sosyal politika unite10

8/4/2019 Sosyal Politika unite10

1/26

Sosyal Politika dersine, engelli olarak nitelendirilen kesimlerden yanlzca sakatlar

ve eski hkmller seilerek konu alnmfltr. Sakatlar ile eski hkmllerin nite-

likleri, toplumsal yaflamda yer alabilmede ve alflma yaflamna girebilmede karfl-

lafltklar engeller hi kuflkusuz birbirinden farkldr. Bu farkllklar, sakatlar ile es-

ki hkmllerin korunmasn ngren sosyal politikalarn yn ve biimine de

yansr. Bununla birlikte, her iki konunun birbirini arfltran ynleri de vardr.

Bu nedenle konuyu ayr nite metinlerinde deil, tek nite metni iinde toplama-

ya alfltk. Ancak byle bir yaklaflm, konunun her iki engelli grubu ynnden s-

rekli karfllafltrlarak, irdelenmesini gerektirecektir.

Edindiiniz bilgileri, kendi gzlemlerinizle birlikte sorgulayn. lkemizdeki uygu-

lamalar arkadafllarnzla da tartfln.

Bu niteyi alfltktan sonra afladaki sorular yantlayabileceksiniz:

Kimlere engelli, sakat ve eski hkml denir.

Sakatlara ve eski hkmllere ynelik sosyal politikalar nasl geliflmifltir?

Bu politikalarn temelinde hangi nedenler bulunur? Dayanaklar nelerdir?

Bu politikalarn baflarsn hangi koflullar belirler?

Sakat ve eski hkmller alflma yaflamnn hangi alanlarda, nasl

korunmaldr?

187

Sakatlarn ve EskiHkmllerinalflma YaflamndaKorunmas

10


2/26

Engel Tanmayan retmen

KONYA-Bedensel zrl mzik retmeni Dnay gl rencileri her gn ders-

lie kadar srtlarnda taflyor. Drt yaflnda yksek atefl nedeniyle gtrld An-

kara Hacettepe niversitesi Hastanesinde yanlfl ine vurulmas sonucu fel olan

21 yaflndaki gl, 1997de Pamukkale niversitesi Konservatuvarn kazand.

gl, ayn yl niversitenin dzenledii 3. Ulusal Pamukkale Festivalinde en iyi

beste ve flark dalnda birincilik dl ald. Konya imento Gzel Sanatlar Lise-

sinde drt yldr mzik retmenlii yapan gl, Koltuk deneklerimi engel ola-

rak kabul etmiyorum. rencilerimle iyi bir diyalogum var. Okula gelip giderken

bana yardmc oluyorlar. Bazen kucaklarnda beni derse gtryorlar. Beni ha-

yata balayan tek fley onlar dedi.

Radikal, 8 Mart 2003 Cumartesi.

indekiler

ENGELL, SAKAT VE ESK HKML KAVRAMLARI

Engelli

Sakat

Eski Hkml

SAKATLARIN VE ESK HKMLLERN KORUNMASINA YNELK POLTKALAR

Sakatlarn ve Eski Hkmllerin Korunmasna Ynelik Politikalarn

Tarihsel Geliflimi

Sakatlarn ve Eski Hkmllerin Korunmas Dflncesinin Temelinde

Bulunan Nedenler

Sakatlarn ve Eski Hkmllerin Korunmasn ngren Politikalarn

Kaynaklar

Sakatlara ve Eski Hkmllerin Korunmasn Politikalarn Baflarsn

Belirleyen Koflullar

SAKATLARIN VE ESK HKMLLERN ALIfiMA YAfiAMINDA KORUNMA

ALANI

Sakatlarn ve Eski Hkmllerin fle Yerlefltirilmeden nce Korunmalar

Sakatlarn ve Eski Hkmllerin fle Yerlefltirilmede Korunmalar

Sakatlarn ve Eski Hkmllerin fle Yerlefltirildikten Sonra Korunmalar

188 Sosyal Pol i t ika

Anahtar Kavramlar

Engelli Sakat

zrl

Eski hkml


3/26

ENGELL, SAKAT VE ESK HKML KAVRAMLARIfllenecek olan konunun daha iyi anlafllabilmesi iin, metinde sk sk kullanlacak

temel kavramlara iliflkin baz aklamalarn yaplmas yararl olacaktr. Bu nedenlence; Kime engelli, sakat ve eski hkml denilir?sorusunun yantlarn verelim.

EngelliToplumlarda baz kifliler, kendilerinin ya da yer aldklar toplumun zellikleri, ko-flullar nedeniyle daha dezavantajl bir konumda bulunurlar. Renkleri, etnik kken-leri, dinleri, cinsel kimlikleri, inalargibi sosyo-kltrel nedenlerle kifliler yafla-dklar toplumda ayrmc davranfllarla karfllaflabildikleri gibi, yeteneklerindeki biryetmezlik ya da eski hkml olma nitelikleri gibi baz zellikleriyznden de ge-nelde sosyal yaflamla btnleflebilme, zelde ise alflma yaflamna girip, entegreolabilme olanaklar daralr.

Toplumsal yaflama katlabilme, bir ifl bulup, o ifli elinde tutabilme olanaklarn-

dan toplumun dier bireylerine gre ksmen ya da tamamen yoksun bulunan bukiflilere engelli, bu kiflilerce oluflturulan kesimlere ise engelliler, engelli gruplardenilir. rneinyetmezliklerisakatlar, eski hkmllknitelikleri eski hkmlleriin bir engel (handicap)oluflturmaktadr. Bu yzden de sakat ve eski hkmlle-rin hem toplumsal yaflam ve hem de alflma yaflam iinde yer alp, tutunabilme-leri bazen snrlanmakta, bazen de olanakszlaflmaktadr.

Geerli yarglar, koflullanmalar, sanlar nedeniyle bu kiflilerin oluflturduu gruplartoplumlarn sosyal, kltrel ve hukuki yaplarna gre deiflip, eflitlenebilmektedir.

SakatUnn 159 sayl Sakatlarn Mesleki Rehabilitasyonu ve stihdamszleflmesin-de sakat szc uygun bir ifl bulup, elinde tutabilme ve o iflte ilerleme beklen-tisi, fiziksel ya da dflnsel nitelikte bir yetmezlii nedeniyle nemli lde azalmfl

kiflileriin kullanlmfltr.

Fiziksel balamda bir eksiklik ya da bozukluk, bazen bireyin yetenekleri ze-

rinde olumsuz bir etki oluflturmayabilir. rnein yapflk ya da eksik bir parmak,

eri kaynamfl bir kemik kr kiflinin yeteneklerini azaltmayabilir. Bu nedenle yu-

189nite 10 - Sakatlarn ve Eski Hkmllerin al flma Yaflamnda Korunmas

Engelliler: Bazzeliklerinden ya datoplumunsosyo-ekonomikkoflullarndankaynaklanabilen nedenlerle,toplumsal yaflamda yer alp,uyum gsterebilmelerindebir snrllk ya daolanakszlk bulunankiflilerdir.

Sakat: Fiziksel ya dadflnsel yeteneklerdeki bireksiklik, bozukluk ya dayoksunluk haline sakatlk,sakatl bulunan kifliyesakat denilir.

fiekil 10.1

Engelli(ler) Gruplar

Sakatlar

BedenselSakatlklar

DflnselSakatlklar

ArSakatlklar(Malller)

zrler(zrller)

DoufltanGelen

Sakatlklar

EdinselSakatlklar

GzleGrlebilenSakatlklar

GzleGrlemeyen

Sakatlklar

UssalSakatlklar

Sakatlarn

Snflandrlmas


4/26

kardaki genel tanm dflnda ifllevselbir tanm, konumuz asndan daha ok ne

kar. Szgelimi; kapal, dar yer fobisi bulunan kiflinin bir asansrde, ykseklik fo-

bisi bulunan kiflinin ok katl bir iflyerinde, yznde ilt bozukluklar bulunan ki-

flinin bir parfmeri maazasnda, ellerinde deri bozukluu bulunan kiflinin garson

olarak bir lokanta da alflabilmesindeki glkler, ifllevselbalamda bir sakatlk

olarak irdelenir.

Sakatlklarfizikselya da dflnselnitelikte olabilir. rnein iflitme kayb, gr-

me bozukluklar, bir el, kol ya da ayaktan yoksun olmak kiflininfiziksel yetenekle-

riile ilgili sakatlklardr. Belek bozukluklar, akl ve ruh hastalklar ise kiflinin us-

sal ya da ruhsal balamda dflnsel yeteneklerini etkiler. Bu nedenle de dflnsel

sakatlk trlerine rnek olarak gsterilebilir.

Sakatlklar nedenlerinegre de ayrmlafltrlabilir. fiyle ki; baz sakatlklar do-

ufltan gelir. rnein, gebelik srecinde yaflanlan bir hastalk nedeniyle kifli sakat

domufl olabilir. Baz sakatlklar ise sonradan edinilir. rnein; kifliler karfllafltk-

lar eflitli ev, trafik kazalar, hastalklar yznden sakat kalmfl olabilirler. Byle bir

yaklaflmla sakatlklar, doufltan gelen sakatlklarve edinsel sakatlklarolarak iki

ayr bafllk altnda toplanabilir.

Sakatlklar, etkinlikleriynnden de sistematize edilebilirler. Baz sakatlklar ye-

tenekler zerinde belirli bir ldeazalma ya da bozulmaya yol aar. rnein bir

ayan daha ksa olmasndan kaynaklanan yrme bozukluu ya da belirli bir oran-

da iflitme kayb gibi. Oysa ki; rnein her iki aya tutmayan ya da hi duymayan

bir kifli yrme ve iflitme yeteneklerinden tm ile yoksun kalmfl olur. Kiflinin ye-

teneklerini snrlandran ya da tm ile ortadan kaldran sakatlklar, hafif ve ar sa-

katlklar olarak ayrmlafltrlabilir. Sakat sz, ar olarak nitelendirdiimiz sakat-

lk trn (disabilitiy) ifade etmekle birlikte, konuflma dilimizde hafif ve arsakat-

lklar birlikte kapsayan daha genifl bir anlam da kazanr. Hafif sakatlklar, efldeyifl-

le zrleri(impairment) bulunanlar, zrllerolarak da ifade edebiliriz.

Eski HkmlToplumsal yaflamn bir dzen iinde srebilmesi, bireyler arasndaki iliflkilerin d-

zenlenmesini gerektirir. Bu gereklilik, hukuk kurallarnn doup, geliflmesine yol

amfltr. Hukuk kurallarna uyulmamas durumunda ise, nitelii ve kapsam top-

lumdan topluma deiflmekle birlikte, yine hukuk kurallarnca ngrlen bir yapt-

rm uygulanr. Hukuk kurallarnn su sayd bir fiili iflleyenler suluolarak nite-

lendirilir ve yine hukuk kurallarnca ngrlen bir yaptrm uygulanarak cezalan-

drlr. Hukuka Girifl dersinde verilen bilgilerden de hatrlanabilecei gibi, yarg or-

ganlarnn kararlar ile uygulanan yaptrmlarn bazlar kiflinin tutuklanarak ceza-

evine konulmasn gerektirir. flte; ifllemifl olduu her hangi bir su nedeniyle, hak-

kndaki yarg karar kesinleflerek hrriyeti balayc bir cezaya arptrlan kifliye

hkml, cezasn tamamlayarak cezaevinden kan ve hkmllk nitelii orta-

dan kalkan bir kifliye ise eski hkml denilir.

1. Yrrlkteki mevzuat hkmlerine gre, hangi cezalar hrriyeti balayc cezalardr?

2. Sakat szc yerine, zrl ya da engelli szc kullanlabilir mi?


Eski hkml: Yarg kararile kesinleflen hrriyetibalayc cezasntamamlayarak cezaevindenkan kiflidir.

SIRA S ZDE


5/26

SAKATLARIN VE ESK HKMLLERNKORUNMASINA YNELK POLTKALAR

Sakatlklar, sakatlarn toplumsal yaflama katlm ve uyum gsterebilmelerini snr-landrr. Onlar bir yetmezlikle karfl karflya brakr. Bu yzden de sakatlklarndan

kaynaklanan engelleri aflabilmeleri iin onlara yardmc olunmas gerekir.

