tradisi persembahan kumpulan gambus nurulhilal … filetradisi persembahan kumpulan gambus...
TRANSCRIPT
1
TRADISI PERSEMBAHAN KUMPULAN GAMBUS
NURULHILAL DI JOHOR
THE KUMPULAN GAMBUS NURULHILAL PERFORMANCE
TRADITION IN JOHOR
Mohd Nizam Attan1
1Pusat Pengajian Umum dan Kokurikulum, Universiti Tun Hussein Onn Malaysia, Batu Pahat, Johor
Email: [email protected]
Accepted date: 20-12-2018
Published date: 15-1-2019
To cite this document: Attan, M. N. (2018). Tradisi Persembahan Kumpulan Gambus
Nurulhilal Di Johor. Jurnal Penyelidikan Sains Sosial (JOSSR), 1(1), 01- 21.
___________________________________________________________________________
Abstrak: Gambus di Johor seringkali dikaitkan dengan kumpulan Ghazal Johor dan lagu-lagu
zapin. Persepsi masyarakat yang meletakkan gambus sebagai ikon negeri Johor dibayangi oleh
peranan gambus dalam memainkan lagu-lagu ghazal dan zapin sahaja. Namun, gambus juga
memainkan peranan besar di Johor dalam ensembel yang dinamakan Kumpulan Gambus.
Kajian didapati kumpulan gambus Nurulhilal telah mendapat sambutan yang menggalakkan
daripada masyarakat di Johor sekitar tahun 1970an hingga akhir 1990an. Tradisi muzik
kumpulan gambus pada awalnya bersifat ‘saduran’ dari lagu-lagu Arab Mesir di samping
lagu-lagu ciptaan. Namun tradisi muzik kumpulan gambus berkembang menerusi
penerimaannya dalam kalangan masyarakat tempatan di Johor khususnya di daerah Batu
Pahat dan Pontian. Kajian dijalankan secara kualitatif dengan sumber rujukan utama adalah
dari hasil temubual dan pengalaman langsung bersama kumpulan gambus ini. Sumber-sumber
lain adalah dalam bentuk rakaman-rakaman lama dalam bentuk pita kaset, piring hitam, buku-
buku lagu, gambar-gambar serta rujukan perpustakaan. Hasil kajian ini dijangka dapat
dijadikan sumber idea, informasi dasar dan pemahaman asas tentang tradisi muzik kumpulan
gambus di Johor yang pernah suatu ketika menjadi sumber hiburan bagi penduduk setempat di
Johor khususnya pada majlis-majlis perkahwinan.
Kata Kunci: Tradisi muzik kumpulan gambus, kumpulan gambus Nurulhilal, persembahan
kumpulan gambus di Johor
Abstract: Gambus in Johor is often associated with the Johor Ghazal group and zapin songs.
The perception of the people who placed the gambus as the icon of Johor was overshadowed
by the role of gambus in playing ghazal and zapin songs alone. However, the gambus also
played a major role in Johor in an ensemble called the Kumpulan Gambus. Studies found that
the kumpulan gambus Nurulhilal has received encouraging response from the people in Johor
around the 1970s until the late 1990s. The musical tradition of the kumpulan gambus was
originally 'plated' from Egyptian Arab songs in addition to the local compositions. However,
kumpulan gambus music tradition has grown through its acceptance among local communities
in Johor especially in Batu Pahat and Pontian districts. Qualitative studies with major
Volume: 1 Issues: 1 [December, 2018] pp. 1 - 21] Jurnal Penyelidikan Sains Sosial (JOSSR)
eISSN: 2637 - 0956
Journal website: www.jossr.com
2
reference sources are from interviews and direct experiences with this gambus group. Other
sources are in the form of old recordings in the form of tapes, vinyl records, songbooks, pictures
and library references. The results of this study are expected to be used as a source of ideas,
basic information and a basic understanding of the kumpulan gambus’s musical tradition in
Johor which was once a source of entertainment for the society in Johor, especially at
weddings.
Keywords: Kumpulan Gambus musical tradition, Kumpulan Gambus Nurulhilal, gambus
group performances in Johor
___________________________________________________________________________
Pengenalan
Muzik bercambah seiring dengan perkembangan bangsa yang membawanya juga mengalami
perubahan dan penyesuaian menerusi masa. Seni muzik yang dikaji ini juga bukan merupakan
seni budaya asli bagi masyarakat Melayu. Seni muzik ini merupakan pinjaman dari budaya luar
yang meresap ke dalam kehidupan masyarakat Melayu setelah proses penyesuaian berlaku.
Gambus, adalah alat muzik yang dimainkan secara solo atau berkumpulan seperti Ghazal,
Zapin, Nasyid, kumpulan Gambus dan Samrah (Mohd Nizam Attan, 2013, p.12). Di negeri
Johor, alat muzik gambus merupakan alat muzik utama dalam kumpulan Gambus, Zapin dan
kumpulan Gambus Samrah. Alat ini dipercayai berasal daripada alat muzik Arab yang
dinamakan Oud, yang bermaksud kayu; ranting atau tangkai mudah lentur; atau juga disebut
sebagai sebongkah kayu. Nama gambus yang merujuk kepada Oud terdapat di Gagasan Tanah
Melayu yang terdiri daripada Malaysia, Brunei, Indonesia, dan Singapura (Raja Zulkarnain
RMY, 2012, preface). Jenis gambus yang dirujuk sebagai Oud juga digunapakai di negeri Johor
dikenali sebagai gambus Hadhramaut atau gambus Arab (Nik Mustapha Nik Mohd Salleh,
2009).
Kajian ini bertujuan untuk mengetengahkan penyelidikan terhadap tradisi muzik kumpulan
gambus di Johor. Kajian ini adalah sebuah kajian yang berasaskan kepada perkembangan
budaya popular dalam masyarakat Melayu yang berkaitan dengan hiburan seperti yang
dinyatakan oleh Mohd. Taib Osman dan Wan Kadir Yusoff (1987, p. 57).
Penulisan ini menumpukan kepada aspek tradisi persembahan muzik kumpulan gambus di
negeri Johor. Kumpulan Gambus, merupakan satu bentuk ensembel muzik yang mewarnai
persada muzik di negeri Johor. Kumpulan gambus Nurulhilal dipilih sebagai objek kajian
dengan rasionalnya bahawa kumpulan ini telah melestarikan persembahan gambus dalam
bentuk ’kumpulan gambus’ selama lebih kurang 25 tahun bermula dari penubuhannya pada
tahun 1975 sehingga ke penghujung tahun 1999.
Permasalahan kajian
Gambus di Johor seringkali dikaitkan dengan kumpulan Ghazal Johor dan lagu-lagu zapin.
Persepsi masyarakat yang meletakkan gambus sebagai ikon negeri Johor dibayangi oleh peranan
gambus dalam memainkan lagu-lagu ghazal dan zapin sahaja.
Larry Francis Hilarian (2003) mengatakan,
terdapat dua jenis gambus di kepulauan Melayu iaitu gambus Hadhramaut dan gambus Melayu dan
peranan gambus ini bertukar-tukar dalam ensembel zapin dan ghazal
3
Nik Mustapha Nik Mohd Salleh (1995) pula mengatakan,
di Johor, kesenian gambus banyak digunakan oleh penduduk berketurunan Arab terutamanya dalam
kesenian samrah yang banyak memainkan lagu-lagu zapin dan sarah. Namun, gambus juga digunakan
dalam kesenian ghazal selain dari menjadi alat muzik utama dalam kumpulan zapin Melayu
Hakikatnya, peranan yang dimainkan oleh gambus dalam kumpulan ghazal Johor hanyalah
sebagai alat muzik iringan kepada lagu-lagu yang dipersembahkan. Masyarakat tidak menyedari
bahawa terdapat fungsi telah dimainkan oleh alat muzik gambus dalam mewarnai persada muzik
khususnya di negeri Johor iaitu dalam bentuk kumpulan gambus. Literatur dan bahan tekstual
muzik tidak banyak diterbitkan di negara ini khususnya bagi ensembel-ensembel muzik
tradisional yang mempunyai pengaruh dari Timur Tengah seperti Kumpulan Gambus.
