rohayati fonetik dan fonologi

M O D U L B M L 3 0 4 3 :

FONETIK &

FONOLOGI

BAHASA MELAYU

P e n u l i s :

PROF. DR. ABDUL HAMID MAHMOOD

P e n y u n t i n g :

SUHAINA BINTI ABDULLAH

FAKULTI BAHASA DAN KOMUNIKASI UNIVERSITI PENDIDIKAN SULTAN IDRIS

2012

Cetakan Pertama/ First Printing 2012

Cetakan Pertama/ First Printing 2012 ©Universiti Pendidikan Sultan Idris 2012

Hak Cipta Terpelihara.

Tiada bahagian daripada terbitan ini boleh diterbitkan semula, disimpan untuk pengeluaran atau ditukarkan ke dalam sebarang bentuk atau dengan sebarang alat juga

pun, sama ada dengan cara lektronik, gambar serta rakaman dan sebagainya tanpa kebenaran bertulis daripada Penerbit Universiti Pendidikan Sultan Idris terlebih dahulu.

All right reserved. No part of this publication may be reproduced or transmitted in any form

or by an v means, electronic or mechanical including photocopy, recording, or any information storage and retrieval system, without permission in writing from the Penerbit

Universiti Pendidikan Sultan Idris.

Diterbitkan di Malaysia/ Published in Malaysia by Universiti Pendidikan Sultan Idris

35900 Tanjong Malim, Perak Darul Ridzuan, Malaysia

Tel: 05-450 6000, Faks: 05-459 5169

Laman Sesawang: www.upsi.edu.my E-mel: penerbitupsi.edu.my.

Atur huruf olehl Typesetting by

Penerbit UPSI Universiti Pendidikan Sultan Idris

35900 Tanjong Malim, Perak Darul Ridzuan, Malaysia.

Dicetak oleh/ Printed by

Perpustakaan Negara Malaysia Data Pengkatalogan-dalam-Penerbitan

http://www.upsi.edu.my/

iii

K A N D U N G A N

Senarai Rajah viii

Prakata xi

Pengenalan xiii

Unit 1 : LINGUISTIK DAN CABANG-CABANGNYA Pengenalan 1

Tahukah Anda Pengertian Linguistik? 1

Tahukah Anda Asal Perkataan Linguistik? 2

Siapakah Pelopor Linguistik Moden? 2

Kesimpulan tentang Ilmu Linguistik 2

Tahukah Anda Cabang-cabang Linguistik? 3

i. Apakah Linguistik Deskriptif ? 3

ii. Apakah Linguistik Historis? 5

iii. Apakah Linguistik Komparatif? 5

iv. Apakah Sosiolinguistik? 6

v. Apakah Neurolinguistik? 8

vi. Apakah Linguistik Am? 9

vii. Apakah Linguistik Terapan? 10

viii. Apakah Psikolinguistik? 11

Apakah Cabang Linguistik Lain? 12

Linguistik Aliran Tatabahasa Transformasi Generatif 14

Panduan Menjawab Soalan Latihan Unit 1 16

Rujukan 21

Unit 2 : FONETIK DAN FONOLOGI Pengenalan 22

Apakah yang Dimaksudkan dengan Bunyi? 22

Tahukah Anda Pengertian Fonetik? 23

Tahukah Anda Pengertian Fonologi? 24

Tahukah Anda Konsep Fonetik dan Fonologi dalam Bahasa Melayu? 25

Tahukah Anda Bunyi Bahasa dan Bukan Bunyi Bahasa ? 27

Apakah Alat Artikulasi? 29

Tahukah Anda Fungsi Alat Artikulasi? 31

Paru-paru 31

Pangkal Tenggorok (Larynx) 31

Rongga Kerongkongan (Pharynx) 34

Langit-langit Lembut (Soft Palate, Velum) 34

Langit-langit Keras (Hard Palate, Palatum) 34

iv

Gusi Dalam (Alveola, Alveolum) 35

Gigi (Teeth Denta) 35

Bibir (Lip, Labia) 35

Lidah (Tongue) 36

Apakah Bunyi Bersuara dan Bunyi Tidak Bersuara? 37

Panduan Menjawab Soalan Unit 2 40

Rujukan 42

Unit 3 : KLASIFIKASI BUNYI BAHASA Pengenalan 45

Tahukah Anda Bunyi Vokal? 45

Tahukah Anda Bunyi Konsonan? 46

Tahukah Anda Bunyi Semi-Vokal? 47

Tahukah Anda Bunyi Nasal dan Bunyi Oral? 47

Tahukah Anda Bunyi Keras (Fortes) dan Lembut (Lenes)? 48

Tahukah Anda Bunyi Panjang dan Bunyi Pendek? 49

Tahukah Anda Bunyi Rangkap dan Bunyi Tunggal? 50

Tahukah Anda Bunyi Nyaring dan Tidak Nyaring? 51

Tahukah Anda Bunyi dengan Arus Udara Egresif dan Bunyi dengan Arus

Udara Ingresif? 53

Apakah Egresif Pulmonik? 54

Apakah Egresif Glotalik? 55

Apakah Ingresif Glotalik? 55

Apakah Ingresif Velarik? 56


Rujukan 61

Unit 4 : BUNYI-BUNYI BAHASA Pengenalan 64

Apakah Bunyi Vokal? 64

Tahukah Anda Vokal dalam Bahasa Melayu? 65

Vokal Hadapan 67

Vokal Tengah 68

Vokal Belakang 68

Tahukah Anda Cara Penghasilan Bunyi Vokal? 71

Apakah Bunyi Konsonan? 82

Tahukah Anda Konsonan Asli Bahasa Melayu? 82

Tahukah Anda Cara Penghasilan Bunyi Konsonan? 89

Tahukah Anda Konsonan Pinjaman dalam Bahasa Melayu? 114

Tahukah Anda Cara Penghasilan Konsonan Pinjaman dalam

v

Bahasa Melayu? 115


Rujukan 128

Unit 5 : ARTIKULASI TAMBAHAN / KOARTIKULASI Pengenalan 130

Apakah Pengertian Artikulasi Tambahan / Koartikulasi? 130

Tahukah Anda Proses Pembibiran? 131

Tahukah Anda Proses Penyengauan? 132

Tahukah Anda Proses Penglelangitkerasan? 132

Tahukah Anda Proses Perengkungan? 133

Tahukah Anda Proses Pengglotisan (Glotalisasi)? 133


Rujukan 139

Unit 6 : FONEM SUPRASEGMENTAL Pengenalan 141

Apakah Pengertian Fonem Suprasegmental? 141

i. Apakah Tekanan? 142

ii. Apakah Kepanjangan? 143

iii. Apakah Jeda? 143

iv. Apakah Tona? 145

v. Apakah Intonasi? 147


Rujukan 157

Unit 7 : BIDANG FONEMIK Pengenalan 159

Apakah Bidang Fonemik? 159

Tahukah Anda Pengertian Fonem? 160

Tahukah Anda Pengertian Alofon? 161

Tahukah Anda Pengertian Pasangan Minimal? 163

Tahukah Anda Pengertian Bervariasi Bebas? 164

Tahukah Anda Pengertian Beralternasi Bebas? 164

Tahukah Anda Pengertian Saling Melengkapi? 165

Tahukah Anda Pengertian Kesamaan Fonetis? 166

Tahukah Anda Pengertian Fonem Vokal Rangkap? 167

Tahukah Anda Pengertian Fonem Konsonan Rangkap? 167


Rujukan 173

vi

Unit 8 : TRANSKRIPSI Pengenalan 175

Apakah Transkripsi? 175

Apakah Transkripsi Fonetik? 176

Apakah Transkripsi Fonemik? 176

Contoh Transkripsi Fonetik & Fonemik? 177


Rujukan 190

Unit 9 : SEJARAH SISTEM EJAAN BAHASA MELAYU Pengenalan 193

Tahukah Anda Sejarah Sistem Ejaan Bahasa Melayu? 193

Tahukah Anda Perancangan dan Perkembangan Sistem Ejaan Rumi

di Tanah Melayu? 195

Kamus Jawi-Melayu-Inggeris (1903) 195

Tahukah Anda Pedoman Umum Ejaan Rumi Bahasa Melayu 199

Abjad dan Huruf 199

Huruf Vokal 200

Huruf Diftong 201

Huruf Konsonan 201

Huruf yang Diperkenalkan 202

Sistem Keselarasan Huruf Vokal 203

Pola Keselarasan Huruf Vokal 204

Pola Kekecualian kepada Keselarasan Huruf Vokal 205

Penyesuaian Huruf Ejaan Kata Pinjaman 206

Bentuk Ejaan Tampak 210

Kekecualian bagi Ejaan yang Sudah Lama 211


Rujukan 214

Unit 10 : TANDA SEMPANG, IMBUHAN PINJAMAN, RANGKAI

KATA DAN KATA MAJMUK. Pengenalan 215

Penggunaan Tanda Sempang 215

Penulisan Imbuhan Pinjaman 218

Penulisan kata Maha secara Terpisah 219

Ejaan bagi Kata Depan 220

Ejaan bagi Partikel 221

Ejaan bagi Kata Ganti Singkatan 222

vii

Rangkai Kata 223

Kata Majmuk 224

Kata Majmuk Ejaan Cara Terpisah 224

Kata Majmuk Ejaan Cara Tercantum 225

Ejaan Tercantum yang Sudah Mantap 226

Ejaan Penggandaan Kata Majmuk 226


Rujukan 229

Glosari 230

Istilah Linguistik 235

Biodata Penulis 267

Indeks 270

viii

S E N A R A I R A J A H

Rajah 2.1 : Bentuk gelombang akustik bagi perkataan bahasa Inggeris “see” /si:/ 26

Rajah 2.2 : Proses Penghasilan Bunyi 28 Rajah 2.3 : Alat-alat Artikulasi 30 Rajah 2.4 : Proses Menutup dan Membukanya Glotis 32 Rajah 2.5 : Keadaan Glotis Ketika Menghasilkan Bunyi 33 Rajah 2.6 : Keadaan pita suara (glotis) ketika:

(a) tertutup, (b) terbuka untuk bunyi bersuara, (c) terbuka untuk bunyi bisikan, (d) proses getaran 38

Rajah 2.7 : Tiga bentuk gelombang bunyi yang mungkin berupa

getaran pada pita suara 39 Rajah 4.1 : Kedudukan Vokal Bahasa Melayu 66 Rajah 4.2 : Vokal [a] seperti dalam perkataan bahasa Inggeris “father”

dan vokal [i] seperti dalam perkataan “see” menunjukkan turun-naik bunyi apabila vokal-vokal berkenaan diujarkan pada tona yang sama 66

Rajah 4.3 : Kedudukan bibir semasa menghasilkan bunyi [i] 67 Rajah 4.4 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [e] 67 Rajah 4.5 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [a] 67 Rajah 4.6 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [ə] 68 Rajah 4.7 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [u] 68 Rajah 4.8: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [o] 68 Rajah 4.9 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [ε] 69 Rajah 4.10 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [ɔ] 69 Rajah 4.11 : Kedudukan Lidah Semasa Menghasilkan Bunyi-bunyi Vokal 70

ix

Rajah 4.12 : Penghasilan Vokal [i] 72 Rajah 4.13 : Penghasilan Vokal [e] 73 Rajah 4.14 : Penghasilan Vokal [ε] 74 Rajah 4.15 : Penghasilan Vokal [a] 75 Rajah 4.16 : Penghasilan Vokal [u] 76 Rajah 4.17 : Pengasilan Vokal [o] 77 Rajah 4.18 : Penghasilan Vokal [ɔ] 78 Rajah 4.19 : Penghasilan Vokal [ə] 79 Rajah 4.20 : Carta Kedudukan Vokal Antarabangsa 79 Rajah 4.21 : Carta Konsonan Asli Bahasa Melayu 83 Rajah 4.22 : Carta Lambang Konsonan Antarabangsa

(The International Phonetic Alphabet) 85 Rajah 4.23 : Penghasilan Konsonan [p] 90 Rajah 4.24 : Penghasilan Konsonan [b] 91 Rajah 4.25 : Penghasilan Konsonan [t] 93 Rajah 4.26 : Penghasilan Konsonan [d] 94 Rajah 4.27 : Penghasilan Konsonan [k] 96 Rajah 4.28 : Penghasilan Konsonan [g] 97 Rajah 4.29 : Penghasilan Konsonan [ʔ] 98 Rajah 4.30 : Penghasilan Konsonan [č] 100 Rajah 4.31 : Penghasilan Konsonan [ǰ] 101 Rajah 4.32 : Penghasilan Konsonan [s] 102 Rajah 4.33 : Penghasilan Konsonan [h] 104 Rajah 4.34 : Penghasilan Konsonan [r] 105

x

Rajah 4.35 : Penghasilan Konsonan [l] 106 Rajah 4.36 : Penghasilan Konsonan [m] 107 Rajah 4.37 : Penghasilan Konsonan [n] 108 Rajah 4.38 : Penghasilan Konsonan [ɲ] 110 Rajah 4.39 : Penghasilan Konsonan [ŋ] 111 Rajah 4.40 : Penghasilan Separuh Vokal [w] 112 Rajah 4.41 : Penghasilan Separuh Vokal [j] 114 Rajah 4.42 : Penghasilan Konsonan [f] 116 Rajah 4.43 : Penghasilan Konsonan [v] 117

Rajah 4.44 : Penghasilan Konsonan [] 118 Rajah 6.1 : Kedudukan Tinggi-Rendah Suara 146

xi

BML 3043: FONETIK & FONOLOGI BAHASA MELAYU

P R A K A T A

odul BML 3043 : Fonetik dan Fonologi Bahasa Melayu ini ditulis khusus

untuk memberikan bimbingan serta pengetahuan tentang ilmu fonetik dan

fonologi bahasa Melayu kepada pelajar program Pengajian Jarak Jauh (PJJ).

Modul ini dibahagikan kepada sepuluh unit pelajaran yang disampaikan secara

komprehensif bagi membantu anda memahami ilmu linguistik, fonetik dan fonologi

bahasa Melayu dengan lebih mudah dan menguasainya dengan baik.

Pelajaran yang dimuatkan dan disusun dalam Modul ini bermula dengan

Unit 1: Linguistik dan Cabang-cabangnya yang menghuraikan aspek-aspek

kajian yang ditekankan dalam setiap cabang linguistik. Unit 2: Fonetik dan

Fonologi membincangkan pengertian fonetik dan fonologi bahasa Melayu. Unit ini

turut memuatkan pelajaran tentang alat-alat artikulasi dan peranannya dalam

proses penghasilan bunyi bahasa. Unit 3: Klasifikasi Bunyi Bahasa,

menghuraikan pembahagian bunyi bahasa yang digolongkan kepada bunyi vokal,

konsonan, semi-vokal, bunyi nasal, oral dan sebagainya. Unit 4: Bunyi-bunyi

Bahasa menjelaskan secara terperinci bunyi-bunyi bahasa, iaitu bunyi vokal dan

konsonan yang terdapat dalam bahasa Melayu serta cara-cara penghasilan bunyi

berkenaan. Huraian tentang cara-cara penghasilan bunyi itu disertakan dengan

gambar-gambar rajah bagi memudahkan pemahaman anda.

Seterusnya, dalam Unit 5, huraian tentang Artikulasi Tambahan menyentuh

hal tentang proses pembibiran, penyengauan, penglelangitkerasan, perengkungan

dan pengglotisan (glotalisasi). Dalam Unit 6: Fonem Suprasegmental, diberikan

penjelasan tentang fonem-fonem suprasegmental yang terdapat dalam bahasa

Melayu seperti tekanan, kepanjangan, jeda, tona dan intonasi. Unit 7: Bidang

Fonemik pula mengandungi penerangan tentang perbezaan fonem, alofon,

pasangan minimal, konsonan bervariasi bebas, beralternasi bebas, saling

melengkapi dan kesamaan fonetis. Dalam Unit 8, dimuatkan pelajaran tentang

Transkripsi. Pelajaran ini menghuraikan perbezaan transkripsi fonetik dan

transkripsi fonemik. Dalam unit ini, dimuatkan contoh-contoh transkripsi fonetik

dan transkripsi fonemik sebagai panduan bagi mengukuhkan kefahaman anda

tentang penulisan transkripsi fonetik dan fonemik bahasa Melayu. Unit 9: Sejarah

Sistem Ejaan Bahasa Melayu, menjelaskan sejarah dan perkembangan serta

pedoman umum ejaan Rumi bahasa Melayu. Unit 10: Tanda Sempang, Imbuhan

Pinjaman, Rangkai Kata dan Kata Majmuk. Pelajaran akhir ini menjelaskan

penggunaan

M

xii


tanda sempang dalam sistem ejaan bahasa Melayu, di samping penulisan

imbuhan pinjaman, rangkai kata dan kata majmuk dalam bahasa Melayu.

Modul ini turut menyediakan pelbagai bentuk latihan bagi menguji pemahaman

anda, selain membantu anda mengingat semula dan mengaplikasikan ilmu yang

telah dipelajari. Di samping itu, panduan menjawab soalan latihan juga disediakan

di hujung setiap unit pelajaran bagi membimbing anda menjawab soalan latihan

yang diberikan serta membolehkan anda membuat penilaian kendiri terhadap

pelajaran yang telah dipelajari. Sementara itu, Indeks, glosari dan istilah linguistik

turut disediakan pada bahagian akhir Modul ini bagi kemudahan rujukan anda dan

pengguna Modul ini.

Penulis menaruh harapan penuh agar Modul ini dapat memberi bimbingan

kepada anda sekalian untuk memahami aspek-aspek bidang linguistik, fonetik

serta fonologi bahasa Melayu dengan lebih mudah dan jelas. Semoga Modul

BML 3043 : Fonetik dan Fonologi Bahasa Melayu ini dapat membantu anda

menguasai ilmu linguistik, fonetik dan fonologi bahasa Melayu dengan baik. Akhir

kata, penulis merakamkan setinggi penghargaan dan terima kasih khusus kepada

Cik Suhaina Abdullah atas jasa baiknya yang telah membantu menaip dan

menyunting Modul ini.

Sekian. Selamat maju jaya.

PROF. DR. ABDUL HAMID MAHMOOD Fakulti Bahasa dan Komunikasi, Universiti Pendidikan Sultan Idris, Tanjong Malim, Perak. 2012.

xiv


PENGENALAN

Panduan Kursus BML 3043 : Fonetik dan Fonologi Bahasa Melayu disedia khusus

bagi membantu pelajar program PJJ memahami sepenuhnya keperluan dan

kandungan kursus. Anda dinasihati agar membaca bahagian ini dengan teliti.

Seterusnya, berusaha untuk mengikuti dan memenuhi segala perkara yang

disarankan bagi membolehkan anda menguasai kursus ini dengan cemerlang.

Kursus BML 3043 : Fonetik dan Fonologi Bahasa Melayu ini memberi

pendedahan dan pemahaman tentang lambang-lambang fonetik sejagat dengan

penekanan khusus terhadap bunyi-bunyi bahasa Melayu. Antara perkara yang

diketengahkan ialah cabang-cabang fonetik, sifat-sifat bunyi bahasa Melayu, jenis-

jenis bunyi vokal, konsonan jati dan pinjaman dalam bahasa Melayu, fonem

suprasegmental dan penggunaannya dalam transkripsi fonetik dan fonemik, di

samping penelitian intonasi yang terdapat dalam ayat bahasa Melayu. Di samping

pengetahuan tentang teori, anda juga akan dilatih mengaplikasikan fonetik bahasa

Melayu secara praktik. Kursus ini bernilai 3 jam kredit.

KUMPULAN SASARAN

Kursus ini ditawarkan kepada semua pelajar program PJJ yang mengikuti Program

Ijazah Sarjana Muda Pendidikan di UPSI. Bagi tujuan pengajaran dan pembelajaran,

Modul ini digubal khas untuk membantu pelajar-pelajar yang mengikuti program PJJ

tersebut.

PERUNTUKAN MASA PEMBELAJARAN

Mengikut piawaian UPSI dan MQA, setiap jam kredit memerlukan anda

memperuntukkan 40 jam waktu pembelajaran. Oleh itu, bagi kursus ini anda perlu

memperuntukkan 120 jam waktu pembelajaran. Anggaran agihan waktu pembelajaran

bagi kursus ini adalah seperti dalam Jadual 1.

xv


Jadual 1: Anggaran agihan masa pembelajaran (3 jam kredit)

Aktiviti Pembelajaran Jam Pembelajaran

BERSEMUKA TIDAK BERSEMUKA Membaca Modul, ulangkaji, menyiap tugasan 40 Tutorial di Pusat 10

Tutorial dalam talian (E-Learning, contohnya melalui Big Blue Button, Skype, dll.)

46

Forum (E-Learning melalui MyGuru3) 12 Video P&P melalui MyGuru3 10 Kuiz dalam talian melalui MyGuru3 2 56 64

Jumlah Masa Pembelajaran 120

HURAIAN KURSUS BML 3043 : FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

HASIL PEMBELAJARAN KURSUS Pada akhir kursus BML 3043, pelajar dapat:

1. Menerangkan konsep fonetik dan fonologi bahasa Melayu, 2. membezakan bunyi bahasa dengan bukan bunyi bahasa,

3. menganalisis bunyi vokal, diftong, deretan vokal, konsonan asli dan

pinjaman dalam bahasa Melayu,

4. mentranskripsikan bunyi bahasa pertuturan ke dalam bentuk transkripsi

fonetik dan fonemik,

5. mengaplikasi pengetahuan fonetik dan fonologi dalam pengajaran bahasa

Melayu.

.

SINOPSIS KURSUS

Kursus ini membincang dan membimbing anda memahami ilmu linguistik, fonetik

dan fonologi bahasa Melayu. Antara aspek yang dibincang ialah linguistik dan

cabang-cabangnya, fonetik dan fonologi bahasa Melayu, sifat-sifat bunyi bahasa

Melayu, fonem vokal dan konsonan serta ciri-cirinya dan cara-cara menghasilkan

xvi


bunyi vokal dan konsonan bahasa Melayu, di samping aplikasi fonetik dan fonologi

bahasa Melayu terhadap sebutan baku dan sistem ejaan bahasa Melayu. Selain

pengetahuan tentang teori, anda juga akan diperkenal dan dilatih dalam

penggunaan transkripsi fonetik dan fonemik bahasa Melayu secara praktik.

ISI KANDUNGAN KURSUS

Bagi membantu anda mencapai hasil pembelajaran kursus ini, kandungan kursus

dibahagikan kepada sepuluh unit seperti yang terkandung dalam Modul ini.

Berikut diberikan perincian bagi setiap unit pelajaran tersebut:

UNIT TAJUK

1 Membincangkan ilmu linguistik dan cabang-cabangnya serta aliran tatabahasa transformasi generatif.

2 Membincangkan ilmu fonetik dan fonologi serta jenis-jenis fonetik artikulasi, fonetik auditori dan fonetik akustik. Menerangkan alat-alat sebutan, fungsi-fungsinya dan proses edaran udara yang menghasilkan bunyi, termasuklah membezakan bunyi bahasa dan bukan bunyi bahasa, bunyi bersuara dan bunyi tidak bersuara.

3 Membincangkan klasifikasi bunyi bahasa, iaitu jenis bunyi, termasuklah bunyi vokal, konsonan dan semi-vokal, di samping bunyi oral dan bunyi nasal, bunyi keras dan bunyi lembut, bunyi panjang dan bunyi pendek, bunyi rangkap dan bunyi tunggal dan bunyi nyaring dengan bunyi tidak nyaring. Selain itu, didedahkan bunyi dengan arus udara egresif dan bunyi dengan arus udara ingresif.

4 Membincangkan bunyi-bunyi bahasa secara mendalam, iaitu bunyi vokal dan kelompoknya, konsonan asli dan pinjaman, diftong, deretan vokal, konsonan rangkap dalam bahasa Melayu, di samping cara penghasilan dan kriteria yang menentukan jenis-jenis bunyi vokal, konsonan jati dan pinjaman dalam bahasa Melayu.