Eski hkmllk nitelii de kifliler iin bir engel oluflturabilir. Aslnda, kiflinin

eski hkmllk nitelii, ifllenilen suun ezasnn ekilerek tamamlanmasyla,

tm hukuki unsurlar ile birlikte ortadan kalkmfltr. Bir baflka deyiflle, eski hkm-

l kifli, artk hukuken sutan arnmfltr. Ancak eski hkmller, bu nitelikleri ne-

deniyle, toplumsal yaflama dndklerinde baz glklerle karfllaflrlar. Bunlarn

baflnda ise kendilerine uygun bir ifl bulup, alflabilmeleri bulunur.

Oysa ki; iflverenler bir eski hkmlnn ifl istemini deerlendirirken, ou kez

hkm giymifl olunan suu, yeniden su iflleme eiliminive olaslndflnecek-

lerdir. Duyulan kuflku, iflverenlerin eski hkml kiflilere ifl verme dorultusundaekingenlikten bafllayp, direnifle dek varabilecek bir tavr almalarna yol aabile-

cektir. Bu kifliler ifle alnsalar bile, olumsuz duygu ve dflnceler, alflma ortamn-

da onlarn yatay ve dikey iliflkilerine de yansr. nceden ifllemifl olduklar su

nem kazandka, eski hkmllere karfl duyulan gvensizlik tedirginlie, korku-

ya ve hatta kine bile dnflebilir. Toplumda geerli olan kayglar, nyarglar, ko-

flullanmalar, sanlar eski hkmllerin bir ifl bulup, alflabilmelerini engeller. r-

nein ABD de yaplmfl bir arafltrma; eski hkmllerin yaklaflk %20 sinin ilk ay,

% 40 nn ilk yl iinde, % 20 sinin ise hi istihdam edilemediini ortaya koymak-

tadr (Caser, s: 329; aktaran: Altan, 1980, s: 325).

Ksacas; toplumda varolan nyarglar, koflullanmalar, kuflkular ve hatta yrr-

lkte bulunan baz hukuki dzenlemeler eski hkml kiflilerin alflma yaflamn-da yer alabilmelerini engeller. Eski hkmller iin, eski nitelikleri nedeniyle artk

yeni bir dnem bafllamfl olur. Bu koflullar altda ise eski hkmller ya bir ifl bu-

lup alflmak ya da tekrar su iflleyerek cevaevine dnmek gibi bir yol ayrmna

gelmifl olacaklardr.

Bazen kat bir bafllamazla dek varabilen bu engeleri aflabilmeleri dorultu-

sunda kendilerine yardmc olunmas, bir gereksinimden de te bir zorunluluk ha-

line gelir.

Bu balamda devlet baflta olmak zere, toplumdaki tm bireylerin, kurum ve

kurulufllarn sorumluluklar bulunur. alflabilecekleri ifllerde istihdam edilebilme-

leri ynnde sakatlara ve eski hkmllere yardmc olunmasnn, onlarn top-

lumsal yaflama katlp, uyum gsterebilmelerine de yardmc olaca gzden raktutulmamaldr.

Sakatlarn ve Eski Hkmllerin Korunmasna YnelikPolitikalarn Tarihsel GeliflimiSakatlar, tarihin her dneminde ve dnyann her yresinde varolagelmifllerdir. Sa-

katlarn toplumsal konumu ve sakatlara yardm dflncesi, yaflanlan dnemlerin

koflullar altnda srekli deiflmifltir. Fiziksel g ve stnle dayal dnemlerde

sakatlarn byk bir yaflam mcadelesi verdikleri tahmin edilebilir. Sakatlklar top-

lumlarda bazen bir kader, bazen bir raslant olarak dflnlmfl, bazen de sakatlar

tanrlar tarafndan cezalandrlan kifliler olarak grlmfllerdir.



6/26

Sakatlara yardmc olmak, yakn gemiflimize dek sakatlara parasal ya da ayni

nitelikte yardmlarda bulunmak, barnma ve beslenme gereksinimlerini karfllamak

dorultusunda alglanmfltr. eflitli toplumlarda ve dnemlerde, daha ok dinsel

dflncelere ya da geleneklere dayal bu tr yardmlarn pek ok rnei bulunur.

Baz dnemlerde ise hanedan yelerinin, varlkl kiflilerin, din adamlarnn ne -

karak bu yardmlara kurumsal bir boyut kazandrd da grlr.

Bu bilgiler sistemateze edilecek olursa, gnmze dek uzanan dnem iinde

sakatlara ynelik sosyal politikalarn, birbirini izleyen aflamal bir sre ere-

vesinde gelifltii grlr.

Sakatlar, 19. yzyln son eyreinde sosyal nitelikli politikalara konu olmaya

bafllamfllardr. 1. Dnya Savaflna dek, sakatlarn zel ve temel eitim hizmetlerin-

den olabildiince yaygn biimde yararlandrlmalarsakatlara ynelik sosyal po-

litikalarn ncelikli hedefleri olmufltur. Daha ok kr, sar ve dilsiz ocuklara y-

nelik zel eitim teknikleri ABDde bu dnemde kurulan merkezlerde gelifltirilmifl-

tir. Bu erevedeki alflmalar daha sonralar ngiltere, sve ve Danimarkada dayaygnlaflmaya bafllamfltr.

1. Dnya Savaflnn hemen ardndan birok lkede, saylar yzbinleri aflan sa-

katlarn, tbbi ve mesleki ynden rehabilite edilmeleri bu politikalar kapsamnda

nem kazanmfltr. Bu amala kurulan rehabilitasyon merkezlerinde sakatlarn, sa-

katlklar ile yaflayabilir hale gelebilmelerine ve salam yeteneklerini deerlendire-

bilecekleri ifller iin hazrlanabilmelerine ynelik hizmetler verilmifltir.

2. Dnya Savaflnda sakatlanan yzbinlerce kifli savafln ardndan lkelerinedndklerinde, sosyal politikalarn yine ncelikli konusu olmufllardr. Sakatlarn,

toplumsal yaflama ve nceden srdrdkleri ifllere geri dnebilmede karfllafltkla-

r glkler, yeni koruma alanlarnn sorgulanp, yeni tekniklere ynelinmesine

yol amfltr. Sakatlarn istihdam edilerek korunmalarn ngren sosyal politikalar

bu koflullar altnda yaplanp, ifllerlik kazanmaya bafllamfltr. Bu alandaki hukuki

dzenlemeler ise nce ngiltere, Almanya ve baz Kuzey Avrupa lkelerinde, daha

sonra da Kanada ve Japonyada yrrle konulmufltur.

Yafladmz dnemde sakatlara ynelik sosyal politikalar, sakatlarn istihdam

edilmelerini ve ifl iliflkileri ile yaflamnn sakatlar ynnden zel olarak dzenlen-

mesini ngrr. Sakatlarn ifle yerlefltirilerek ve o ifli ellerinde tutabilmelerine yar-

dmc olunarak korunmalar, uluslararas sosyal politikalarn ilke ve kurallarna da


zel ve TemelEitim

19. Yzyl Sonlar 1. Dnya Savafl Sonu 2. Dnya Savafl Sonu

Tbbi ve MeslekiRehabilitasyon

stihdam

Edilebilmelerine

ve fl liflkileri ile

Yaflamnda

Korunmalarna Ynelik

Hukuki Dzenlemeler

fiekil 10.2

SakatlarnKorunmalarnaYnelikPolitikalarn veHukukiDzenlemelerinGeliflimi


7/26

uygundur. Bu nedenle sakatlarn istihdam edilerek korunmalarn ngren politi-

kalar, sakatlara ynelik politikalarn nemli bir parasn oluflturur. Bu politikalar,

ayn hedef dorultusundaki salk ve eitimpolitikalar ile de rtflr. Nitekim;

Unn daha sonra deinilecek olan 159 sayl Szleflmesinde de her lkenin,

koflullarna ve olanaklarna gre sakatlarn istihdam edilmelerine ynelik politika-

lar oluflturmas, bunlar uygulamaya koymas ve periyodik olarak gzden geiril-

mesi ilke olarak benimsenmektedir (m.2).

Trkiyede daha nceki dnemlerde de, sakatlarla dorudan ya da dolayl ola-

rak ilgili baz kamusal karar ve uygulamalarn rnekleri aranp, bulunabilir. Ancak

sakatlarn istihdam edilerek korunmalarn ngren sosyal politikalar, lkemizde

daha ok 1960l yllarda izlenmeye ve 1961 Anayasas ile 1967 ylnda yrrle

giren 854 sayl Deniz fl Kanunu ve 931 sayl fl Kanunuda yer alan hkmler

erevesinde ynlenip, biimlenmeye bafllamfltr. Daha sonraki dnemlerde ise

sakatlar, devletin ve kamuoyunun gndeminde giderek daha ok yer almfllardr.

zellikle 1990l yllarda bu alanda srdrlen politikalar hukuki ve kurumsal bir

ok dzenlemeye konu olmufltur. 2003 yl ortalarnda yrrle konulan 4857 sa-

yl yeni fl Kanununun 30. maddesinde de benzer hkmler yeniden dzenlene-

rek korunmufltur.

Daha ok sakatlara ynelik bu politikalar, Trkiyede artk yerleflik bir biim

kazanmaktadr. Ne var ki lkemizde bu politikalarn, daha ok sakatlarn ve eski

hkmllerin alflma yaflamna girebilmede korunmalarna ynelik olarak, snrl

bir alanda ve zellikle de daha sonra ele alacamz kota teknii yrngesinde ya-

pland gzlenmektedir.

fiyle ki; 2000 ylna yaklafllrken BK verilerine gre, lkemizde yaklaflk

7000e yakn sakat kiflinin ifle yerlefltirilebildii grlmektedir. fle yerlefltirilenlerin

ok byk bir blm erkektir. Yine ayn dnemde ifle yerlefltirilmek iin bekle-

yen sakatlarn saylar 60.000e yakndr. Bunlarn %65 i renimsizdir, %75inin

ise hi bir meslei bulunmamaktadr. Yine ayn dnemde, Trkiyede memur ola-

rak istihdam edilen yaklaflk 2 000 000 kiflinin, 11.000i sakattr (I. zrller, s.

117). TSK tarafndan 14 iflkolunda yaplan bir arafltrma ise, 2002 yl baflnda top-

lam 134..361 iflinin 3.993nn sakat, 1.903nn eski hkml olarak istihdam

edildiini ortaya koymaktadr (2001 alflma, s.24).

Sakatlarn ve eski hkmllerin korunmasna ynelik sosyal politikalar gzden

geirilerek, yeniden yaplandrlrken, hem kota uygulamalarndaki baflarszln

nyargsz sorgulanmas, hem kota tekniinin sakatlarn korunulmasna ynelik

politikalar iindeki yerinin daha iyi deerlendirilmesi ve hem de bu alanda baflka

lkelerde yaflanan deneyimlerden yararlanlmas gerekir. zerinde uzlafllacak bir

dflnce birlii, yalnzca kota sisteminin gelifltirilmesine deil, lkemizde sakatla-

rn ve eski hkmllerin daha iyi korunulabilmesine ynelik politikalarn retile-

bilmesine de nemli katklar salayacaktr.

Sakatlarn ve Eski Hkmllerin Korunmas DflncesininTemelinde Bulunan NedenlerSakatlarn ve eski hkmllerin korunmas dflncesinin temelinde bulunan ne-

denleri sralandrarak, biraz daha ayrntl olarak aklamaya alflalm.



8/26

Sakatlarn ve Eski Hkmllerin Saysal okluuHemen her toplumda sakatlarn saylar, kmsenemeyecek kadar oktur. WHO,

sakatlklar nedeniyle toplumda engellenenlerin, nfusun % 10unu oluflturduunukabul etmektedir. lkemizde, 2000 ylnda yaplan Genel Nfus Saym verilerine

gre, sakatlarn saylar 500.000i aflmfltr. Sakatlklarn alglanma biimi ve saym

grevlilerine iletilebilmesindeki duygusallklar gznnde tutulacak olursa, gerek

saynn daha da yksek olduu sylenebilir. Nitekim, 1999 ylnda T.C.Baflbakan-

lk zrller daresi Baflkanl tarafndan dzenlenen I. zrller firasnn a-

lfl treninde, dnemin devlet bakan Trkiyede 5.6-6 milyon arasnda sakatn bu-

lunduunun tahmin edildiini ifade etmifltir (I. zrller firas,s.1.).