Dokumentasi hasil penyelidikan dan penerbitan ini boleh menjadi rujukan kepada generasi yang
akan datang serta menyumbang ke arah pelestarian khazanah warisan negara.
Tinjauan awal mendapati Kesenian gambus di Johor dipercayai berasal dari satu kesenian tradisi
masyarakat Arab yang dibawa dari satu daerah yang dikenali sebagai Hadhramaut melalui
perhubungan para pedagang Arab pada abad ke 19 menerusi Kepulauan Indonesia seperti di
Surabaya dan Betawi. Kesenian ini kemudiannya berkembang ke Singapura dan Negeri Johor
pada awal abad ke 20. Peranan gambus dan tokoh kumpulan gambus di Johor telah melahirkan
industri pembuatan gambus di Kampung Parit Hailam, Senggarang dalam daerah Batu Pahat.
Nik Mustapha Nik Mohd Salleh (1995) mengatakan,
kebanyakan gambus di Malaysia dihasilkan oleh tukang-tukang mahir di Johor dan di Kedah
Kumpulan gambus telah menjadi sumber hiburan yang menjadi pilihan utama di kawasan pekan
Rengit, Senggarang, Benut dan kawasan-kawasan berhampiran yang lain pada sekitar tahun
1970an sehingga penghujung tahun 1990an (Mohd Nizam Attan, 2014). Tiada pengkajian
secara khusus dari sudut tradisi muzik kumpulan gambus yang merangkumi sejarah,
perkembangan serta perubahan yang berlaku terhadapnya. Asas kesinambungan dan perubahan
dalam tradisi muzik kumpulan gambus ini perlu diselidik, didokumentasikan bagi tujuan
pelestarian budaya serta menjadi bahan rujukan di masa hadapan. Atas justifikasi ini penyelidik
merasakan kewajaran untuk membuat satu penyelidikan terhadap tradisi persembahan muzik
khusus kepada kumpulan gambus Nurulhilal, dari Rengit, Batu Pahat, Johor.
Objektif kajian
Kajian ini bertujuan untuk menerangkan identiti tradisi muzik kumpulan gambus Nurulhilal di
Johor dan seterusnya menganalisis aspek tradisi muzik kumpulan gambus Nurulhilal dari tahun
1975 sehingga akhir tahun 1999. Kajian akan memberi fokus terhadap:
1. Tradisi muzik kumpulan gambus
2. Peralatan muzik dan orkestrasi
3. Bentuk persembahan kumpulan gambus Nurulhilal
Landasan Teori
Dalam menjalankan penyelidikan mengenai bentuk muzik bersifat persembahan, penyelidik
menggunakan pendekatan etnomuzikologi. Etnomuzikologi membawa maksud kajian mengenai
aspek sosial dan budaya dalam muzik dan tari dalam konteks tempatan dan global. Kajian
etnomuzikologi juga perlu melakukan perbandingan dan kajian merentas budaya dari masa ke
semasa. Ini dilakukan dengan melihat bagaimana muzik mempengaruhi budaya dan manusia,
4
ataupun bagaimana budaya boleh mempengaruhi sesuatu sistem muzik. Perkara ini juga
ditegaskan oleh Kunst (1959) bahawa:
The study-object of ethnomusicology, or, as it originally was called: comparative musicology, is the
traditional music and musical instruments of all cultural strata of mankind, from the so-called primitive
peoples to the civilized nations. Out science, therefore, investigates all tribal and folk music and every kind
of non-western art music… Western art-and popular (entertainment-) music do not belongs to its field
Penyelidik juga akan menggunakan pendekatan Mantle Hood (1971) yang menggariskan
cadangan pengkajian terhadap etnomuzikologi adalah yang berasaskan kepada norma gaya muzik
(The Norms of Musical Styles-Rajah 1) yang melibatkan penelitian terhadap tradisi persembahan,
gaya / zaman, genre, lagu-lagu dan pelaku (perfomer). Penelitian ini juga merangkumi aspek
penilaian tonaliti iaitu tuning system, scales, mode (maqam), dan teknik orkestrasi. Dalam konteks
orkestrasi ini, penyelidik akan membuat penilaian terhadap objek kajian iaitu kumpulan gambus
Nurulhilal. Bagi tujuan tersebut, Mantle Hood jyga mencadangkan bahawa penyelidik perlu
membuat observasi kepada format persembahan yang merujuk kepada form lagu, rentak,
penggunaan gaya melodic dan harmonic, dynamic selain daripada gaya improvisasi dan pencipta
lagu-lagu tersebut.
Rajah 1
Kajian terhadap pengekalan identiti tradisi muzik kumpulan gambus Nurulhilal di Johor yang
merangkumi repertoir, gaya permainan, maqam yang digunakan dilakukan melalui penulisan
dengan menggunakan pendekatan sistem transkripsi yang bersifat deskriptif. Dalam hal ini,
Nettl (1964), menyatakan bahawa diskripsi rentak sebaiknya dimulakan dengan membuat
penelitian tentang kaedah notasi yang diguna pakai dalam sesebuah komposisi dan
menerangkan fungsi dan konteks dari penelitian terhadap notasi-notasi tersebut. Kaedah
5
transkripsi notasi muzik yang akan digunakan akan membantu mengenal pasti bentuk muzik
gambus yang masih kekal walaupun berlakunya perubahan masa.
Kajian literatur
Larry Hiliarian Francis (2003) banyak menyentuh tentang sejarah perkembangan gambus di
Nusantara. Raja Zulkarnain RMY (2012) mengatakan bahawa gambus dipercayai berasal
daripada alat muzik Arab yang dinamakan Oud, yang bermaksud kayu; ranting atau tangkai
mudah lentur; atau juga disebut sebagai sebongkah kayu. Nama gambus yang merujuk kepada
Oud terdapat di Gagasan Tanah Melayu yang terdiri daripada Malaysia, Brunei, Indonesia, dan
Singapura. Jenis gambus yang dirujuk sebagai Oud juga digunapakai di negeri Johor dikenali
sebagai gambus Hadhramaut atau gambus Arab (Nik Mustapha Nik Mohd Salleh, 2009). Dari
perspektif asas laras gambus, perkara ini banyak diperbincangkan oleh Raja Zulkarnain (2012)
dalam bukunya bertajuk Oud; Warisan seni dari Timur Tengah. Beliau telah membuat
penelitian tentang gaya laras Oud yang mirip kepada alat muzik gambus di Johor. Beliau juga
memperincikan teknik permainan Oud dari pelbagai gaya mengikut Negara-negara di Timur
Tengah. Dari sudut persembahan gambus pula, Nik Mustapha Nik Mohd Salleh (2009)
menegaskan bahawa kedua-dua jenis gambus iaitu gambus Sampan adalah merujuk kepada
gambus Melayu manakala gambus Hadhramaut merujuk kepada gambus Johor yang digunakan
dalam kumpulan gambus. Kedua-dua alat ini digunakan dalam persembahan zapin, ghazal dan
hamdolok yang popular di negeri Johor .