5 Membincangkan artikulasi tambahan (koartikulasi), termasuklah jenis-jenis artikulasi tambahan seperti pembibiran, penyengauan, penglelangitkerasan, perengkungan dan pengglotisan (glotalisasi).

6 Membincangkan fonem suprasegmental seperti tekanan, kepanjangan, jeda, tona dan intonasi, di samping meneliti intonasi dalam ayat penyata, ayat tanya, ayat perintah, ayat songsang dan ayat pasif bahasa Melayu.

xvii


7 Membincangkan bidang fonemik yang meliputi bunyi distingtif dan tidak distingtif, fonem, alofon, pasangan minimal, bervariasi bebas, beralternasi bebas, saling melengkapi dan kesamaan fonetis, di samping diftong, fonem vokal rangkap dan konsonan rangkap.

8 Membincangkan aspek transkripsi fonetik dan fonemik dengan mengaplikasikan simbol transkripsi fonetik dan fonemik dalam penulisan.

9 Membincangkan sejarah sistem ejaan bahasa Melayu, termasuklah perancangan dan perkembangan ejaan Rumi di Tanah Melayu, sistem keselarasan vokal dan pola kekecualian keselarasan vokal bahasa Melayu.

10 Membincangkan tanda sempang, imbuhan pinjaman, rangkai kata dan kata majmuk bahasa Melayu.

PENAKSIRAN

Tugasan % Wajaran

Kaedah dan Hasil Tugasan

Makropengajaran

40

Rancangan Mengajar Harian beserta rakaman video pengajaran di sekolah dan dimuat naik dalam talian ke Blog.

Mikropengajaran 20 Rakaman video pengajaran di sekolah yang sama seperti di atas.

Cadangan Kajian Tindakan

20 Menggunakan Google Docs atau menghantar melalui email.

Penulisan Jurnal Refleksi

10 Menggunakan Google Docs atau menghantar melalui email.

Forum 10 Dalam talian menggunakan MyGuru2 .

Jumlah

100

xviii


HURAIAN IKON YANG DIGUNAKAN

Ikon Huraian

Aktiviti latihan bagi membina kefahaman dan mengaplikasi konsep yang dibincangkan. Aktiviti termasuklah menjawab soalan, mengisi tempat kosong, melakar, dan/ atau mencari maklumat daripada Internet, buku, dan sumber-sumber lain.

Situasi yang memerlukan anda berfikir dan membuat refleksi mengenainya.

1

LINGUISTIK DAN CABANG-CABANGNYA / 1

Unit

1

LINGUISTIK DAN

CABANG-CABANGNYA

Pengenalan

Unit ini membincangkan hal tentang Linguistik dan Cabang-cabangnya yang

mencakupi konsep linguistik, asal perkataan linguistik, pelopor linguistik moden,

cabang-cabang linguistik serta aliran linguistik tatabahasa transformasi generatif.

Tahukah Anda Pengertian Linguistik?

Menurut Kamus Dewan (2005:945) linguistik bererti pengajian ilmu bahasa. Oleh

David Crystal dalam bukunya, A Dictionary of Linguistics and Phonetics

(1986:181), linguistik merupakan kajian saintifik terhadap bahasa (the scientific

study of language).

HASIL PEMBELAJARAN

Setelah selesai mempelajari unit ini, anda seharusnya dapat:

i. menerangkan definisi linguistik dan cabang-cabangnya, ii. mengetahui asal perkataan linguistik, iii. mengetahui pelopor linguistik moden, dan iv. menjelaskan ilmu linguistik aliran tatabahasa transformasi

generatif.

2


Tahukah Anda Asal Perkataan Linguistik?

Perkataan linguistik berasal daripada perkataan Latin, iaitu lingua yang

bermaksud bahasa. Perkataan Latin ini juga digunakan dalam banyak bahasa lain

yang berasal daripada bahasa Latin seperti dalam bahasa Perancis (langue,

langage), bahasa Itali (lingua), atau bahasa Sepanyol (lengua) atau dalam

bahasa Inggeris (linguistics).

Perkataan linguistik dalam bahasa Melayu berasal daripada bahasa

Inggeris, iaitu linguistics yang dipinjam daripada bahasa Perancis, iaitu

linguistique.

Orang yang pandai atau faham bermacam-macam bahasa asing atau ahli

bahasa dipanggil linguis, dan orang yang mengetahui atau bertutur dalam dua

bahasa atau banyak bahasa dikenali sebagai bilingual, atau multilingual.

Siapakah Pelopor Linguistik Moden?

Ferdinand de Saussure ialah seorang sarjana bangsa Swiss. Beliau dianggap

sebagai pelopor linguistik moden. Bukunya Cours de Linguistique Generale (1916)

sangat terkenal dan dianggap sebagai buku asas linguistik moden. Oleh sebab itu,

beberapa istilah yang dipakai oleh de Saussure diterima umum sebagai istilah

rasmi, misalnya langage, langue dan parole (Prof. Dr. J.W.M. Verhaar, 1983:1).

Langage bererti bahasa pada umumnya, misalnya semua manusia di dunia ini

mempunyai bahasa. Langue bererti bahasa tertentu kepunyaan satu-satu

kumpulan penutur tertentu, misalnya bahasa Perancis, bahasa Belanda, bahasa

Jerman, bahasa Indonesia dan bahasa Melayu merupakan bahasa-bahasa atau

langue-langue tersendiri.

Langue dianggap bahasa kepunyaan kumpulan atau masyarakat bahasa

tertentu dan parole pula merupakan pertuturan atau bentuk ucapan individu yang

kerap disebut sebagai idiolek.

Kesimpulan tentang Ilmu Linguistik

Kesimpulannya, ilmu linguistik ialah ilmu yang mengkaji bahasa secara saintifik.

Maksudnya ilmu yang mengkaji dan menganalisis satu-satu bahasa tertentu

secara empirikal dan objektif, iaitu mengkaji bahasa itu seperti yang benar-benar

wujud tanpa dipengaruhi oleh agak-agakan, ramalan, sentimen atau falsafah.

Misalnya, kita menggunakan ilmu linguistik itu untuk mengkaji bahasa Melayu.

3


Kita mengkaji bahasa Melayu seperti yang benar-benar wujud dan

digunakan oleh masyarakat bahasa itu, misalnya bagaimana bahasa Melayu itu

diucapkan, bentuk dan sistem bahasa itu. Kita mengkaji secara formal dan objektif

bagaimana bunyi-bunyi bahasa itu dihasilkan, sistem fonem, morfem, kata, frasa

dan ayat yang berlainan bentuk dalam bahasa Melayu. Kajian ini dilakukan secara

objektif dan tidak boleh berdasarkan agak-agakan, ramalan, sentimen atau

falsafah dan hasil kajian itu pula boleh diuji kebenarannya.

Tahukah Anda Cabang-cabang Linguistik?

Linguistik mempunyai cabang atau bidang pengajian yang berlainan seperti:

i) Linguistik Deskriptif (Descriptive Linguistics)

ii) Linguistik Historis (Historical Linguisticsi)

iii) Linguistik Komparatif (Comparative Linguistics)

iv) Sosiolinguistik (Sociolinguistics)

v) Neurolinguistik (Neurolinguistics)

vi) Linguistik Am (General Linguistics)

vii) Linguistik Terapan (Applied Linguistics)

viii) Psikolinguistik (Psycholinguistics)

i. Apakah Linguistik Deskriptif?

Linguistik Deskriptif ialah satu cabang linguistik yang menghuraikan satu-satu

bahasa tertentu pada satu-satu masa tertentu. Misalnya, ilmu linguistik yang

1.1 Jelaskan konsep Linguistik.

1.2 Siapakah pelopor Linguistik Moden?

4


menghurai atau menganalisis bahasa Melayu seperti yang dituturkan oleh

masyarakat Melayu pada hari ini.

Linguistik Deskriptif menghuraikan bagaimana bunyi-bunyi bahasa itu

dituturkan dan bagaimana sistem bahasa Melayu itu digunakan dalam bidang

fonologi, morfologi, sintaksis dan segala aspek yang terdapat dalam bahasa

Melayu. Linguistik Deskriptif hanya membuat huraian tentang satu-satu bahasa itu

dan tidak pula membuat perbandingan dengan bahasa-bahasa lain atau mengkaji

daripada sudut sejarah bahasa itu. Misalnya, Linguistik Deskriptif akan

menghuraikan bunyi-bunyi vokal, konsonan, diftong, sistem suku kata, perkataan,

frasa dan ayat bahasa Melayu, tetapi tidak membuat perbandingan antara sistem

vokal, konsonan, diftong, suku kata, perkataan, frasa atau ayat bahasa Melayu

dengan ciri-ciri dan sistem dalam bahasa Inggeris, bahasa Perancis, Jepun atau

bahasa Cina.

Linguistik Deskriptif juga tidak berminat untuk mengkaji sejarah

perkembangan atau pertumbuhan bahasa Melayu, baik pada awal ataupun pada

akhir satu-satu zaman itu. Apa yang diutamakan dalam disiplin ini ialah

menghuraikan bentuk dan sistem bahasa itu secara objektif dan secara empirikal,

iaitu seperti yang benar-benar wujud dalam bahasa itu. Ilmu Linguistik Deskriptif

boleh digunakan untuk mengkaji dan menghuraikan secara umum sebarang

bahasa di dunia, baik bahasa Melayu, bahasa Iban, bahasa Kadazan, bahasa

Jawa, bahasa Tagalog mahupun bahasa Mandarin, bahasa Tamil, bahasa Jepun,

bahasa Inggeris, bahasa Perancis, bahasa Portugis, bahasa Itali dan lain-lain.

1.3 Apakah yang dimaksudkan dengan

Linguistik Deskriptif?

1.4 Apakah yang menjadi keutamaan dalam

disiplin Linguistik Deskriptif?

5


ii. Apakah Linguistik Historis?

Linguistik Historis ialah satu cabang linguistik yang mengkaji satu-satu bahasa

itu daripada sudut sejarah, iaitu menyelidiki segala perubahan dan perkembangan

satu-satu bahasa itu. Misalnya, Linguistik Historis mengkaji sejarah pertumbuhan

dan perkembangan bahasa Melayu sejak zaman sebelum merdeka hingga ke hari

ini atau mengkaji sejarah perkamusan bahasa Melayu atau sejarah sistem ejaan

bahasa Melayu dan seumpamanya. Apa yang diutamakan dalam disiplin ini ialah

sejarah dan perubahan-perubahan yang berlaku dalam bahasa dari satu masa ke

satu masa yang lain.

iii. Apakah Linguistik Komparatif?

Linguistik Komparatif ialah cabang linguistik yang mengkaji bahasa secara

perbandingan, iaitu dengan cara melihat aspek-aspek persamaan dan perbezaan

antara satu bahasa dengan satu bahasa yang lain, baik daripada segi fonologi,

morfologi, sintaksis dan seumpamanya. Lazimnya, ahli bahasa membanding-

bandingkan ciri-ciri bahasa serumpun seperti membandingkan bahasa Melayu

dengan bahasa Jawa, bahasa Tagalog, bahasa Iban, bahasa Kadazan, bahasa

Murut dan lain-lain atau membandingkan bahasa Inggeris dengan bahasa-bahasa

induk Jerman yang lain seperti bahasa Belanda, Perancis dan Jerman.

Namun demikian, ada pula ahli-ahli bahasa yang turut membandingkan

struktur bahasa-bahasa yang bukan daripada satu rumpun seperti

membandingkan struktur frasa dan ayat bahasa Melayu dengan struktur frasa dan

ayat bahasa Inggeris. Linguistik Komparatif kerap digunakan untuk

membandingkan antara dialek Kedah dengan dialek Perak atau dialek Kelantan

dengan dialek Terengganu atau membandingkan bidang fonologi, morfologi dan

sintaksis antara dialek-dialek seperti dialek Kedah, dialek Negeri Sembilan dan

dialek Perak dengan bahasa Melayu baku.

1.5 Huraikan maksud Linguistik Historis.

1.6 Apakah yang menjadi keutamaan dalam

disiplin Linguistik Historis?

6


iv. Apakah Sosiolinguistik?

Sosiolinguistik yang juga dikenali sebagai linguistik antropologi atau linguistik

sosial ialah satu cabang linguistik yang mengkaji hubungan antara bahasa dengan

masyarakat. Menurut Dell Hymes (1966), Sosiolinguistik merupakan ilmu yang

mengkaji bahasa daripada segi hubungan antara latar (setting), peserta

(participant), tajuk perbincangan, fungsi sesuatu interaksi, bentuk perhubungan

dan nilai-nilai yang dipegang oleh ahli-ahli yang terlibat dalam pertuturan terhadap

sesama sendiri (Nik Safiah Karim, 1981:4) dan Fishman (1968) pula menyatakan

bahawa Sosiolinguistik ialah bidang yang mengkaji ciri-ciri variasi bahasa, ciri-ciri

fungsi variasi-variasi ini dan ciri-ciri penutur yang menggunakannya apabila ketiga-

tiga unsur ini berinteraksi, berubah dan mengubah satu sama lain dalam sesuatu

masyarakat bahasa.

Dengan perkataan lain, Sosiolinguistik merupakan kajian yang menumpukan

perhatian kepada bahasa dalam konteks sosial dan kebudayaan. Manusia

menggunakan bahasa sebagai alat perhubungan untuk menyampaikan hasrat,

buah fikiran dan perasaan serta mengeratkan hubungan antara satu sama lain

dalam kalangan masyarakat. Bahasa digunakan sebagai alat oleh masyarakat

untuk berhubung, mengenal orang yang sedang bercakap dengan lebih

mendalam.

Bagaimanakah orang itu bercakap dan apa yang dicakapkan itu akan

memberikan tanda-tanda dan keterangan-keterangan tertentu tentang dirinya.

Bagaimanakah seseorang itu bercakap, cara ia menyebutkan perkataan, bunyi-

bunyi perkataan, bagaimanakah ia menyusun frasa dan ayat-ayat tertentu, serta

jenis-jenis perbendaharaan kata yang digunakan olehnya akan menunjukkan dari

daerah mana dan golongan mana ia berasal dan jenis pendidikan yang telah

diterimanya. Daripada apa yang dicakapkan, seseorang itu dapat menangkap

sikap dan pendiriannya, pekerjaannya dan berbagai-bagai aspek latar

1.7 Apakah yang dimaksudkan dengan Linguistik

Komparatif?

1.8 Dengan memberikan contoh-contoh yang

sesuai, huraikan Linguistik Komparatif.

7


belakangnya. Bidang-bidang seperti inilah yang tercakup oleh disiplin

Sosiolinguistik.

Di samping itu, Sosiolinguistik juga turut mengkaji sistem ganti nama, sistem

panggilan dan sistem gelaran dalam sesebuah masyarakat dalam masyarakat

Melayu seperti penggunaan kata ganti nama, panggilan dan gelaran seperti “aku”,

“patik”, “beta”, “engkau”, “anda”, “Pak Cik”, “Mak Cik”, “Abang”, “Adik”, “Encik”,

“Tuan”, “Puan”, “Dato”, “Tan Sri”, “Puan Sri” dan seumpamanya.

Sosiolinguistik lazimnya menumpukan kajian pada aspek atau topik seperti

yang berikut:

i) Bahasa rasmi

ii) Bahasa kebangsaan

iii) Pidgin

iv) Kreol

v) Bilingualism

vi) Multilingualism

vii) Dialek

viii) Ideolek

ix) Ragam bahasa

x) Sikap terhadap bahasa

xi) Sistem panggilan dalam masyarakat

xii) Kesetiaan terhadap bahasa dan perancangan bahasa

1.9 Apakah yang anda faham tentang

Sosiolinguistik?

1.10 Bincangkan aspek-aspek yang boleh dikaji

dalam bidang Sosiolinguistik.

8


v. Apakah Neurolinguistik?

Neurolinguistik ialah cabang ilmu linguistik yang mengkaji hal-hal otak dan

perkaitannya dengan bahasa. Neurolinguistik menumpukan kajian terhadap

bagaimana bahasa itu diproses di dalam otak dari awal pemerolehan bahasa

sampailah ke bahasa itu berkembang dalam kehidupan manusia. Dengan

perkataan lain, Neurolinguistik ingin mengetahui bagaimana otak diorganisasi

pada waktu mengelolakan aspek-aspek kemampuan bahasa dan perlakuan

bahasa yang begitu rumit.

Neurolinguistik mempunyai hubungan yang erat dengan afasiologi kerana

kedua-dua disiplin ini sama-sama mengkaji penyakit bertutur. Afasiologi mengkaji

penyakit bertutur, terutama untuk tujuan mengubatinya dan Neurolinguistik

cenderung untuk mengetahui hakikat hubungan antara otak dengan bahasa demi

pengubatan penyakit bertutur. Neurolinguistik banyak mendapat manfaat

daripada kerjasama antara psikologi dengan linguistik dan afasiologi pula

mendapat manfaat daripada neurologi.

Neurologi mula-mula wujud pada abad ke-19, diwujudkan oleh P.Broca dan

C.Wernicke. Teori Neurolinguistik Wernicke merupakan teori yang pertama lahir

daripada beberapa kes kajian penyakit afasia.

Menurut ilmu Neurolinguistik, otak manusia mempunyai dua bahagian, iaitu

Medan Wernicke korteks (hemisfera kiri korteks) dan Medan Broca korteks.

Medan Wernicke mengandungi representasi ingatan perbendaharaan bentuk kata

yang berfungsi mengamati dan menerima ucapan. Kalimat-kalimat bahasa

disimpan dan diproses di hemisfera kiri otak manusia. Kalimat-kalimat difahami

melalui Medan Wernicke belahan kiri (hemisfera kiri korteks) otak manusia.

Medan Broca korteks pula berfungsi melahirkan kalimat-kalimat. Medan Broca

korteks menukar kalimat-kalimat yang disimpan dalam Medan Wernicke korteks

kepada bentuk bunyi. Pakar kajian neurolinguistik, Damasi H., 1987 telah

mengemukakan penemuan terbaharu beliau yang menunjukkan bahawa Medan

Broca tidak sahaja berfungsi untuk melaksanakan proses-proses sintaksis dan

produksi fonologi, tetapi juga proses-proses morfologi.

Menurut teori Neurolinguistik Klasik, hemisfera kanan berfungsi untuk

komunikasi kebahasaan yang penting. Hemisfera kanan mempunyai fungsi

mengendalikan semua fonem segmental (aspek-aspek intonasi dan prosodi) dan

tona suara, ekspresi muka dan gerak-geri badan waktu bertutur dan makna

perumpamaan serta ungkapan ideomatik juga. Oleh sebab itulah, pemahaman

kalimat-kalimat terganggu apabila hemisfera kanan secara aktif terlibat dalam

9


proses kebahasaan pada waktu berkomunikasi (Mangantar Simanjuntak,

1991:143).

Kajian Neurolinguistik juga mendapati bahawa hemisfera kiri mengendalikan

kata-kata yang membawa makna-makna literal (tersurat) dalam kalimat-kalimat,

sedangkan hemisfera kanan bertanggungjawab mengendalikan makna-makna

tersirat. Kedua-dua hemisfera bekerjasama pada waktu berkomunikasi untuk

menjamin pemahaman dan penyampaian makna yang sempurna.

Di samping itu, hemisfera kanan juga berfungsi untuk semua hal yang

berkaitan dengan pembentukan idea yang bukan bahasa seperti kebolehan

konstruksi, proses kegiatan gestalt, pengenalan muka dan garis gambar yang

rumit, muzik dan lagu, ruang dan segala sesuatu yang termasuk ke dalam apa

yang dulunya terkenal dengan istilah bawah sedar. Implikasi penemuan ini sangat

penting pada bidang pendidikan, pengajaran bahasa, pengubatan penyakit

bertutur, permainan tenis, badminton, inovasi dan kekaryaan (Mangantar

Simanjuntak, 1991:142-143).

vi. Apakah Linguistik Am?

Linguistik Am juga disebut linguistik umum merupakan ilmu linguistik yang

membuat kajian atau membicarakan bahasa secara umum. Maksudnya, dalam

Linguistik Am dibicarakan hal-hal tentang teori-teori kajian bahasa, kaedah-

kaedah, pendekatan-pendekatan atau model-model yang digunakan dalam kajian

bahasa. Dalam Linguistik Am turut dihuraikan cara kajian bahasa dilakukan

mengikut teori, kaedah dan pendekatan tradisional, kajian bahasa mengikut aliran

struktur, teori dan kaedah kajian bahasa mengikut aliran transformasi generatif,

relasional, fungsional dan seumpamanya.

1.11 Jelaskan konsep Neurolinguistik.

1.12 Bincangkan hubungan Neurolinguistik

dengan Afasiologi.

10


Dalam Linguistik Am, kajian ditumpukan kepada perkara-perkara umum

dalam bahasa secara universal. Huraian bahasa secara umum dan universal ini

mencakupi bidang fonologi, morfologi, sintaksis dan seumpamanya secara umum.

Dengan menggunakan pengetahuan ilmu Linguistik Am, ahli bahasa dapat

mengkaji dan menghuraikan segala bahasa yang dituturkan oleh manusia di dunia

seperti bahasa Melayu, bahasa Mandarin, bahasa Tamil, bahasa Thai, bahasa

Jepun, bahasa Inggeris, bahasa Perancis, bahasa Itali dan seumpamanya.

vii. Apakah Linguistik Terapan?

Linguistik Terapan ialah satu cabang linguistik yang memanfaatkan teori,

deskripsi, kaedah dan hasil kajian linguistik dalam pengajaran bahasa, penulisan

buku-buku teks, dalam leksikografi, penterjemahan, stilistik, patologi bahasa dan

sebagainya. Teori, pendekatan, kaedah dan hasil kajian linguistik sangat berguna

untuk diterapkan ke dalam pengajaran bahasa, sama ada pengajaran bahasa

sebagai bahasa pertama ataupun sebagai bahasa kedua.

1.15 Apakah yang dimaksudkan dengan

Linguistik Terapan?

1.16 Bagaimanakah Linguistik Terapan

dapat dimanfaatkan dalam pengajaran

bahasa?

1.13 Apakah yang dibincangkan dalam

Linguistik Am?

1.14 Huraikan ciri-ciri Linguistik Am

bahasa Melayu.

11


viii. Apakah Psikolinguistik?

Psikolinguistik ialah cabang linguistik yang mengkaji hubungan antara bahasa

dengan jiwa manusia. Maksudnya, Psikolinguistik menganalisis jenis-jenis,

bentuk-bentuk bahasa dan perkataan-perkataan yang digunakan oleh penutur dan

hubungannya dengan fikiran dan jiwa penutur itu. Robert Lado, seorang ahli

dalam bidang pengajaran bahasa mengatakan bahawa Psikolinguistik ialah

pendekatan gabungan melalui psikologi dan linguistik bagi telaah atau studi

pengetahuan bahasa, bahasa dalam pemakaian, perubahan bahasa dan hal-hal

yang ada kaitannya dengan itu yang tidak begitu mudah dicapai atau didekati

melalui salah satu dari kedua ilmu tersebut secara terpisah atau sendiri-sendiri”

(Lado, 1976:220). Emmon Bach dengan singkat dan tegas mengutarakan bahawa

Psikolinguistik adalah satu ilmu yang meneliti bagaimana sebenarnya para

pembaca/ pemakai sesuatu bahasa membentuk/ membangun atau mengerti

kalimat-kalimat bahasa tersebut” (Bach, 1964:64).

Menurut Ronald W. Langacker, Psikolinguistik ialah studi atau telaah

mengenai behaviour atau perilaku linguistik, iaitu performansi atau perbuatan dan

perlengkapan atau aparat psikologis yang bertanggungjawab atasnya” (Langacker,

1968:6) (lihat Henry Guntur Tarigan, 1985:3). Psikolinguistik turut mengkaji

perkaitan antara peranan bahasa dengan proses mengingat, membuat persepsi,

pemerhatian dan pembelajaran. Disiplin ini juga memberikan perhatian terhadap

pengaruh ingatan ke atas pertuturan dan kefahaman. Psikolinguistik turut

meneliti aspek penguasaan bahasa kanak-kanak dan mengkaji proses akal kanak-

kanak dalam memahami, mengingat dan melahirkan kembali bentuk-bentuk

bahasa dalam pertuturan.