Her alanda yaflanan geliflmelerin, sakatlklara yol aan pek ok nedeni ortadan

kaldrd belki dorudur. Ancak tm aflamalara ve abalara karfln, sakatlklara yol

aan ncekilerden farkl yeni nedenler ortaya kmaktadr. Bir baflka deyiflle, uy-

garln onca geliflmesine karfln, sakatlklara yol aan nedenler tm ile ortadan

kaldrlamamfltr. Bu nedenle de sakatlar, gemiflte olduu gibi kestirilebilir bir ge-lecekte de hemen her toplumda varolacaklardr.

Eski hkmllerin saylar ise lkelere gre farkllklar gsterir. Ancak, lkemi-

zin de aralarnda bulunduu baz lkelerde bu say hi de az deildir. rnein

Trkiyede her yl ortalama 50.000 kifli cezaevlerinden kmakta, sk sk yrrle

konulan af yasalar ile de yz binlerce kifli salverilmektedir (Altan, 1980, s: 344,

dipnot 35). stelik gnmzde su; ekonomik, sosyal ve politik etkenlerle eflitle-

nerek oalan bir olgu olarak da dflnlmektedir. Nitekim, iflsiz kiflilerin su iflle-

me oranlarndaki ykseklik, iflsizliin kiflileri sua ynelten bir neden olarak ne

denli nemli bir etken olduunu dorulamaktadr.

Sakat ve eski hkmllerin saysal okluu, aile yeleri ile birlikte dflnlecek

olursa, konunun toplumun ne kadar byk bir kesimini dorudan ilgilendirdiidaha da ak olarak ortaya kar.

Psikolojik ve Sosyal YararlarSakatlarn ve eski hkmllerin sosyal yaflam iinde yer alabilmelerinin, psikolo-

jik ve sosyal ynlerden yararlar bulunur. Daha nce dile getirildii gibi, toplumda

bireyler salt gelir salamak amacyla alflmazlar. alflmak, baflarl olmak ve bu

yol ile kifliliini ve zgvenini gelifltirmek, toplumdaki tm bireyler iin ayn za-

manda bir gereksinimdir. Onlar mutlu klan bir yaflam biimidir. Sakatlarn ve es-

ki hkmllerin alflma yaflamnda yer alabilmelerine yardmc olmak ve onlar

zel olarak korumak, toplumsal yaflama entegre olabilmelerinin de hi kuflkusuz

n kofluludur. Bylece toplumun dflnda braklmalarnn, toplumdan soyutlanma-larnn yol aabilecei psikolojik ve sosyal sorunlar byk lde afllabilir. Daha-

s bu yol, sakatlarn ve eski hkmllerin toplumla esasen duyarl olan iliflkilerinin

de onarlp, glendirilmesine de yardmc olur.

Sakatlarn ve Eski Hkmllerin Ekonomik DeerleriSakatlarn ve eski hkmllerin alflma yaflamnda yer alamamalarnn ekonomik

ynden mikro ve makrobalamda olumsuzluklar da vardr.

ncelikle belirtmek gerekir ki; sakatlarn ve eski hkmllerin istihdam edile-

mesi, bir lkenin en deerli kayna olan insangcnn savurganl anlam taflr.

stihdam edilemeleri durumunda sakatlar ve eski hkmller, katlmna katk sa-

lamadklar ulusal gelirden bir biimde pay da almfl olacaklardr. Bu nedenle ulu-



9/26

sal gelir dzeyi dflecek, ulusal gelirden alnan paylar klecektir. Bir baflka yn-

den istihdam edilerek bir gelir gvencesine sahip klnmamalar durumunda sakat-

lar ve eski hkmllerin, kurulu sosyal gvenlik sistemi kapsamnda sosyal yar-

dmve sosyal hizmetlerdenyararlandrlmalar da gerekecektir. Bylece sosyal g-

venlik harcamalar oalacak ve bu oalmaya koflut olarak da sosyal yardm ve

hizmetlerin maliyeti ykselecektir. Bu koflullar altnda sosyal gvenlik sistemini fi-

nanse eden vergi ykmlleri ile sigortallarn ekonomik ykleri de oalacaktr.

Bir baflka deyiflle, sakatlar ve eski hkmller toplum tarafndan taflnan ekonomik

bir ykhaline geleceklerdir.

Ayrca alflma yaflam iinde yer alamayan sakatlar ve eski hkmller, ekono-

mik ynden aile yelerine baml da olacaklardr. Hatta sakat kifli, bakmn stle-

nen bir aile yesinin alflma yaflam iinde yer alabilmesini bile engelleyebilecek-

tir. Eski hkmllerin istihdam edilememesinin, yeralt ekonomisini besleme ola-

sl da bu balamda gzden rak tutulmamaldr.

Kald ki sakatlarn ve eski hkmllerin istihdam, iflletmeler ynnden yarar-

lar da salayabilir. Bir ifl bulup, o ifli ellerinde tutabilmede byk glk ektikle-

ri iin sakatlar ve eski hkmller ifllerinde geikme ve devamszlklara yol amaz-

lar. Daha verimli alflrlar. fllerinden ayrlma olaslklar baflka iflgrenlere gre da-

ha azdr. Kendilerine gven duyulup, frsat tannd iin iflyerlerine bal, iflveren-

lerine karfl sadk olurlar.

Sakatlarn ve eski hkmllerin saysal okluklar hatrlanacak olursa, istihdam

edilememelerinin birey, aile, iflletmeve devletynnden yarataca ekonomik so-

runlar daha da kolay alglanabilir.

Ahlaki SorumlulukSakatlarn ve eski hkmller de varlklarn koruyup, gelifltirebilme olanaklarna,

bu nitelii olmayanlar kadar sahip olabilmelidirler. Bu kiflilere toplumsal yaflama

katlabilmeleri dorultusunda yardmc olmak, bu alanda onlara frsatlar tanmak

toplumdaki tm bireylerin ortaksorumluluklardr. Bu sorumlulukduygusu, ayn

zamanda ahlakibir boyut da taflr. Kat bir ayrmclk ve bafllamazlk ile karfllafl-

malar, sakatlar toplumdan daha da uzaklafltracak, eski hkmlleri ise yeni su-

lar ifllemeye yneltebilecektir.

Hukuki GereklilikBir ifl bulup, alflmak toplumdaki tm bireylerin hakk ve devidir. nk alfl-

mak insan hak ve zgrlklerinin ayrlmaz bir parasdr. Baflta yaflama hakk ol-

mak zere, tm hak ve zgrlklerinin bir anlam kazanabilmesi iin, insann n-

ce bir ifl bulup, alflmas gerekir. zgrln koruyabilecei bir gelire kifli, an-

cak alflarak sahip olabilir. Bu nedenle alflma hakk baflka hak ve zgrlkleri

de tamamlar.

Bu nitelii nedeniyle de alflma hakk, lkemizin de aralarnde bulunduu pek

ok lkenin anayasalarnda ekonomik ve sosyal bir hakolarak irdelenerek, huku-

ki gvence altna alnmfltr. Bu balamda, devletler yanlzca toplumun tm birey-

lerinin bu hakk kullanabilmelerine olanak salayan politikalara ifllerlik kazandr-

makla deil, ayn zamanda bu haktan yararlanlmasnda bir frsat eflitlii salamak-

la da ykmldrler. Adaletin, eflitlikdflncesine dayand ve bu ynde politi-



10/26

kalarn, ayrmcln nlenebilmesine ynelik politikalarla da kesifltii gzden rak

tutulmamaldr.

Bu alandaki ykmllkleri, devletin benimsedii sosyal hukuk devletiilkesinin

de doal bir gereidir. Konuya ayrm gzetilmeksizin byle bir yaklaflmla bakla-

cak olursa, alflmann ve bu yol ile toplumsal yaflama katlmann, sakatlar ve eski

hkmller iin de bir hak olarak tannmas gerekir. Bu haktan yoksun braklma-

lar, adafl hukuk anlayfl ile badaflmaz. Kamu yarar gzeterek devlet, sakatla-

rn ve eski hkmllerin istihdam edilebilmeleri dorultusunda ekonomik, huku-

ki ve sosyal dzenlemelere ifllerlik kazandrmak, koordine etmek ve denetlemekle

ykmldr.

Sakatlarn ve Eski Hkmllerin Korunmasn ngrenPolitikalarn KaynaklarT.C. Anayasas hkmleri sakatlar ve eski hkmllerden dorudansz etme-

mifltir. Ancak, yaplan baz genellemeler, sakatlar ve eski hkmlleri de kap-

sar. rnein, Anayasann 17. maddesindeki Herkes yaflama, maddi ve manevi

varln koruma ve gelifltirme hakkna sahiptir hkm, 49. maddesinde ki a-

lflma, herkesin hakk ve devidir hkm ile btnlenmifltir. Hi bir ayrm g-

zetmeksizin kullanlan herkesszc ile bu hakkn sakatlar ve eski hkmller

iin de geerli olduunu ifade eder. Ayrca; Kimse, eitim ve renim hakkn-

dan yoksun braklamaz. (m.42), denilerek, sakatlarn zel ve temel eitim ge-

reksinimlerinin karfllanmas dorultusunda korunmalarna hukuki bir dayanak

da oluflturulmufltur.

Devleti, alflanlar korumak ve alflmay desteklemek iin gerekli tedbirleri al-

makla ykml gren Anayasann 49. maddesi hkm, sakatlarn ve eski hkml-

lerin istihdam edilerek korunmasn ngren politikalarn z ile de uyum gsterir.

T.C. Anayasasnn, 50. maddesinde yer alan bedeni ve ruhu yetersizlii

olanlar, alflma flartlar bakmndan zel olarak korunurlar hkm ise, alflma ya-

flamnn sakatlar ynnden zel olarak dzenlenmesini ngrmfltr.

Konu, sosyal politikalarn uluslararas kaynaklarnda da genifl biimde yer al-

mfltr. BM tarafndan 1948 ylnda kabul edilen nsan Haklar Evrensel Bildirge-

sinin 25. maddesinde yer verilen hkmler, sakatlara tannan sosyal gvenceyi

vurgular.

BMin, 1975 ylnda kabul ettii Sakatlarn Haklar Szleflmesinde, sakatlarn

sahip olduklar haklar genifl bir perspektifle, daha ayrntl biimde dzenlenmifl-

tir. Yine BMnin ocuk Haklar Szleflmesinin 23. maddesinde ise sakat ocuklara

ynelik hkmler yer almaktadr.

Avrupa Sosyal Anlaflmas (fiart)ise, sakatlarn mesleki eitim ve rehabilitasyon

hizmetlerinden yararlanarak, toplumsal yaflama uyum gstermeleri gerei ifade

edilmektedir (m. 15).

U nce 1955 ylnda, Sakatlarn Mesleki Rehabilitasyonuile ilgili bir Tavsiye

karar almfltr. rgt daha sonra bu konuya 1975 ylnda kabul ettii nsan Kay-

naklarn Gelifltirmebafllkl bir baflka Tavsiyesinde yer vermifltir. Bu erevede

ortaya konulan ilkeler, daha sonra da rgtn 1983 ylnda kabul ettii 159 sayl

Mesleki Rehabilitasyonve stihdam (Sakatlar) Szleflmesinde ayrntl olarak yer

almfltr. Metinde gerektiinde yollama yaplacak olan ve Trkiye tarafndan da



11/26

2000 ylnda onaylanmfl olan bu szleflme, sakatlarn korunmasn ngren politi-

kalara byk lde yn ve biim vermektedir.

Eski hkmllerin korunmalarna ynelik ilkelerin sosyal politikalarn temel

uluslararas kaynaklar iinde zel bir yer almad grlr.