Anis, (1993) mengatakan bahawa gambus adalah alat muzik yang dominan dalam kumpulan
gambus selain daripada alat-alat muzik iringan. Gambus yang juga menjadi alat muzik utama
dalam persembahan zapin Melayu. Gambus juga menjadi alat muzik utama dalam ensembel
kumpulan gambus di sekitar daerah Batu Pahat (Mohd Nizam Attan, 2013). Wan Abdul Kadir
(1988, p. 94), mengatakan bahawa aliran muzik Melayu yang menerima pengaruh dari Asia
barat ialah gambus, zapin dan ghazal. Di Malaysia, lagu-lagu gambus lebih menjurus kepada
unsur-unsur keislaman, dakwah dan bersifat ketuhanan. Di negeri Johor, persembahan gambus
dalam bentuk ’kumpulan gambus’ begitu signifikan dalam mengadakan persembahan di majlis
perkahwinan orang-orang Melayu, manakala kumpulan gambus Samrah pula sering membuat
persembahan di majlis perkahwinan masyarakat berketurunan Arab (Gambus Samrah,1999).
Walaupun terdapat dua jenis kumpulan, namun tradisi persembahan kedua-dua kumpulan
tersebut adalah berbeza.
Metodologi Penyelidikan
Kajian lapangan atau etnografi boleh menghasilkan banyak deskripsi fenomena budaya. Kerja
lapangan merupakan tunggak penyelidikan budaya seperti yang disarankan oleh para
etnomuzikologi seperti Spradley (1980), Mead (1970), sekadar memberikan beberapa nama
seperti yang dinyatakan oleh Hashim Awang A.R (1996:29). Penyelidikan secara kualitatif juga
akan menggunakan kaedah dalam bentuk penerokaan (exploratory) dan deskriptif untuk
mendapat data mengenai tradisi muzik kumpulan gambus Nurulhilal yang merangkumi
perkembangan kumpulan gambus, kegunaan dan fungsi kumpulan gambus dalam masyarakat
di Johor, peralatan muzik yang digunakan dalam kumpulan gambus, penjarian dalam
tangganada dan maqam yang digunakan, gaya nyanyian, analisis lirik dan beberapa aspek lain.
Dalam penyelidikan ini, penyelidik telah menemubual ahli-ahli kumpulan gambus Nurulhilal
yang masih ada, menilai kembali bukti-bukti yang disimpan oleh informan seperti pita kaset
rakaman muzik kumpulan gambus Nurulhilal, gambar-gambar semasa membuat persembahan
selain dari merakam aktiviti dalam permainan dan persembahan muzik gambus kumpulan
6
tersebut. Pemerhatian dan penyelidikan terhadap bentuk muzik gambus ini adalah sebagai
passive observer, active observer dan participant observer.
Lokasi dan skop kajian
Lokasi kajian adalah di Kampung Sungai Dulang di daerah kecil Rengit, iaitu tempat di mana
tertubuhnya kumpulan gambus Nurulhilal pada tahun 1975. Kajian juga akan dilakukan di
Kampung Parit Hailam di daerah kecil Senggarang, Batu Pahat dan juga di daerah Johor Bahru.
Pemilihan tempat ini dijustifikasikan kerana terdapatnya beberapa tokoh dalam bidang kesenian
gambus sama ada dari segi permainan dan juga pembuatan. Skop kajian adalah terhadap
perkembangan kumpulan gambus di Johor yang memberi tumpuan terhadap kesinambungan
dan perubahan tradisi muzik kumpulan gambus Nurulhilal.
Peta 1. Lokasi Kajian
Tradisi muzik kumpulan gambus Nurulhilal
Bagi menjelaskan organologi alat-alat muzik dalam kumpulan gambus Nurulhilal, pengkaji
akan menggunakan terminologi klasifikasi oleh Sach dan Hornbostel (Mann, Steve, 2007, p.
118-123). Berikut dijelaskan klasifikasi berdasarkan semua peralatan muzik yang digunakan
sejak penubuhan kumpulan gambus ini dan setelah mengalami perubahan.
Alat muzik dan orkestrasi
Gambus dan violin
Alat muzik kordofon adalah alat muzik yang mengeluarkan bunyi pada tali yang direggangkan
di atas sebuah resonator. Tali yang direggangkan itu biasanya akan diletakkan di atas sebuah
kuda-kuda (bridge) bagi membolehkan getaran tali akan melalui keseluruhan badan alat muzik
tersebut dan menghasilkan bunyi getaran resonator. Resonator tersebut boleh sama ada
mempunyai lubang bunyi atau pada kulit atau bahan lain yang diregangkan pada permukaan
alat muzik tersebut.
Gambus yang digunakan dalam persembahan kumpulan gambus Nurulhilal merupakan alat
muzik kordofon. Ini mudah dilihat kerana gambus mempunyai tali yang direggang di atas
sebuah kuda-kuda (bridge) dan direntang merintangi sebuah resonator yang menpunyai lubang
bunyi.
7
Foto 1. Gambus
Sebuah lagi alat muzik kordofon dalam ensembel gambus ialah violin (biola). Violin
mempunyai empat tali yang direggang di atas sebuah resonator yang mempunyai lubang bunyi.
Untuk menghasilkan bunyi, violin perlu digesek dengan menggunakan bow atau memetik
dengan menggunakan jari. Alat muzik violin dalam kumpulan gambus berperanan sebagai
pembantu melodi dan membina tekstur muzik.
Foto 2. Violin
Tamborin, tamborin berkulit dan marakas
Sachs-von Hornbostel mengklasifikasikan Idiofon sebagai alat muzik yang bergema apabila
alat-alat itu dipukul atau digetar pada rangka badannya. Alat muzik idiofon yang terdapat dalam
kumpulan gambus Nurulhilal adalah tamborin. Alat muzik ini berasal dari barat dan digunakan
sebagai alat iringan yang bersifat perkusi. Cara alat muzik ini dimainkan ialah dengan
mengoyang-goyangkan alat muzik itu menurut irama lagu yang dimainkan. Kepingan ceper
yang terdapat pada badan tamborin akan berlaga dan mengeluarkan bunyi seperti kerincing.
Terdapat juga tamborin yang mempunyai kulit yang diregang di sebelah muka sahaja.
Tamborin ini boleh juga dikategorikan dalam kategori membranofon disebabkan bunyi yang
terhasil adalah dari sumber kulit yang direggang pada rangka alat tamborin tersebut.
8
Foto 3. Tamborin dan tamborin yang mempunyai muka
Selain itu juga terdapat satu lagi alat muzik dalam kategori idiofon iaitu marakas (maracas).
Marakas adalah alat muzik perkusi bertujuan untuk menjadi alat iringan kepada muzik gambus
terutamanya dalam kumpulan gambus dan kumpulan ghazal.
Foto 4. Marakas
Kiuben, bongo dan marwas
Alat muzik membranofon bermaksud alat muzik di mana getaran bunyi dihasilkan oleh pukulan
atau paluan di bahagian permukaan belulang atau kulit muka yang mereggang pada baluh atau
bingkai. Paluan atau pukulan untuk menghasilkan bunyi ini dihasilkan sama ada menggunakan
tangan, atau peralatan lain seperti kayu atau buluh (mallet). Alat muzik dalam keluarga
membranofon ini biasanya dikenali sebagai gendang (drums).
Alat muzik membranofon yang terdapat dalam muzik gambus dapat dibahagikan kepada
beberapa bahagian mengikut ensembel. Gendang yang terdapat di Malaysia ialah berbentuk
silinder panjang yang mempunyai dua muka, seperti gendang dalam ensemble kuda kepang di
Johor, gendang pendek yang mempunyai dua muka seperti marwas dalam ensembel zapin di
Johor dan gendang berbentuk bingkai yang mempunyai satu muka seperti kompang. Bagi
kumpulan gambus, alat muzik dup atau kiuben adalah alat muzik dalam kategori membranofon.
Alat muzik ini juga dikenali sebagai dok. Alat muzik ini berbentuk silinder yang menguncup
di hujungnya, mempunyai satu muka yang dilitupi kulit yang diperbuat dari kulit kambing. Alat
9
ini memberikan bunyi yang besar untuk menyambut bunyi-bunyi alat-alat perkusi yang lain.