1.17 Jelaskan Psikolinguistik berdasarkan

definisi tokoh-tokoh bahasa.

1.18 Apakah yang diteliti dalam Psikolinguistik?

12


Apakah Cabang Linguistik Lain?

Terdapat juga beberapa cabang linguistik yang lain seperti Linguistik Etnografi

(Ethnographic Linguistics), iaitu kajian terhadap lingkungan alam dan budaya

sesuatu masyarakat dan hubungannya dengan bahasa dan situasi pertuturan,

Linguistik Fungsional (Functional Linguistics), iaitu analisis bahasa yang

memberi perhatian kepada pelbagai fungsi bahasa, baik dalam bidang bahasa

ataupun di luar bidang bahasa.

Huraian tentang Linguistik Fungsional ini ada terkandung di dalam teori dan

tulisan sarjana-sarjana seperti Buhler, Firth, Martinet, Halliday, Pike, Troubetzkoy

dan lain-lain. Pada tahun 1970-an, telah wujud Tatabahasa Fungsional

(Functional Grammar), iaitu satu teori linguistik yang lahir sebagai satu alternatif

kepada teori Tatabahasa Transformasi Generatif; Linguistik Kognitif (Cognitive

Linguistics), iaitu kajian terhadap bahasa yang menekankan hubungan antara

bentuk-bentuk bahasa dengan informasi-informasi yang terdapat di dalam otak

atau akal manusia. Lamb mengakui bahawa teori stratifikasi merupakan sejenis

Linguistik Kognitif; Linguistik Matematik (Mathematical Linguistics), iaitu

sejenis kajian terhadap bahasa yang mempelajari ciri-ciri matematik dalam bahasa

dengan menggunakan konsep-konsep statistik dan algebra; Linguistik

Komputasi (Computational Linguistics), iaitu cabang linguistik yang menggunakan

teknik komputer dalam kajian bahasa dan kesusasteraan; Linguistik Medis

(Language Pathology), iaitu cabang Linguistik Terapan yang mengkaji

permasalahan dalam bahasa seperti cacat bahasa dan sebagainya. Kajian ini juga

disebut patologi bahasa; Linguistik Pedagogi (Pedagogical Linguistics), iaitu

cabang kajian bahasa yang menerapkan teori dan hasil kajian bahasa dalam

pengajaran, misalnya menerapkan teori dan dapatan kajian linguistik dalam

mencari kaedah-kaedah yang efektif dalam pengajaran bahasa dan lain-lain;

Linguistik Kontrastif (Contrastive Linguistics), iaitu cabang linguistik yang

mengkaji persamaan dan perbezaan antara bahasa-bahasa atau dialek-dialek

untuk mencari prinsip-prinsip yang dapat diterapkan dalam pengajaran bahasa

atau penterjemahan; Linguistik Renaisans (Renaissance Linguistics), iaitu kajian

linguistik pada zaman Renaisans, iaitu zaman sesudah linguistik abad

pertengahan yang ditandai oleh perluasan kajian atau pandangan di luar bahasa

Yunani dan Latin dan bahasa-bahasa Indo-Eropah dengan menambahkan

beberapa konsep dan kategori baharu dalam kajian bahasa; Linguistik Saussure

13


(Saussure Linguistics) ialah istilah yang digunakan untuk kajian linguistik teori

Ferdinand de Saussure, yang mencakupi pemisahan antara pendekatan diakronis

dan sinkronis, perbezaan antara langue dengan parole, hubungan paradigmatis

dan sintagmatis.

Teori ini dianut pula dengan perubahan atau tanpa perubahan oleh aliran

Praha dan Glosematik; Linguistik Struktural (Structural Linguistics), iaitu bidang

kajian linguistik yang menggunakan teori, kaedah dan pendekatan struktural, iaitu

yang menganggap bahasa itu mempunyai struktur atau sistem yang bebas. Aliran

ini menumpukan kajian ke atas bahasa lisan dan tidak mengutamakan aspek

semantik. Hasil kajian linguistik struktural ini boleh digunakan untuk melatih

pelajar-pelajar asing atau yang baru mempelajari bahasa atau pelajar yang lemah

pencapaian dalam penguasaan bahasa.

Linguistik Taksonomi (Taxonomic Linguistics) ialah pendekatan kajian dan

analisis bahasa dengan tujuan utama untuk mendaftarkan dan mengklasifikasikan

pelbagai fenomena bahasa kepada kelompok atau golongan seperti kelas atau

golongan kata dalam tatabahasa, jenis-jenis konsonan dalam bidang fonetik,

medan makna dalam bidang semantik dan sebagainya; Linguistik Sinkronis

(Syncronic Linguistics), iaitu kajian bahasa yang dilakukan terhad pada satu-satu

masa tertentu, misanya kajian bahasa Melayu pada hari ini, atau pada abad ke-20

tanpa melihat perubahan-perubahan pada bahasa itu dan tidak pula membuat

perbandingan antara perkembangan bahasa dari satu masa ke satu masa.

Cara Linguistik Sinkronis ini digunakan dalam kajian Linguistik Deskriptif,

iaitu mengkaji satu-satu bahasa itu pada satu-satu masa tertentu. Kajian cara

Sinkronis ini diperkenalkan oleh linguis bangsa Swiss, Ferdinand de Saussure

(1916). Linguistik Diakronis (Diachronic Linguistics), iaitu linguistik yang

mengkaji bahasa pada dua masa atau yang berlainan masa, misalnya mengkaji

bahasa Melayu pada zaman sebelum merdeka dengan bahasa pada zaman

selepas merdeka dengan melihat perubahan-perubahan bahasa daripada segi

fonologi, morfologi, sintaksis dan semantik. Cara kajian Linguistik Diakronis ini

diperkenalkan oleh ahli bahasa bangsa Swiss, Ferdinand de Saussure.

14


Linguistik Aliran Tatabahasa Transformasi Generatif

Apabila membicarakan ilmu linguistik dan cabang-cabang atau bidang-bidangnya,

rasanya tidak lengkap jika tidak disentuh serba ringkas tentang ilmu Linguistik

Aliran Tatabahasa Transformasi Generatif (Transformational Generative

Grammar) sebagai pengetahuan ringkas. Tatabahasa aliran Transformasi

Generatif ini ialah satu aliran kajian bahasa yang dikemukakan oleh ahli bahasa

Amerika bernama Noam Chomsky, Profesor Linguistik dan bahasa-bahasa moden

di Massachusetts Institute of Technology.

Beliau telah mengemukakan teori tatabahasa Transformasi Generatif ini

dalam buku monografnya yang terkenal, iaitu Syntactic Structures pada tahun

1957. Teori Transformasi Generatif ini dianggapkan sebagai satu aliran linguistik

yang baru dan sebagai revolusi dalam bidang kajian tatabahasa. Kemudian

Chomsky telah memperbaiki teori ini dan menerbitkan pula buku Aspects of the

Theory of Syntax pada tahun 1965 dan teori ini dianggap sebagai teori standard.

Teori ini menumpukan kajian dalam bidang sintaksis atau ayat dan mengutamakan

bidang makna atau semantik.

Menurut teori ini, setiap ayat yang dilahirkan mengandungi dua peringkat.

Pertama, peringkat struktur dalaman, iaitu struktur yang biasanya mengandungi

bentuk ayat dasar atau ayat inti yang diperlukan untuk membentuk asas makna

ayat atau dengan kata lain membentuk semantik ayat. Kedua, peringkat struktur

permukaan, iaitu struktur ayat yang biasanya telah mengalami perubahan

daripada struktur dalamannya dan merupakan bentuk ayat yang akan sebenarnya

diucapkan oleh si penutur dan yang diperlukan untuk ditafsirkan oleh bahagian

bunyi bahasa yang dinamai komponen fonologi (Nik Safiah Karim dan rakan-

rakan, 2003:505).

1.19 Terangkan cabang linguistik lain.

1.20 Huraikan maksud Linguistik Fungsional.

1.21 Bincangkan perbezaan antara Linguistik

Sinkronis dengan Linguistik Diakronis.

15


Kedua-dua jenis struktur, iaitu struktur dalaman dan struktur permukaan

diterbitkan oleh dua jenis hukum atau rumus tatabahasa, iaitu rumus struktur

frasa dan rumus transformasi. Rumus struktur frasa menerbitkan ayat-ayat pada

peringkat struktur dalaman dan rumus transformasi pula berfungsi menukarkan

pola atau struktur ayat-ayat hingga membawa kepada peringkat struktur

permukaan. Bentuk ayat struktur permukaan selalunya tidak serupa dengan

bentuk struktur dalaman. Struktur dalaman yang diwujudkan oleh rumus struktur

frasa kemudian akan menjadi input kepada komponen yang mengandungi rumus

transformasi. Rumus transformasi itu berkuasa untuk menggugurkan unsur kata,

menambahkan unsur kata dan mengubah atau menyusun semula susunan

unsur kata. Teori ini juga mengandaikan bahawa kedua-dua jenis rumus

tatabahasa itu menjadi sebahagian daripada unsur kecekapan berbahasa

seseorang individu (ibid:202).

1.22 Huraikan konsep Linguistik Aliran

Tatabahasa Transformatif Generatif.

1.23 Jelaskan rumus struktur frasa dan rumus

transformasi.

1.24 Nyatakan semua Cabang Linguistik.

1.25 Bincangkan sejauh mana Ilmu Linguistik penting kepada guru bahasa. 1.26 Huraikan Ilmu Linguistik yang melihat

perubahan dan perkembangan bahasa.

16


PANDUAN MENJAWAB SOALAN LATIHAN UNIT 1

1.1 Bagi soalan ini, jawapan anda harus mencakupi:

i. Asal usul perkataan linguistik

ii. Bapa linguistik moden

iii. Laras-laras linguistik seperti Langue, Langage, Parole, bilingualisme dan

multilingualisme

iv. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan

seumpamanya

1.2 Jawapan bagi soalan ini perlu menyentuh:

i. perihal Ferdinand de Saussure dan hasil usahanya dalam bidang ilmu

linguistik (Linguistique General)

ii. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan

seumpamanya.

1.3 Bagi soalan ini, anda harus menghuraikan:

i. Maksud Linguistik Deskripstif

ii. Sertakan contoh-contoh bidang linguistik yang dihuraikan oleh Linguistik

Deskriptif, termasuklah bidang fonetik dan fonologi kata, frasa dan

ayat

iii. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube, dll.

1.4 Bagi soalan ini, anda perlu memberikan:

i. Ciri-ciri Linguistik Deskriptif

ii. Sertakan contoh-contohnya sekali, misalnya menghuraikan bahasa

Melayu

iii. Aspek yang dihuraikan meliputi fonetik dan fonologi kata, frasa dan ayat

bahasa Melayu secara deskriptif


seumpamanya

1.5 Bagi soalan ini, anda perlu memberikan:

i. Definisi Linguistik Historis

ii. Contoh perkembangan bahasa secara historis, misalnya bahasa Melayu

sebelum merdeka dan bahasa Melayu selepas merdeka

17


iii. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan

seumpamanya

1.6 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu:

i. Memahami disiplin Linguistik Historis yang mengutamakan sejarah

satu-satu bahasa itu

ii. Misalnya bahasa Melayu, mempunyai sejarah perkembangan dan

pertumbuhan bahasa itu

iii. Pengaruh bahasa Arab, Sanskrit, Cina dan Inggeris dari segi sejarah turut

menambah perbendaharaan kata bahasa Melayu.


seumpamanya.


i. Menjelaskan maksud linguistik komparatif

ii. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan

seumpamanya.


i. Menghuraikan linguistik komparatif, misalnya bahasa yang boleh

dibanding-bandingkan, iaitu bahasa serumpun

iv. Contoh bahasa serumpun: bahasa Melayu, bahasa Tagalog, bahasa Iban,

bahasa Indonesia

v. Dialek serumpun bahasa Melayu seperti dialek Kedah, dialek Kelantan,

dialek Perak dan seumpamanya.

vi. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube, dan

seumpamanya.

1.9 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu memberikan:

i. Maksud bidang Sosiolinguistik

ii. Tokoh-tokoh Sosiolinguistik dalam negara dan luar negara


seumpamanya.

1.10 Bagi soalan ini, anda harus menghuraikan:

i. Bidang Sosiolinguistik yang mencakupi semua aspek yang ada kaitan

antara bahasa dengan masyarakat

18


ii. Anda perlu memberi jawapan anda yang meliputi bahasa kebangsaan,

pidjin, kreol, bahasa kebangsaan, bahasa rasmi dan seumpamanya

iii. Jawapan anda juga harus meliputi bilingualisme dan multilingualisme serta

dialek dan ideolek

iv. Anda juga harus memberikan jawapan anda meliputi sikap terhadap

bahasa, sistem panggilan dalam masyarakat, kesetiaan terhadap bahasa

dan perancangan bahasa.


i. Penjelasan tentang konsep neurolinguistik

ii. Aspek-aspek neurolinguistik

1.12 Bagi soalan ini, jawapan anda harus:

i. Menerangkan hubungan antara neurolinguistik dengan penyakit afasia

ii. Aspek-aspek lain berkaitan dengan neurolinguistik


seumpamanya.


i. Maksud linguistik am

ii. Contoh linguistik am yang terdapat dalam bahasa Melayu

iii. Sila hurai secara am bidang fonetik dan fonologi bahasa Melayu.


i. Ciri-ciri linguistik am

ii. Contoh ciri-ciri linguistik am yang terdapat dalam bahasa Melayu seperti

huraian secara umum tentang bunyi-bunyi bahasa, sistem fonem,

pembentukan suku kata, kata, kata, frasa, klausa, ayat dan seumpamanya


seumpamanya.

1.15 Bagi soalan ini, anda perlu:

i. Menerangkan maksud linguistik terapan

ii. Menghuraikan kegunaan linguistik terapan dan seumpamanya, khususnya

dalam pengajaran bahasa


seumpamanya.

19



i. Menghuraikan maksud linguistik terapan

ii. Menjelaskan bagaimanakah linguistik terapan dimanfaatkan dalam

pengajaran bahasa

iii. Memberikan contoh buku teks yang mengandungi linguistik terapan


seumpamanya.


i. Memberikan definisi mengenai psikolinguistik

ii. Menyatakan nama tokoh-tokoh psikolinguistik

iii. Memberikan nama tokoh-tokoh bahasa Bahasa Melayu


seumpamanya.

1.18 Untuk menjawab soalan ini:

i. Anda perlu menjelaskan jenis-jenis bahasa yang kerap digunakan oleh

penutur tertentu

ii. Anda perlu mengenal pasti bahasa-bahasa yang lazim digunakan oleh

murid-murid tertentu pada peringkat-peringkat umur tertentu


seumpamanya.

1.19 Untuk menjawab soalan ini, anda perlu:

i. Memberikan pelbagai cabang linguistik yang anda tahu

ii. Menghuraikan dengan lebih lanjut setiap cabang linguistik tersebut

iii. Menyertakan tokoh-tokoh linguistik dan aliran mereka


seumpamanya.


i. Berikan maksud linguistik fungsional

ii. Menjelaskan aspek-aspek yang dicakupi oleh linguistik fungsional

iii. Sertakan nama tokoh-tokoh linguistik fungsional


seumpamanya.

20



i. Berikan maksud linguistik sinkronis

ii. Berikan maksud linguistik diakronis

iii. Mengenal pasti perbezaan antara linguistik sinkronis dengan linguistik

diakronis


seumpamanya.

1.22 Untuk menjawab soalan ini, huraian anda perlu meliputi:

i. Maksud tatabahasa transformatif generatif

ii. Noam Chomsky dan seumpamanya

iii. Ciri-ciri tatabahasa transformatif generatif


seumpamanya.


i. Berikan maksud rumus struktur frasa

ii. Berikan maksud rumus transformasi

iii. Berikan contoh-contohnya sekali


seumpamanya.

1.24 Untuk menjawab soalan ini, huraian anda perlu:

i. Menyatakan semua cabang linguistik yang anda tahu

ii. Berikan penjelasan ringkas bagi setiap cabang linguistik tersebut

iii. Sertakan contoh-contohnya sekali.

1.25 Untuk menjawab soalan ini:

i. Saya yakin anda pasti dapat menjelaskan kepentingan ilmu linguistik

kepada guru, termasuklah membantu mengajar sebutan kepada

murid-murid

ii. Memahirkan murid-murid dengan sistem ejaan baharu

iii. Memahirkan guru-guru menghuraikan bidang-bidang bahasa kepada

murid-murid termasuklah frasa dan ayat

1.26 Untuk menjawab soalan ini, anda perlulah:

i. Menghuraikan segala aspek perubahan dan perkembangan bahasa

Melayu sebelum merdeka, selepas merdeka dan bahasa Melayu terkini

ii. Sila sertakan contoh-contohnya sekali.

21


Rujukan

Abdul Hamid Mahmood (1995). Ejaan bahasa Melayu terkini. Masa Enterprise. Abdul Hamid Mahmood (2002). Guru dan bahasa Melayu. Kuala Lumpur: City

Reprographic Services. Abdul Hamid Mahmood dan Nurfarah Lo Abdullah (2007). Linguistik fonetik dan

fonologi bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Abdullah Hassan (1993). Linguistik am untuk guru Bahasa Malaysia. Petaling

Jaya: Fajar Bakti Sdn. Bhd. Alias Mohammad Yatim (1992). Fonetik dan fonologi suatu tinjauan. Kulim:

Penerbit Sarlis. Arbak Othman (1983). Permulaan ilmu linguistik. Kuala Lumpur: Sarjana

Enterprise. Ashby, P. (1995). Speech sounds. London: Routledge. Barnhart, C.L. & Barnhart, R.K. (Ed.) (1981). The world book of encyclopedia

volume two. Toronto: World Book Inc. Bright, W. (Ed) (1992). International encyclopedia of linguistics. New York: Oxford

University Press.

22

FONETIK DAN FONOLOGI / 2

Unit

2

FONETIK DAN FONOLOGI

Pengenalan

Unit ini membincangkan hal tentang konsep Fonetik dan Fonologi bahasa Melayu

serta aspek kajiannya. Unit ini juga menjelaskan hal tentang bunyi bahasa, bukan

bunyi bahasa, bunyi bersuara dan bukan bunyi bersuara serta menerangkan alat-

alat artikulasi dan fungsinya dalam penghasilan bunyi bahasa Melayu.

Apakah yang Dimaksudkan dengan Bunyi?

Bunyi ialah kesan yang didengar oleh telinga yang berlaku apabila udara daripada

paru-paru keluar melalui pita suara ke rongga tekak, kemudian terus keluar ke

rongga mulut atau rongga hidung. Semasa udara keluar melalui rongga tekak dan

HASIL PEMBELAJARAN


i. membezakan kajian fonetik dan fonologi bahasa Melayu, ii. menjelaskan aspek kajian fonetik artikulasi, akustik dan

fonetik auditori, iii. menganalisis bunyi bahasa, bukan bunyi bahasa, bunyi

bersuara dan bukan bunyi bersuara, iv. mengetahui alat-alat artikulasi dan fungsinya dalam

penghasilan bunyi bahasa Melayu.

23


rongga mulut atau rongga hidung, udara mungkin mengalami gangguan atau

sekatan atau mungkin tidak. Udara yang keluar dalam bentuk gelombang itu

mengenai bahagian gegendang telinga dan terhasillah bunyi.

Tahukah Anda Pengertian Fonetik? Bunyi bahasa dikaji dalam bidang fonetik. Berikut diberikan beberapa definisi

atau pengertian serta pendapat tentang fonetik:

(i) Dalam The World Book of Dictionary (C.L. Barnhart & R.K. Barnhart,

1981:1566), fonetik dikatakan “the body of speech sounds of any one

language, and their relation to one another”.

(ii) Kamus Linguistik (Harimurti Kridalaksana, 1984:51) memberikan

definisi fonetik sebagai “ilmu yang menyelidiki penghasilan,

penyampaian dan penerimaan bunyi bahasa”.

(iii) Marsono dalam bukunya, Fonetik (1986:1) mendefinisikan fonetik

sebagai “ilmu yang menyelidiki bunyi-bunyi bahasa tanpa melihat

fungsi bunyi itu sebagai pembeda makna dalam sesuatu bahasa”.

(iv) W. Bright (1992:194) dalam International Encyclopedia of Linguistics

menghuraikan fonetik sebagai “the study of the physical

characteristics of human speech sounds”.

(v) Abdullah Hassan (1993:40) memberikan definisi fonetik sebagai

“fonetik mengkaji bunyi bahasa dari segi penyebutan, pendengaran

atau sifatnya ... Fonetik amnya ialah pengkajian terhadap unsur-unsur

dalam bentuk bunyi”.

(vi) The Penguin Dictionary (2004:1046) menjelaskan fonetik sebagai “the

study and classification of speech sounds”.

(vii) Menurut Kamus Dewan (2005:354), “fonetik ialah ilmu bahasa

(linguistik) yang berkaitan dengan penyebutan kata dan lambang

yang menunjukkan sebutannya”.

24


Tahukah Anda Pengertian Fonologi?

Bunyi-bunyi bahasa yang mempunyai sistem atau peraturan pula dikaji dalam

bidang fonologi. Antara definisi atau pengertian serta pandangan tentang fonologi

adalah seperti yang berikut:

(i) F. Parker (1974:112) memberikan pengertian fonologi sebagai “...

suatu bidang yang mengkaji sesuatu bahasa, iaitu rumus-rumus yang

menentukan sebutan”.

(ii) Kamus Linguistik (Harimurti Kridalaksana, 1984:61) memberikan

definisi fonologi sebagai bidang dalam linguistik yang menyelidiki

bunyi-bunyi bahasa mengikut fungsinya.

(iii) Dalam World Book of Dictionary (C.L. Barnhart & R.K. Barnhart,

1981:1567), fonologi didefinisikan sebagai “the systems of sounds

used in a language”.

(iv) Abdullah Hassan dalam bukunya, Linguistik Am untuk Guru Bahasa

Malaysia (1993:40) menyatakan bahawa “fonologi mengkaji bunyi-

bunyi yang berfungsi dalam sesuatu bahasa itu”.

(v) Menurut J. Clark dan C. Yallop (1995:5) “phonology is concerned with

the organization of speech within specific languages”.

(vi) P. Roach dalam bukunya Phonetics, menjelaskan fonologi sebagai

“the study of the distinctive sound units of a language, the patterns

they form, and the rules which regulate their use” (2001:111).

(vii) Fonologi dalam The Penguin Dictionary (2004:1045) ditakrifkan

sebagai “the study of the sound systems of a language”.

2.1 Berikan definisi fonetik menurut tokoh yang anda tahu.

2.2 Rumuskan konsep fonetik berdasarkan definisi yang telah diberikan oleh tokoh-tokoh di atas.

25


Tahukah Anda Konsep Fonetik dan Fonologi dalam Bahasa Melayu? Berdasarkan pelbagai definisi dan pengertian daripada beberapa buah kamus dan

ensiklopedia serta berdasarkan pandangan dan pendapat yang diberikan oleh

beberapa orang sarjana bahasa tentang fonetik dan fonologi, dapat kita rumuskan

bahawa fonetik mengkaji bunyi-bunyi bahasa yang dituturkan oleh manusia, iaitu

mengkaji bunyi-bunyi bahasa dari segi cara pengeluarannya, daerah

pengeluarannya dan alat-alat pengucapan yang terlibat dalam menghasilkan

bunyi-bunyi bahasa.