Sakatlara ve Eski Hkmllere Ynelik Sosyal PolitikalarnBaflarsnn Belirleyen KoflullarSakat ve eski hkmllerin istihdam edilmeleri, toplumun ekonomik geliflmifllik d-

zeyi, istihdam yaps, hukuki dzeni ve sosyal yaklaflmlarile dorudan ilgilidir.

Ekonomik Geliflmifllik DzeyiSakat ve eski hkmllerin istihdamn ngren politikalara ifllerlik kazandrabil-

mek, baz harcamalarn, yatrmlarn yaplmasn gerektirir. Eer lkenin ekonomik

koflullar uygun deil ise, finansman kaynaklarnn yaratlabilmesinde glk eki-

lir. Bir lke ekonomik ynden yeterince geliflmemifl ise, bu alanda yaplacak har-

camalar da doal olarak snrl kalacaktr. Baflka ynleri deerleme dflnda brak-

lacak olursa, bir lkenin zenginlii sakat ve eski hkmllerin korunabilmelerin-

deki geliflmifllik dzeyini belirleyen nde gelen koflullardan birisidir.

stihdam Yapsflgc piyasasnda sakat ve eski hkmllerin iflgcne de gereksinim duyulma-

ldr. Eer iflsizlik oranlar yksek ise, sakat ve eski hkmllerin bir ifl bulup al-

flamamalar toplumun duyarl olaca, ncelikli bir sorun olmayacaktr. Hi engeli

bulunmayanlarn bile bir ifl bulup, alflabilmede glk ektii ortamlarda, sakat

ve eski hkmllerin istihdam edilememeleri karflsnda duyulabilecek tedirginlik

ve gsterilecek ilgi daha az olur. Bu nedenle; sakatlarn ve eski hkmllerin is-

tihdam edilebilmelerine olanak tanyan bir istihdam yaps, sakat ve eski hkm-

llere ynelik sosyal politikalarn baflarsn byk lde etkiler

Sosyal Yaklaflmlaralflma yaflam iinde yer alabilmek iin sakat ve eski hkmller nce aile ye-

lerinin, daha sonra ifl arkadafllarnn ve son balamda da toplumdaki tm bireyle-

rin yardm ve desteine gereksinim duyarlar. Bu nedenle kamuoyu vicdan tarafn-

dan benimsenip, desteklenmedii srece, sakatlarn ve eski hkmllerin istihdam

edilebilmeleri ok gtr. Kamuoyunun bu alanda eitilip, oluflturulmas, konu-

nun nemsenmesi gereken ynlerinden birisidir. Bu balamda medya ve gnll

kurulufllardan kamuoyunu konu ile ilgili olarak bilgilendirerek oluflturmalar, ni-

versitelerden konuya iliflkin bilimsel arafltrmalar yapmalar, sendikalardan istih-

dam edilebilen sakatlarn ve eski hkmllerin sorunlar ile ilgilenerek zmeleri,

iflverenlerden sakat ve eski hkml alfltrarak nclk yapmalar, toplumda se-

vilen ve saygnl olan kiflilerden konuya kamuoyunun ilgisini ekmeleri beklenir.

Sakatlara ve eski hkmllere ynelik sosyal politikalarn geliflebilecei dflnsel

bir ortam, ancak bu koflullar altnda hazrlanabilir.



12/26

Sosyal Pol i t ika

Kurulu Hukuk SistemiSakat ve eski hkmllere ynelik sosyal politikalar yenidir. Bu ynde uygulama-

lar, yakn gemiflimizde bafllamfltr. Bu erevede de sakatlarn ve eski hkml-lerin alfltrlmalarn ngren hukuki dzenlemeler, daha nce yrrle girmifl

ve yllar boyu uygulanagelmifl olan mevzuat hkmleri ile eliflebilir. Szgelimi

baz mevzuat hkmleri, bir ifle girebilmede sakat ya da eski hkml olmamak

gibi bir n koflul getirilmifl olabilir. Bu nedenle mevcut hukuki dzenlemelerin ta-

ranarak, sakatlarn ve eski hkmllerin istihdam edilebilmelerini snrlandran ya

da engelleyen hkmlerden arndrlmas, bu yndeki politikalarn ifllerlik kazana-

bilmesi ynnden byk nem taflr.

3. Dnya genelinde ve lkemizde, yln hangi gn Sakatlar Gn olarak kabuledilmektedir?

SAKATLARIN VE ESK HKMLLERN ALIfiMAYAfiAMINDA KORUNMA ALANISakatlarn istihdam edilebilmelerini ngren politikalar, sakatlar ifle yerlefltirilme-den nce izlenmeye bafllanr. Bu politikalar, sakatlarn ifle yerlefltirilmesi aflamasn-da ve ifle yerlefltirilmesinden sonra da srerek tamamlanr. Bu sreci biraz daha ay-rntl olarak aklamaya alflalm.

Sakatlarn ve Eski Hkmllerin fle Yerlefltirilmedennce KorunmalarSakatlar ve eski hkmllerin alflma yaflamnda korunmalarn ngren politika-lar bazen birbiri ile akflr. Ancak, bu srecin baz evrelerinde farkllklar vardr. Sa-katlar ve eski hkmller ifle yerlefltirilmeden nce farkl alanlarda korunurlar. Bunedenle de konunun iki ayr bafllk altnda ayrmlafltrlmas daha uygundur.

198

fle Yerlefltirilmeden

nce Koruma

fle YerlefltirilmedeKoruma

fle YerlefltirildiktenSonra Koruma

fiekil 10.3

Sakatlarnstihdam EdilerekKorunmalarnHedefleyen

(Sosyal)Politikalarnerevesi

SIRA S ZDE


13/26

Sakatlarn fle Yerlefltirilmeden nce KorunmalarSakatlar ifle yerlefltirilmeden nce korunmalarn ngren politikalar; tbbi tedavi

ve rehabilitasyon, zel ve temel eitimile mesleki rehabilitasyonhizmetlerini kap-sar. Bu erevedeki dzenleme ve hizmetler ayr ayr ve aflamal biimde ya da ay-

n ortamlarda verilebilir.

a. Tbbi Tedavi ve Rehabilitasyon

Bu hizmetler; sakatlanan yetenekleri onarma, yeniden kazandrma ve kifliyi sa-

katl ile birlikte yaflamaya alfltrmaya ynelik alflmalar kapsar. Bunun iin n-

ce sakatlk trnn ve yeteneklerdeki etkinliinin bilinip, belirlenmesi gerekir. Sa-

katln tm ile ortadan kaldrlmas bu aflamada kuflkusuz ncelikli hedef olur.

Ancak bu hedefe her zaman varlamayabilir. Eer sakatln tm ile ortadan kal-

drlamayaca saptanacak olursa, bu kez sakatln olabildiinceen alt dzeye in-dirilmesi amac ne kar. Sakat doanlarn bu hizmetlerden olabildiince erken

yafllarda yararlandrlmalar gerekir. rnein, bir gz transplantasyonunun yapl-

masya daprotez kol taklmasve kiflinin bunlar kullanmaya alfltrlmastbbi

tedavi ve rehabilitasyon alflmalar kapsamnda irdelenir.

Kiflinin sakatl ile yaflayabilir hale getirilmesine ynelik alflmalar da bu er-

eve iinde kalr. Toplu taflmaclk aralarn kullanamayan, merdivenlerden

inip, kamayan, ynn bulamayan, kiflisel gereksinimlerini karfllayamayanki-

flilerin, alflma yaflam iinde yer alabilmelerindeki glk aktr.

Doufltan gelen sakatlklarda bu alflmalarn erken bafllamas hem daha eko-

nomik olur, hem de baflarl sonular alnabilme flansn oaltr. Bu hizmetler,

devlete salanan salk hizmetlerikapsamnda yer alr. Ancak, belirli bir orandasakat ailelerinin katklar da salanabilir. Edinselsakatlklarda, sakatlanan kiflinin

ats altnda yer ald sosyal sigorta kurumlar bu balamda sorumluluk taflr.

b. zel ve Temel Eitim

Sakatlarn ifle yerlefltirilmeden nce korunmalarnn ikincievresini zel ve te-

mel eitim hizmetleri oluflturur. Sakatlarn eitimlerinin temelyn dflnda, sakat-

lk trlerine gre deiflebilen zelbir yn de vardr. Sakatlklar ou kez sakat-

larn temel eitim hizmetlerinden yararlanabilmelerini engeller. Bu yzden sakat-

lar, temel eitim alabilmek iin sakatlk trlerine gre deiflen zelbir eitim de al-

mak zorunda kalrlar. Bu durum ise sakatlarn eitim srecini uzatr.


Tbbi rehabilitasyon:

Sakatlanan yeteneklerionarmak, yenidenkazandrmak ve kifliyisakatl ile birlikteyaflamaya alfltrmaktr.

fiekil 10.4

Tbbi Tedavi veRehabilitasyon

zel ve Temel Eitim

Mesleki Rehabilitasyon

Sakatlarnstihdam EdilerekKorunmalarnHedefleyenPolitikalarnerevesi: fleYerlefltirilmedennce Koruma


14/26

Doufltan gelen baz sakatlklar, zel ve temel eitim hizmetlerinin bir arada,ayn ortamlarda srdrlebilmesine olanak tanr. Ancak sakatlklarn etkinlii, zelve temel eitim hizmetlerinin ayn ortamlarda verilebilmesini engelliyorsa, doalolarak eflitli sakatlk trlerine gre zel eitim veren kurumlara gereksinim duyu-lacaktr. rnein hi grmeyen, yryemeyen ya da spastik bir ocuun normaleitim ve retim kurumlarndan yararlanabilmesi hemen hemen olanakszdr.

Ancak, bu ynde politikalar izlenirken, zel dzenlemelerin yapld ortam-larda srdrlen karma, kaynafltrlmfleitim modellerinin yararlarnn gzdenrak tutulmamas gerekir. nk sakat olmayanlar, erken yafllarda sakatlarla na-sl yardmc olunabilecei konusunda erken yafllarda bilgilenip, bilinlenirler.Byle bir eitim srecinde nyarglar ve koflullanmaladan arnarak, sakatlarlabirlikte yaflamay daha kolay renirler. Edinsel bir sakatl olanlar ise, eer te-mel eitimlerini sakatlanmadan nce tamamlamfllarsa, yalnzca zel eitim ge-reksinimi duyarlar.

Sakatlara ynelik zel ve temel eitimin trn ve sresini, sakatln doufl-tan ya da sonradan edinilmesi ile sakatlklarn yeteneklerdeki etkinlii ortaklaflabelirler. Sakatlarn zel ve temel eitimleri, kamusal nitelii olan eitim kurumla-rnda srdrlr. Edinsel sakatlklar olanlarn kapsam iinde yer ald sosyal si-gorta kurumuve ayrcayerel ynetimlerile gnll kurulufllarnda sorumluluubulunur.

Doufltan kr ve sar olan Helen KELLER, 1880-1936 yllar arasnda ABDde yaflad. zeleitmeni Anne SULLIVANn olaanst abalar ile kaydettii geliflme kendisine ksa sre-de byk bir n kazandrd. Yazd Yafladm Dnya (The World I Live n) adl kitabdnya apnda byk yank uyandrd. Hayranlk uyandran ilgin yaflam yks pek okbasl alflmaya konu oldu. 1962 ylnda Hellen KELLERin yaflam ile ilgili Karanlninden (The Miracle Worker) adl bir film de evrilmifltir. Filmi izleyerek, hi grmeyenve duymayan bir kiflinin neleri, nasl baflarabildiini grp, renebilirsiniz. Bu konudaayrca http://www.rnib.org.uk/wesupply/fctsheet/keller.htmxintro web. sitesinden ayrn-tl bilgiler edinilebilirsiniz.

c. Mesleki RehabilitasyonSakatlarn tbbi ynden tedavi ve rehabilite edilmeleri ile zel ve temel eitim

hizmetlerinden yararlanabilmeleri, istihdam edilebilmeleri ynnden gerekli ol-makla birlikte, yeterli deildir. Sakat olan ve olmayan yetenekleri ile glerini, a-lflma yaflamnda deerlendirebilmek iin sakatlar, gerekli mesleki bilgi ve becerile-resahip de klnmaldr. fle yerlefltirilmeden nceki nc ve son korunma alan,

mesleki ynden rehabilite edilmelerine iliflkindir. Bu aflamada, sakatlarn salamyeteneklerini deerlendirebilecekleri bir ifl ya da meslek iin hazrlanarak yetifltiril-meleri hedeflenir. Sakatlarn rehabilite edilerek alfltrlacaklar ifller, iflgc piyasa-snn koflullar gz nnde tutularak belirlenmelidir.