Darabuka juag digunakan di dalam ensembel gambus. Ia juga merupakan alat membranofon
dan digunakan sebagai pengganti kepada alat muzik dup atau kiuben pada masa kini1.
Foto 5. Kiuben
Sebuah lagi alat muzik membranofon dalam muzik gambus ialah bongo. Bonggo terdiri
daripada dua buah gendang yang mempunyai satu muka. Sebuah besar dan sebuah lagi kecil
dan dicantumkan di bahagian sisi.
Foto 6. Bongo
Alat muzik Bongo dimainkan dengan cara mengepit di antara dua kaki (di sekitar bahagian
lulut) dan dimainkan dengan menggunakan jari telunjuk dan kadangkala dimainkan dengan
menggunakan keseluruhan tapak tangan. Marwas adalah alat muzik dalam kategori
membranofon yang mempunyai dua belah muka yang direggang dengan kulit kambing.
Alat muzik ini merupakan alat muzik perkusi yang penting dalam ensembel gambus sama ada
kumpulan gambus atau pun kumpulan gambus samrah. Alat muzik ini dimainkan dengan cara
mengetuk di bahagian tepi dan tengah marwas derngan menggunakan jari telunjuk. Pemain
1 Banyak kumpulan gambus sama ada kumpulan gambus atau kumpulan gambus samrah menggunakan darabuka sebagai pengganti kepada alat muzik kiuben. Ini disebabkan alat muzik ini lebih kecil untuk mudah dibawa. Alat ini juga dapat menghasilkan bunyi yang lebih menarik
dibandingkan dengan bunyi kiuben.
10
juga akan menepuk dengan kuat di bahagian tengah marwas dengan tapak tangan untuk
mendapatkan bunyi yang kuat.
Foto 7. Marwas
Alat-alat muzik dari kategori membranofon dalam ensembel gambus merupakan alat-alat yang
penting sebagai penentu rentak dan membantu pemuzik dan penari menyempurnakan sesebuah
lagu dan tarian.
Akordion
Alat muzik akordion merupakan alat muzik utama selain gambus. Alat muzik ini diklasifikasi
sebagai alat muzik erofon. Ini kerana sumber bunyi alat muzik ini adalah berdasarkan tiupan
angin (tekanan angin yang dipam) kepada reed pada bahagian dalam akordion. Dalam ensembel
gambus, alat muzik ini berperanan sebagai pembawa melodi dan kod kepada lagu-lagu yang
dimainkan.
Foto 8. Akordion
Bentuk persembahan kumpulan gambus Nurulhilal
Bahagian ini bertujuan membuat analisis khusus kepada bentuk persembahan kumpulan muzik
gambus Nurulhilal. Dalam membuat kajian mengenai persembahan bentuk muzik rakyat dan
11
tradisional, identiti sesuatu kelompok masyarakat itu dapat dinyatakan dalam persembahan
mereka seperti yang dinyatakan oleh F. Simon:
This is obvious in ethnomusicology, that is in anthropology studies of traditional and
folk music’s which are explained by reference to their use in dance, in rituals, for
polotical mobilization, to solemnize ceremonies or to excite desires.
(F. Simon, 1987, p. 135)
Tempahan persembahan
Bagi sesiapa yang ingin mengundang kumpulan gambus Nurulhilal untuk membuat
persembahan, penempahan biasanya dibuat dengan menghubungi pemimpin kumpulan
iaitu Ustaz Attan Bin Hassan. Ini boleh dilakukan dengan datang berjumpa secara
bersemuka, melalui telefon ataupun melalui surat. Kebiasaannya menurut Ustaz Attan,
pihak penganjur sesebuah majlis itu akan datang sendiri bertemu beliau untuk berunding
mengenai penempahan tersebut. Perkara-perkara yang dibincangkan ialah tentang tarikh,
masa dan tempat persembahan. Juga dibincangkan ialah mengenai bayaran yang ditetapkan
oleh Ustaz Attan sendiri2. Biasanya jika persetujuan di antara kedua-dua belah pihak
dicapai, Ustaz Attan akan meminta duit ”cengkeram3” dari pihak penganjur sebagai tanda
setuju dan akan menggunakan duit tersebut sebagai cengkeram kepada sewaan alat
pembesar suara4.
Dalam membuat tempahan kumpulan gambus, tidak ada syarat-syarat lain yang dikenakan
kumpulan gambus Nurulhilal untuk membuat persembahan. Seni muzik gambus yang
dipersembahkan oleh kumpulan ini merupakan hiburan semata-mata dan tidak ada pantang
larang atau upacara ritual. Pihak penganjur hanya perlu menyediakan wang bayaran5 di
samping menyediakan makanan tengahari atau makan malam kepada ahli kumpulan ini,
bergantung kepada masa persembahan.
Kadar bayaran persembahan
Wang bayaran untuk sesebuah persembahan itu berbeza mengikut kemampuan penganjur.
Dalam hal ini, Ustaz Attan akan mengenakan bayaran dari serendah tiga ratus ringgit
sehingga ke seribu dua ratus ringgit. Jadual 1 menunjukkan jadual kadar bayaran yang
dikenakan oleh kumpulan gambus Nurulhilal untuk sesebuah persembahan.
2 Jumlah bayaran untuk sesuatu persembahan bergantung kepada berapa lama persembahan, jarak tempat persembahan dan persetujuan pihak penganjur mengenai jumlah yang diberikan oleh Ustaz Attan. 3“cengkeram” adalah perkataan yang digunakan oleh Ustaz Attan Hassan sebagai maksud duit deposit untuk penempahan bagi persembahan
kumpulan gambus Nurulhilal. 4 Oleh kerana kumpulan gambus Nurulhilal tidak ada kemudahan pembesar suara, kumpulan ini akan menggunakan pembesar suara yang
disewa dari pihak lain. Tempahan awal untuk menggunakan pembesar suara ini perlu kerana ada kemungkinan ianya akan disewa oleh pihak
lain. 5 Wang bayaran ini merupakan upah kepada penat lelah ahli kumpulan gambus Nurul Hilal untuk mengadakan persembahan dan menghiburkan
para tetamu majlis. Di samping itu juga wang bayaran itu juga digunakan untuk bayaran sewa sistem pembesar suara dan pengangkutan.
12
Jadual 1 Kadar bayaran yang dikenakan bagi setiap persembahan
Menurut Encik Farizad Attan, kadar bayaran akan berubah mengikut tempat persembahan
tersebut. Ini adalah kerana bayaran yang dikenakan tertakluk juga kepada tambang dan kos
pengangkutan. Adakalanya juga penganjur akan meminta Kumpulan Gambus Nurul Hilal
menyediakan sendiri alat pembesar suara untukl tujuan persembahan dan untuk tujuan-
tujuan lain bagi majlis tersebut. Selalunya kos pengangkutan dan kadfar sewa bagi alat
pembesar suara adalah dalam lingkungan RM200 hingga RM300.
Agihan bayaran untuk pemuzik dan penyanyi
Bagi pemuzik dan penyanyi dalam kumpulan gambus Nurulhilal ini, Ustaz Attan akan
mengambil kira berapakah bayaran gaji yang diterima oleh pemuzik-pemuzik beliau dalam
pekerjaan mereka masing-masing. Sebagai contoh, jika seorang pemuzik ’A’ bekerja
sebagai pekebun kelapa dengan pendapatan sebanyak RM15 hingga RM30 sehari, Ustaz
Attan akan membayar lebih sedikit dari jumlah bayaran tersebut, dalam jumlah RM20 atau
RM35. Jika pemuzik itu datang dari tempat yang agak jauh, Ustaz Attan akan mengambil
kira kos pengangkutan di samping bayaran yang setimpal dengan kerja yang dilakukan.