Dalam bidang fonetik, terdapat tiga aspek kajian yang dilakukan, iaitu:

(i) fonetik artikulasi

(ii) fonetik akustik

(iii) fonetik auditori

Fonetik artikulasi mengkaji bagaimana bunyi-bunyi bahasa itu dikeluarkan

oleh alat-alat artikulasi. Fonetik akustik pula mengkaji sifat bunyi itu sendiri, iaitu

bagaimana gelombang udara dari paru-paru mengalami perubahan yang

disebabkan oleh gangguan yang dibuat oleh alat artikulasi seperti pita suara, lidah,

bibir dan sebagainya (lihat rajah 2.1 – bentuk gelombang akustik). Fonetik

auditori pula merupakan kajian yang berkaitan dengan pendengaran terhadap

bunyi-bunyi yang dihasilkan supaya bunyi-bunyi itu dapat diperturunkan ke dalam

lambang-lambang yang tepat.

2.3 Jelaskan konsep fonologi berdasarkan pandangan tokoh yang anda tahu.

2.4 Bezakan konsep antara fonetik dengan fonologi.

26


Rajah 2.1: Bentuk gelombang akustik bagi perkataan bahasa Inggeris “see” /si:/ (Sumber: P. Roach, 2001:40)

Fonologi pula dapat disimpulkan sebagai kajian terhadap fungsi-fungsi bunyi

bahasa. Maksudnya bidang fonologi menentukan sistem bunyi satu-satu bahasa

dengan berdasarkan jenis-jenis bunyi sama ada bunyi itu distingtif (membezakan

makna) atau tidak distingtif (tidak membezakan makna). Matlamat akhir bidang

fonologi ialah menentukan sistem bunyi atau menentukan huruf-huruf atau fonem-

fonem tertentu yang seterusnya mewujudkan sistem ejaan bagi sesuatu bahasa.

Oleh itu, apakah yang dimaksudkan dengan Fonetik dan Fonologi Bahasa

Melayu? Fonetik dan fonologi bahasa Melayu ialah bidang pengajian yang

melibatkan pengkajian terhadap bunyi-bunyi bahasa dan fungsi-fungsi bunyi

bahasa dalam bahasa Melayu. Kajian fonetik dan fonologi bahasa Melayu

meliputi bidang bagaimana bunyi-bunyi bahasa Melayu itu dihasilkan atau

dituturkan, misalnya bagaimanakah bunyi-bunyi vokal dan konsonan serta

diftong dalam bahasa Melayu itu dihasilkan. Apakah alat-alat artikulasi yang

terlibat dan daerah mana pada alat artikulasi yang berperanan dalam

menghasilkan bunyi-bunyi bahasa dalam bahasa Melayu. Misalnya, bagaimanakah

cara menghasilkan bunyi vokal hadapan, vokal belakang, dan vokal tengah

dalam bahasa Melayu. Dalam bidang ini, juga turut dikaji pelbagai jenis bunyi

konsonan dalam bahasa Melayu seperti konsonan letupan, letusan, geseran,

sengau, separuh vokal dan seumpamanya. Bidang ini turut mengkaji jenis-jenis

diftong seperti diftong au, ai dan oi dalam bahasa Melayu (Abdul Hamid

Mahmood, 2002:198).

s i

27


Tahukah Anda Bunyi Bahasa dan Bukan Bunyi Bahasa?

Dalam kehidupan, manusia menyedut udara setiap hari. Udara merupakan

sumber tenaga utama dalam penghasilan bunyi bahasa. Udara disedut ke dalam

paru-paru dan dihembuskan keluar bersama-sama waktu kita sedang bernafas.

Udara yang dihembuskan (atau dihirup untuk sebahagian kecil bunyi bahasa) itu,

kemudian mendapat halangan atau gangguan di berbagai-bagai tempat alat

artikulasi dengan berbagai-bagai cara sehingga terjadilah bunyi-bunyi bahasa.

Tempat atau alat artikulasi yang dilalui, antaranya ialah batang tenggorok, pangkal

tenggorok, kerongkong, rongga mulut, rongga hidung atau rongga hidung

bersama-sama dengan alat yang lain. Pada waktu udara mengalir keluar, pita

suara boleh berada dalam keadaan terbuka atau tertutup. Jika pita suara itu

terbuka, udara dapat keluar bagi menghasilkan bunyi-bunyi tidak bersuara. Jika

pita suara itu tertutup, udara yang keluar dengan kuat akan menggegarkan pita

suara, maka lahirlah bunyi-bunyi bersuara seperti bunyi vokal. Jika udara

mengalami gangguan atau himpitan, maka bunyi-bunyi yang dihasilkan merupakan

bunyi-bunyi konsonan. Bunyi bahasa tidak akan terjadi sekiranya tiada halangan

atau gangguan pada alat artikulasi seperti dalam bernafas.

Bunyi bahasa ialah bunyi yang dihasilkan oleh alat artikulasi manusia yang

digunakan dalam pertuturan. Bunyi yang bukan bunyi bahasa pula merupakan

bunyi yang mungkin dihasilkan oleh alat artikulasi, tetapi tidak digunakan dalam

pertuturan, misalnya bunyi batuk, bunyi siulan, bunyi sendawa, bunyi dehem, bunyi

berdengkur dan seumpamanya. Bunyi-bunyi yang dihasilkan oleh alat yang bukan

alat artikulasi seperti bunyi lipatan jari, tepuk tangan dan seumpamanya juga

bukan bunyi bahasa. Rajah 2.2 yang berikut menunjukkan proses penghasilan

bunyi.

2.5 Bincangkan aspek-aspek kajian bidang fonetik; fonetik artikulasi, fonetik akustik dan fonetik auditori.

28


Rajah 2.2: Proses Penghasilan Bunyi (Sumber: B.William, 1992:195)

Proses oral

Proses sebutan

(artikulasi)

Proses penghasilan

bunyi (fonasi)

Proses pengaliran

udara (menghembus

dan menghirup)

paru-paru

2.6 Dengan menyertakan gambar rajah, terangkan proses-proses yang terlibat dalam penghasilan bunyi.

2.7 Apakah yang dimaksudkan dengan bunyi bahasa dan bukan bunyi bahasa?

2.8 Berikan lima contoh bunyi bahasa dan

bukan bunyi bahasa.

29


Apakah Alat Artikulasi? Seperti yang diterangkan bahawa bunyi bahasa terjadi jika udara mengalami

halangan atau gangguan pada alat-alat artikulasi. Secara terperinci, bahagian-

bahagian anggota tubuh yang ikut membentuk bunyi, baik secara langsung

ataupun tidak langsung ialah alat artikulasi. Alat artikulasi atau disebut juga

artikulator yang berfungsi dalam penghasilan bunyi-bunyi bahasa terdiri daripada

yang berikut:

(1) Paru-paru (lungs)

(2) Batang tenggorok (trachea)

(3) Pangkal tenggorok (larynx)

(4) Pita suara (vocal cords)

(5) Krikoid (cricoid)

(6) Tiroid (thyroid) atau halkum

(7) Aritenoid (arythenoids)

(8) Dinding rongga kerongkongan (wall of pharynx)

(9) Epiglotis (epiglottis)

(10) Akar lidah (root of tongue)

(11) Akar lidah, lidah belakang, pangkal lidah (hump, back of tongue, dorsum)

(12) Tengah lidah (middle of the tongue, medium)

(13) Daun lidah (blade of the tongue, laminal)

(14) Hujung lidah (tip of the tongue, apex)

(15) Anak tekak (uvula)

(16) Langit-langit lembut (soft palate, velum)

(17) Langit-langit keras (hard palate, palatum)

(18) Gusi dalam, gusi belakang, ceruk gigi, lengkung kaki gigi (alveola,

alveolum)

(19) Gigi atas (upper teeth, denia)

(20) Gigi bawah (lower teeth, denta)

(21) Bibir atas (upper lip, labia)

(22) Bibir bawah (lower lip, labia)

(23) Mulut (mouth)

(24) Rongga mulut (oral cavity, mouth cavity)

(25) Rongga hidung (nose cavity, nasal cavity)

30


Rajah 2.3: Alat-alat Artikulasi

14

5 7

5 3

9

4

6

8

15

16

17

18

25

19

20

21

23

22 24

10

1

2

11

12

13

31


Tahukah Anda Fungsi Alat Artikulasi? Setelah kita mengenali pelbagai jenis alat artikulasi yang berperanan dalam

penghasilan bunyi-bunyi bahasa, sekarang kita meneliti dengan terperinci fungsi-

fungsi alat artikulasi tersebut:

Paru-paru

Fungsi utama paru-paru adalah untuk pernafasan. Bernafas pada dasarnya ialah

mengalirkan udara ke dalam paru-paru. Proses ini disebut menarik nafas dan

mengeluarkan udara yang telah kotor. Proses ini disebut menghembuskan nafas.

Udara yang mengandungi O2 (oksigen) akan mengalir ke paru-paru jika

tekanan udara luar lebih besar daripada tekanan udara dalam paru-paru.

Berkurangnya tekanan udara dalam paru-paru kerana adanya pembesaran

ruangan, begitu pula sebaliknya. Udara akan mengalir keluar dari paru-paru hanya

apabila tekanan udara yang ada di dalam paru-paru lebih besar daripada tekanan

udara yang ada di luar, sehingga memungkinkan CO2 (gas karbon dioksida)

mengalir ke luar.

Selama manusia masih hidup, proses mengembang (pembesaran ruangan

paru-paru) dan mengempis (pengecilan ruangan paru-paru)nya paru-paru yang

dikerjakan oleh otot-otot paru-paru, otot perut dan rongga dada berjalan terus

secara teratur. Arus udara yang dari paru-paru inilah yang menjadi sumber syarat

mutlak terjadinya bunyi (K.L. Pike, 1947:4; B. Malmberg, 1963:21-22).

Epiglotis (katup pangkal tenggorok) terletak pada pintu masuk pangkal

tenggorok berfungsi untuk melindungi masuknya makanan atau minuman ke

batang tenggorok. Pada waktu kita menelan makanan dan minuman, epiglotis

menutup batang tenggorok sehingga makanan atau minuman tidak masuk ke

saluran itu. Dalam pembentukan bunyi bahasa, epiglotis ini tidak mempunyai

peranan apa-apa.

Pangkal Tenggorok (Larynx)

Pangkal tenggorok atau laring (larynx) adalah rongga pada hujung pipa

pernafasan. Rongga ini terdiri daripada empat komponen, iaitu (i) tulang rawan

krikoid, (ii) dua tulang rawan aritenoid, (iii) sepasang pita suara dan (iv) tulang

rawan tiroid (B. Malmberg, 1963:22). Tulang rawan krikoid berbentuk seperti

lingkaran sebagai tumpuannya terletak di belakang. Dua tulang rawan aritenoid

32


bentuknya kecil seperti piramid terletak di atas rawan krikoid. Sistem otot aritenoid

dapat bergerak mengatur gerakan pada sepasang pita suara. Pita suara

bahagian muka terkait pada tulang rawan tiroid, sedangkan bahagian belakang

pada tulang rawan aritenoid. Sepasang pita suara dapat membuka lebar,

membuka, menutup dan menutup rapat. Fungsi utama pita suara ini adalah

sebagai pintu klep yang mengatur pengawasan arus udara antara paru-paru

dengan mulut atau hidung. Tulang rawan tiroid atau halkum yang dapat dilihat

berbentuk menonjol pada kaum laki-laki sebenarnya tidak begitu mempunyai

peranan yang bererti dalam pembentukan bunyi bahasa.

Keterangan: Garis putus dengan titik – menarik nafas Garis agak tebal – bernafas biasa (normal) Garis tipis di tengah – fonasi Garis putus melengkung di bawah – pergerakan arah aritenoid

Rajah 2.4: Proses Menutup dan Membukanya Glotis (Sumber: B. Malmberg, 1963:25)

Dengan peristiwa membuka dan menutupnya pita suara, maka terbentuklah

suatu celah atau ruang di antara sepasang pita suara. Celah itu disebut glotis.

Sehubungan dengan terjadinya bunyi dan pernafasan, maka glotis biasa

dibezakan atas empat posisi, iaitu dalam keadaan: terbuka lebar, terbuka, tertutup

dan tertutup rapat. Glotis dalam keadaan terbuka lebar terjadi apabila kita

bernafas secara normal. Glotis dalam keadaan terbuka dalam menghasilkan bunyi

tak bersuara; sedang dalam keadaan tertutup, sehingga memungkinkan arus

udara yang mengalir menggetarkan pita suara pada waktu menghasilkan bunyi

Tiroid (lekum)

Aritenoid

Krikoid

33


bersuara. Proses menggetarnya pita suara itu sendiri disebut fonasi (phonation)

(B. Malmberg, 1963:23-25; P. Ladefoged, 1973:7-22). Yang terakhir, keadaannya

tertutup rapat, iaitu dengan menghasilkan bunyi hamzah. Rajah 2.5 yang berikut

dapat memperjelas huraian ini.

Keterangan:

1 - pita suara (celah, ruang, lubang pita suara)

2 - glotis (garis tempat pertemuan pita suara)

Rajah 2.5 : Keadaan Pita Suara & Glotis ketika Menghasilkan Bunyi (Sumber: P. Ladefoged, 1973:6)

tulang

rawan

aritenoid

1

2

tulang

rawan

aritenoid

1

2

1

2

tulang

rawan

aritenoid

1

2

tulang

rawan

aritenoid

Pita suara tertutup dalam menghasilkan bunyi bersuara

Pita suara tertutup rapat dalam menghasilkan bunyi hamzah

Pita suara terbuka lebar dalam bernafas normal

Pita suara terbuka dalam menghasilkan bunyi tak bersuara

34


Rongga Kerongkongan (Pharynx)

Rongga kerongkongan atau faring (pharynx) ialah rongga yang terletak di antara

pangkal tenggorok dengan rongga mulut dan rongga hidung. Fungsi utamanya

adalah sebagai saluran makanan dan minuman. Dalam pembentukan bunyi

bahasa, peranannya terutama hanyalah sebagai tabung udara yang akan ikut

bergetar apabila pita suara bergetar. Bunyi bahasa yang dihasilkan oleh faring

disebut bunyi faringal (Bloch & George, L. Trager, 1942:16). Bunyi sebegini

terdapat dalam bahasa Arab dan Hebrew (M. Davenport & S.J. Hannahs,

1998:13).

Langit-langit Lembut (Soft Palate, Velum)

Langit-langit lembut (velum), iaitu bahagian lembut selepas langit-langit keras,

beserta bahagian hujungnya yang disebut anak tekak (uvula) dapat turun naik

sedemikian rupa. Dalam keadaan bernafas normal, langit-langit lunak beserta

hujung anak tekak menurun, sehingga udara dapat keluar masuk melalui rongga

hidung. Demikian pula pada waktu terbentuknya bunyi nasal. Dalam kebanyakan

pembentukan bunyi bahasa, iaitu bunyi non-nasal atau pada waktu kita menguap,

langit-langit lembut beserta anak tekaknya terangkat ke atas menutup rongga

hidung. Bunyi bahasa yang dihasilkan oleh langit-langit lembut ini disebut bunyi

velar. Dalam pembentukan bunyi, ia sebagai artikulator pasif, sedangkan

artikulator (aktif)nya ialah pangkal lidah. Bunyi yang dibentuk oleh pangkal lidah

(dorsum) disebut dorsal (Bloch & George L. Trager, 1942:16). Gabungan kedua-

duanya menjadi dorso-velar. Untuk bunyi yang dihasilkan dengan halangan anak

tekak (uvula) disebut bunyi anak tekak atau uvular.

Langit-langit Keras (Hard Palate, Palatum)

Langit-langit keras merupakan bahagian bertulang selepas gusi yang pada

bahagian depan langit-langit itu melengkung cekung ke atas dan bahagian

belakang berakhir dengan bahagian yang terasa lembut apabila diraba. Dalam

pembentukan bunyi bahasa, langit-langit keras ini sebagai artikulator pasif,

sedangkan artikulator aktifnya adalah hujung lidah atau tengah lidah. Bunyi yang

dihasilkan oleh langit-langit keras (palatum) disebut palatal (Bloch & George L.

Trager, 1942:15). Bunyi yang dihasilkan oleh hujung lidah (apex) disebut apikal

dan bunyi yang dihasilkan dengan halangan tengah lidah (medium) disebut medial.

Gabungan yang pertama menjadi apikopalatal sedangkan gabungan yang kedua

menjadi medio-palatal.

35


Gusi Dalam (Alveola, Alveolum)

Gusi dalam (gusi belakang, ceruk gigi, lengkung kaki gigi, lekuk gigi) adalah

bahagian gusi tempat letak akar gigi depan atas bahagian belakang, terletak tepat

di atas serta di belakang gigi yang melengkung ke dalam menghadap lidah.

Dalam pembentukan bunyi bahasa, gusi ini sebagai artikulator pasif sedang

artikulator aktifnya adalah hujung lidah. Bunyi yang dihasilkan oleh gusi (alveola,

alveolum) disebut bunyi alveolar atau bunyi gusi. Bunyi yang dihasilkan oleh

halangan hujung lidah pada gusi disebut bunyi apiko-alveolar. Selain itu, dapat

juga gusi bekerjasama dengan daun lidah sebagai artikulator aktifnya. Bunyi yang

dihasilkan oleh daun lidah (lamina) disebut bunyi laminal. Gabungan kedua-

duanya menjadi bunyi lamino-alveolar.

Gigi (Teeth Denta)

Gigi terbahagi menjadi dua, iaitu gigi bawah dan atas. Walaupun gigi bawah dapat

digerakkan ke bawah dan ke atas namun dalam pembentukan bunyi bahasa tidak

banyak berperanan, hanya bersifat membantu sahaja. Yang berfungsi penuh

sebagai artikulator atau dasar artikulasi adalah gigi atas bekerjasama dengan bibir

bawah atau hujung lidah. Bunyi yang dihasilkan oleh gigi (denta) disebut bunyi

dental. Bunyi yang dihasilkan oleh bibir (labia) disebut bunyi labial. Bunyi yang

dihasilkan oleh halangan gigi atas dengan bibir bawah disebut bunyi labio-dental

dan yang dihasilkan oleh halangan gigi atas dengan hujung lidah disebut bunyi

apiko-dental. Fungsi utama gigi untuk mengunyah. Contoh-contoh bunyi yang

dihasilkan oleh gigi ialah [] seperti dalam perkataan hadith [hadi].

Bibir (Lip, Labia)

Bibir terbahagi menjadi dua, iaitu bibir bawah dan atas. Fungsi utama kedua-dua

bibir adalah sebagai pintu penjaga rongga mulut. Dalam pembentukan bunyi

bahasa, bibir adalah sebagai artikulator pasif bekerjasama dengan bibir bawah

sebagai artikulator aktifnya. Dapat juga bibir bawah sebagai artikulator aktif itu

bekerjasama dengan gigi atas, hasilnya ialah bunyi labio-dental. Contoh-contoh

bunyi yang dihasilkan oleh bibir ialah bunyi fonem [p], [b], [w], [m] dan bunyi labio

dental, [f] dan [v].

36


Lidah (Tongue)

Fungsi utama lidah adalah sebagai alat perasa dan untuk memindahkan makanan

yang akan atau sudah dikunyah. Dalam pembentukan bunyi bahasa, lidah sebagai

artikulator aktif mempunyai peranan yang amat penting. Lidah dapat dibahagi

kepada lima bahagian, iaitu akar lidah (root), pangkal lidah (dorsum), tengah lidah

(medium), daun lidah (lamina) dan hujung lidah (apex). Akar lidah bekerjasama

dengan rongga kerongkongan menghasilkan bunyi dorso-velar. Tengah lidah

bekerjasama dengan langit-langit keras menghasilkan bunyi seperti [, ʒ , y].

Hujung lidah bekerjasama dengan langit-langit keras menghasilkan bunyi seperti

[l]. Selain itu, hujung lidah boleh bekerjasama dengan gigi atas untuk

menghasilkan bunyi [] seperti dalam perkataan mithal [mial], juga dengan gusi

untuk menghasilkan bunyi [t, s], seperti dalam perkataan [tadi] dan [sapu].

2.9 Namakan alat-alat artikulasi dalam rajah di bawah.

37


Apakah Bunyi Bersuara dan Bunyi Tidak Bersuara? Bunyi bersuara dan bunyi tidak bersuara ini mempunyai kaitan dengan keadaan pita suara seperti yang digambarkan dalam rajah 2.6 yang berikut:

v

i

xi

xii

ix

vi

viii

vii

iv

ii

iii

x

38


Rajah 2.6: Keadaan pita suara (glotis) ketika: (a) tertutup, (b) terbuka untuk bunyi bersuara,

(c) terbuka untuk bunyi bisikan, (d) proses getaran (Sumber: J. Laver, 1993:188)

Sekiranya pita suara (glotis) itu tertutup rapat sewaktu udara keluar

melaluinya, maka berlakulah getaran pada pita suara dan bunyi yang dihasilkan

ialah bunyi bersuara. Contohnya, bunyi [b], [d], [g] dan bunyi-bunyi vokal.

(a)

(d)

(b)

(c)

39


Rajah 2.7 : Tiga bentuk gelombang bunyi yang mungkin berupa getaran pada pita suara (Sumber: P. Ladefoged, 2006: 183)

Sebaliknya, jika pita suara (glotis) itu direnggangkan (terbuka) sewaktu udara

keluar melaluinya, maka getaran pada pita suara tidak berlaku dan bunyi yang

dihasilkan ialah bunyi tidak bersuara. Contohnya, bunyi [p], [t], [k], [f], [s] dan

seumpamanya.

2.10 Dengan memberikan contoh-contoh yang sesuai, huraikan perbezaan bunyi bersuara dan bunyi tidak bersuara.

40



2.1 Bagi soalan ini, jawapan anda harus mencakupi aspek-aspek berikut:

i. Definisi fonetik

ii. Berikan pendapat C.L. Barnhart & R.K. Barnhart dalam The World Book of

Dictionary

iii. Definisi yang diberikan oleh Harimurti Kridalaksana

iv. Definisi yang diberikan oleh Marsono dalam bukunya, Fonetik (1986)

v. Definisi yang diberikan oleh W. Bright (1992)

vi. Definisi yang diberikan oleh Abdullah Hassan (1993)

vii. Definisi yang diberikan oleh Menurut Kamus Dewan.


i. Memberikan beberapa definisi yang diberikan oleh tokoh-tokoh yang

berlainan tentang ilmu fonetik

ii. Berdasarkan definisi oleh pelbagai tokoh tersebut, sila buat rumusan anda

sendiri terhadap ilmu fonetik.


i. Memberikan beberapa definisi yang diberikan oleh tokoh-tokoh yang

berlainan tentang ilmu fonologi

ii. Berdasarkan definisi oleh pelbagai tokoh tersebut, sila buat rumusan anda

sendiri terhadap ilmu fonologi.

2.4 Bagi menjawab soalan ini, jawapan anda harus boleh:

i. Menjelaskan perbezaan antara fonetik dan fonologi

ii. Fonetik mengkaji bunyi-bunyi bahasa seperti bunyi vokal, konsonan, dll

iii. Fonologi mengkaji sistem bunyi bahasa, iaitu menentukan fonem-fonem

yang distingtif

iv. Anda juga harus membincangkan bagaimana fonem tersebut berperanan

membentuk suku kata dalam bahasa Melayu, dll.

2.5 Untuk menjawab soalan ini, anda harus boleh:

i. Memberikan penjelasan tentang jenis-jenis aspek fonetik bahasa Melayu

ii. Sila beri keterangan tentang fonetik artikulasi

iii. Sila beri keterangan tentang fonetik akustik

iv. Sila beri keterangan tentang fonetik auditori.

41


2.6 Soalan ini memerlukan anda:

i. Melukis gambar rajah alat artikulasi yang terlibat dalam proses

penghasilan bunyi

ii. Menerangkan proses oral, proses sebutan (artikulasi), proses penghasilan

bunyi (fonasi), proses pengaliran udara (menghembus dan menghisap)

dan paru-paru.


i. Menerangkan bunyi-bunyi yang dikatakan bunyi bahasa dan bunyi yang

bukan bunyi bahasa

ii. Berikan juga ciri-ciri bunyi bahasa dan bukan bunyi bahasa.


i. Memberikan contoh-contoh bunyi bahasa seperti bunyi vokal, konsonan,

diftong, vokal rangkap dan bunyi suku kata

ii. Contoh bukan bunyi bahasa termasuklah bunyi kentut, bunyi batuk,

berdehem, lipat jari, dll.