Mesleki rehabilitasyonun, Unn 159 sayl Szleflmesine konu olmas, sa-katlarn istihdam edilebilmeleri ynnden tafld nemi de gstermektedir. Nite-kim, anlan szleflmede, Her ye lke, mesleki rehabilitasyonun amacnn sakatkifliye uygun bir ifl salamak, o ifli elinde tutup o iflte ilerleme olanaklarna kavufl-turmak ve sakatlarn toplumsal yaflamda yer alp, uyum gstermelerini bu yollasalayp, gelifltirmek olduunu dikkate alr (m.1) denilerek, bu balamda bir yolharitas izilmifltir.


Mesleki rehabilitasyon:Kiflinin sakat olan veolmayan yeteneklerini,alflma yaflamndadeerlendirebilmesi iin, ge-rekli mesleki bilgi vebecerilere sahipklnmasdr.

F L M


15/26

Mesleki rehabilitasyon hizmetleri tbbi tedavi ve rehabilitasyon hizmetleri ile

birlikte ya da sakatlara zel ve temel eitim veren kurulufllar tarafndan verilebile-

cei gibi, bamsz mesleki rehabilitasyon merkezlerince de salanabilir. Bu hiz-

metlerin lke genelinde yaygn olarak verilmesi de yine 159 sayl Szleflmeh-

kmleriyle benimsenmifl olan bir baflka ilkedir (m. 8). Bu alanda kamu kurumla-

rnn, yerel ynetimlerin, gnll kurulufllarnve edinsel sakatlklar bulunanlar

ynnden de sosyal sigorta kurumlarnn sorumluluklar vardr.

Eski Hkmllerin fle Yerlefltirilmeden nce KorunmalarSakatlar ile eski hkmllerin ifle yerlefltirilmeden nce korunma alanlar, eitim

ve rehabilitasyonhizmetlerinin trynnden birbirinden ayrlr. Eski hkml-

lerin koruma srecinin bu aflamasnda, temel ve mesleki eitimile sosyal rehabili-

tasyonhizmetlerden yararlandrlmalar gerekir.

a. Temel ve Mesleki EitimEski hkmllerin byk blm genyafl gruplarnda bulunur. Temel ve

mesleki eitim dzeyleri yetersizdir. Cezaevlerine kk yafllarda girmifller ya da

hkmllk sreleri uzun olmufl ise bu alandaki yetersizlikleri daha da belirginle-

flir. Toplumsal yaflama dndkleri zaman, gerekli bilgi ve becerilere sahip olma-

dklar iin de bir ifl bulup, alflabilmeleri gleflir. Bu nedenle eski hkmllere

temel ve mesleki eitim formasyonlarnn kazandrlmasna ynelik dzenlemeler

ve hizmetlerin hkmllk sresi iinde verilmesi gerekir. Bu alanda sorumluluk

ncelik ve zellikle infaz kurumlarnndr.

b. Sosyal Rehabilitasyon

Eski hkmller ifle yerlefltirilmeden nce sosyal ynden rehabilite de edil-

melidirler. nk dflnlecek olursa eski hkmllerin genelde az ya da ok is-

tisnai bir kiflilie sahip olduu kabul edilebilir. Ayrca, cezaevi ortam ve koflullar

da hkmllk sresi iinde bu kiflilerin psikolojisi zerinde etkili olur. zgr ya-

flamdan, sosyal evrelerinden, alflma ortamlarndan uzaklaflmfl olmalar nedeniy-

le eski hkmller sosyal iliflkilerinde daha duyarldrlar. Topluma krgn ya da

kzgn olabilirler. abuk alnp, tepki gsterebilirler. Bu yndeki duygu ve davra-

nfllar, eski hkmllerin salt iflyerindeki yatay ve dikey iliflkilerine deil, tketici-

ler ve halkla olan iliflkilerine de yansyabilir. Dzenli, disiplinli ve verimli alflma-

larn engelleyebilir. Nitekim, bu konuda yaplmfl olan arafltrmalar da bu bulgula-

r ortaya koymaktadr (Altan, 1980, s: 326).

Bu olaslklar ortadan kaldrabilmek, eski hkmllerin ifle yerlefltirilmedennce sosyalynden rehabilite edilmelerini gerektirir.

Sakatlarn ve Eski Hkmllerin fle YerlefltirilmedeKorunmalarSakatlarn ve eski hkmllerin istihdam edilebilmelerine yardmc olunmas, ko-

runmalarn ngren politikalarn ikincibasaman oluflturur. Bu aflamada, sakat-

larn alflma yaflamnda yer alabilmeleri iin, hukuki dzenlemelerle ifllerlik kaza-

nabilen eflitli yol ve yntemlerden yararlanlr.


Sosyal rehabilitasyon:

Kiflinin; duygu, dflnce vedavranfllarn onarlarakiyilefltirilmesi, toplumsaliliflkilerinin glendirilmesive bu yolla toplumsalyaflama hazrlanmasdr.


16/26

Dflnlebilecei gibi, sakatlar ve eski hkmller alflma yaflam iinde ikibi-imde yer alabilir. Ya bamszbir ifl kurup, kendi ifllerinde alflabilirler ya da ba-mlbir ifl iliflkisi iinde yer alabilirler.

Bamsz alflmaya Ynlendirmeeflitli lkelerde yaplmfl olan arafltrmalar; eski hkmllerin byk ounluu-nun ekonomik ynden gsz, aile balar ve sosyal iliflkileri salksz, temel vemesleki eitim dzeyleri yetersiz, gen yafllardaki kiflilerden olufltuunu gster-mektedir (Altan, 1980, s: 327-328). Sakat ve eski hkmllerin nitelikleri ve bir iflkurup, alflabilmenin koflullarbirlikte dflnlecek olursa, bamsz alflabilme-lerinin ne kadar g olduu ortaya kar. Bu nedenle de bir ifl kurup, bamsz a-lflma ynnde desteklenerekkendilerineyardmcolunmas gerekir.

ncelikle, sakat ve eski hkmllerin kurup,alflacaklar ifl konusunda bilgibirikimlerive deneyimlerininbulunmas gerekir. Ayrca, bu ynde isteklide olma-ldrlar. Ancak bu koflullar altnda kendilerine yardmc olunabilir. Sakat ve eski h-kmller, bu balamdaparasal, ayniya da hizmetniteliindeki yardmlardan ya-rarlandrlabilir. rnein bir ifl kurup, bamsz olarak alflmak isteyen sakat ve es-ki hkmllere; ok dflk faizli ya da faizsiz krediler, vergi baflklklar, iflyeritahsisi, iflyerinde kullanlacak ara, gere, baz hammaddelerin salanlmasgibiparasal ya da ayni yardmlarda bulunulabilir. Bu yardmlar, mesleki danflmanlkgibi hizmetniteliinde de olabilir. Bu yolla sakat ve eski hkmller, bamsz birifl kurup, alflmaya zendirilmiflde olur.

Edinsel sakatlar ile eski hkmllerin nceden bir ifl deneyimleri ya da meslek

formasyonlar bulunabilir. Bu nedenle de bir ifl kurmaya ynlendirilebilmeleri da-ha kolaydr. Ancak, eer kiflinin sakatl doufltan gelmifl ya da eski hkmlkiflinin hkmllk niteliini kazanmadan nce bir meslei bulunmuyorsa ve a-lflma yaflamna girmeden nce yeterince korunulmamfllarsa kendilerine bu ba-lamda yardmc olabilmek ok gtr. Bu koflullar altnda ise, sakat ve eski h-kmllerin baml bir ifl iliflkisi iinde yer almalar kanlmaz olur.

Baml Statler Altnda alfltrmaSakatlarn olaan koflullar altnda istihdam edildii ortamlarda, sakat ve eski h-kml alfltrp alfltrmamak byk lde iflverenlerin iradelerine braklr. Ta-rihsel geliflim srecine bakldnda, szleflme yapma serbestisine dayal bu yn-

deki uygulamalarn 2. Dnya Savaflna dek bir ok lkede sregittii grlr. An-


fiekil 10.5

Baml StatlerAltnda alfltrma

Kota Yntemifle Girebilmede ncelik TanmaKoru(n)mal stihdamEvde stihdamSeilip, Ayrlmfl fllerde stihdam

Bamsz alflmayaYnlendirme

Sakatlarn

stihdam EdilerekKorunmalarnHedefleyenPolitikalarnerevesi: fleYerlefltirilmedeKoruma


17/26

cak daha sonralar sakat ve eski hkmllerin istihdam edilerek korunmalarn n-gren anlayfl, iflverenin szleflme yapma serbestisinin bu balamda snrlandrl-masn gerektirmifltir. Bu ynde biimlenen sosyal politikalara pek ok lkede hu-kuki dzenlemelerle ifllerlik kazandrlmfltr.

Bu erevede; gnmzde pek ok lkede yararlanlan bazyolveyntemleriayr ayr ele alarak, aklamaya alflalm.

a. Kota yntemizel ve kamu kesimi ayrm yaplmakszn, yasalarla belirlenen sayda istihdam

kapasitesi bulunan iflverenlere, yine yasalarla saptanlan oranlarda sakat ve eskihkml alfltrma ykmllnn getirilmesini ngren istihdam teknii, re-tide kota yntemiolarak adlandrlmaktadr.

Bu ynteme ifllerlik kazandran buyurucunitelikteki hukuki dzenlemelerinkapsamna giren iflverenlere, sakat ve eski hkml kiflilerle ifl szleflmesi yapmakve onlar iflyerlerinde alfltrmakykmllgetirilir. Yntemin dayal olduu

mevzuat hkmleriyle, bu alandaki ykmllklerini yerine getirmeyen iflverenle-reparasalnitelikteyaptrmlarda ngrlr.

Yntem, ifl ve iflgc piyasasn dzenlemekle grevli kurumun eli ve denetimialtnda uygulamaya konulur. Sakat ve eski hkml alfltrma ykmlln,zel-kamukesimi ayrm gzetilmeksizin dzenlenmesi gerekir. Ancak, devletinbu alanda nclk ederek, zel kesime rnek olmas beklenir. Pek ok lkede ko-ta oranlar, iflyerinde istihdam edilenlerin saylarna bal tutularak belirlenmifltir.

Uygulama alan kapsamnda yer alacak iflverenler ile kota oranlar, bir lkeninendstriyel yapsve sakatlarn istihdam edilebilirliklerigznnde tutularak be-lirlenmelidir. Szgelimi kk lekli iflletmelerin ounlukta olduu bir lkede,sakat alfltrma ykmll dzenlenirken, iflyerinde alflanlarn saylar ile ilgi-li olarak getirilmifl olan saysal koflul ok yksek olmamaldr. Keza; eer bir lke-de sakatlar ve eski hkmllerin istihdam edilebilmesinde byk glk ekiliyor-sa, kota oranlarnn ok dflk tutulmamas gerekir. Kota oranlar; Hollanda da enaz yz ifli alfltrlma kofluluna bal olarak %3-7, talyada %15, Fransada en azyz ifli alfltrlma kofluluna bal olarak %6, Almanyada en az on alt ifli alflt-rlma kofluluna bal olarak %4, spanyada en az elli ifli alfltrlma kofluluna ba-l olarak %2, rlanda da %3 tr (Uflan, s: 68, 81).