Jadual 2 di bawah menunjukkan agihan bayaran yang diterima oleh ahli dalam kumpulan
gambus Nurulhilal. Bayaran ini berdasarkan kajian terhadap persembahan di majlis
perkahwinan di sebelah malam.
Jadual 2 Agihan bayaran ahli kumpulan gambus Nurulhilal
13
Latihan muzik
Sebelum sesuatu persembahan gambus diadakan , pemimpin kumpulan akan menetapkan
masa untuk kumpulan gambus bertemu dan mengadakan latihan bersama. Kumpulan
gambus Nurulhilal lazimnya akan mengadakan dua atau tiga kali latihan dalam masa
seminggu sebelum tarikh persembahan yang dijanjikan. Latihan biasanya diadakan pada
waktu malam iaitu selepas waktu sembahyang fardhu6 Isyak sehingga ke tengah malam.7
Latihan diadakan untuk memantapkan lagi persembahan di samping mencuba lagu-lagu
baru untuk dijadikan sebahagian dari repertoir. Latihan diadakan di rumah pemimpin
kumpulan iaitu Ustaz Attan Hassan. Di samping menjalani latihan, ahli-ahli kumpulan juga
dapat bermesra dan mengeratkan silatulrahim di antara mereka.
Peralatan muzik biasanya akan disimpan di rumah Ustaz Attan Hassan dan hanya akan
digunakan ketika mengadakan latihan muzik atau pun untuk tujuan persembahan. Boleh
dikatakan kesemua ahli-ahli kumpulan gambus Nurulhilal tinggal berdekatan dengan
rumah Ustaz Attan Hassan dan mereka akan datang untuk latihan hanya dengan
menunggang basikal atau motorsikal.
Tempat persembahan
Dalam persembahan kumpulan gambus Nurulhilal pada sebelah malam ini, tempat khas
untuk memainkan alat muzik ini tidaklah diperlukan. Untuk mempersembahkan permainan
ini hanya memerlukan sebuah ruang kosong yang boleh memuatkan semua ahli kumpulan
berserta alat muzik masing-masing. Di ruang yang disediakan inilah mereka duduk bersila
dan memainkan alat muzik masing-masing.
Ilustrasi 1. Kumpulan gambus sedang membuat persembahan di atas ’balai’
Dalam majlis perkahwinan pada sekitar tahun tujupuluhan dan lapan puluhan, kumpulan
gambus Nurulhilal pernah mengadakan persembahan pada pentas yang disediakan untuk
jamuan para tetamu pada siang hari dan untuk persembahan gambus pada malam hari.
Pentas ini dinamakan ‘balai’. Balai diperbuat daripada kayu, berlantaikan papan dan
berbumbungkan atap nipah ataupun zink. Para tetamu akan menjamu selera di atas balai
tersebut secara duduk bersila.
6 Persembahan kumpulan gambus biasanya akan berhenti seketika bagi menghormati waktu solat fardhu. Di kawasan kampung di negeri Johor, terdapat banyak surau-surau dan masjid yang berdekatan, jadi, azan pasti akan kedengaran setiap kali masuknya waktu solat. 7 Temubual dengan Encik Abdul Aziz Ruslan di Kampung Sungai Dulang, Rengit , Batu Pahat, Johor pada 15 Januari 2015.
14
Pada malam hari, balai ini tidak digunakan, maka di situlah persembahan gambus biasanya
diadakan. Melainkan pemain bongo dan akordion, pemuzik dalam kumpulan gambus
biasanya memainkan alat-alat muzik secara duduk bersila di lantai balai. Mereka duduk
dalam satu lingkungan separa bulatan. Kedudukan mereka ditentukan oleh alat muzik yang
mereka mainkan.
Waktu persembahan kumpulan gambus Nurulhilal
Persembahan kumpulan gambus Nurulhilal juga diadakan pada waktu siang atas kehendak
dan undangan tuan rumah. Persembahan kumpulan gambus pada waktu siang biasanya
ialah di antara pukul sebelas pagi hingga pukul empat petang, namun ia bergantung kepada
kehendak tuan rumah dalam menetapkan masa persembahan tersebut. Biasanya
persembahan yang diadakan beriringan dengan waktu ‘jemputan’8 kenduri tersebut.
Persembahan untuk majlis kenduri perkahwinan diadakan pada hari persandingan
‘mempelai’9 dan bertujuan menghiburkan tetamu yang hadir serta dapat memberi nasihat
melalui lagu-lagu yang dipersembahkan.
Kumpulan gambus Nurulhilal diundang ke majlis perkahwinan bertujuan untuk
menghiburkan tetamu-tetamu dan para jemputan ketika meraka menjamu selera. Walau
bagaimanapun, persembahan pada siang hari tidak sekerap jika dibandingkan dengan
persembahan pada malam hari. Kedudukan pemuzik dan penyanyi dalam persembahan
kumpulan gambus pada waktu siang hari adalah berbeza dengan persembahan pada waktu
malam. Pada waktu siang, balai biasanya akan digunakan untuk tujuan menjamu para
tetamu sesebuah majlis itu.
Di kampung-kampung dalam daerah Batu Pahat dan Pontian, lazimnya persembahan
kumpulan gambus diadakan di sebelah malam selepas majlis persandingan. Para sahabat
dan para tetangga yang telah bergotong royong menyediakan persiapan semenjak sebelum
hari persandingan akan datang semula ke rumah pengantin di sebelah malamnya untuk
berhibur melepaskan penat lelah menonton persembahan ini. Persembahan gambus yang
disediakan oleh tuan rumah ini adalah sebagai penghargaan kepada jiran-jiran yang sudi
menyumbangkan tenaga mereka untuk menjayakan majlis tersebut.
Persembahan oleh kumpulan gambus Nurulhilal pada waktu malam biasanya dimulakan
selepas waktu solat Isyak bagi menghormati majlis dan menunaikan solat. Dalam
setengah-setengah majlis, kesenian ini juga dipersembahkan di siang hari. Semuanya
bergantung pada kehendak tuan rumah yang menetapkan masa dan jangka masa
persembahan. Dalam majlis-majlis perkahwinan, berkhatan dan majlis khatam Al-Quran,
persembahan kumpulan gambus Nurulhilal biasanya diadakan selama lebih kurang tiga jam
iaitu lebih kurang pukul 9.00 malam hingga pukul 12 tengah malam.
Jangka masa setiap persembahan gambus berbeza berdasarkan majlis-majlis tertentu.
Gambus biasanya dipersembahkan di majlis-majlis keramaian. Di kampung-kampung, ia
menjadi unsur hiburan yang utama, selain dari persembahan kuda kepang, wayang kulit,
barongan dan sebagainya. Bagi kumpulan gambus Nurulhilal, pada kebiasaannya
undangan untuk menghiburkan tetamu bermula dari sekitar jam sebelas pagi dan berakhir
kira-kira jam empat petang. Bagi undangan sebelah malam pula, persembahan akan
8 ‘Jemputan’ bermaksud waktu untuk tetamu hadir untuk menjamu selera dan meraikan majlis yang dihadiri. 9 ‘Mempelai’ merujuk kepada pengantin yang diraikan.
15
berlangsung bermula dari lepasnya waktu solat Isyak iaitu kira-kira jam sembilan malam
sehingg ke tengah malam sekitar jam 12 am. Dalam majlis-majlis keramaian seperti majlis
perkahwinan, majlis berkhatan dan majlis khatam Al-Quran, fungsi utamanya ialah untuk
memberi hiburan. Hiburan ini disediakan khas untuk tetamu yang hadir termasuklah semua
ahli keluarga, sahabat handai, jiran taulan yang telah berpenat lelah meluangkan masa
menyediakan persiapan kenduri. Sebenarnya tidak ada penetapan masa yang khas untuk
mempersembahkan kesenian ini. Di pekan kecil Rengit, ia biasa dipersembahkan pada
waktu malam dengan lagu-lagu yang lebih bercorak tarian seperti zapin, sarah dan ala-
hindustan.