2.9 Untuk jawapan soalan ini, anda perlu:

i. Memerhatikan semua alat artikulasi yang terlibat dalam penyebutan

bunyi bahasa

ii. Sila berikan nama setiap alat artikulasi tersebut.

2.10 Untuk jawapan soalan ini, anda perlu:

i. Perlu membezakan antara bunyi bersuara dan bukan bunyi bersuara

ii. Sila berikan lima (5) contoh bagi bunyi bersuara dan bukan bunyi

bersuara yang meliputi bunyi vokal dan konsonan.

42


Rujukan



fonologi bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Abdullah Hassan (1993). Linguistik am untuk guru Bahasa Malaysia. Petaling Jaya:

Fajar Bakti Sdn. Bhd. Alias Mohammad Yatim (1992). Fonetik dan fonologi suatu tinjauan. Kulim:

Penerbit Sarlis. Arbak Othman (1983). Permulaan ilmu linguistik. Kuala Lumpur: Sarjana Enterprise. Ashby, P. (1995). Speech sounds. London: Routledge. Barnhart, C.L. & Barnhart, R.K. (Ed.) (1981). The world book of encyclopedia


University Press. Clark, J. & Yallop, C. (1995). An introduction to phonetics and phonology (second

edition). USA: Blackewell. Crystal, D. (1986). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Oxford: Basil

Blackwell Ltd. Davenport, M. & Hannahs, S.J. (1998). Introducing phonetics & phonology.

Auckland: Arnold. Gleason, H.A. (1955). An introduction to descriptive linguistics. New York: Holt,

Rinehart & Winston. Harimurti Kridalaksana (1983). Kamus linguistik. Jakarta: Penerbit P.T. Gramedia

Jakarta.

43

FONETIK DAN FONOLOGI / 2 Hymes, D. (1966). Linguistics and Language Planning. Dalam Brigth (Ed.).

Sociolinguistics. Indirawati Zahid & Mardian Shah Omar (2006). Fonetik dan fonologi siri

pengajaran dan pembelajaran bahasa Melayu. Kuala Lumpur: PTS Professional.

Istilah linguistik Bahasa Inggeris – Bahasa Malaysia, Bahasa Malaysia – Bahasa

Inggeris. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1991. Jones, D. (1958). An outline of English phonetics. London: Heffer. Kamus Dewan Edisi Keempat (2005). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Ladefoged, P. (1973). Preliminaries to linguistic phonetics. Chicago: University of

Chicago Press. Ladefoged, P. (1993). A course in phonetics (3rd. Ed). New York: Harcourt, Brace

and Jovanovich. Ladefoged, P. (2005). Vowels and consonants (second edition). Australia:

Blackwell Publishing. Ladefoged, P. (2006). A course in phonetics (fifth edition). Boston, MA: Thomson

Wadsworth. Laver, J. (1993). Principles of phonetics. New York: Cambridge University Press. Lutfi Abas (1985). Linguistik deskriptif, nahu bahasa Melayu. Kuala Lumpur:

Dewan Bahasa dan Pustaka. Lyons, J. (1981). Noam Chomsky. New York: Penguin Modern Master University

Press. Malmberg, B. (1963). Phonetics. New York: Denver. Mangantar Simanjuntak (1991). Neurolinguistik dan Afasiologi: Satu kewujudan

kerjasama yang saling menguntungkan. Dewan Bahasa, 35(2). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Marsono (1986). Fonetik. Yogyakarta: Gadjah Mada University

Press.

44


Martin, J.B. & Rahilly, J. (1999). Phonetics the science of speech. London: Arnold. Mohd. Taib Osman (2004). Budaya dan bahasa Melayu masalah dan harapan.

Kuala Lumpur: Penerbit Universiti Malaya. Nor Hashimah Jalaluddin (1998). Asas fonetik. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan

Pustaka. Parker, F. (1974). Linguistik untuk bukan ahli linguistik. Kuala Lumpur: Dewan

Bahasa dan Pustaka. Pike, K.L. (1947). Phonetics: A critical analysis of phonetic theory and a technique

for the practical description of sounds University of Michigan Press. Rahmat Sato, H. (1998). Pengenalan fonetik dan fonologi. Kuala Lumpur: Fakulti

Bahasa dan Linguistik, Universiti Malaya. Roach, P. (2001). Phonetics. United Kingdom: Oxford University Press. Sudaryanto (1983). Linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.

The Penguin Dictionary (2004). London: Penguin Books. Verhaar, J.W.M. (1983). Pengantar linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University

Press.

45

KLASIFIKASI BUNYI BAHASA / 3

Unit

3

KLASIFIKASI BUNYI BAHASA

Pengenalan

Unit ini membincangkan hal tentang Klasifikasi Bunyi Bahasa dalam bahasa

Melayu yang mencakupi bunyi vokal, konsonan dan semi-vokal. Di samping itu,

unit ini juga menyentuh hal tentang bunyi oral dan bunyi nasal, bunyi keras dan

bunyi lembut, bunyi panjang dan bunyi pendek, bunyi rangkap dan bunyi tunggal,

dan bunyi nyaring dengan bunyi tidak nyaring serta bunyi dengan arus udara

egresif dan bunyi dengan arus udara ingresif.

Tahukah Anda Bunyi Vokal?

Secara umum, bunyi bahasa dibahagikan kepada dua golongan; vokal, konsonan

dan semi-konsonan (D. Jones, 1958:12). Perbezaan ini didasarkan pada ada

HASIL PEMBELAJARAN


i. membezakan bunyi vokal, konsonan dan semi-vokal, ii. membezakan bunyi oral - bunyi nasal,

bunyi keras - bunyi lembut, bunyi panjang - bunyi pendek, bunyi rangkap - bunyi tunggal, dan bunyi nyaring - bunyi tidak nyaring,

iii. membezakan bunyi dengan arus udara egresif dan bunyi dengan arus udara ingresif.

46


tidaknya halangan atau gangguan (proses artikulasi) pada alat artikulasi.

Bunyi disebut vokal apabila tiada halangan pada alat artikulasi. Arus udara

keluar terus-menerus tanpa sekatan. Halangan untuk bunyi vokal hanya pada pita

suara sahaja. Halangan yang hanya terjadi pada pita suara tidak lazim disebut

artikulasi (J.W.M. Verhaar, 1977:17) kerana vokal dihasilkan dengan halangan

pita suara, maka pita suara bergetar. Pita suara dalam keadaan tertutup, tetapi

tidak rapat sekali. Dengan demikian, semua vokal ialah bunyi bersuara.

Tahukah Anda Bunyi Konsonan?

Bunyi disebut konsonan apabila terjadinya arus udara dihalang atau disekat pada

sebahagian alat artikulasi. Arus udara dihalang semasa bunyi dihasilkan. Proses

halangan pada arus udara ini dapat disertai dengan bergetarnya pita suara. Jika

hal ini terjadi, maka yang terbentuk adalah bunyi konsonan bersuara, misalnya

bunyi [b, d, g, v, z, l] dan lain-lain. Jika artikulasi itu tidak disertai bergetarnya pita

suara, glotis dalam keadaan terbuka, maka bunyi yang dihasilkan adalah

konsonan tak bersuara, misalnya bunyi [p, t, k, f, s] dan seumpamanya.

3.1 Terangkan bagaimanakah proses penghasilan bunyi vokal?

3.2 Terangkan bagaimanakah proses penghasilan bunyi konsonan?

3.3 Berikan contoh bunyi-bunyi konsonan bersuara dan tak bersuara bahasa Melayu.

47


Tahukah Anda Bunyi Semi-Vokal?

Bunyi semi-vokal atau separuh vokal ialah bunyi yang secara praktis termasuk

golongan konsonan, tetapi kerana pada waktu diartikulasikan belum membentuk

konsonan murni, maka bunyi-bunyi itu disebut semi-vokal atau semi-konsonan.

Namun, istilah semi-konsonan jarang dipakai. Misalnya, bunyi [w] bilabial, [w]

labio-dental, masing-masing tempat artikulasinya ialah bibir atas dengan bibir

bawah dan gigi atas dengan bibir bawah.

Cara terbentuknya jika dibandingkan dengan vokal [u] sebagai vokal yang

dihasilkan dengan posisi penutupan sedikit dari posisi bibir yang tertutup bulat itu.

Pembentangan bibir itu tidak sampai terbentang lebar sehingga yang terjadi ialah

bunyi [i], dan penutupan bibir itu pun tidak sampai tertutup sama sekali sehingga

yang terjadi ialah bunyi konsonan, misalnya [p, b, f, v]. Bunyi [y] medio-palatal

tempat artikulasinya adalah tengah lidah dengan langit-langit keras.

Cara terbentuknya jika dibandingkan dengan vokal [i] sebagai vokal yang

dihasilkan dengan posisi lidah paling tinggi, [y] ini terbentuk dengan meninggikan

sedikit tengah lidah dari posisi lidah yang paling tinggi dalam mengucapkan [I].

Tetapi peninggian itu tidak sampai menempel pada langit-langit keras sehingga

yang terjadi ialah konsonan, misalnya, [č, ǰ, ∫, З].

Bunyi-bunyi vokal, konsonan dan semi-vokal akan dihuraikan secara lebih

terperinci dalam bahagian-bahagian selanjutnya.

Tahukah Anda Bunyi Nasal dan Bunyi Oral? Bunyi bahasa dapat dibezakan sebagai bunyi nasal (sengau) dan oral. Perbezaan

ini didasarkan pada keluarnya atau disertainya udara melalui rongga hidung. Jika

udara keluar atau disertai keluarnya udara melalui rongga hidung dengan cara

menurunkan langit-langit lembut beserta hujung anak tekaknya, maka bunyi itu

disebut bunyi nasal atau sengau.

3.4 Apakah yang anda faham tentang bunyi semi-vokal?

48


Jika tidak demikian, disebabkan langit-langit lembut beserta hujung anak tekak

menaik menutupi rongga hidung sehingga udara hanya melalui rongga mulut

sahaja, maka bunyi yang dihasilkan disebut bunyi oral.

Oleh sebab itu, maka vokal sering dibezakan menjadi vokal nasal dan vokal

oral. Vokal nasal banyak terdapat dalam dialek Kelantan, bahasa Acheh dan

Perancis. Vokal nasal dalam dialek Kelantan dan bahasa Acheh misalnya: [ã, ĩ, ẽ,

ũ]. Vokal nasal dalam bahasa Perancis misalnya: on [õ], en [ə] dan [ε] dalam

matin `pagi’ [matε]. Konsonan juga dibezakan atas konsonan oral atau non-nasal

seperti: [p, b, k, g, t, d].

Tahukah Anda Bunyi Keras (Fortes) dan Lembut (Lenes)?

Bunyi bahasa dibezakan atas bunyi keras atau fortis (fortes) dan lembut atau lenis

(lenes). Perbezaan ini didasarkan pada ada tidaknya ketegangan kekuatan arus

udara pada waktu bunyi itu diartikulasikan (B. Malmberg, 1963:51-52). Bunyi

bahasa disebut keras apabila pada waktu diartikulasi disertai ketegangan kekuatan

arus udara. Jika tidak disertai ketegangan kekuatan arus udara disebut bunyi

lembut.

Dalam bahasa Sanskerta, konsonan letupan tak bersuara tanpa aspirasi (k, c,

t, p), beraspirasi (kh, ch, th, ph) dan desis (š ṣ, s] adalah konsonan keras

sedangkan konsonan bersuara tanpa aspirasi (g, j, d, d, b) dan beraspirasi (gh, jh,

dh, dh, bh) serta nasal [m, n, ñ, ŋ, ɲ] adalah konsonan lembut (Haryati Soebadio,

1964:1-2).

Dalam bahasa Inggeris dan Perancis, bunyi letupan tak bersuara [p, t, k] serta

geseran tak bersuara [f, s, ∫] adalah keras sedangkan yang bersuara [b, d, g, v,

z, З] adalah lembut. Bunyi-bunyi nasal dan likuida [r, l] serta semi-vokal dalam

3.5 Huraikan perbezaan antara bunyi nasal dan bunyi oral dengan memberikan beberapa contoh.

49


bahasa-bahasa Eropah selalu lembut (H.A. Gleason, 1955:247-248; B. Malmberg,

1963:52).

Dalam bahasa Indonesia, bunyi letupan tak bersuara [p, t, č, k] dan geseran [s]

adalah keras sedangkan letupan bersuara [b, d, ǰ, g] dan semi-vokal [w, j] adalah

lembut. Dalam bahasa Jawa, letupan tak bersuara [p, t, t, č, k] dan geseran [s]

adalah keras sedangkan bunyi letupan bersuara [ b, d, d, j, g ], nasal [m, n, ŋ, ɲ],

likuida [r, l] serta semi-vokal [w, j] adalah lembut. Vokal selain [ə] adalah lembut.

Demikianlah, maka vokal-vokal [i, e, o, u] seperti terdapat dalam bahasa

Melayu, bahasa Indonesia, Acheh, Gorontalo, Bugis dan Jawa ialah vokal-vokal

keras. Sedangkan [ə] seperti terdapat dalam bahasa Melayu, bahasa Indonesia,

Jawa dan Madura adalah termasuk vokal lembut.

Tahukah Anda Bunyi Panjang dan Bunyi Pendek?

Bunyi bahasa dibezakan atas dasar bunyi panjang dan pendek (D. Jones,

1958:136). Perbezaan ini berdasarkan pada lamanya bunyi itu diucapkan atau

lamanya bunyi itu diartikulasikan. Vokal dapat dibahagikan atas vokal panjang dan

pendek. Demikian pada konsonannya. Tanda untuk panjang biasanya dengan

tanda garis pendek di atas atau dengan titik dua di sebelah kanan bunyi panjang

itu. Misalnya, [a] panjang ditulis [a:] atau [ā], [u] panjang ditulis [u:] atau [ū], [l]

panjang ditulis [l:] atau [Ī] dan sebagainya.

3.6 Apakah yang anda faham tentang bunyi keras dan bunyi lembut?

3.7 Berikan beberapa contoh bunyi keras dan bunyi lembut dalam bahasa yang anda tahu.

50


Tahukah Anda Bunyi Rangkap dan Bunyi Tunggal? Bunyi dibezakan atas dasar bunyi rangkap (padu, ganda) dan tunggal. Bunyi

rangkap adalah bunyi yang terdiri daripada dua bunyi dan terdapat dalam satu

suku kata. Jika terdapat dalam dua suku kata yang berbeza, bukan bunyi rangkap

melainkan bunyi tunggal saja. Bunyi rangkap vokal yang terdiri daripada satu

vokal penuh dan satu vokal tak selesai disebut diftong sedangkan bunyi tunggal

vokal disebut monoftong. Ciri diftong ialah keadaan posisi lidah dalam

mengucapkan bunyi vokal penuh dan bunyi vokal separuh penuh.

Bunyi rangkap konsonan disebut gugusan konsonan atau konsonan klaster.

Ciri gugusan konsonan atau konsonan klaster ialah cara diartikulasikan atau

tempat artikulasi kedua konsonan itu saling berbeza. Lebih jauh, diftong

dibezakan lagi atas diftong naik dan diftong turun, iaitu kedua-duanya dihasilkan

secara berbeza.

Diftong naik dihasilkan dengan cara vokal pertama dihasilkan dengan cara

tidak selesai dan vokal kedua dihasilkan sepenuhnya. Contoh, [kuih], [gua],

[buah]. Diftong turun pula dihasilkan dengan cara vokal pertama dihasilkan

sepenuhnya, manakala vokal kedua dihasilkan separuh penuh, seperti dalam

perkataan [amboi], [lambai] dan [tapai]. Diftong naik antaranya terdapat dalam

bahasa Melayu, bahasa Indonesia, Banjar Hulu dan Madura. Diftong naik dalam

bahasa Indonesia ialah [oi, ai] dan [au]. Dalam bahasa Banjar Hulu ialah [ai, au]

dan [ui]. Dalam bahasa Madura ialah [ai, oi] dan [ui]. Dalam ketiga-tiga bahasa ini

tidak ada diftong turun. Dalam bahasa Inggeris, baik diftong naik, mahupun diftong

turun terdapat kedua-duanya. Termasuk diftong naik dalam bahasa ini ialah [ei, ɔi]

dan diftong turun ialah [iə, uə]. Tentang diftong ini akan dihuraikan lagi secara

terperinci dalam bahagian lain kemudian.

Gugusan konsonan antaranya terdapat dalam bahasa Melayu, bahasa

Indonesia, Aceh, Jawa dan bahasa Inggeris. Contoh gugusan konsonan dalam

bahasa Indonesia, Aceh dan Jawa ialah pr, kr, tr, bl, kl dan sebagainya. Contoh

3.8 Apakah yang anda faham tentang bunyi panjang dan bunyi pendek?

3.9 Berikan contoh bahasa yang mempunyai bunyi bahasa yang pendek dan bunyi bahasa yang panjang.

51


gugusan konsonan dalam bahasa Inggeris ialah [t∫] dan [dЗ]. Gugusan konsonan

dalam bahasa Melayu banyak dipinjam daripada bahasa Inggeris seperti dalam

perkataan praktik, drama, aktif dan seumpamanya.

3.12 Nyatakan sama ada perkataan-perkataan di bawah

merupakan vokal rangkap atau diftong.

i. lambai vi. kaloi ii. tiup vii. bius iii. kalau viii. buih iv. landai ix. sekoi v. tuala x. tuai

Tahukah Anda Bunyi Nyaring dan Tidak Nyaring?

Bunyi dibezakan kepada bunyi nyaring (lantang) dan tidak nyaring pada waktu

terdengar dengan telinga (B. Malmberg, 1963:66). Jadi, perbezaan bunyi

berdasarkan darjah atau sifat kenyaringan itu, sebenarnya adalah tinjauan menurut

aspek auditoris. Darjah kenyaringan ruang resonansi pada waktu bunyi itu

diucapkan. Makin luas ruang resonansi saluran pengucapan yang digunakan pada

waktu membentuk bunyi bahasa, makin tinggi darjah kenyaringannya. Sebaliknya,

makin sempit ruang resonansinya, makin rendah pula darjah kenyaringannya.

Antara vokal-vokal, maka vokal yang paling tinggi seperti [i], [u] mempunyai

darjah kenyaringan (kelantangan, sonoran) paling rendah kerana ruang

resonansinya pada waktu diucapkan paling sempit jika dibandingkan dengan

vokal-vokal yang lain. Makin ke bawah darjah kenyaringan untuk vokal itu, dari

yang paling rendah sampai kepada yang paling tinggi ialah: vokal tertutup [i, u];

3.10 Huraikan perbezaan antara vokal rangkap dan diftong.

3.11 Dengan memberikan contoh-contoh

yang sesuai, jelaskan perbezaan diftong naik dan diftong turun.

52


vokal semi-tertutup (semi-terbuka) [e, o, ə, ε, ɔ]; vokal terbuka [a] (B. Malmberg,

1963:66).

Dibandingkan dengan bunyi vokal, bunyi-bunyi konsonan tidak nyaring bunyi

konsonan terhasil dengan disertai oleh halangan alat artikulasi pada saluran

pengucapan sebagai ruang resonansinya, maka darjah kenyaringannya lebih

rendah. Antara konsonan-konsonan itu sendiri, darjah kenyaringannya juga

berbeza-beza. Konsonan letupan tak bersuara adalah yang paling rendah

kenyaringannya dan yang paling tinggi kenyaringannya adalah konsonan getaran

seperti [r]. Darjah kenyaringan untuk konsonan dari yang paling rendah sampai

yang paling tinggi berturut-turut adalah sebagai berikut: konsonan letupan tak

bersuara [p, t, t, č, k]; geseran tak bersuara [f, s] dan sebagainya; letupan bersuara

[b, d, d, ǰ g]; geseran bersuara [v, z] dan sebagainya, nasal [m, n, ɲ, ŋ]; sisian [l]

dan getaran [r] (B. Malmberg, 1963:66).

Dalam kata, bunyi merupakan puncak kenyaringan adalah bunyi yang darjah

kenyaringannya tinggi, bunyi-bunyi yang demikian disebut bunyi silabik. Bunyi

silabik dapat membentuk suku kata. Dua vokal yang masing-masing mempunyai

darjah kenyaringan tinggi, jika kemudian berdistribusi secara berdekatan, kedua-

duanya adalah silabik. Dua vokal itu merupakan dua suku kata. Misalnya, dalam

bahasa Indonesia [i-a] dalam kata ia, [a-i] dalam air, [a-u] dalam mau dan

sebagainya. Dalam bahasa Jawa, bunyi [a-i] dalam kata baita `perahu’, [a-u]

dalam bausasra `kamus’ [a-ε] dalam aeng `ajiab’ dan sebagainya.

Dapat juga terjadi bunyi yang kedua daripada vokal yang berdistribusi

berdekatan itu tidak nyaring. Yang bunyi silabik hanya vokal yang pertama saja,

sedang yang kedua tidak silabik. Jika demikian maka vokal yang kedua tidak

membentuk suku kata, hanyalah merupakan luncuran bunyi saja dari vokal yang

pertama. Bunyi seperti itu disebut diftong. Jadi, diftong pada dasarnya adalah

luncuran dari vokal tunggal ke vokal tunggal yang lain (D. Jones, 1958:22). Pada

prinsipnya semua luncuran itu seperti pemanjangan vokal tunggal saja.

Demikianlah, misalnya diftong dalam bahasa Inggeris [u:, ɔ:] boleh diucapkan

sebagai [u:, ɔ:].

Dua bunyi vokal yang nyaring yang kedua-duanya silabik yang berdistribusi

berdekatan, jika vokal yang kedua itu waktu diucapkan posisi lidah lebih rendah

daripada yang pertama maka muncullah bunyi pelancar yang tidak nyaring di

antara kedua-dua vokal itu. Bunyi pelancar itu ialah semi-vokal untuk struktur [i-a],

[e-a] ialah [y], untuk [u-a] dan [o-a] ialah [w]. Dalam bahasa Indonesia, misalnya

kata: siang diucapkan [siyaŋ], niat diucapkan [nijat], jua diucapkan [ǰuwa], gua

diucapkan [guwa], loak diucapkan [lowaʔ] dan sebagainya. Dalam bahasa Jawa,

53


misalnya: piyara `pelihara’, tiyang `orang’, kuwat `kuat’, buwang `buang’, lowah

`sela, keboan `tiruan kebau’ diucapkan sebagai [kebhowan], sadean `berjualan’

diucapkan [sadhejan] dan sebagainya.

Konsonan kerana kenyaringannya yang rendah tidak bersifat silabik dan dalam

keadaan biasa tidak pernah merupakan puncak kenyaringan sehingga tidak dapat

membentuk suku kata tanpa bantuan vokal. Namun, jika ada sebuah konsonan,

sedangkan bunyi yang mendahului atau mengikuti kurang nyaring atau bahkan

tidak nyaring sama sekali dan konsonan itu kebetulan darjat kenyaringannya tinggi

sehingga menjadi puncak kenyaringan di antara konsonan di sekitarnya, maka

bahagian atau kata yang mengandungi konsonan tersebut dapat membentuk suku

kata. Konsonan yang demikian disebut konsonan silabik.

Biasanya konsonan yang silabik seperti itu hanya terbatas pada bunyi-bunyi:

getaran [r], geseran [s, r], sisian [l] dan nasal [n, m]. Dalam bahasa Indonesia dan

Jawa, terdapat konsonan silabik [r, s, l] dalam kata-kata tiruan bunyi seperti [krk,

st, glg]. Selain itu, dalam bahasa Jawa Kuno, terdapat juga [n] silabik dalam kata:

drsta, `dilihat’ krta `telah dikerjakan’; yang terakhir ini juga terdapat dalam bahasa

Sanskerta, misalnya: drs `pemandangan’, smrti `ingatan’. Dalam bahasa Inggeris,

terdapat konsonan silabik [l, n, m] misalnya dalam: apple [æpl] `buah epal’ often

[ɒfn] `sering’, button [b⋀tn] `kancing’ atau ‘butang’, bottom [bɒtəm] `dasar’.