Sakat ve eski hkmllerin kota oranlar birbirinden bamsz olarak belirlenir.Bir baflka deyiflle, sakat ya da eski hkml kifli istihdam etmek dorultusunda ifl-veren bir tercihde bulunamaz. Kota yntemini yrrle koyan hukuki dzenle-melerin zne ve szne uygun olarak uygulanabilmesi byk nem taflr. Bu er-evede ngrlecek parasal yaptrmlar, sakatlara ynelik hizmetlerin finansma-

nnda yararlanlacak bir fonu da oluflturur.b. Baz ifl ya da mesleklerin seilerek, sakatlar ve eski hkmllerin istihdam

iin ayrlmasBu yol ile; eflitli sakatlk trlerigz nnde bulundurularak seilecek baz ifl

ve meslekler lke genelindesakatlarn istihdam edilebilmesi iin ayrlr. Tahsisyntemiolarak da adlandrlan bu teknik ile seilerek, ksmenya da tamamensa-katlar iin ayrlmfl olan ifl ve mesleklerde, sakat olmayan kiflilerin istihdam edile-bilmeleri engellenmifl olur. Yntem eski hkmlleri de kapsayabilir. Ancak uygu-lamalarn eski hkmller ynnden ok daha dartutulduu grlr.

Bu ifl ve mesleklerin kapsam, istihdam piyasasnn koflullar ile sakatlarn ve es-ki hkmllerin istihdam edilebilirlik oranlar gznnde tutularak belirlenir. e-

flitli lkelerdeki uygulamalara baktmz zaman; otopark bekilii, saat onarm,



18/26

parkve bahe bahevanl, asansr, santral operatrl, danflma, bilet giflehizmetleri, iltlemegibi ok sayda ifl ya da meslein seilerek, yanlzca sakatlarnistihdam iin ayrld grlmektedir. fl deerlendirmesiuygulamalar ile meslekirehabilitasyonhizmetlerinin, bu ynteme iliflkin uygulamalarda ayr bir deer tafl-yaca aktr.

c. fle girebilmede ncelik tanmaalflma hukuku kurallar ile uygulamaya konulabilecek bu yntem ile daha

ok edinsel bir sakatlklar bulunanlar ile eski hkmllere istihdam ncesi sala-nan hizmetlerden yararlandktan sonra, daha nce alfltklar ifletekrar dnebilmeolana verilir. Bylece sakat ya da eski hkml kifli, eski ifline yeniden girebil-mede baflka baflvuru sahipleri arasnda ncelik kazanarakiflveren tarafndanye-lenilmektedir.

Ancak, eer kiflinin sakatl eski iflini srdrebilmesini engelliyorsa, kiflinin ay-n iflletmede, koflullarna uygun bir baflka iflte alfltrlmas gerekecektir. Eski h-

kmller ynnden yntemin bir baflka adan daha olumsuzluu vardr. fiyle ki;eer kifli bir iflyerinde alflrken ifl ya da iflyeri ile ilgili bir su iflleyerek hkm giy-mifl ise eski ifline dnmesi uygun olmaz. Bu nedenle de iflverenin bu ynde y-kml tutulmamas gerekir.

Ayrca bu ynteme iliflkin uygulamalarn, baflvuru anndaiflyerindeki istihdamolanaklarna bal olduu da unutulmamaldr. nk, eer iflveren iflgc gerek-sinimi duymuyorsa, sakat ve eski hkmllerin bu ncelik hakkndan yararlana-bilmeleri sz konusu olamaz. Aksi ynde bir uygulamann, yntemin ngrmedi-i bir zorunlulua dnflecei aktr.

d. Korumal(korunmal) istihdamfl ortam ve koflullar, eflitli sakatlk trleri gznnde bulundurularak, zel

olarak dzenlenmifl olan iflyerlerine korumal (korunmal) iflyerleridenilmektedir.Litaratrde alflmaya da meslek atlyesiolarak da adlandrlan bu iflletmeler deok sayda sakat ve eski hkml istihdam edilebilir.

zellikle kurulufl aflamasnda, bu iflyerleri iin bir finansman kayna gereksi-nimi duyulaca aktr. Ancak, retim ve sreci iyi dzenlenir, serbest rekabetkoflullarna uyulabilir ve ustaca ynetilirse bu iflletmelerin gelirlerinin giderlerinikarfllayabildii ve hatta ngiltere, Almanya rneklerinde olduu gibi byk krlarelde edebildii de grlmektedir. ABD, Hollanda, Belika, Fransa gibi lkelerdeyaygn bir uygulama alan bulan yntemin baz olumsuzluklarndan da szedile-bilir. fiyle ki, korumal iflyerleri sakatlar ve eski hkmlleri byk lde ola-an alflma ortamlarndanuzaklafltrr. Bu ynde bir elefltirinin hi kuflkusuz ka-bul edilebilir ynleri vardr. Ancak istihdam edilebilmelerinde glk ekilensa-

katlar ve eski hkmller ile mesleki rehabilitasyonynnden korumal iflyerleri-nin tafld nem gzard edilemez. rnein Almanyada kurulu yaklaflk 650 ko-rumal iflyerinde alflan 200.000e yakn sakatn; %80inin zihinsel, %12 sinin ruh-sal ve sadece % 8inin fiziksel sakatlklar bulunanlar olduu dflnlecek olursa,bu iflyerlerinin normal koflullar altnda alflma yaflamna entegre olabilmede g-lk eken sakatlar ynnden ne kadar byk bir nem tafld daha da iyi alg-lanabilir (Seyyar, s: 106). Ayrca, bu ifl yerlerinden, sakatlar ve eski hkmllernormal koflullar altnda istihdam edilinceye dek yararlanlabilecei de gzden raktutulmamaldr.

Bu iflyerleri nceleri, gnll kurulufllar tarafndan kurulmufl ve salanan ka-musal yardmlarla da desteklenmifltir. Daha sonralar devlet ya da devlet ve g-

nll kurulufllarca ortaklaflakurulup, iflletilmeye bafllanlan korumal iflyerleri gi-



19/26

derek yaygnlaflmfltr. Bu iflyerleriyerel ynetimlerve zellikle edinsel sakatlk-larla karfllaflan sigortallar iin sosyal gvenlik kurulufllartarafndan da kurulup,iflletilebilir.

Korumal iflyerlerine, farkl biimlerde ifllerlik kazandrlabilir. rnein bir iflye-rinde varolan baz ifller, eflitli sakatlk trleri gznnde tutularak sakatlara uyar-lanabilir (Buffer employment). Bu iflyerlerinden salt geici istihdam amac ile ya-rarlanlabilir (Temporary employment). Bir iflyerinin yanlzca bir blm de, sakat-lar ya da eski hkmllerini istihdam iin ayrlabilir (Enclave employment).

e. Evde alfltrmaYntem; ifllerin belirli gnlerde sakatlarn ve eski hkmllerin ikametgahlar-

na gtrlp, braklmasn, tamamlandktan sonra da yine belirli gnlerde ikamet-gahlarndan alnarak toplanlmasn ngren bir dzenlemedir. Sakatlarn ve eskihkmllerin bu yol ile evlerindealflarak, bir gelir gvencesine sahip klnmala-r hedeflenir. Program kapsamnda yer alacak olanlarn, yapacaklar ifl iin hazr-

lanmalar da hi kuflkusuz dzenleme kapsam iinde yer alr. Evde alfltrmannda sakatlar ve eski hkmlleri gerek toplumsal yaflamdan soyutlamak gibiolumsuz bir yn bulunur. Ancak yntem, zellikle ar sakatlklar olanlar ile is-tihdam ncesinde salanlan hizmetlerden yeterince yararlanamayanlar ynndennem taflr.

Bu programlar taflyan iflletmeler de kamu kurum ve kurulufllar tarafndan ku-rulabilecei gibi, sosyal gvenlik kurulufllar, yerel ynetimler ve gnll kurulufl-lar tarafndan da kurulup, iflletilebilir. Evde alfltrma programlarndan baflta Fran-sa, Almanya ve ABD olmak zere gnmzde bir ok lkede yararlanlmaktadr.

f. flverenlerin sakat ve eski hkml alfltrmaya zendirilmesiSakatlar ve eski hkmller iin istihdam olanaklar yaratan zel kesim iflveren-

lerine, baz kolaylklar salanarak yardmc olunmas, sakatlarn ve eski hkml-lerin ifle yerlefltirilmesine katkda bulunur. flverene getirecei ekonomik yknazaltlmasna ynelik uygulamalarla iflverenler, sakat ve eski hkml ifli almayazendirilmifl olur.

Bu erevede iflverenlere, istihdam kapasitelerindeki oalfla bal olarak, ver-gi baflklklarya da indirimleritannabilir. Giydirilmifl ifli cretleri iindeki, ifl-verenlerin demekle ykml olduu sigorta, fon gibi keseneklerde belirli bir s-re boyunca, yine belirli bir oranda indirim yaplmas gibi bir yol da izlenilebilir. Ba-z lkelerde iflverenlere subvansiyon biimindeya da sakatlara ynelik donanm-larn finansmannakatkda bulunulduu grlmektedir (Kurt, s: 132-139). Budorultuda, sakat ve eski hkml istihdam etme ykmlln yerine getirme-yen iflverenlerden toplanan parasal yaptrmlarla oluflan, daha nce de deinilen

bir fonun destei alnabilir.Sakatlarn ve eski hkmllerin ifle yerlefltirilmelerini ngren yol ve yntem-

ler birbirini tamamlar. Bu nedenle bir lkede, sakatlarn saylar ok ve istihdamedilebilmelerinde glk ekiliyor ise, yukarda sralanarak aklanan yol ve yn-temlerin tmnden, birlikte yararlanlmasuygun olur.

Sakatlarn ve Eski Hkmllerin fle YerlefltirildiktenSonra Korunmalarfl iliflkileri ve yaflam ile ilgili genelnitelikteki hukuki dzenlemeler, sakatlar ve

eski hkmllerin koflullarna uygun olmayabilir. nk; alflma mevzuatnn

kurallar, sakatlar ve eski hkmlller gznnde tutularak dzenlenmemifltir.



20/26

Oysa ki ifl iliflkileri ve yaflamnn sakat ve eski hkmller ynnden zel ola-

rak dzenlenmesinegereksinim duyulur. Bu nedenle hukuki dzenlemelere,

sakatlarn ve eski hkmllerin korunmasn ngren ilkeler dorultusunda ifl-

lerlik kazandrlmaldr.

Ancak, getirilen zel hkmlerle, alflma dzeni bozulmamal, iflverene bu

balamda taflyamayaca ykmllkler getirilmemelidir. Aksi halde, sakatlarn ve

eski hkmllerin istiihdam edilmelerini daha da glefltirir. Sakatlarn ve eski h-

kmllerin alflma yaflamnda korunmasn ngren hkmler, onlarn istihdam

edilebilmelerini daha da glefltiren bir baflka engelhaline dnflebilir. Bu ynde

uygulamalar ise, sakatlarn ve eski hkmllerin alflma yaflamnda korunmasn

ngren politikalarn zile eliflir.

eflitli lkelerde ifl iliflkileri ve yaflamnn, sakatlar ve eski hkmller ynn-

den afladaki alanlarda zel olarak dzenlendii grlmektedir. Bu dzenleme

alanlarnn bazlar salt sakatlara, bazlar ise hem sakatlara ve hem de eski hkm-

llere birlikte yneliktir.

alfltrma Yasaklaralflma yaflamnda nitelikleri birbirinden farkl ok sayda ifl bulunur. Bunlar, e-

flitli ynlerden tasnif edilebilir. Daha okfiziksel gve stnle dayalya day-

rtm koflullar arolan ifllerde sakatlarn alfltrlmalar uygun deildir. rnein;

madencilik, inflaat, savunma sanayii sakatlarn istihdam edilebilmeleri ynnden

uygun grlmeyebilir. Ancak dflnlecek olursa, sakatlarn alfltrlamayacaklar

ifllerin iflkollarna gre yaplacak bir ayrmlafltrma ile belirlenebilmesinin yanlgla-

ra yol aabilecei de grlr. nk deinilen iflkollarnn, rnein maden ifllet-

melerinin yer stndeki tesislerindeya da savunma sanayii kapsamndaki askeri

dikimevlerindesrdrlen ifllerde sakatlar istihdam edilebilir.