Pakaian ketika persembahan
Kesenian gambus berfungsi melengkapkan dan menyerikan sesuatu majlis yang diadakan.
Hiburan muzik gambus juga mengetengahkan identiti bangsa Melayu dalam tradisi
persembahannya. Ini dapat dilihat dari cara pemuzik-pemuzik gambus berpakaian. Dalam
tahun enampuluhan dan awal tujuhpuluhan kebanyakan pemuzik dalam persembahan
gambus memakai baju Melayu yang lengkap bersongkok. Bagi pemuzik dalam kumpulan
gambus Nurulhilal, pakaian yang digunakan adalah pakaian yang kemas, tidak kiralah sama
ada persembahan di waktu siang mahu pun persembahan pada waktu malam hari.
Pada awal tahun penubuhannya, kumpulan gambus Nurulhilal mengenakan pakaian baju
kemeja cerah da nada beberapa pemuzik yang memakai songkok hitam. Pada
persembahan-persembahan formal mereka akan memakai pakaian yang sesuai dengan
majlis tersebut dan kebanyakkannya akan memakai baju Melayu.
Alat pembesar suara
Dalam persembahan gambus, alat pembesar suara memang diperlukan. Ini kerana gambus
merupakan sebuah alat muzik yang soft, iaitu perlahan dan lembut bunyinya berbanding
alat-alat muzik lain dalam kumpulan gambus. Oleh yang demikian, gambus memerlukan
bantuan dari pembesar suara untuk lebih didengari. Pada kebiasaannya, kumpulan gambus
Nurulhilal akan menggunakan pembesar suara yang disewa dari Encik Sulaiman (juga
dikenali sebagai Abang Leman) yang tinggal di Parit Makuaseng, Benut. Jarak di antara
rumah Encik Attan dengan rumah Abang Leman ini adalah sejauh sepuluh kilometer.
Kadar sewaan alat pembesar suara yang dikenakan oleh Abang Leman adalah di antara
RM50 hingga RM120 bergantung kepada masa persembahan. Jika persembahan diadakan
pada siang hari dari jam sebelas pagi hingga lima petang, bayaran sewa adalah dalam
lingkungan RM50 hingga RM70. Jika persembahan berlanjutan hingga malam hari, kadar
sewa yang dikenakan adalah RM120.
Alat pembesar suara yang digunakan pada awalnya ialah dari jenis ‘corong’ yang biasanya
dipasang pada bahagian penjuru ‘balai’. Biasanya dua buah corong akan disediakan dengan
tiga atau empat mikrofon. Jumlah ini sudah memadai bagi kumpulan gambus Nurulhilal
kerana hanya penyanyi, pemain gambus, violin dan akordion sahaja yang menggunakan
mikrofon ketika persembahan.
Jamuan semasa dan selepas persembahan
Pada kebiasaanya pihak tuan rumah akan menyediakan jamuan ringan untuk para tetamu
yang hadir. Di antara menu yang biasa disediakan adalah roti potong yang dicicah dengan
16
sup tulang beserta air kopi ‘o’10 atau teh tarik. Jika persembahan persembahan tersebut
diadakan di rumah orang Melayu berketurunan Arab, biasanya air kopi ‘o’ tersebut akan
dicampurkan dengan halia. Ini adalah merupakan salah satu tradisi masyarakat Melayu
berketurunan Arab di Johor.
Posisi persembahan
Dalam sesebuah persembahan kumpulan gambus Nurulhilal, pemain gambus akan berada
di tengah-tengah dan kedudukannya sedikit ke hadapan berbanding pemuzik yang lain.
Jika persembahan pada malam hari, semua pemuzik akan duduk bersila dalam membuat
persembahan. Pemain gambus juga akan bersila tetapi akan berada sedikit ke hadapan
berbanding pemuzik yang lain. Walaubagaimanapun, kedudukan pemuzik dalam setiap
persembahan tidak semestinya sama setiap kali persembahan dijalankan. Ini bergantung
kepada kesesuaian ruang persembahan yang disediakan oleh pihak penganjur. Namun
begitu, pemain gambus akan kekal berada di tengah-tengah kelompok pemuzik yang lain.
Ilustrasi 2 di bawah menunjukkan gambus berada di tengah-tengah lingkungan dan diapit
oleh alat-alat muzik yang lain. Di sebelah kiri diapit oleh pemain alat muzik arkodian,
pemain bongo dan gendang. Manakala di sebelah kanan pula terdiri dari pemain alat muzik
violin, pemain alat tamborin dan marwas (tidak kelihatan dalam gambar).
Ilustrasi 2. Posisi pemuzik dalam persembahan kumpulan gambus
Lagu-lagu kumpulan gambus Nurulhilal
Dalam majlis-majlis tidak formal, sesiapa sahaja boleh menyanyi, termasuklah penonton,
mereka diberi kesempatan untuk menyumbangkan suara jika mereka berminat. Dalam
majlis-majlis seperti ini, mereka lebih bersifat terbuka. Lagu-lagu yang dinyanyikan adalah
berentak hindustani, zapin, sarah, defe dan langgam. Ada kalanya lagu-lagu berbahasa
Hindustan, Cina dan Inggeris juga dinyanyikan selain dari bahasa Melayu dan Arab. Selain
10 Kopi ‘o’ merujuk kepada air kopi panas tanpa bercampur susu.
17
dari mengiringi nyanyian-nyanyian seperti ini, gambus juga sering mengiringi bentuk-
bentuk lagu yang merupakan Qasidah, Mawwal, Hadrami dan Nasyid.
Qasidah adalah satu bentuk bacaan atau nyanyian ayat al-Quran dengan tujuan untuk
memuji-muji kebesaran Allah (S.W.T). Ia boleh disampaikan secara solo atau pun secara
berkumpulan. Lagu-lagu yang berbentuk Mawwal pula adalah lagu-lagu Arab. Motifnya
tidak hanya berunsurkan keagamaan, tetapi juga mengandungi unsur hiburan. Lagu-lagu
yang berbentuk Mawwal ini mempunyai rentak. Oleh itu alat muzik gambus sering
digunakan dalam memainkan lagu-lagu jenis ini11. Ia sering dimainkan di majlis-majlis
perkahwinan, perasmian dan dalam majlis-majlis keramaian yang lebih berunsurkan
keagamaan.
Hadrami pula adalah lagu-lagu Arab yang biasanya dimainkan oleh golongan Arab di
kawasan Yemen, Hadramani juga di Aden. Ia selalu dilagukan dengan rentak yang pantas
dengan penggunaan alat muzik gambus dan lain-lain alat muzik iringan. Nasyid pula
merujuk kepada nyanyian yang mengandungi unsur-unsur keagamaan. Lagu-lagu ini
mempunyai lirik yang menyeru para muslimin dan muslimat ke arah kebenaran, banyak
memuji Allah (S.W.T), Nabi-nabi dan para Rasul. Selain daripada mengiringi lagu-lagu
seperti disebutkan tadi, gambus juga sering membawa lagu-lagu Melayu zapin, sarah dan
defe. Lagu-lagu zapin adalah lagu yang bersenikatakan bahasa Malaysia, ia bercorak
hiburan. Walau bagaimanapun ada juga diselitkan unsur-unsur nasihat.