Tahukah Anda Bunyi dengan Arus Udara Egresif dan Bunyi dengan Arus Udara Ingresif?

Arah arus udara dalam pembentukan bunyi bahasa dapat dibezakan atas egresif

dan ingresif (P. Ladefoged, 1993:23). Dalam kebanyakan bunyi bahasa,

pembentukan bunyi itu dilaksanakan dengan arus udara keluar dari paru-paru,

arus udara demikian disebut egresif. Namun, dalam bahasa-bahasa tertentu

3.13 Huraikan perbezaan bunyi nyaring dan bunyi tidak nyaring.

3.14 Jelaskan konsonan silabik dengan

menyertakan contoh yang sesuai.

54


dapat juga bunyi itu terbentuk dengan arah udara masuk ke dalam paru-paru, jika

demikian arah udara itu disebut ingresif.

Arus udara egresif dapat dibahagi lagi kepada dua, iaitu egresif pulmonik dan

egresif glotalik. Begitu juga arus udara ingresif dapat dibahagi kepada dua, iaitu

ingresif glotalik dan ingresif valerik.

Apakah Egresif Pulmonik?

Egresif pulmonik ialah bunyi yang terbentuk dengan arus udara egresif (keluar)

dengan mekanisma pulmonik. Mekanisma udara pulmonik ialah udara dari paru-

paru sebagai sumber utamanya dihembuskan keluar dengan cara mengecilkan

ruangan paru-paru oleh otot paru-paru, otot perut dan rongga dada. Hampir

semua bunyi bahasa yang dihasilkan dalam pertuturan dibentuk dengan cara

egresif pulmonik ini. Demikian juga bunyi egresif pulmonik ini turut terdapat

dalam bahasa Melayu, bahasa Indonesia dan kebanyakan bahasa Nusantara.

3.15 Jelaskan maksud arus udara egresif dan arus udara ingresif.

3.16 Mengapakah bunyi bahasa disebut bunyi egresif pulmonik?

55


Apakah Egresif Glotalik?

Egresif glotalik ialah bunyi yang terbentuk dengan arus udara (keluar) dengan

mekanis glotalik. Mekanisma glotalik terjadi dengan cara merapatkan pita-pita

suara sehingga glotis dalam keadaan tertutup rapat sekali. Bersama-sama

dengan itu, seluruh rongga pangkal tenggorok (laring) disempitkan dan dinaikkan,

sehingga udara dalam rongga mulut dan rongga kerongkongan (faring) terhalang

serta tertekan (tersekat). Saluran rongga mulut dan hidung ditutup. Kemudian

udara yang terhalang itu dihembuskan keluar dengan cara membuka saluran

rongga mulut. Bunyi egresif glotalik terdapat dalam kebanyakan bahasa di

Afrika, Indian-Amerika dan Kaukasus (P. Ladefoged, 1993:25).

Bunyi yang dihasilkan dengan proses egresif glotalik ini disebut bunyi ejektif.

Dalam sistem tulisan, bunyi ejektif itu diberi tanda apostrof di sebelah atas kanan,

misalnya: [p’, t’, k’, s’ ∫’].

Apakah Ingresif Glotalik?

Ingresif glotalik ialah bunyi bahasa yang terbentuk dengan arus udara ingresif

(masuk) dengan mekanisma glotalik. Bunyi dengan arus udara ingresif

mekanisma glotalik ini mungkin secara sempurna prosesnya sama dengan egresif

glotalik di atas, iaitu dengan cara merapatkan pita-pita suara sehingga glotis

tertutup rapat sekali. Hanya bersama-sama dengan itu rongga pangkal tenggorok

yang disempitkan itu diturunkan (tidak dinaikkan). Kemudian udara masuk. Bunyi

letupan terhalang dengan mekanisma seperti itu terdapat dalam bahasa Toyolabal,

salah satu bahasa Indian-Amerika. Tetapi bunyi bahasa dengan jenis ini tidak

banyak. Proses yang lebih umum ialah pada waktu rongga pangkal tenggorok

yang disempitkan itu diturunkan tidak disertai dengan penutupan dengan cara

merapatkan pita suara, hanya penutupan sedikit saja, sehingga glotis keadaannya

hanya tertutup dengan cara tidak terlalu rapat, pita suara ikut bergetar.

Bunyi-bunyi bahasa yang dihasilkan dengan proses ingresif glotalik ini disebut

bunyi implosif. Dalam sistem tulisan, bunyi implosif jenis ini ditandai dengan

lengkung ke arah kanan, misalnya: [b, d, g]. Bunyi-bunyi ini antaranya terdapat

dalam bahasa: Sindhi, Swahili, Marwari (P. Ladefoged, 1993:26); Ngadha ([b,d])

dan Sawu ([b, d]).

56


Apakah Ingresif Velarik?

Ingresif velarik ialah bunyi terbentuk dengan arus udara ingresif (masuk) dengan

mekanisma velarik. Mekanisma udara velarik terjadi dengan menaikkan pangkal

lidah ditempelkan pada langit-langit lembut. Bersama-sama dengan itu kedua-dua

bibir ditutup rapat; atau yang lebih umum ialah hujung (atau daun lidah) dan

kedua-dua sisi lidah dirapatkan pada gigi atas atau gusi dalam. Kemudian hujung

lidah (atau daun lidah) dan kedua-dua sisi lidah yang merapat pada gigi atau gusi

dalam itu dilepaskan turun serta dikebelakangkan, bibir dibuka sehingga ada

kerenggangan ruangan udara pada rongga mulut. Dengan demikian

memungkinkan udara luar masuk. Sedangkan pangkal lidah tetap terkena

(berkontak-hubungan) dengan langit-langit lembut. Keadaan ini menyebabkan

terjadinya bunyi klik sebagai akibat proses ingresif velarik, seperti dalam bahasa-

bahasa Khoisa (seperti Bosman dan Hottentot) dan beberapa bahasa Bantu

Selatan (seperti Xhosa dan Zulu) (P. Ladefoged, 1993:28-30). Misalnya, dalam

bahasa Zulu, terdapat tiga jenis klik, iaitu: klik dental [∫], alveolar lateral [З], dan klik

postalveolar [c].

3.17 Huraikan perbezaan bunyi bahasa yang

berikut dengan contoh yang sesuai:

a. egresif pulmonik

b. egresif glotalik

c. ingresif glotalik

d. ingresif velarik

57




i. Menjelaskan jenis-jenis bunyi vokal bahasa Melayu

ii. Menerangkan keadaan bibir hampar dan bundar

iii. Menerangkan cara penghasilan vokal depan, vokal tengah, vokal belakang

iv. Menerangkan cara lidah yang terlibat dalam penghasilan bunyi vokal

tersebut

v. Menunjukkan kedudukan lidah menaik dan menurun

vi. Menerangkan cara udara keluar dari paru-paru melalui rongga mulut

vii. Bagi proses penghasilan bunyi-bunyi vokal (sila rujuk halaman 71 – 80).


i. Mengenali semua jenis konsonan bahasa Melayu

ii. Dapat menjelaskan bunyi konsonan letupan, konsonan geseran, konsonan

letusan, konsonan sengau, konsonan getaran, semi-vokal

iii. Bagi menjawab bagaimana konsonan itu dihasilkan, anda dinasihatkan

membuat rujukan pada bahagian proses penghasilan bunyi konsonan

pada halaman 89 – 118.


i. Memahami konsonan bersuara dan konsonan tak bersuara

ii. Berikan contoh-contoh konsonan bersuara bahasa Melayu

iii. Berikan contoh-contoh konsonan tak bersuara bahasa Melayu

iv. Anda perlu membuat rujukan tambahan daripada buku atau sumber lain.


i. Memahami ciri-ciri bunyi vokal dan bunyi konsonan

ii. Menjelaskan bunyi-bunyi semi-vokal kerana ada percampuran antara

bunyi vokal dengan bunyi konsonan

iii. Menjelaskan berlakunya geluncuran semasa menghasilkan bunyi tersebut.


i. Menerangkan ciri-ciri bunyi nasal dan bunyi oral

ii. Sila beri contoh bunyi-bunyi nasal

iii. Sila beri contoh bunyi-bunyi oral.

58



i. Menjelaskan ciri-ciri bunyi keras

ii. Menjelaskan bunyi-bunyi lembut

iii. Berikan contoh-contoh bunyi yang keras dan bunyi yang lembut dalam

bahasa Melayu.


i. Menjelaskan ciri-ciri bunyi keras dan lembut

ii. Sila berikan contoh-contoh bunyi keras dalam bahasa yang anda tahu atau

contoh dalam dialek-dialek anda

iii. Sila berikan contoh-contoh bunyi lembut dalam bahasa yang anda tahu

atau dalam dialek-dialek anda.


i. Menerangkan ciri-ciri bunyi panjang dan bunyi pendek

ii. Sertakan contoh-contoh bunyi panjang dan bunyi pendek yang terdapat

dalam bahasa yang anda tahu.


i. Boleh membezakan antara bunyi panjang dan bunyi pendek

ii. Boleh memberikan contoh bahasa yang mempunyai bunyi panjang seperti

yang terdapat dalam bahasa Inggeris, bahasa Arab, dll di Eropah

iii. Boleh memberikan contoh bahasa yang mempunyai bunyi pendek seperti

yang terdapat dalam bahasa Melayu dan bahasa-bahasa di Asia

Tenggara.

3.10 Sebelum menjawab perbezaan antara vokal rangkap dengan diftong, anda

perlu:

i. Menjelaskan ciri-ciri vokal rangkap dan ciri-ciri diftong

ii. Berikan contoh-contoh vokal rangkap seperti tahu, bau, dll

iii. Berikan contoh-contoh diftong seperti oi dalam kaloi, ai dalam rampai,

au dalam kurau.

59



i. Menjelaskan ciri-ciri diftong

ii. Anda perlu menjelaskan bahawa diftong naik itu mempunyai ciri vokal

pertama dihasilkan tak selesai

iii. Anda perlu menjelaskan bahawa diftong turun - vokal kedua dalam

diftong tersebut dihasilkan tak selesai

iv. Berikan contoh diftong naik dan diftong turun dalam bahasa Melayu.

3.12 Bagi menjawab soalan ini:

i. Sila kenal pasti sama ada dua vokal itu dihasilkan sepenuhnya atau

salah satu daripada vokal tersebut dihasilkan tidak selesai

ii. Berdasarkan kepada ciri-ciri vokal dan diftong tadi, sila kenal pasti

perkataan (i) - (x) sama ada bunyi-bunyi vokal dalam perkataan

tersebut ialah vokal rangkap atau diftong.

3.13 Bagi soalan ini, jawapan anda perlu:

i. Menjelaskan ciri-ciri bunyi nyaring dan tidak nyaring

ii. Sila berikan contoh-contoh bunyi nyaring dalam bahasa Melayu, seperti

vokal rendah [a]

iii. Sila berikan contoh-contoh bunyi tak nyaring dalam bahasa Melayu,

seperti vokal tinggi [u], [i]


i. Menerangkan ciri-ciri konsonan silabik

ii. Sila berikan contoh-contoh konsonan silabik dalam bahasa Jawa kuno,

contohnya [n], [r,s,l], dan contoh dalam bahasa Inggeris [l,n,m] seperti

apple, often, button.

3.15 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu boleh:

i. Menjelaskan perbezaan maksud antara arus udara egresif dengan arus

udara ingresif

ii. Berikan contoh bunyi-bunyi egresif

iii. Berikan contoh bunyi-bunyi ingresif

60



i. Menjelaskan maksud bunyi egresif pulmonik

ii. Menerangkan sebab mengapa bunyi itu diistilahkan sebagai bunyi egresif

pulmonik

iii. Sertakan contoh yang sesuai bagi menyokong penerangan anda.


i. Merujuk penerangan dalam halaman 53 – 56.

ii. Menyertakan contoh yang sesuai dalam huraian anda

iii. Sila gunakan istilah dan laras yang betul.

61


Rujukan



fonologi bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Ashby, P. (1995). Speech sounds. London: Routledge. Barnhart, C.L. & Barnhart, R.K. (Ed.) (1981). The world book of encyclopedia







Jakarta. Hymes, D. (1966). Linguistics and Language Planning. Dalam Brigth (Ed.).

Sociolinguistics. Indirawati Zahid & Mardian Shah Omar (2006). Fonetik dan fonologi siri


62



Inggeris. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1991. Jones, D. (1958). An outline of English phonetics. London: Heffer. Kamus Dewan Edisi Keempat (2005). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Ladefoged, P. (1973). Preliminaries to linguistic phonetics. Chicago: University of

Chicago Press. Ladefoged, P. (2005). Vowels and consonants (second edition). Australia:


Wadsworth. Laver, J. (1993). Principles of phonetics. New York: Cambridge University Press. Lyons, J. (1981). Noam Chomsky. New York: Penguin Modern Master University

Press. Malmberg, B. (1963). Phonetics. New York: Denver. Marsono (1986). Fonetik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press. Martin, J.B. & Rahilly, J. (1999). Phonetics the science of speech. London: Arnold. Nik Safiah Karim dan rakan-rakan. (2003). Tatabahasa dewan. Kuala Lumpur:

Dewan Bahasa dan Pustaka. Nor Hashimah Jalaluddin (1998). Asas fonetik. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan

Pustaka. Parker, F. (1974). Linguistik untuk bukan ahli linguistik. Kuala Lumpur: Dewan


for the practical description of sounds University of Michigan Press.

63


Rahmat Sato, H. (1998). Pengenalan fonetik dan fonologi. Kuala Lumpur: Fakulti

Bahasa dan Linguistik, Universiti Malaya. Roach, P. (2001). Phonetics. United Kingdom: Oxford University Press. Sitindoan, G. (Drs.) (1984). Pengantar linguistik dan tatabahasa bahasa Indonesia.

Bandung: Pustaka Prima Bandung. Sudaryanto (1983). Linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.

Verhaar, J.W.M. (1983). Pengantar linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.

64

BUNYI-BUNYI BAHASA / 4

Unit

4

BUNYI-BUNYI BAHASA

Pengenalan

Fokus unit ini adalah tentang Bunyi-bunyi Bahasa secara terperinci, iaitu seperti

yang telah dijelaskan dalam pelajaran yang terdahulu, bunyi-bunyi bahasa dapat

dibahagikan kepada tiga kategori utama; bunyi vokal, konsonan dan semi-vokal.

Huraian juga meliputi kriteria yang menentukan jenis-jenis bunyi vokal, konsonan

jati dan pinjaman dalam bahasa Melayu.

Apakah Bunyi Vokal?

Vokal ialah bunyi bersuara yang tatkala dihasilkan, udara dari paru-paru keluar

berterusan melalui ronga tekak dan rongga mulut tanpa sebarang gangguan atau

sekatan. Bunyi vokal mempunyai ciri-ciri kelantangan dan kepanjangan.

HASIL PEMBELAJARAN


i. membezakan ciri bunyi vokal dan bunyi konsonan dalam bahasa Melayu,

ii. menjelaskan kriteria yang menentukan jenis-jenis bunyi vokal, konsonan jati dan konsonan pinjaman dalam bahasa Melayu,

iii. mengetahui cara penghasilan bunyi vokal dan bunyi konsonan dalam bahasa Melayu.

65


Maksudnya bunyi-bunyi vokal dapat didengar lebih jelas dan lebih panjang

daripada bunyi-bunyi konsonan. Vokal dalam bahasa Inggeris terdiri daripada

lapan jenis, iaitu [i], [e], [ε], [a], [u], [o], [ɔ] dan [ә].

Tahukah Anda Vokal dalam Bahasa Melayu?

Bunyi-bunyi vokal dalam bahasa Melayu terbahagi kepada tiga jenis utama, iaitu

vokal hadapan, vokal tengah dan vokal belakang. Vokal dalam bahasa Melayu

terdiri daripada vokal [i], [e], [a], [u], [o] dan [ә].

Kriteria yang menentukan jenis-jenis vokal itu ialah lidah, sama ada bahagian

depan lidah, tengah lidah atau belakang lidah. Sekiranya bahagian depan lidah

yang berperanan, maka bunyi vokal yang dihasilkan itu ialah bunyi vokal depan;

sekiranya bahagian tengah lidah yang berperanan, maka bunyi vokal yang

dihasilkan itu ialah bunyi vokal tengah dan seterusnya jika bahagian belakang

lidah yang berperanan dalam penghasilan bunyi itu, maka bunyi vokal tersebut

ialah vokal belakang.

Kriteria yang menentukan jenis-jenis bunyi vokal itu dapat dirumuskan seperti

yang berikut:

(i) Bahagian lidah yang berperanan, sama ada bahagian depan, tengah

atau belakang lidah.

(ii) Ketinggian lidah yang dinaikkan, sama ada tinggi, separuh tinggi,

rendah dan separuh rendah.

(iii) Keadaan bibir, sama ada bibir dihamparkan atau dibundarkan.

(iv) Pembukaan rahang, sama ada luas atau sempit.

Vokal dalam bahasa Melayu terdiri daripada enam jenis, iaitu vokal depan [i],

[e], [a], vokal tengah [ә] serta vokal belakang [u] dan [o] seperti dalam rajah 4.1

yang berikut.

4.1 Terangkan pengertian dan ciri-ciri vokal.

66


Hadapan Tengah Belakang

Sempit i u Tinggi

Separuh sempit e o

Separuh luas

Luas a Rendah

Rajah 4.1: Kedudukan Vokal Bahasa Melayu

Rajah kedudukan vokal bahasa Melayu di atas menunjukkan kedudukan lidah

mengikut bahagian-bahagiannya. Bahagian di sebelah kiri merupakan bahagian

hadapan lidah dan di bahagian kanan merupakan bahagian belakang lidah dan di

bahagian tengah merupakan bahagian tengah lidah. Garis-garis yang melintang

itu pula merupakan garis yang menunjukkan ketinggian lidah yang dinaikkan. Bagi

membunyikan bunyi vokal [i] dan vokal [u] misalnya, lidah dinaikkan setinggi

mungkin sementara bagi membunyikan vokal [a], kedudukan lidah letaknya rendah

sekali. Rajah 4.2 menunjukkan keadaan turun-naik bunyi ketika vokal [a] dan [i]

disebutkan pada tona yang sama.

Rajah 4.2: Vokal [a] seperti dalam perkataan bahasa Inggeris “father” dan vokal [i] seperti dalam perkataan “see” menunjukkan turun-naik bunyi apabila vokal-vokal

berkenaan diujarkan pada tona yang sama (Sumber: P. Ladefoged, 2005:33)

ә

67


Berdasarkan rajah kedudukan vokal bahasa Melayu pada rajah 4.1, maka

vokal bahasa Melayu dapat dirumuskan seperti yang berikut:

Vokal Hadapan [ i ] Vokal depan sempit

Contoh dalam perkataan: [ibu], [ikan], [iteʔ], [biru], [sila], [kita], [ubi], [bәli],

[pәti].

Rajah 4.3: Kedudukan bibir semasa menghasilkan bunyi [i] (Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006:47)

[ e ] Vokal depan separuh sempit

Contoh dalam perkataan: [ekor], [ela], [eloʔ], [beloʔ], [seroŋ], [herot], [sate].

Rajah 4.4: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [e] (Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006:48)

[a] Vokal depan luas

Contoh dalam perkataan: [ayu], [aku], [abaŋ], [batu], [lari], [bola], [baǰa], [kaja].

Rajah 4.5: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [a] (Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006:48)

68


Vokal Tengah

[ ә ] Vokal tengah pendek

Contoh dalam perkataan: [әmaʔ], [әmas], [әŋkau], [lәmas], [lәmaʔ], [bәsar].

Rajah 4.6: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [ә] (Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006:48)

Vokal Belakang

[ u ] Vokal belakang sempit

Contoh dalam perkataan: [ular], [unta], [ukor], [kuda], [buroŋ], [huǰan], [adu],

[ǰamu], [satu].

Rajah 4.7: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [u] (Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006:49)

[ o ] Vokal belakang separuh sempit

Contoh dalam perkataan: [oleh], [obor], [olah], [boleh], [kota], [tolaʔ], [solo],

[foto], [soto]

Rajah 4.8: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [o]

(Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006:49)

69


Terdapat dua lagi bunyi vokal, iaitu [ε] dan [ɔ] yang tidak digunakan dalam

penulisan tetapi terdapat dalam dialek-dialek tempatan seperti dialek Kelantan,

contohnya dalam perkataan [makε], [malε], [ɔrε], [kitɔ]. Dalam bahasa Melayu,

bunyi [ε] dan [e] dilambangkan dengan huruf “e”, manakala bunyi [ɔ] dan [o]

dilambangkan dengan huruf “o”.

Rajah 4.9: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [ε] (Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006: 48)

Rajah 4.10: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [ɔ] (Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006: 48)

Alat artikulasi lidah merupakan kriteria penting dalam pembahagian jenis vokal.

Bahagian hadapan lidah, misalnya berperanan menghasilkan bunyi vokal

hadapan, iaitu vokal [i], [e] dan [a]. Bahagian tengah lidah berfungsi menghasilkan

vokal tengah. Begitu juga dengan bahagian belakang lidah menghasilkan bunyi-

bunyi vokal belakang, iaitu [u], [o] dan [ɔ]. Perbezaan bunyi antara vokal-vokal

tersebut yang dihasilkan adalah terletak pada tinggi rendahnya bahagian lidah itu

diangkat atau diturunkan. Bahagian lidah itu boleh diangkat setinggi mungkin

untuk menghasilkan vokal tinggi [i] dan [u], kemudian jika diturunkan separuh tinggi

terhasil pula bunyi vokal separuh tinggi, iaitu vokal [e] dan [o]. Begitu juga

sekiranya bahagian lidah itu diturunkan separuh rendah akan menghasilkan vokal

separuh rendah [ε] dan [ɔ].

Vokal tengah pula dihasilkan apabila bahagian tengah lidah berperanan

menghasilkan bunyi dengan cara tengah lidah dinaikkan separuh tinggi. Untuk

70


lebih jelas lagi, berikut diturunkan gambar rajah yang menunjukkan kedudukan

tinggi rendah lidah semasa menghasilkan bunyi-bunyi vokal.

Rajah 4.11: Kedudukan Lidah semasa Menghasilkan Bunyi-bunyi Vokal

(a) e n a k ________________________________

(b) f o t o ________________________________

(c) b a j u ________________________________

(d) s i k u ________________________________

i

e

ε

a

ә

u

o

ɔ

4.2 Senaraikan vokal-vokal yang terdapat dalam bahasa Melayu.

4.3 Namakan jenis vokal bagi huruf vokal

yang bercetak tebal di bawah:

71


(e) k o t a ________________________________

(f) h a r i ________________________________

(g) l a p a n ________________________________

(h) k a s u t ________________________________

(i) b e s a n ________________________________

(j) k e j a r ________________________________

Tahukah Anda Cara Penghasilan Bunyi Vokal?

Berikut dihuraikan secara terperinci cara bunyi vokal kardinal [i], [e], [ε], [a], u], [o],

[ɔ] dan [ә] dihasilkan oleh alat artikulasi.

Vokal Depan Sempit (Tinggi) [i]

Bagi menghasilkan bunyi vokal hadapan sempit [i], proses yang berikut turut

berlaku:

(i) Bibir dihamparkan.

(ii) Depan lidah dinaikkan tinggi (setinggi mungkin) ke arah gusi.

(iii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan menutup rongga hidung

supaya udara tidak keluar melalui rongga hidung.

(iv) Pita suara dirapatkan supaya udara dari paru-paru keluar dengan

menggetarkan pita suara ke rongga mulut.