Bu nedenle ulusal mevzuat hkmleriyle bu alanda bir snr izilirken, sakatla-

rn alfltrlamayacaklar ifllerin ayr ayr belirlenerek gsterilmesi daha uygun olur.

Bu erevede eflitli lkelerde;yer ve sualtnda, gece dnemlerinde srdrlenya

da ar ve tehlikeli olarak nitelendirilen ifllerde sakatlarn istihdam edilebilmeleri

engellenmektedir. Bu alanda sakat istihdam eden iflverenlerin sorumluluklarnn

olaca aktr.


cretlerflin

Dzenlenmesi

fl liflkisininSon BulmaHalleri veKoflullar

alfltrmaYasaklar

fiekil 10.6

Sakatlarnstihdam EdilerekKorunmalarnHedefleyenPolitikalarnerevesi: fleYerlefltirildiktenSonra Koruma


21/26

cretlerSakatlar ve eski hkmller; bir ifl bulup, o ifli ellerinde tutabilme dorultusundakarfllafltklar glkler nedeniyle, kendilerine nerilen dflk cretleri kabul et-mek zorunda kalabilirler. Kendilerine hak ettiklerinden daha dflk cretler de-nebilir. Bu olasla karfl sakatlar ve eski hkmllerin, cret ayrmclnakarflkorunmalar gerekir. Ayn iflyerinde, eflit deerde ve verimle ifl grmeleri halindesakatlara ve eski hkmllere eflit cret denmesi, ulusal mevzuat hkmleri ilegvence altna alnr. Bu alanda ve ynde korunmalar, sakat ve eski hkmlle-rin sahip olduklar adil cret alma haklarnn korunmas anlamn da taflr.

fl SreleriSakatlar, ulusal mevzuatlarla belirlenmifl olan normal ifl sresinden daha uzun s-reli alflmalardayer almamaldrlar. Fazla sreli alflmalarn iflgren ynndengetirebilecei sakncalar, nceki nite metinlerinde sizlere ayrntl olarak aklan-

mflt. Sakatlarn normal saylandan daha uzun srelerle alfltrlmalar halinde, de-inilen olumsuzluklarn katlanarak oalaca aktr. Bu nedenle fazla sreli alfl-ma yaplabilmesinin tm koflullar var olsa bile, buyurucu nitelikteki hukuki d-zenlemelerle sakatlar bu ynde uygulamalarn dflnda braklr. Bu koruma rejimi,gece dnemlerinde srdrlen alflmalar iin de geerlidir.

fl liflkisinin Son BulmasBir ifl iliflkisi hangi nedenlerle, nasl son buluyorsa ve hangi hukuki sonular do-uruyorsa, bu erevedeki hukuki dzenlemeler sakatlar ve eski hkmller iinde aynen geerlidir. Bu nedenle de ilgili mevzuatta sakatlarn ve eski hkmlle-rin ifl iliflkilerinin son bulmasn snrlandran ya da engelleyen zel hkmlere il-

ke olarak yer verilmez.Ancak, sakatlarn ve eski hkmllerin kendilerine uygun bir ifl bulup alflabil-melerindeki glkler ortadadr. Bu alanda karfllafltklar engelleri aflabilme do-rultusundaki abalar gznnde tutulacak olursa; ifl iliflkilerinin haksz ve sebep-siz olarak feshedilmesi halinde iflverenlere daha ar yaptrmlarn getirilmesi ve ih-bar nelleriile ifl arama izinsrelerinin daha uzun tutularak belirlenmesi gerekir.

4. lkemizde sakatlarn istihdam edilebilmeleri dorultusunda, hangi ifller seile-rek ayrlabilir?

5. Edinsal sakatlarda neden sosyal gvenlik kurumlarnn da sorumluluu bulunur?6. Sakatlar ile eski hkmllerin ifle yerlefltirilmeden nce korunmalar, hangi alanda

birbirinden ayrlr?


SIRA S ZDE


22/26

zet

Kimlere engelli, sakat ve eski hkml denilir?

Baz zeliklerinden ya da toplumun sosyo-ekono-

mik koflullarndan kaynaklanabilen nedenlerle, top-

lumsal yaflamda yer alp, uyum gsterebilmelerinde

bir snrllkya da olanakszlkbulunan kifliler en-

gelli olarak nitelendirilir.

Fiziksel ya da dflnsel yetenekleride bir eksiklik,

bozuklukya dayoksunluk bulunan kiflilere sakat

denilir.

Yarg karar ile kesinleflen hrriyeti balayc ceza-

sn tamamlayarak cezaevinden kan kifli eski h-

kmlolarak nitelendirilir.

Sakatlara ve eski hkmllere ynelik sosyal politi-

kalar nasl geliflmifltir?Bu politikalarn temelinde

hangi nedenler bulunur? Dayanaklar nelerdir?Bu

politikalarn baflarsn hangi koflullar belirler?

Sakatlar 19. yzyln sonlarnda, zel ve temel ei-

tim gereksinimlerinin karfllanabilmesi dorultusun-

da sosyal politikalara konu olmaya bafllamfllardr.

1. Dnya Savaflndan sonra tbbi ve mesleki reha-

bilitasyon hizmetleri, 2. Dnya Savaflnn ardndan

da istihdam edilebilmeleri bu politikalar kapsamn-

da ne kmfltr. Yafladmz dnemde ise, sakat-lara ve eski hkmllere ynelik sosyal politikalar,

sakatlarn istihdam edilmelerini ve ifl iliflkileri ile

yaflamnn sakatlar ynnden zel olarak dzen-

lenmesini ngrr.

Sakatlarn ve eski hkmller; saysal okluklar

ekonomik adan tafldklar deer, salanabilecek

psikolojik ve sosyal yararlar nedeniyle sosyal poli-

tikalara konu olurlar. Bu ynde getirilecek bir ko-

ruma rejimi, ahlaki ve hukuki bir sorumluluun da

gereidir.

Sosyal politikalarn ulusal ve uluslararas kaynakla-

r da, sakatlarn ve eski hkmllerin korunmasn

ngrr.

Sakatlarn ve eski hkmllerin korunabilmesi; bir

lkenin ekonomik geliflmifllik dzeyi, iflgc piya-

sasnn koflullar, sosyal yaklaflmlar ve kurulu hu-

kuk sistemi ile yakndan iliflkilidir.

Sakatlar ve eski hkmller alflma yaflamn han-

gi alanlarda, nasl korunmaldr? Sakatlar ve eski hkmller kendi ifllerini kurup,

bamsz alflmaya ynlendirilebilir. Ancak, zel-

likleri ve bamsz alflmann koflullar nedeniyle

bu yndeki uygulamalardan sakatlarn ve eski h-

kmllerin yararlanabilmeleri gtr.

Sakatlarn alflma yaflamnda korunmas, ifle yer-

lefltirilmeden nce bafllar. fle yerlefltirilme aflama-

snda devam eder. fle yerlefltirmelerinden sonra

de sregiderek tamamlanr. Birbirini izlemesi ge-

reken bu srecin her aflamadaki baflars, bir son-

rakini etkiler.

Sakatlar ve eski hkmllerin alflma yaflamndabaml bir stat altnda yer almasna yardmc olan

eflitli yol ve yntemlerden yararlanlr.

Sosyal Pol i t ika208

1

A M A

2A M A

3

A M A


23/26

Kendimizi Snayalm1. WHO tarafndan, sakatlarn nfusun yzde kan olufl-turduu kabul edilmektedir?

a. 1ini

b. 2sini

c. 3n

d. 5ini

e. 10unu

2. Sakatlarn korunmasn ngren sosyal politikalara ilknce, afladakilerden hangisi konu olmufltur?

a. Sakatlara parasal yardmlarda bulunulmas

b. Sakatlarn zel ve temel eitimleri

c. Sakatlarn tbbi ynden rehabilite edilmeleri

d. Sakatlarn mesleki ynden rehabilite edilmelerie. Sakatlarn alflma yaflamnda yer alabilmeleri

3. Afladakilerden hangisi eski hkmllerin ifle girme-den nce korunmalar kapsamnda yer alan hizmetlerden

birisidir?

a. Tbbi tedavi

b. Tbbi rehabilitasyon

c. Tbbi ve mesleki rehabilitasyon

d. zel eitim

e. Sosyal rehabilitasyon

4. Afladakilerden hangisi, ifllemifl olduu her hangi birsu nedeniyle, hakkndaki yarg karar kesinleflerek hrri-

yeti balayc bir cezaya arptrlan kifliyi ifade eden bir

kavramdr?

a. Zanl

b. Hkml

c. Yaptrm

d. Ceza

e. Eski hkml

5. Uluslararas alflma rgt sakatlara iliflkin szleflme

kararn hangi yl kabul etmifltir?

a. 1945

b. 1952

c. 1960

d. 1965

e. 1983

6. Afladakilerden hangisi, sakatlanan yetenekleri onar-ma, yeniden kazandrma ve kifliyi sakatl ile birlikte ya-

flamaya alfltrma hizmetini ifade eder?

a. Tbbi tedavi

b. Tbbi rehabilitasyon

c. zel eitim

d. Mesleki rehabilitasyon

e. Sosyal rehabilitasyon

7. Bir iflyerinin yanlzca bir blmnn, sakatlarn ya daeski hkmllerin istihdam iin ayrlmas hangi yntem

kapsamnda yer alan bir uygulama biimidir?

a. Kota

b. flverenlerin sakat ve eski hkml alfltrmaya

zendirilmesic. Baz ifl ve mesleklerin seilerek sakatlar ve eski

hkmller iin ayrlmas

d. Korumal iflyerleri

e. Evde alfltrma

8. Afladaki yol ve yntemlerin hangisi, eski hkmllerynnden daha dar bir uygulanma alanna sahiptir?

a. Kota

b. flverenlerin sakat ve eski hkml alfltrmaya

zendirilmesi

c. Baz ifl ve mesleklerin seilerek sakatlar ve eski

hkmller iin ayrlmas

d. Korumal iflyerleri

e. Evde alfltrma

9. Sakatlarn ifl iliflkileri ve yaflamnn hangi alannda ko-runmalar gerekmez?

a. Normal ifl sreleri

b. cret

c. Fazla sreli alflmalar

d. alfltrma yasaklar

e. fl iliflkisinin son bulma koflullar

10. Trkiyede sakatlarn ve eski hkmllerin istihdamedilebilmesi ynnde daha okhangi yntemden ya-

rarlanlmaktadr?

a. Kota

b. fle girebilmede ncelik tanm

c. Korumal istihdam

d. evde alfltrma

e. Tahsis

nite 10 - Sakatlarn ve Eski Hkmllerin al flma Yaflamnda Korunmas 209


24/26

Yaflamn inden

Sakat szc yerine, zrl ya daengelli szc kullanlabilir mi?lkemizde; 30.05.1998 gn ve 572 sayl Kanun Hkmn-de Kararnamenin 13. maddesinde yer alan hkmlerle,1475 sayl fl Kanununun deiflik 25. maddesi metninde

yeralan sakat szc, zrl olarak deifltirilmifltir.2003 yl ortalarnda yrrle konulan 4857 sayl yeni flKanununun 30. maddesi metninde de, sakatdeil, zr-lszcne yer verilmifltir.lkemizde yrrlkte olan sakatlarla ilgili baz hukukidzenlemelerde, sakat szc yerine engelli ya dazrl szcklerinin kullanld grlr. Bu nedenle,getirilen yeni dzenlemeyle, mevzuat metinlerinde bir ifa-

de birliinin salanlmasnn hedeflendii dflnlebilir.Ayrca, sakat szcnn szlklerdeki anlam ve buszce yklenilen olumsuzluklar nedeniyle de engelli,zrl gibi szcklerin, giderek daha ok yelenildiigrlmektedir.Ancak, sakat szcn kullanmaktan kanrken, ter-minolojik bir yanlflla da dfllmemesi gerekir.fiyle ki; engelli (handicapped) szc yalnzca sakat-lar ifade etmez. Baz zellikleri ya da toplumun yaps ilekoflullar nedeniyle engelleri bulunan kesimlerin tmnkapsar. Bu yzden engelli szc, sakat szcnegre ok daha genifl bir anlam taflr. rnein, bu niteyekonu olan eski hkmller de engellisaylrlar.