Lagu-lagu yang biasa disampaikan oleh sesebuah kumpulan gambus di daerah Batu Pahat
ini bukan sahaja terbatas pada lagu-lagu Arab dan lagu-lagu Melayu asli sahaja. Terdapat
juga beberapa genre lain diselitkan dalam setiap persembahan. Kebanyakkannya adalah
lagu-lagu saduran dari luar seperti lagu-lagu dang dut dari Indonesia dan lagu-lagu
Hindustan dari India. Lagu-lagu jenis ini juga selain menghiburkan dapat memenuhi
citarasa penduduk tempatan yang kerap mendengar lagu-lagu tersebut melalui radio mahu
pun mendapatkannya dalam bentuk pita rakaman atau pun cakera padat.12
Oleh yang demikian, wujud hubungan yang erat antara lagu-lagu yang dinyanyikan dengan
masyarakat. Lagu-lagu yang dinyanyikan ada hubungan dengan system kepercayaan
masyarakat setempat, iaitu sistem kepercayaan agama Islam. Nyanyian yang didendangkan
bercirikan keislaman, mengandungi unsur nasihat dan mengajak masyarakat menuju ke
jalan kebaikan sesame manusia dan penciptanya.
Selain dari berunsurkan agama yang mengajak manusia mengenal penciptanya, lagu-lagu
yang dinyanyikan juga berunsur nasihat agar masyarakat tidak tersalah langkah
mengharungi kehidupan yang penuh dengan cabaran. Maka wujudlah lagu-lagu yang
bertemakan keinsafan, kehidupan dan sebagainya. Contohnya lagu ‘Wanita Santri’, lagu
ini sebenarnya dipopularkan oleh sebuah kumpulan gambus dari Indonesia iaitu kumpulan
gambus Awara, yang dipimpin oleh Syed Ahmadi13. Lagu ‘Wanita Santri’ mengandungi
unsur nasihat bagaimana memilih calon isteri yang baik agar rumahtangga yang dibina
aman dan bahagia.
11 Mohd Nizam Attan, ‘Peranan Elemen-elemen Muzik Vokal dan Instrumental Timur Tengah: Penelitian dibuat di Batu Pahat’, Latihan
Ilmiah, 1989, Institut Teknologi Mara, hlm. 10. 12 Temubual dengan Encik Timat bin Kasban pada 12 Disember 2014, Rengit, Batu Pahat, Johor. 13 Kumpulan gambus Awara merupakan kumpulan gambus yang telah merakamkan banyak album lagu-lagu zapin, sarah, defe dan nasyid
dalam tahun-tahun 1980an hingga awal 1990an.
18
Lagu-lagu yang didendangkan juga tidak lari dari tema percintaan. Contohnya seperti
dalam lagi ‘Bunga Hati’, lagu-lagu percintaan seperti ini mudah mendapat tempat dalam
hati masyarakat yang mendengarnya terutama golongan muda. Lagu-lagu seperti ini hanya
sekadar untuk hiburan yang juga diselitkan unsur-unsur nasihat. Selain lagu-lagu yang
bertemakan agama dan percintaan, terdapat juga lagu-lagu berunsurkan semangat patriotik.
Contohnya seperti lagu ‘Malaysia Negara Aman’. Lagu ini bertemakan semangat cintakan
Negara dan mengajak masyarakat menjauhi sengketa perkauman. Persengketaan boleh
memusnahkan kebahagiaan dan kesejahteraan Negara. Di samping itu juga tidak terlepas
juga kata-kata yang menyatakan kesyukuran kepada tuhan yang melimpahkan rahmatNya
dan menjadikan Negara kita sebagai sebuah Negara yang aman. Lagu-lagu yang
dinyanyikan di samping memberi hiburan juga mempunyai mesej atau amanat yang
disampaikan kepada pendengar. Lagu yang didendangkan ini diharap dapat dijadikan
contoh tauladan seperti mana yang dinyatakan oleh Rogayah A. Hamid dan Jumaah Ilias,
2006, p. xii;
Lagu rakyat dicipta kerana pelbagai fungsi dan sebab. Ia merupakan cerminan
masyarakatnya atau dengan perkataan lain, sebagai alat untuk pengucapan perasaan
seni masyarakatnya.
Banyak unsur-unsur pengajaran yang ingin disampaikan, tidak seperti lagu-lagu popular
sekarang yang mesejnya banyak berkisar tentang cinta dan keduniaan. Lagu-lagu nasihat
berunsur keagamaan adalah sesuai dengan masyarakat setempat yang beragama Islam.
Bukan setakat itu sahaja, terdapat lagu khas yang dicipta khusus untuk pengantin baru,
lagu-lagu nasihat mencari jodoh dan panduan untuk hidup berumahtangga. Lagu-lagu
berbentuk nasihat dan panduan ini dapat menjadi panduan berguna untuk pendengar yang
bakal atau pun telah mendirikan rumahtangga.
Pada kebanyakkan persembahan kumpulan gambus Nurulhilal, lagu-lagu yang
dipersembahkan adalah mengikut selera penduduk setempat. Gambus, merupakan alat muzik
yang dianggap sebagai salah satu ikon kesenian Johor juga memberi banyak impak kepada
masyarakat di Batu Pahat, Muar dan Pontian. Lagu-lagu seperti Air Mata Hati, Bunga Hati,
Dia Datang, Pesanan, Selamat Pengantin Baru, Ya Naam Sidi amat diminati oleh penduduk
setempat, terutamanya pada tahun 1960an hingga akhir tahun 1980an. Gambus, yang
mempunyai pengaruh unsur Arab, diminati kerana lebih bercorak “keagamaan“ dan boleh
diterima oleh pendengar di kalangan orang-orang Melayu14.
14 Bunyi gambus itu sendiri sering di kaitkan dengan unsur-unsur ‘agama Islam’, sebagai contoh, di radio sebelum azan berkumandang, akan disiarkan bunyi petikan gambus. Begitu juga setiap kali menjelang bulan Ramadan, lagu-lagu berirama gambus akan kerap disiarkan di corong-
corong radio.
19
Rajah 2. Notasi lagu Air Mata Hati
Abdul Aziz Bin Ruslan, penyanyi dan pemain tamborin bagi kumpulan gambus Nurulhilal
mengatakan bahawa bentuk muzik yang amat digemari oleh masyarakat setempat pada
tahun-tahun enam puluhan adalah pelbagai. Di kawasan-kawasan bandar seperti Batu Pahat
dan Muar, masyarakat lebih terdedah kepada sumber hiburan dari live band seperti D’Fiction,
The Wisma dan beberapa nama lain. Namun, menurut beliau lagi, masyarakat di luar bandar
seperti di kawasan-kawasan pekan kecil dan di kampung-kampung lebih terdedah kepada
kesenian tradisi seperti wayang kulit Jawa, Barongan, Ketoprak, Kuda Kepang dan
Kumpulan Gambus.
Gambus yang juga menjadi alat muzik utama dalam persembahan zapin Melayu,
(Anis,1993), juga menjadi alat muzik utama dalam ensembel kumpulan gambus di sekitar
daerah Batu Pahat. Ensembel kumpulan gambus banyak memainkan lagu-lagu hiburan,
keagamaan, patriotik, nasihat dan lagu-lagu saduran dari luar seperti lagu-lagu Arab dan
Hindustan.15 Menurut Abdul Aziz lagi, kecenderungan pemuzik dan penyanyi untuk
menyanyikan lagu-lagu bercorak seperti yang dinyatakan di atas adalah disebabkan oleh
beberapa faktor. Di antaranya ialah:
1. Terdapat banyak penjualan kaset-kaset16 yang mengandungi lagu-lagu
berunsurkan naysid, qasidah moden, dang dut, dan Hindustan, kebanyakkannya
datang dari Indonesia dan India.
2. Lagu-lagu zapin dan sarah menarik perhatian masyarakat terutamanya orang-orang
kampung yang juga berkebolehan untuk menari tarian-tarian tersebut.