(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi [i] (lihat rajah 4.12). Berikut

diberikan contoh kehadiran bunyi [i] dalam perkataan.

di awal perkataan:

[ikan], [ikut], [ipar], [ibu], [itu].

di tengah perkataan:

[biru], [bila], [kita], [sila], [silap].

di akhir perkataan:

[tali], [bәli], [bәri], [bәsi] [guli].

72


Rajah 4.12 : Penghasilan Vokal [i]

Vokal Depan Separuh Sempit (Separuh Tinggi) [e]

Bagi menghasilkan bunyi vokal depan separuh sempit [e], perkara yang berikut

turut berlaku:

(i) Bibir dihamparkan separuh sempit.

(ii) Depan lidah dinaikkan separuh tinggi ke arah gusi.


supaya udara tidak dapat keluar melalui rongga hidung.



(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi [e] (lihat rajah 4.13). Contoh

kehadiran bunyi vokal ini dalam perkataan adalah seperti yang

berikut:

di awal perkataan:

[ekor], [ela] , [eloʔ], [ edah], [elaʔ].


[katel], [beraŋ], [heret], [sepet], [leper].

di akhir perkataan:

[sate].

[i]

73


Rajah 4.13 : Penghasilan Vokal [e]

Vokal Depan Separuh Luas (Separuh Rendah) [ε]

Untuk menghasilkan bunyi vokal depan separuh luas, proses yang berikut turut

berlaku:

(i) Bibir dihampar separuh luas.

(ii) Depan lidah dinaikkan separuh rendah ke arah gusi.





(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi vokal [ε] (lihat rajah 4.14). Berikut

diberikan contoh perkataan yang dihadiri oleh bunyi vokal ini dalam dialek

Kelantan:

di awal perkataan:

[εsoʔ], [εloʔ], [εdoh], [εǰεʔ].


[bεso], [gεtεʔ], [gεlεʔ], [pεlεʔ].

di akhir perkataan:

[godε], [bulε], [udε], [tulε].

[e]

74


Rajah 4.14 : Penghasilan Vokal [ε]

Vokal Depan Luas (Rendah) [a]

Vokal depan luas [a] boleh dihasilkan melalui proses seperti yang berikut:

(i) Bibir dalam keadaan hampar.

(ii) Depan lidah diturunkan serendah mungkin.


supaya udara dari paru-paru tidak dapat keluar melalui rongga

hidung.



(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi vokal depan luas hampar seperti

yang terdapat dalam perkataan yang berikut:

di awal perkataan:

[araŋ], [aǰar], [alah], [amal], [asap].


[dadu], [paku], [bukan], [lampu], [bahu].

di akhir perkataan:

[pita], [rasa], [tiba], [kuda], [kәlapa].

[ε]

75


Rajah 4.15 : Penghasilan Vokal [a]

Vokal Belakang

Sewaktu penghasilan vokal belakang, alat artikulasi penting yang berperanan ialah

bahagian belakang lidah. Keadaan bibir adalah bundar.

Vokal Belakang Sempit (Tinggi) [u]

Untuk menghasilkan bunyi vokal belakang sempit, proses yang berikut harus

dilakukan:

(i) Bibir dibundarkan.

(ii) Belakang lidah dinaikkan tinggi (setinggi mungkin) ke arah lelangit

lembut.


supaya udara tidak dapat keluar melalui hidung.

(iv) Pita suara dirapatkan supaya udara yang keluar dari paru-paru


(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi vokal belakang bundar [u]. (lihat

rajah 4.16). Kehadiran bunyi ini dalam perkataan adalah seperti

yang berikut:

[a]

76


di awal perkataan:

[uli], [usap], [usuŋ], [undur], [untoʔ].


[buka], [bubur], [subur], [gandum], [kabur].

di akhir perkataan:

[baǰu], [labu], [pasu], [kelambu], [batu].

Rajah 4.16 : Penghasilan Vokal [u]

Vokal Belakang Separuh Sempit (Separuh Tinggi) [o]

Vokal ini boleh dihasilkan melalui proses seperti yang berikut:


(ii) Belakang lidah dinaikkan separuh tinggi ke arah lelangit lembut.



(iv) Pita suara dirapatkan supaya udara dari paru-paru keluar ke rongga

mulut menggetarkan pita suara.

(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi vokal belakang separuh sempit [o]

(lihat rajah 4.17). Kehadiran bunyi vokal ini adalah seperti dalam

contoh yang berikut:

[u]

77


di awal perkataan:

[oleh], [otaʔ], [obor], [oren].


[boleh], [sotoŋ], [koŋkoŋ], [toloŋ].

di akhir perkataan:

[solo], [soto], [foto]

Rajah 4.17 : Pengasilan Vokal [o]

Vokal Belakang Separuh Luas (Separuh Rendah) [ɔ]

Untuk menghasilkan bunyi vokal belakang separuh luas, proses berikut berlaku:


(ii) Belakang lidah dinaikkan separuh rendah ke arah lelangit lembut.





(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi vokal [ɔ] (lihat rajah 4.18). Bunyi

ini terdapat dalam dialek Kelantan seperti yang berikut:

di awal perkataan:

[ɔbat], [ɔtaʔ], [ɔrε], [ɔpeh].


[pɔkɔʔ], [sudɔh], [pәčɔh], [bɔrɔh].

di akhir perkataan:

[kitɔ], [bilɔ], [bәlakɔ], [guanɔ].

[o]

78


Rajah 4.18 : Penghasilan Vokal [ɔ]

Vokal Tengah

Alat artikulasi yang berperanan dalam penghasilan vokal tengah ialah bahagian

tengah lidah. Keadaan bibir adalah hampar.

Vokal Tengah [ә]

Untuk menghasilkan bunyi vokal tengah ini, proses yang berikut turut berlaku:

(i) Keadaan bibir hampar.

(ii) Tengah lidah dinaikkan sedikit ke arah lelangit keras.



(iv) Pita suara dirapatkan supaya udara yang keluar dari paru-paru ke

rongga mulut menggetarkan pita suara.

(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi [ә] (lihat rajah 4.19). Bunyi ini

hadir dalam perkataan seperti dalam contoh yang berikut:

di awal perkataan:

[әmaʔ], [әmbun], [әmpat], [әnam].


[pәnat], [bәrat], [čәrgas], [kәmas].

[ɔ]

79


Rajah 4.19 : Penghasilan Vokal [ә]

Kesimpulannya, dapat dirumuskan bahawa jumlah vokal kardinal ialah lapan

jenis, iaitu vokal [i,] [e], [ε], [a], [α], [ɔ] , [o] dan [u]. Vokal asli dalam bahasa

Melayu hanya enam jenis, iaitu vokal [i], [e], [a], [u], [o] dan [ә]. Semua vokal

adalah bersuara. Kecuali vokal [ә] yang agak lemah bunyinya dan kurang

lantang, vokal-vokal lain adalah nyaring dan lantang. Sementara itu, berikut pula

diberikan rajah serta nama dan lambang-lambang vokal antarabangsa.

HADAPAN TENGAH BELAKANG

* Apabila lambang hadir secara berpasangan, maka lambang pada sebelah kanan mewakili vokal bundar

Rajah 4.20: Carta Kedudukan Vokal Antarabangsa

(Sumber: J.B. Martin & J. Rahilly, 1999: 226)

[ә]

Sempit

Separuh

sempit

Separuh

luas

Luas

80


[i] Vokal depan sempit hampar

(Closed front unrounded)

[e] Vokal depan separuh sempit hampar

(Closed-mid front rounded)

[ε] Vokal depan separuh luas hampar

(Open-mid front unrounded)

[a] Vokal depan luas

(Open front unrounded)

[u] Vokal belakang sempit bundar

(Closed back rounded)

[o] Vokal belakang separuh sempit bundar

(Closed-mid back rounded)

[ɔ] Vokal belakang separuh luas bundar

(Opened-mid back rounded)

[α] Vokal belakang luas hampar

(Opened back rounded)

[y] Vokal depan sempit bundar

(Closed front rounded)

[ø] Vokal depan separuh sempit bundar

(Closed-mid front rounded)

[œ] Vokal depan separuh luas bundar

(Opened-mid front rounded)

[Œ] Vokal depan luas bundar

(Opened front rounded)

[ɒ] Vokal belakang luas bundar

(Opened back rounded)

[Λ] Vokal belakang separuh luas hampar

(Opened-mid back unrounded)

[Ɣ] Vokal belakang separuh sempit hampar

(Opened-mid back unrounded)

[ɯ] Vokal belakang sempit hampar

(Closed back unrounded)

[ɨ] Vokal tengah sempit hampar

(Cosed central unrounded)

[u] Vokal tengah sempit bundar

(Closed central rounded)

(Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006:59-60)

81


Vokal Awal

perkataan Tengah

perkataan Belakang perkataan

[i]

[e]

[a]

[u]

[o]

[ә]

4.4 Namakan kelompok vokal yang sifatnya

kurang nyaring dan kurang lantang.

4.5 Tuliskan tiga contoh perkataan (jika ada)

bagi setiap vokal di bawah mengikut

kedudukannya dalam perkataan:

82


Apakah Bunyi Konsonan?

Konsonan ialah bunyi bahasa selain daripada bunyi vokal. Sekiranya bunyi vokal

itu adalah bunyi yang dihasilkan oleh alat artikulasi dengan udara keluar

terus-menerus tanpa sekatan atau gangguan oleh alat artikulasi, maka bunyi

konsonan ialah bunyi yang semasa menghasilkannya terdapat gangguan atau

halangan oleh alat artikulasi. Konsonan boleh terdiri daripada konsonan bersuara

dan konsonan tidak bersuara. Konsonan bersuara ialah konsonan yang semasa

penghasilannya, pita suara digetarkan oleh arus udara yang keluar dari paru-paru,

contohnya [b], [d] dan [g]. Konsonan tidak bersuara pula adalah konsonan yang

dihasilkan tanpa mengalami getaran pita suara oleh arus udara seperti [p], [t] dan

[k]. Konsonan dalam bahasa Melayu terdiri daripada dua golongan, iaitu:

i. konsonan asli dan

ii. konsonan pinjaman

Tahukah Anda Konsonan Asli Bahasa Melayu? Konsonan asli dalam bahasa Melayu adalah konsonan yang tersedia ada dalam

bahasa Melayu dan telah digunakan oleh penutur bahasa Melayu tanpa

perubahan. Menurut Yunus Maris, terdapat 19 konsonan asli dalam bahasa

Melayu yang terdiri daripada:

(i) 2 konsonan letupan dua bibir bersuara dan tidak bersuara [p, b]

(ii) 2 konsonan letupan gusi bersuara dan tidak bersuara [t, d]

(iii) 2 letupan lelangit lembut bersuara dan tidak bersuara [k, g]

(iv) 1 konsonan hentian glotis (ʔ)

(v) 2 konsonan letusan bersuara dan tidak bersuara [č, ǰ]

(vi) 2 konsonan geseran tidak bersuara, iaitu geseran gusi tidak

bersuara [s] dan geseran glotis bersuara [h]

(vii) 1 konsonan getaran bersuara [r]

(viii) 1 konsonan sisian bersuara [l]

(ix) 4 konsonan sengau bersuara [m, n, ɲ, ŋ]

(x) 2 konsonan separuh vokal bersuara, iaitu 1 separuh vokal dua bibir

bersuara [w] dan 1 separuh vokal lelangit keras bersuara [j]

83


Penghasilan konsonan-konsonan tersebut melibatkan daerah artikulasi

tertentu seperti dua bibir, gusi, lelangit keras, lelangit lembut, pita suara, glotis,

rongga hidung dan lain-lain. Berikut diberikan carta konsonan asli bahasa Melayu

dan daerah artikulasi dan cara penyebutannya sekali.

Daerah Sebutan Cara Sebutan

1

Dua bibir

2

Gusi

3

Gusi Lelangit Keras

4

Lelangit keras

5

Lelangit lembut

6

Pita suara

Letupan tak bersuara p t k ʔ

Letupan bersuara b d g

Letusan tak bersuara č

Letusan bersuara ǰ

Sengau m n ɲ ŋ

Geseran tak bersuara

s

Geseran bersuara h

Getaran r

Sisian l

Separuh vokal w y / j

Rajah 4.21 : Carta Konsonan Asli Bahasa Melayu

84


Di samping itu, terdapat juga lambang-lambang linguistik untuk melambangkan

bunyi-bunyi bahasa yang terdapat dalam kalangan bahasa dunia. Lambang-

lambang fonetik antarabangsa itu adalah seperti dalam rajah 4.21. Berikut

diberikan nama bunyi konsonan antarabangsa tersebut:

[p] Letupan dua bibir tidak beraspirat tidak bersuara

(Voiceless unaspirated bilabial stop)

[b] Letupan dua bibir tidak beraspirat bersuara

(Voiced bilabial stop)

[t] Letupan gigi-gusi tidak beraspirat tidak bersuara

(Voiceless unaspirated dental-alveolar stop)

[d] Letupan gigi-gusi tidak beraspirat bersuara

(Voiced unaspirated dental-alveolar stop)

[c] Letupan lelangit keras tidak beraspirat tidak bersuara

(Voiceless unaspirated palatal stop)

[ɟ] Letupan lelangit keras tidak beraspirat bersuara

(Voiced unaspirated palatal stop)

[k] Letupan lelangit lembut tidak beraspirat tidak bersuara

(Voiceless unaspirated velar stop)

[g] Letupan lelangit lembut tidak beraspirat bersuara

(Voiced unaspirated velar stop)

[q] Letupan anak tekak tidak beraspirat tidak bersuara

(Voiceless unaspirated uvular stop)

[G] Letupan anak tekak tidak beraspirat bersuara

(Voiced unaspirated uvular stop)

[ʔ] Letupan glotis tidak beraspirat tidak bersuara

(Voiceless unaspirated glottal stop)

[ph] Letupan dua bibir beraspirat tidak bersuara

(Voiceless aspirated bilabial stop)

[bh] Letupan dua bibir beraspirat bersuara

(Voiced aspirated bilabial stop)

[m] Sengau dua bibir bersuara

(Voiced bilabial nasal)

[ɱ] Sengau bibir-gigi bersuara

(Voiced labio-dental nasal)

85


Dua bibir

Gigi-bibir

Gigi Gusi Post- alveola

Retrofleks Lelangit keras

Lelangit lembut

Uvular Faringal Glotal

Letupan p b

t d

ʈ ɖ

C ɟ

k g

ʔ

Sengau m

ɱ

n

ɳ

ɲ

ŋ N

Getaran B

r

R

Tap/ Flap Ր

ɽ

Geseran Ф β

f v

Θ ð

S z

∫ ʒ

ʐ

ç ʝ x Ɣ Χ ʁ ћ ʕ h ɦ

Geseran Sisian

ɫ ɮ

Malaran Tak Bergeser

ʊ ɺ ɻ j պ

Malaran Tak Bergeser Sisian

l Į ʎ L

* Apabila lambang hadir secara berpasangan, maka lambang pada sebelah kanan mewakili konsonan bersuara.

* Bahagian berwarna menandakan artikulasi mustahil berlaku.

Rajah 4.22: Carta Lambang Konsonan Antarabangsa (The International Phonetic Alphabet) (Sumber: J.B. Martin & J. Rahilly, 1999:226)

86


[n] Sengau gigi-gusi bersuara

(Voiced dental-alveolar nasal)

[ɳ] Sengau gelungan bersuara

(Voiced retroflex nasal)

[ɲ] Sengau lelangit keras bersuara

(Voiced palatal nasal)

[ŋ] Sengau lelangit lembut bersuara

(Voiced velar nasal)

[N] Sengau anak tekak bersuara

(Voiced uvular nasal)

[ф] Geseran dua bibir tidak bersuara

(Voiceless bilabial fricative)

[β] Geseran dua bibir bersuara

(Voiced bilabial fricative)

[f] Geseran bibir-gigi tidak bersuara

(Voiceless labio-dental fricative)

[v] Geseran bibir-gigi bersuara

(Voiced labio-dental fricative)

[θ] Geseran gigi tidak bersuara

(Voiceless dental fricative)

[ð] Geseran gigi bersuara

(Voiced dental fricative)

[s] Geseran gigi-gusi tidak bersuara

(Voiceless dental-alveolar fricative)

[z] Geseran gigi-gusi bersuara

(Voiced dental-alveolar fricative)

[ ] Geseran gelungan tidak bersuara

(Voiceless retroflex fricative)

[ʐ] Geseran gelungan bersuara

(Voiced retroflex fricative)

[∫] Geseran gusi-lelangit keras tidak bersuara

(Voiceless palato-alveolar fricative)

[Ʒ] Geseran gusi-lelangit keras bersuara

(Voiced palato-alveolar fricative)

[ç] Geseran lelangit keras tidak bersuara

(Voiceless palatal fricative)

87


[ʝ] Geseran lelangit keras bersuara

(Voiced palatal fricative)

[x] Geseran lelangit lembut tidak bersuara

(Voiceless velar fricative)

[Ɣ] Geseran lelangit lembut bersuara

(Voiced velar fricative)

[χ] Geseran anak tekak tidak bersuara

(Voiceless uvular fricative)

[ʁ] Geseran anak tekak bersuara

(Voiced uvular fricative)

[ћ] Geseran rongga tekak tidak bersuara

(Voiceless pharyngeal fricative)

[ʕ] Geseran rongga tekak bersuara

(Voiced pharyngeal fricative)

[h] Geseran pita suara tidak bersuara

(Voiceless glottal fricative)

[ɧ] Geseran pita suara bersuara

(Voiced glottal fricative)

[w] Malaran tidak bergeser bibir-lelangit lembut

(Labial-velar approximant)

[ɥ] Malaran tidak bergeser bibir-lelangit keras

(Labial-palatal approximant)

[ʊ] Malaran tidak bergeser bibir-gigi

(Labial-dental approximant)

[ɺ] Malaran tidak bergeser gigi-gusi

(Dental-alveolar approximant)

[ɻ] Malaran tidak bergeser gelungan

(Retroflex approximant)

[j] Malaran tidak bergeser lelangit keras

(Palatal approximant)

[պ] Malaran tidak bergeser lelangit lembut

(Velar approximant)

[ɬ] Sisian bergeser gigi-gusi

(Dental-alveolar lateral fricative)

[ɮ] Sisian bergeser lepas gusi

(Post-alveolar lateral fricative)

88


[l] Sisian tidak bergeser gigi-gusi

(Dental-alveolar lateral)

[Į] Sisian tidak bergeser gigi-gusi

(Retroflex lateral)

[ʎ] Sisian tidak bergeser lelangit keras

(Palatal lateral)

[r] Getaran gigi-gusi

(Dental-alveolar trill)

[R] Getaran anak tekak

(Uvular trill)

[Ր] Tamparan gigi-gusi

(Dental-alveolar trill)

[ɽ] Tamparan gelungan

(Retroflex flap)

[R] Tamparan anak tekak

(Uvular flap)

(Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006:53-58)

Daerah Sebutan / Cara Sebutan

Dua bibir

Gusi

Gusi Lelangit Keras

Lelangit keras

Lelangit lembut

Pita

suara

Letupan tak bersuara

p

k ʔ

Letupan bersuara

d

g

Letusan tak bersuara

4.6 Lengkapkan bahagian berwarna dalam carta di bawah dengan lambang konsonan bahasa Melayu yang betul.

89


Daerah Sebutan / Cara Sebutan

Dua bibir

Gusi

Gusi

Lelangit Keras

Lelangit

keras

Lelangit lembut

Pita

suara

Letusan

bersuara

ǰ

Sengau

n

ŋ

Geseran tak

bersuara

s

Geseran

bersuara

Getaran

Sisian

l

Separuh

vokal

y / j

Tahukah Anda Cara Penghasilan Bunyi Konsonan?

1. Letupan Dua Bibir Tidak Bersuara [p]

Konsonan letupan dua bibir tidak bersuara [p] dihasilkan melalui proses seperti

yang berikut:

(i) Dua bibir dirapatkan untuk menghalang sepenuhnya udara dari paru-

paru yang keluar ke rongga mulut.

(ii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan dan dirapatkan kepada

dinding tekak bagi menyekat udara supaya tidak dapat keluar melalui

rongga hidung.

(iii) Pita suara dibuka (direnggangkan).

(iv) Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut tanpa menggetarkan

pita suara. Udara tersekat sepenuhnya pada bibir, kemudian

dilepaskan serta-merta.

90


(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan letupan dua bibir tidak

bersuara [p] (lihat rajah 4.23). Kehadiran konsonan ini dalam

perkataan adalah seperti yang berikut:

di awal perkataan:

[papan], [pasu], [pukul], [putәri].


[lәpas], [sepaʔ], [dapur], [dapat].

di akhir perkataan:

[dakap], [atap], [sәdap], [santap].

Rajah 4.23 : Penghasilan Konsonan [p]

besar hampas perah basah boros pijak hitam bola

[p]

5.7 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Letupan Dua Bibir Tidak Bersuara [p].

5.8 Bulatkan perkataan yang bermula

dengan konsonan letupan dua bibir

tidak bersuara.

91


2. Letupan Dua Bibir Bersuara [b]

Konsonan ini dihasilkan melalui proses seperti yang berikut:

(i) Dua bibir dirapatkan untuk menghalang sepenuhnya udara yang

keluar dari paru-paru ke rongga mulut.

(ii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan dan dirapatkan pada

dinding tekak untuk menyekat udara supaya tidak dapat keluar

melalui rongga hidung.

(iii) Pita suara dirapatkan.

(iv) Udara dari paru-paru keluar dengan menggetarkan pita suara ke

rongga mulut dan tersekat sepenuhnya seketika pada bibir mulut,

kemudian udara dilepaskan dengan serta-merta.

(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan dua bibir bersuara [b]

(lihat rajah 4.24). Kehadiran konsonan ini dalam perkataan adalah

seperti yang berikut:

di awal perkataan:

[buruŋ], [buku], [budaʔ], [batu].


[tubuh], [subuh], [tabur], [tiba].

di akhir perkataan:

[sәbab], [karib], [kitab], [adab].

Rajah 4.24 : Penghasilan Konsonan [b]

[b]

92


3. Letupan Gusi Tidak Bersuara [t]

Konsonan letupan gusi tidak bersuara dihasilkan melalui proses seperti yang

berikut:

(i) Hujung lidah dirapatkan pada gusi untuk membuat sekatan penuh

pada arus udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut.


dinding tekak untuk menutup rongga hidung supaya udara tidak

dapat keluar melalui rongga hidung.


(iv) Udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut keluar tanpa

menggetarkan pita suara, kemudian tersekat pada bahagian gusi.

Udara kemudiannya dilepaskan dengan serta-merta.

(v) Bunyi yang dihasilkan ialah konsonan letupan gusi tidak bersuara [t]



di awal perkataan:

[taŋan], [tahu], [toloŋ], [tareʔ].


[pәtaŋ], [putus], [satu], [bantu].

di akhir perkataan:

[pәnuntut], [patut], [sәbut], [lәmbut].

4.9 Terangkan cara penghasilan bunyi Konsonan Letupan Dua Bibir Bersuara [b].

93


Rajah 4.25: Penghasilan Konsonan [t]

4. Letupan Gusi Bersuara [d]

Untuk menghasilkan bunyi konsonan ini, proses yang berikut perlu berlaku:

(i) Hujung lidah dirapatkan pada gusi untuk membuat sekatan penuh

pada arus udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut.


dinding tekak untuk menutup rongga hidung supaya udara tidak



[t]

4.10 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Letupan Gusi Tidak Bersuara [t].

.

94



rongga mulut dan tersekat sepenuhnya pada gusi, kemudian udara

tersebut dilepaskan dengan serta-merta.

(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan letupan dua bibir

bersuara [d] (lihat rajah 4.26). Konsonan ini hadir dalam perkataan

yang berikut:

di awal perkataan:

[dalam], [dahulu], [duka], [dapur].


[pәdaŋ], [padaŋ], [sidaŋ], [padah].

di akhir perkataan:

[abad], [tekad], [maʔsud], [hasad].

