman Khalifah Uthman pula telah memerintahkan supaya al-4. Zaman Khalifah Uthman pula telah memerintahkan supaya al-Quran disalin di dalam satu mashaf yang rasmi-Mashaf Uthmani/ Quran disalin di dalam satu mashaf yang rasmi-Mashaf Uthmani/ Rasmi al- Uthmani.Rasmi al- Uthmani.

5. Pada kurun ke-2 Hijrah barulah bermula usaha penulisan 5. Pada kurun ke-2 Hijrah barulah bermula usaha penulisan berhubungan dengan Ulum al-Quran.berhubungan dengan Ulum al-Quran.

6.Penulisan lahir dalam bentuk topik-topik berikut:6.Penulisan lahir dalam bentuk topik-topik berikut:

1) Al-Nasikh wa al-Mansukh1) Al-Nasikh wa al-Mansukh

2) Majaz al-Quran2) Majaz al-Quran

3) Asbab al-Nuzul 3) Asbab al-Nuzul

4) Ta’wil Musykil al-Quran4) Ta’wil Musykil al-Quran

5) Gharib al-Quran 5) Gharib al-Quran

6) Talhiz al-Bayan fi mukjizat al-Quran6) Talhiz al-Bayan fi mukjizat al-Quran

7. Al-Qiraat al-Sab7. Al-Qiraat al-Sab8. Al-Waqt wa-al Isti’na8. Al-Waqt wa-al Isti’na9. I’rab al-Quran9. I’rab al-Quran10. Al-Nukat fi I’jaz al –Quran10. Al-Nukat fi I’jaz al –Quran11. Al-Tibyan fi Aqsam al-Quran11. Al-Tibyan fi Aqsam al-Quran12. Al-Burhan fi Tartib Suwar al-Quran12. Al-Burhan fi Tartib Suwar al-Quran13. Jadal Al-Quran13. Jadal Al-Quran

Mulai kurun ke-6 Hijrah dan kurun yang berikutnya barulah Ulum Al-Quran Mulai kurun ke-6 Hijrah dan kurun yang berikutnya barulah Ulum Al-Quran ditulis dalam bentuk buku:ditulis dalam bentuk buku:

a) Funun al-Afnan fi ulum al-Qurana) Funun al-Afnan fi ulum al-Quran b) Jamal al-Quranb) Jamal al-Quran c) Al-Burhan fi ulum al-Quranc) Al-Burhan fi ulum al-Quran

2 orang ulamak yang dianggap tokoh dalam bidang ini iaitu Imam al-Zarkasyi 2 orang ulamak yang dianggap tokoh dalam bidang ini iaitu Imam al-Zarkasyi dan al-Suyuti. Kedua-dua kitab mereka dalam bidang ini cukup terkenal dan al-Suyuti. Kedua-dua kitab mereka dalam bidang ini cukup terkenal

hingga ke hari ini.hingga ke hari ini.

Al-Qur’an adalah kalam Allah yang diturunkan kepada Nabi Al-Qur’an adalah kalam Allah yang diturunkan kepada Nabi

Muhammad (s.a.w.) mukjizat paling agung, serta mendapat Muhammad (s.a.w.) mukjizat paling agung, serta mendapat pahala pahala

bagi yang membacanya. Malah al-Qur’an juga mempunyai bidangbagi yang membacanya. Malah al-Qur’an juga mempunyai bidang

yang tersendiri yang merangkumi beberapa ilmu al-Qur’an.Ada-yang tersendiri yang merangkumi beberapa ilmu al-Qur’an.Ada-

lah penting mengetahui dan mempelajari ilmu al-Qur’an ini. lah penting mengetahui dan mempelajari ilmu al-Qur’an ini.

Sehinggalah wajib memeliharanya daripada sebarang Sehinggalah wajib memeliharanya daripada sebarang penyeleweng-penyeleweng-

an.Selain itu juga al-Qur’an mempunyai banyak kelebihan dari an.Selain itu juga al-Qur’an mempunyai banyak kelebihan dari

segi pembacaannya ,pengamalannya, serta dapat menjadi segi pembacaannya ,pengamalannya, serta dapat menjadi benteng benteng

pertahanan diri daripada gangguan hati dan akal fikiran. pertahanan diri daripada gangguan hati dan akal fikiran.