15 Menurut Abdul Aziz Ruslan, lagu-lagu yang biasa dipersembahkan oleh kumpulan gambus Nurulhilal merangkumi lagu-lagu popular semasa
sama ada bercorak nasyid, zapin, sarah, joget, dang dut dan lagu-lagu Arab dan Hindustan. Abdul Aziz Ruslan merupakan penyanyi tetap bagi
kumpulan gambus Nurulhilal dari awal penubuhannya pada tahun 1976 sehingga pertengahan tahun 1996. 16 Pada era tahun lapan puluhan, hampir kesemua penerbitan album nyanyian adalah dalam bentuk pita kaset sebelum digantikan dengan
teknologi cakera padat pada penghujung tahun lapan puluhan.
20
3. Kurangnya pengaruh muzik dari barat disebabkan belum ada terdapat kumpulan-
kumpulan muzik yang bergiat aktif di kawasan luar bandar.
Faktor-faktor di atas menurut Abdul Aziz, memberi peluang kepada kumpulan-kumpulan
gambus mendapat undangan untuk mengadakan persembahan di majlis-majlis tertentu.
Kesimpulan
Gambus kini merupakan alat muzik Malaysia dan telah diterima sebagai alat muzik
tradisional yang menjadi salah satu lambing budaya warisan Negara. Diharap
perkembangan seni muzik ini tidak terhenti dan ada generasi baru yang terus menggalas
tanggungjawab untuk melestarikan bentuk kesenian muzik ini. Oleh itu penyelidikan perlu
terus dijalankan dan peluang-peluang perlu disediakan untuk para pelajar dan pengkaji
meneruskan hasrat murni tersebut. Kajian dan penulisan ini dihasilkan atas kesedaran
bahawa peralatan muzik yang telah diterima sebagai alat muzik tradisional Melayu ini perlu
dipelihara dan dibangunkan agar generasi seterusnya dapat mengenali dan menghargai
keseniannya. Kajian ini telah member fokus terhadap kesenian kumpulan gambus di negeri
Johor, tradisi muzik yang diharap dapat mengisi ruang rujukan bagi pengkaji seterusnya
mendalami mengenai alat muzik gambus Johor ini. Hasil kajian ini juga diharap dapat
dimanfaatkan oleh generasi seterusnya dalam melestarikan satu bentuk kesenian yang amat
tinggi nilainya.
Rujukan
BUKU
Bruce L. Berg. 2004. Fifth-edition, qualitative research methods for the social sciences. Boston:
Allyn and Bacon.
Denzin, Norman K. 2001. Interpretive Interactionism (Applied Social Research Methods). Sage
Publication Inc. Carlifornia.
Hashim Awang A.R.1996. Menangani data ethnografi. Akademi Pengajian Melayu, Universiti
Malaya.
Jenkins, Jean & Paul Rovsing Olsen. 1976. Music and musical instruments in the world of Islam.
London: World of Islam Festival Pub.
Kingsley Davis. 1965. The urbanization of human population. Scientific American.
Kunst, Jaap. 1965. Hindu-Javanese musical instruments. The Hague: Martinus Nijhoff.
Mantle Hood. 1982.The ethnomusicologist, New edition (Kent State University, Kent Ohio)
Merriam, Alan, P.1964. The anthropogy of music. Northwestern, University Press.
Mohd Anis Md. Nor.1993. Zapin, folk dance of the Malay world. New York: Oxford University
Press.
Mohd Nizam Attan. 2013. Gambus: Sejarah, instrumentasi dan gaya permainan di Johor.
Jabatan Kebudayaan dan Kesenian Negara, Kuala Lumpur.
Mohd. Sohaimi Esa. 1999. Ekonomi Arab di Johor. Malaysia: Pusat Penataran Ilmu dan Bahasa,
Universiti Malaysia Sabah.
Mohd Taib Osman & Wan Kadir Yusoff. 1987. Kajian budaya dan masyarakat di Malaysia.
Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur.
Nettl, Bruno. 1983. The study of ethnomusicology. University of Illinois Press, Urbana and
Chicago.
21
Nettl, Bruno. 1964. Theory and method in ethnomusicology. London, the Free Press of Clencoe
Collier-Macmilan Limited.
Nik Mustapha Nik Mohd. Salleh. 2009. Alat muzik tradisional dalam masyarakat Melayu di
Malaysia. Perpustakaan Negara Malaysia.
Nik Mustapha Nik Mohd. Salleh.2006. Lagu rakyat, memupuk kesantunan Melayu, Dewan
Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur.
Pejabat Kebudayaan dan Kesenian Johor. 1999. Gambus samrah. Pejabat Kebudayaan Johor,
Kementerian Kebudayaan, Kesenian dan Pelancongan.
Raja Zulkarnain Raja Mohd Yusof. 2013. Oud: Warisan seni dari Timur Tengah. Institut
Terjemahan dan Buku Malaysia, Kuala Lumpur.
Sachs, Curt. 1949. The History of musical instruments. J.M. Dent & Sons Ltd.
Safiah Hussain, Mohd. Thani Ahmad, Zakaria Ariffin, 1988. et. al. Glosori istilah
kesusasteraan. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Spradley, J.P. 1980. Participant observations. Holt, Rinehart & Winston: New York.
Wan Abdul Kadir. 1988. Budaya popular dalam masyarakat Melayu bandaran, Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa Dan Pustaka.
Zonis, Ella. 1973. Classical Persian music: An introduction. Harvard University Press.
Artikel
Hilarian, Larry Francis. 2003. The gambus (lutes) of the Malay World - Its Origins and
Significance in Zapin Music. A Symposium in Memory of John Blacking, 12 - 14 Julai,
Perth, Australia.
Hilarian, Larry Francis. May,2005. The Structure and Development of the Gambus (Malay-
Lutes) .JSTOR: The Galpin Society Journal, Vol. 58, pp. 66.
Mohd Hassan Abdullah, Mohd Nizam Nasrifan, Mahayuddin Abdul Rahim & Nor Azman
Mohd Ramli 2009. Lagu Kanak-Kanak Melayu Tradisional: Koleksi, Analisis dan
Aplikasi Dalam Pendidikan Muzik. Hasil kajian tidak diterbitkan, Universiti Pendidikan
Sultan Idris, Tanjong Malim, Perak.
Mohd Nizam Attan & Raja Zulkarnain Raja Mohd Yusof. 2012, The performance style of Oud
from Middle East and the Gambus in Johor. Kertas kerja dibentangkan pada Music
Education and Conference 2012, Universiti Pendidikan Sultan Idris (belum diterbitkan)
Mohd Nizam Attan. 1989, Peranan elemen-elemen vokal dan instrumental Timur Tengah
dalam penentuan lagu-lagu di Johor (tesis bagi penganugerahan peringkat sarjana muda,
tidak diterbitkan), Institut Teknologi MARA, Shah Alam.
Mohd Nizam Attan & Mohd Azam Sulong. 2012. Analisis dan Pendokumentasian Lagu-lagu
Gambus Johor. Penyelidikan Universiti Pendidikan Sultan Idris, Tanjong Malim, Perak.
Mohd Nizam Attan. 2014. Pelestarian Gambus : Tradisi persembahan kumpulan gambus di
Johor. Prosiding IMPAC2014.
Mohd Nazri Ahmad Jabar. 2 Mac 1980. Muzik di tengah masyarakat. Dewan Budaya..
Raja Zulkarnain Raja Mohd Yusof. 2008. Kertas Kerja: Teknik permainan Gambus. Seminar
Bicara Gambus anjuran Jabatan Muzium Negara, Malaysia.
Zainal Kling. 2006. Lagu rakyat tradisional: Akar umbi magisnya, artikel dari buku Lagu
rakyat, memupuk kesantunan Melayu, Dewan Bahasa & Pustaka.