Sakat szc yerine, zrl szcnn kullanlabi-lirlii de tartfllabilir. nk; bir gzn grmemesi, belirlibir oranda iflitme kayb, tek ayan yrrken aksamas r-neklerinde olduu gibi baz sakatlklar kiflinin yetenekle-rini belirli bir oranda azaltr. Ancak, onlar bu yetenekler-den tm ile yoksun klmaz. Bu kifliler grme zrl, iflit-me zrl, yrme zrlolarak kabul edilebilir. Oysa kibaz sakatlklar, kiflinin yeteneklerini tm ile ortadan kal-drr. Byle bir durumda, szgelimi; hi gremeyen, hiduyamayan ya da yryemeyenkifliler (disabled), zr-l (impaired) olarak nitelendirilemez. Bu nedenle, zr-l szcnn sakatlklar nedeniyle yetenekleri belirlibir oranda azalmfl kiflileri ifade etmek iin kullanlmasnn

daha uygun olacan dflnyoruz.lkemizde sakatlarn iinde bulunduu g koflullar, top-lumsal stat ve konumlarna da yansmaktadr. Bu neden-le sakat szcn kullanmaktan kanmann rtl ne-deni, onlar incitmemektir. Ancak byle bir kaygyla, sa-kat szc yerine yeni szckler bulup, kullanmak sa-katlarn toplumsal statlerine ve konumlarna yklenilmiflolan olumsuzluklar gidermez. nk; eer toplumsal ya-flam iinde sakatlar yeteri ve gereince korunulamyorsa,onlar iin krc olmayacan dflndmz szklerinanlamlar da zaman iinde olumsuzlaflacaktr.

nite yazarnn kiflisel dflncelerini yanstan yukarda-

ki metin, Baflbakanlk zrller daresi Baflkanl tara-fndan 28. 04. 2001 gn Boluda dzenlenen bir uz-

manlk eitimi seminerde dile getirilmifltir.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. e Bu soruyu doru yantlayabilmek iin, Sakatla-

rn ve Eski Hkmllerin Korunmalarna Ynelik

Politikalarn Temelinde Bulunan Nedenlerbafll-

altnda verilen bilgilerden yararlann.

2. b Bu soruyu doru yantlayabilmek iin, Sakatla-

rn ve Eski Hkmllerin Korunmalarna Ynelik

Politikalarn Tarihsel Geliflimibafll altnda ve-

rilen bilgilerden yararlann.

3. e Bu soruyu doru yantlayabilmek iin, Sakatla-

rn ve Eski Hkmllerin fle Yerlefltirilmeden n-

ce Korunmalarbafll altnda verilen bilgilerden

yararlann.

4. b Bu soruyu doru yantlayabilmek iin, Eski

Hkml bafll altnda verilen bilgilerdenyararlann.

5. e Bu soruyu doru yantlayabilmek iin, Sakatla-

rn ve Eski Hkmllerin Korunmalarn ng-

ren Sosyal Politikalarn Kaynaklarbafll altn-

da verilen bilgilerden yararlann.

6. b Bu soruyu doru yantlayabilmek iin, Sakatla-

rn ve Eski Hkmllerin fle Yerlefltirilmeden n-

ce Korunmalarbafll altnda verilen bilgilerden

yararlann.

7.d Bu soruyu doru yantlayabilmek iin, Sakatla-

rn ve Eski Hkmllerin fle Yerlefltirilmede Ko-runmalarbafll altnda verilen bilgilerden

yararlann.

8. c Bu soruyu doru yantlayabilmek iin, Sakatla-

rn ve Eski Hkmllerin fle Yerlefltirilmede Ko-

runmalarbafll altnda verilen bilgilerden

yararlann.

9. a Bu soruyu doru yantlayabilmek iin, Sakatla-

rn ve Eski Hkmllerin fle Yerlefltirildikten son-

ra korunmalarbafll altnda verilen bilgilerden

yararlann

10. a Bu soruyu doru yantlayabilmek iin, okuma

parasmetninde verilen bilgilerden yararlann.



25/26

Baflvurulabileceiniz KaynaklarAltan, . Z. (1998). Kota Teknii ve Kota Oranlarnn

Ykseltilmesi lkemizde Daha ok Sakatn stihdam

Edilebilmesine Yardmc Olabilir mi?. Mercek Dergisi,

17 Mart Says, s: 25-35.

Altan, . Z. (1976). Sakatlar ve Trkiyede alflma Sorun-

lar. Eskiflehir: BF Yaynlar.

Altan,. Z. (1977). Sakat ocuklarn Eitimi, ESADER,

CXII, s: 2, Eskiflehir: TA. Yaynlar.

Altan, . Z. (1980). Eski Hkmllerin alfltrlmasnda

Genel lkeler ve Trkiye Uygulamas, ESADER, C.XVI,

s: 1, Eskiflehir: TA yaynlar, s: 322-356.

Altan, .Z. (1999). Trkiyede Sakatlarn stihdam Edile-

rek Korunmalarn ngren Sosyal Politikalar Yapla-

nrken Prof.Dr.Rfat stnn Hatrasna Armaan.Eskiflehir: Anadolu niversitesi BF Dergisi.

Altan, . Z. (2000). Sosyal Politika. Eskiflehir: Anadolu

niversitesi Yayn No. 886, AF Yayn No. 474.

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1

Yrrlkteki mevzuat hkmlerine gre; srekli ve geici

ar hapis, hapis, hafif hapis ve srgn hrriyeti balayc

cezalardr.

Sra Sizde 2

Kanmzca kullanlamaz. Bu sorunun yantn, nite metni

sonunda Yaflamn inden bafll altnda yaplan akla-

malardan yararlanarak sorgulayn.

Sra Sizde 3

Birleflmifl Milletler, her yl 3 Aralk gnn Dnya Sakat-

lar Gn gn olarak kabul etmifltir. Ayn rgtn daha

nceden getirdii bir neri dorultusunda, lkemizde 10

Mays gnleri sakatlar gn olarak kutlanmakta ve bu g-

n izleyen hafta boyunca sakatlarla ilgili eflitli etkinlikler

dzenlenmektedir.

Sra Sizde 4

Szgelimi; flans oyunlarnn bayilikleri, belediyelerin satfl

kulubeleri, telefon santralleri ile her tr gifle ve danflma

bankolarnda srdrlen ifller sakatlar ve eski hkmller

iin ayrlabilir.

Sra Sizde 5

nk, sosyal gvenlik sistemleri, karfllaflabilecekleri tm

risklere karfl kapsad bireyleri korumakla grevli ve y-

kmldr. Srekli bir gelir niteliinde sakatlara salanan

yardmlar ekonomik ynden verimli deildir. Bu harca-

malar, sakatlarn ifle girebilmelerinde yararlanlan baz

yntemlerin finansmannda kullanlarak, hem ekonomik

ve hemde sosyal adan daha byk yararlar beraberinde

taflyabilir.

Sra Sizde 6

Sakatlar ile eski hkmllerin ifle yerlefltirilmeden nce

korunma alanlar, eitim ve rehabilitasyon hizmetlerinin

tr ynnden birbirinden ayrlr. Eski hkmllerin ko-

ruma srecinin bu aflamasnda, temel ve mesleki eitimile sosyal rehabilitasyon hizmetlerden yararlandrlmalar

gerekir.

Okuma Paras

Kota Oranlarnn Ykseltilmesi, lkemizde Daha

ok Sakatn ve Eski Hkmlnn stihdam

Edilebilmesine Yardmc Olabilir mi?

lkemizde sakatlarn ve eski hkmllerin istihdam edi-

lebilmelerinde kota ynteminden yararlanlmaktadr. An-cak; bu konudaki saysal veriler ve yaplmfl olan alflma-

lardan edinilen bilgiler, kota ynteminin uygulanmasnda

somut bir baflarnn kazanlamadn gstermektedir. Tr-

kiyede sakatlarn ve eski hkmllerin istihdam edilebil-

me oranlar ok dflktr. rnein; sakatlarn sivil aktif

nfusa katlma oranlarnn %05 civarnda olduu sanl-

maktadr. Bu nedenle; hem kota ytemi uygulamalarnda-

ki baflarszln ve hem de bu tekniin sakatlarn korunul-

masna ynelik politikalar iindeki yerinin sorgulanmas

gerekir. Bu konuda yaplacak salkl bir deerlendirme,

yalnzca kota sisteminin gelifltirilmesine deil, lkemizdesakatlarn daha iyi korunulabilmesine yardmc olacak po-

litikalarn retilebilmesine de katk salayacaktr.

lkemizde sakatlarn ve eski hkmllerin istihdam

sorunlarnn, daha ok hukuki dzenlemelerle ilgili oldu-

u sanlmaktadr. Bu dflnceler, yasama ve yrtme or-

gan tarafndan da benimsenmifltir. Nitekim, yrrle

konulan mevzuat ve mevzuat hkmlerinde yaplan de-

iflikliklere baklacak olursa; lkemizde kota sisteminin

son 30 yldan bu yana 4 yasa, 1 kanun hkmnde karar-

name, 1 yasa deifliklii, 1 ynetmelik, 1 ynetmelik de-

ifliklii, 1 tzk ve 1 tzk deiflikliine konu olduu

grlr. Mevzuat hkmleri zerinde bu denli ska ve

nite 10 - Sakatlarn ve Eski Hkmllerin al flma Yaflamnda Korunmas 211


26/26

oka yaplan deifliklikler, hem sorunun varln ve hem

de zm dorultusunda hukuki dzenlemelere verilen

nemi gstermektedir. Konunun, hi kuflkusuz hukuki

boyutlar vardr. Ancak kanmzca bu alanda karfllafllan

sorunlar, daha ok konuya iliflkin sosyal politikalarn ilke

ve kurallarnn yeterince iyi kavranlamamasndan ya da

gereince nemsenmemesinden kaynaklanmaktadr.

lkemizde sregiden ekonomi politikalar ile istih-

dam yapsndaki yetersizlikler, sakatlarn ve eski hkm-

llerin istihdam edilebilecei bir ortamn oluflmasn b-

yk lde engellemektedir. Bu olumsuz etkenler bir ya-

na braklacak olsa bile, kota uygulamalarnda baflarsz

kalnmasnda, sakatlarn ve eski hkmllerin ifle yerlefl-

tirlmeden nce yeteri ve gereince korunulamamasnn

da pay aranmaldr.Bu alandaki bilgi ve bulgular, Trkiyede sakatlarn ve

eski hkmllerin yalnzca bu yntemden yararlanlarak

istihdam edilemeyeceklerini de ortaya koymaktadr. Oysa

ki, gnmze dek bu alanda yaplan tm hukuki dzen-

lemeler, neredeyse tm ile kota sistemi zerinde odak-

laflmfl ve daha ok da iflveren ykmllkleri zerinde

yaplandrlmfltr. Sakatlarn ve eski hkmllerin ifle yer-

lefltirilmelerinde yaralanlabilecek yol ve yntemler nem-

senmeyerek, neredeyse yok saylmfltr.

lkemizde sakatlarn ve eski hkmllerin istihdam

edilebilme oranlar ok dflk olduu iin, bu alanda ya-

rarlanabilecek baflka yntemlerin hukuki altyaplar geci-

kilmeksizin hazrlanarak yrrle konulmaldr. flveren-

lerin yansra; kamu kurumlar ile yerel ynetimlerin ve

gnll kurulufllarn da bu alanda grmezlikten geleme-

yecekleri sorumluluklar vardr.

Bu nedenle de; yasalarla getirilen kota oranlarnn uy-

gulanabilmesinde karfllafllan glkler afllamamflken,

bu oranlar ykseltilerek lkemizde sakatlarn istihdam

edilebileceini ummak kanmzca aflr bir iyimserlik olur.

Yukardaki metin, Altann (1998, s: 25-35) KOTA Tek-

nii ve Kota Oranlarnn Ykseltilmesi lkemizde Daha

ok Sakatn stihdam Edilebilmesine Yardmc Olabilirmi? adl makalesinden alnmfltr.


sosyal politika unite10

Documents