Rajah 4.26: Penghasilan Konsonan [d]

[d]

95


duri gulai dapur batas desak buruh gitar bilas

5. Letupan Lelangit Lembut Tidak Bersuara [k]

Konsonan letupan lelangit lembut tidak bersuara [k] dihasilkan melalui proses


(i) Belakang lidah dinaikkan dan dirapatkan pada lelangit lembut untuk

membuat sekatan penuh pada arus udara yang keluar dari paru-paru

ke rongga mulut.

(ii) Lelangit lembut dan anak tekak dirapatkan pada dinding tekak untuk

menyekat udara supaya tidak dapat keluar melalui rongga hidung.



pita suara. Udara tersekat pada bahagian lelangit lembut, kemudian

dilepaskan dengan serta-merta.

(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan letupan lelangit lembut

tidak bersuara [k] (lihat rajah 4.27). Bunyi konsonan ini hadir dalam

perkataan yang berikut:

di awal perkataan:

[kawan], [kuda], [kalau], [kita].


[sukat], [bakat], [dәkat], [pukat].

di akhir perkataan:

[budaʔ], [pәkaʔ], [teŋoʔ], [әmaʔ].

4.11 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan Letupan Gusi Bersuara [d].

4.12 Bulatkan perkataan yang bermula

dengan konsonan letupan gusi bersuara.

96


Rajah 4.27 : Penghasilan Konsonan [k]

6. Letupan Lelangit Lembut Bersuara [g]

Bagi menghasilkan konsonan letupan lelangit lembut bersuara [g], proses berikut

perlu dilakukan:

(i) Belakang lidah dinaikkan dan dirapatkan pada lelangit lembut untuk

membuat sekatan penuh pada arus udara yang keluar dari paru-

paru.

(ii) Lelangit lembut dan anak tekak dirapatkan kepada dinding tekak

untuk membuat sekatan supaya udara tidak dapat keluar melalui

rongga hidung.

[k]

4.13 Terangkan cara penghasilan bunyi

konsonan Letupan Lelangit Lembut

Tidak Bersuara [k].

5

97




rongga mulut dan tersekat pada bahagian lelangit lembut. Udara

tersebut kemudiannya dilepaskan dengan serta-merta.

(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan letupan lelangit lembut

bersuara [g] (lihat rajah 4.28). Bunyi konsonan ini hadir dalam

perkataan seperti yang berikut:

di awal perkataan:

[guru], [ganti], [gantuŋ], [gambar].


[agaʔ], [agar], [ǰuga], [ragu].

di akhir perkataaan:

[beg], [dialog], [monolog].

Rajah 4.28 : Penghasilan Konsonan [g]

[g]


konsonan Letupan Lelangit Lembut

Bersuara [g].

1.

4

98


7. Hentian Glotis [ʔ]

Untuk menghasilkan bunyi hentian glotis, proses berikut turut berlaku:

(i) Pita suara dirapatkan serapat-rapatnya.


dinding tekak untuk membuat sekatan supaya udara tidak dapat

keluar melalui rongga hidung.

(iii) Udara dari paru-paru keluar dan tersekat dan terhenti pada bahagian

glotis dan tidak dilepaskan.

(iv) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan hentian glotis [ʔ] yang

terdapat dalam bahasa Melayu (lihat rajah 4.29). Contoh perkataan

yang mengandungi bunyi konsonan ini ialah:

di awal perkataan:

[ʔibu], [ʔada], [ʔikan], [ʔoraŋ].


[saʔat], [ǰumaʔat], [kәʔadaʔan], [soʔal].

di akhir perkataan:

[tidaʔ], [anaʔ], [čәkaʔ], [galaʔ].

Rajah 4.29 : Penghasilan Konsonan [ʔ]

[ʔ]

99


elok tamak cucuk kicap bahu semak muka itik

8. Letusan Lelangit Keras-Gusi Tidak Bersuara [č]

Untuk menghasilkan bunyi konsonan ini, proses yang berikut turut berlaku:

(i) Depan lidah dirapatkan pada daerah lelangit keras-gusi untuk

membuat sekatan pada arus udara dari paru-paru ke rongga mulut.


dinding tekak untuk membuat sekatan supaya udara tidak dapat




pita suara. Udara tersebut tersekat seketika pada bahagian lelangit

keras-gusi, kemudian udara tersebut dilepaskan dengan perlahan

(bukan dengan cepat atau dengan serta-merta). Walau

bagaimanapun, untuk bunyi konsonan [č] dalam bahasa Melayu,

pelepasan udara adalah lebih cepat sedikit berbanding dengan

pelepasan udara untuk bunyi konsonan letusan (afrikat) dalam

bahasa Inggeris seperti dalam perkataan church. Bunyi konsonan

[č] yang hadir dalam bahasa Melayu adalah seperti yang berikut:

di awal perkataan:

[čari], [čuti], [čuri], [čontoh].


[suči], [banči], [bәnči], [kunči].

di akhir perkataan:

[mač], [koč].


konsonan Hentian Glotis [ʔ].

4.16 Bulatkan perkataan yang berakhir

dengan hentian glotis.

100


Rajah 4.30 : Penghasilan Konsonan [č]

9. Letusan Lelangit Keras-Gusi Bersuara [ǰ]

Bunyi letusan lelangit keras-gusi dihasilkan melalui proses seperti yang berikut:


membuat sekatan pada arus udara dari paru-paru ke rongga mulut.


dinding tekak untuk menyekat udara daripada memasuki rongga

hidung.


[č]


konsonan Letusan Lelangit Keras-Gusi

Tidak Bersuara [č].

101


(iv) Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut dengan menggetarkan

pita suara dan tersekat pada daerah lelangit keras-gusi. Udara

dilepaskan perlahan (bukan dilepaskan dengan cepat atau serta-

merta). Bagi bunyi kononan [ǰ] dalam bahasa Melayu, pelepasan

udara adalah lebih cepat daripada pelepasan udara untuk bunyi

konsonan j dalam bahasa Inggeris seperti untuk perkataan judge.

(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi [ǰ] (lihat rajah 4.31). Bunyi

konsonan ini hadir dalam perkataan seperti yang berikut:

di awal perkataan:

[ǰaŋan], [ǰoloʔ], [ǰaŋgut], [ǰuga].


[taǰam], [tәrǰun], [buǰaŋ], [huǰan].

di akhir perkataan:

[imeǰ], [koleǰ].

Rajah 4.31 : Penghasilan Konsonan [ǰ]

[ǰ]


konsonan Letusan Lelangit Keras-Gusi

Bersuara [ǰ].

102


4.19 Bulatkan perkataan yang bermula dengan konsonan

letusan lelangit keras bersuara.

jala cukai jambu capal juta celah kipas cuci

10. Geseran Gusi Tidak Bersuara [s]

Untuk menghasilkan bunyi konsonan geseran gusi tidak bersuara [s], proses yang

berikut turut berlaku:

(i) Daun lidah dinaikkan ke arah gusi untuk membuat sempitan.

(ii) Lelangit lembut dan anak tekak dirapatkan pada dinding tekak bagi

menyekat udara daripada keluar melalui rongga hidung.


(iv) Udara dari paru-paru keluar dengan menggeser melalui sempitan

pada daerah gusi. Pita suara tidak digetarkan.

(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi geseran gusi tidak bersuara [s]

(lihat rajah 4.32). Bunyi konsonan ini hadir dalam perkataan seperti

yang berikut:

di awal perkataan:

[sayaŋ], [sapu], [suŋguh], [sәdap].


[basuh], [kasar], [dasar], [pasar].

di akhir perkataan:

[habis], [bilis], [hiris], [bәras].

Rajah 4.32 : Penghasilan Konsonan [s]

[s]

103


11. Geseran Glotis Bersuara [h]

Untuk menghasilkan bunyi konsonan geseran glotis [h], proses yang berikut turut

berlaku:

(i) Pita suara dibuka (direnggangkan) sedikit untuk membuat sempitan

pada glotis.


dinding tekak bagi menutup rongga ke hidung supaya udara tidak

dapat keluar melalui hidung.

(iii) Udara keluar dengan menggeser melalui sempitan glotis. Pita suara

digetarkan.

(iv) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan geseran glotis bersuara

[h] (lihat rajah 4.33). Kehadiran bunyi ini adalah seperti yang berikut:

di awal perkataan:

[habis], [hulur], [hantu], [hiŋgap].


[lihat], [tahap], [pehaʔ], [sehat].

di akhir perkataan:

[bәrseh], [lәteh], [kaseh], [lәbeh].


konsonan Geseran Gusi Tidak

Bersuara [s].

104


Rajah 4.33 : Penghasilan Konsonan [h]

12. Getaran Gusi Bersuara [r]

Bunyi getaran gusi bersuara [r] dihasilkan dengan cara yang berikut:

(i) Hujung lidah dikenakan pada gusi.


dinding tekak supaya udara tidak dapat keluar melalui rongga hidung.


[h]


konsonan Geseran Glotis Bersuara [h].

105


(iv) Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut dan menggetarkan

hujung lidah dan pita suara digetarkan.

(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi getaran gusi bersuara [r] (lihat

rajah 4.34). Konsonan ini hadir dalam perkataan seperti yang

berikut:

di awal perkataan:

[rasa], [rabun], [runtuh], [rusuh].

di tengah perkataan

[bәras], [kәras], [laras], [karut].

di akhir perkataan:

[bәsar], [kasar], [lebar], [edar].

Rajah 4.34 : Penghasilan Konsonan [r]

[r]


konsonan Getaran Gusi Bersuara [r].

106


13. Sisian Gusi Bersuara [l]

Konsonan sisian gusi bersuara [l] dihasilkan dengan cara:

(i) Hujung lidah dikenakan pada bahagian tengah gusi untuk membuat

sekatan pada arus udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut.


dinding tekak untuk menutup rongga ke hidung supaya udara tidak



(iv) Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut tetapi hanya dapat

keluar melalui sisian atau tepian. Pita suara digetarkan.

(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan sisian gusi bersuara [l]



di awal perkataan:

[lama], [lambat], [lampu], [lupa].


[sәlamat], [kәlat], [kilat], [bulat].

di akhir perkataan:

[tiŋgal], [bәkal], [peŋgal], [pukul]

Rajah 4.35 : Penghasilan Konsonan [l]

[l]

107


14. Sengau Dua Bibir Bersuara [m]

Konsonan sengau dua bibir bersuara [m] dihasilkan dengan cara:

(i) Bibir bawah dirapatkan pada bibir atas untuk membuat sekatan pada

arus udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut.

(ii) Lelangit lembut dan anak tekak diturunkan supaya suara dapat

memasuki rongga hidung.


(iv) Udara dari paru-paru memasuki rongga mulut dan keluar melalui

rongga hidung. Bibir mulut dibuka semasa menyebut bunyi [m] dan

pita suara digetarkan (lihat rajah 4.36). Bunyi konsonan ini hadir

dalam perkataan seperti yang berikut:

di awal perkataan:

[makan], [malam], [mula], [masin].


[timun], [namun], [timur], [lima].

di akhir perkataan:

[salam], [silam], [dalam], [tilam].

Rajah 4.36 : Penghasilan Konsonan [m]

[m]


konsonan Sisian Gusi Bersuara [l].

108


15. Sengau Gusi Bersuara [n]

Bunyi sengau gusi bersuara [n] dihasilkan dengan cara:

(i) Hujung lidah dirapatkan pada gusi untuk membuat sekatan pada arus

udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut.

(ii) Lelangit lembut dan anak tekak diturunkan membuka rongga hidung

supaya udara dapat keluar melalui rongga hidung.


(iv) Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut dan terhalang pada

bahagian gusi, kemudian keluar melalui rongga hidung. Pita suara

digetarkan.

(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi sengau gusi bersuara [n] (lihat

rajah 4.37). Kehadiran bunyi konsonan ini adalah seperti dalam


di awal perkataan:

[nasi], [nuri], [naŋka], [naluri].


[kәnari], [binasa], [panas], [lontar].

di akhir perkataan:

[papan], [simpan], [lapan], [sәmbilan]

Rajah 4.37 : Penghasilan Konsonan [n]

[n]

109


16. Sengau Lelangit Keras-Gusi Bersuara [ɲ]

Untuk menghasilkan bunyi ini, proses yang berikut turut berlaku:


membuat sekatan pada arus udara yang keluar dari paru-paru ke

rongga mulut.

(ii) Lelangit lembut dan anak tekak diturunkan membuka ruang rongga

ke hidung supaya udara dari paru-paru dapat keluar melalui rongga

hidung.



daerah lelangit keras-gusi, kemudian keluar melalui rongga hidung.

Pita suara digetarkan.

(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan sengau lelangit keras-

gusi bersuara [ɲ] (lihat rajah 4.38). Kehadiran bunyi konsonan ini

adalah seperti dalam contoh yang berikut:

di awal perkataan:

[ɲaɲi], [ɲata], [ɲamoʔ], [ɲaɲoʔ]. di tengah perkataan:

[baɲaʔ], [miɲaʔ], [taɲa], [suɲi].


konsonan Sengau Dua Bibir Bersuara [m].

4.25 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan

Sengau Gusi Bersuara [n].

110


Rajah 4.38 : Penghasilan Konsonan [ɲ]

17. Sengau Lelangit Lembut Bersuara [ŋ]

Bunyi konsonan sengau lelangit lembut bersuara [ŋ] dihasilkan melalui proses

yang berikut:

(i) Belakang lidah dinaikkan dan dirapatkan kepada lelangit lembut

untuk menyekat udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut.

(ii) Lelangit lembut dan anak tekak diturunkan membuka rongga hidung

supaya udara dapat keluar melalui rongga hidung.


[ɲ]


konsonan Sengau Lelangit Keras-

Gusi Bersuara [ɲ].

111



daerah lelangit lembut, kemudian keluar melalui rongga hidung. Pita

suara digetarkan.

(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi sengau lelangit lembut bersuara [ŋ]


seperti dalam contoh yang berikut:

di awal perkataan:

[ŋaŋa], [ŋiau].


[buŋa], [siŋa], [baŋga], [taŋga].

di akhir perkataan:

[taŋguŋ], [baraŋ], [tanǰuŋ], [gunuŋ].

Rajah 4.39 : Penghasilan Konsonan [ŋ]

[ŋ]


konsonan Sengau Lelangit Lembut

Bersuara [ŋ].

112


18. Separuh Vokal Dua Bibir Bersuara [w]

Bunyi separuh vokal dua bibir bersuara [w] ini dihasilkan dengan cara:


(ii) Belakang lidah diangkat ke arah lelangit lembut tetapi tidak

menyentuh lelangit lembut (sama seperti kedudukan lidah untuk

membunyikan vokal belakang [u]).


(iv) Udara keluar dari paru-paru ke rongga mulut menggetarkan pita

suara. Semasa menghasilkan bunyi vokal [u], lidah dengan pantas

berubah ke kedudukan (posisi) untuk menghasilkan vokal tengah [ә]

(lihat rajah 4.40). Kehadiran konsonan ini adalah seperti dalam


di awal perkataan:

[wau], [waris], [wajaŋ], [waŋ].


[kawan], [lawan], [kawat], [lewat].

di akhir perkataan:

[sepaʔ takraw].

Rajah 4.40: Penghasilan Separuh Vokal [w]

[w]

113


4.29 Bulatkan perkataan yang bermula dengan separuh

vokal dua bibir bersuara:

wisel wirid yuran watan lipas yakin larut wira

19. Separuh Vokal Lelangit Keras Bersuara [j]

Bagi menghasilkan bunyi konsonan separuh vokal lelangit keras bersuara [j],

proses yang berikut turut berlaku:

(i) Depan lidah dinaikkan ke arah gusi seperti hendak menghasilkan

bunyi vokal [i], kemudian semasa menghasilkan bunyi itu, kedudukan

lidah berubah dengan pantas ke kedudukan vokal tengah [ә].


dinding tekak supaya udara tidak keluar melalui rongga hidung.


(iv) Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut dan menggetarkan pita

suara. Semasa menghasilkan bunyi vokal [i], kedudukan lidah

berubah dengan pantas ke kedudukan vokal tengah [ә].

(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan separuh vokal [j] (lihat

rajah 4.41). Kehadiran bunyi konsonan ini dalam perkataan adalah

seperti dalam contoh yang berikut:

di awal perkataan:

[jaŋ], [jakin], [jatim], [juran].


[dajaŋ], [sajaŋ], [bajaŋ], [sәmbahjaŋ].


konsonan Separuh Vokal Dua

Bibir Bersuara [w].

114


Rajah 4.41 : Penghasilan Separuh Vokal [j]

Tahukah Anda Konsonan Pinjaman dalam Bahasa Melayu?

Dengan konsonan pinjaman, dimaksudkan konsonan-konsonan yang bukan

berasal daripada bahasa Melayu tetapi dipinjam daripada bahasa lain, seperti

bahasa Arab, Sanskrit, Inggeris dan sebagainya. Konsonan-konsonan ini telah

umum dipakai dalam perkataan-perkataan yang dipinjam daripada bahasa asing.

Konsonan-konsonan tersebut terdiri daripada:

[j]


konsonan Separuh Vokal Lelangit

Keras Bersuara [j].

115


(i) Geseran bibir-gigi tidak bersuara [f]

(ii) Geseran bibir-gigi bersuara [v]

(iii) Geseran gigi tidak bersuara []

(iv) Geseran gigi bersuara [ð]

(v) Geseran gusi bersuara [z]

(vi) Geseran lelangit keras tidak bersuara [š, ž]

(vii) Geseran lelangit lembut tidak bersuara [x]

(viii) Geseran lelangit lembut bersuara [Ɣ]

Tahukah Anda Cara Penghasilan Konsonan Pinjaman dalam Bahasa Melayu?

Geseran Bibir-Gigi Tidak Bersuara [f]

Bunyi konsonan geseran bibir-gigi tidak bersuara [f] dihasilkan dengan cara:

(i) Bibir bawah dihampirkan pada gigi atas untuk membuat sempitan

supaya udara keluar dengan menggeser melalui ruang yang sempit.

(ii) Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan menutup rongga ke hidung




pada daerah bibir-gigi. Pita suara tidak digetarkan.

(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi geseran bibir-gigi tidak bersuara

[f] (lihat rajah 4.42). Konsonan ini hadir dalam perkataan pinjaman

seperti contoh yang berikut:

di awal perkataan:

[fikir], [fitnah], [faham], [fonetiʔ].


[nafkah], [sifir], [sifar], [kufur].

di akhir perkataan:

[arif], [maʔaf], [alif], [huruf].

116


Rajah 4.42 : Penghasilan Konsonan [f]

Geseran Bibir-Gigi Bersuara [v]

Bunyi konsonan geseran bibir-gigi bersuara [v] dihasilkan dengan cara:

(i) Bibir bawah dihampirkan pada gigi atas untuk membuat sempitan

supaya udara keluar dengan menggeser melalui sempitan.


dinding tekak menutup rongga ke hidung supaya udara tidak dapat




pada daerah bibir-gigi. Pita suara digetarkan.


konsonan pinjaman Geseran Bibir-

Gigi Tidak Bersuara [f].

[f]

117


(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi geseran bibir-gigi bersuara [v]

(lihat rajah 4.43). Kehadiran bunyi konsonan ini adalah seperti dalam


di awal perkataan:

[vokal], [variasi].


[univәrsiti], [novel].

Rajah 4.43 : Penghasilan Konsonan [v]

Geseran Gigi Tidak Bersuara []

Konsonan geseran gigi tidak bersuara [] dihasilkan melalui cara:

(i) Hujung lidah dihampirkan kepada daerah antara gigi atas dengan gigi

bawah untuk membuat sempitan pada daerah antara gigi atas dan

gigi bawah supaya udara keluar dengan menggeser.

[v]


konsonan pinjaman Geseran Bibir-

Gigi Bersuara [v].

118



dinding tekak untuk menutup rongga ke hidung supaya udara tidak




antara gigi atas dan gigi bawah. Pita suara tidak digetarkan.

(v) Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi geseran gigi tidak bersuara []

(lihat rajah 4.44). Konsonan ini hadir dalam perkataan seperti dalam


di awal perkataan:

[inin], [alaa], [abit], [oman].


[mial].

di akhir perkataan:

[hadi].

Rajah 4.44 : Penghasilan Konsonan []

[]

119


(a) _____________ (b) _____________ (c) _____________

(d) _____________ (e) _____________ (f) _____________

(g) _____________ (h) _____________ (i)_____________


konsonan pinjaman Geseran Gigi

Tidak Bersuara [].

4.34 Tuliskan lambang bunyi konsonan

yang dihasilkan berdasarkan gambar

rajah di bawah:

120


4.35 Kenal pasti jenis bunyi konsonan dalam perkataan berikut:

Perkataan Jenis Konsonan

duri

gulai

dapur

batas

desak

buruh

gitar

bilas

jala

cukai

jambu

capal

juta

celah

kipas

cuci

besar

hampas

perah

basah

boros

pijak

hitam

bola

wisel

wirid

yuran

watan

lipas

yakin

larut

wira

elok

tamak

cucuk

kicap

bahu

semak

muka

121




i. Definisi vokal

ii. Ciri-ciri vokal bahasa Melayu

iii. Sila buat rujukan tambahan daripada sumber lain.


i. Menyenaraikan enam jenis vokal bahasa Melayu

ii. Menjelaskan ciri-ciri vokal hadapan, vokal tengah dan vokal belakang

dengan menyertakan gambar rajah kedudukan bibir dan lidah semasa

menghasilkan bunyi vokal tersebut dan contoh yang sesuai.

4.3 Bagi soalan ini, anda harus:

i. Mengenal pasti sama ada huruf yang bercetak tebal dalam perkataan yang

diberikan tersebut merupakan:

- vokal hadapan sempit,

- vokal hadapan separuh sempit,

- vokal hadapan separuh luas,

- vokal hadapan luas,

- vokal tengah,

- vokal belakang, atau lain-lain

ii. Anda perlu rujuk Rajah 4.1 bagi mengesahkan jawapan anda itu betul.

4.4 Bagi menjawab soalan ini, jawapan anda perlu:

i. Mengandungi vokal-vokal yang berikut, iaitu vokal tinggi [i], dan [u]

ii. Anda juga perlu memberikan vokal tengah [ә]

iii. Sila sertakan contoh-contoh yang mengandungi vokal tersebut.

4.5 Bagi soalan ini, anda:

i. Bebas memilih mana-mana perkataan dalam bahasa Melayu, asalkan

perkataan tersebut mengandungi vokal [i], [e], [a], [u], [o] dan vokal [ә]

ii. Anda perlu memberikan tiga contoh perkataan bagi setiap vokal tersebut

yang hadir di hadapan, di tengah dan di akhir perkataan.

122



i. Mengisi kotak bahagian berwarna itu dengan lambang konsonan yang

betul

ii. Antara lambang konsonan yang perlu mengisi kotak bahagian berwarna itu

ialah [b], [t], [j], [č], [m], dll

iii. Anda perlu melihat gambar rajah 4.21 bagi mendapatkan jawapan seterusnya

iv. Sila pastikan yang anda mengetahui nama-nama konsonan tersebut.


i. Merujuk Rajah 4.23

ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan [p]

tersebut dengan teratur dan betul

iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dalam penerangan anda.

4.8 Bagi soalan ini, anda perlu meneliti setiap perkataan yang diberikan dan

carikan perkataan yang mengandungi konsonan letupan dua bibir bersuara [b].



ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan letupan

dua bibir bersuara [b] tersebut dengan teratur dan betul





gusi tidak bersuara [t] tersebut dengan teratur dan betul





gusi bersuara [d] tersebut dengan teratur dan betul


123


4.12 Bagi soalan ini, anda perlu meneliti setiap perkataan yang diberikan dan

bulatkan perkataan yang mengandungi konsonan letupan gusi bersuara.



ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan

letupan lelangit lembut tidak bersuara [k] tersebut dengan teratur dan

betul

iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dan contoh dalam

penerangan anda.




letupan lelangit lembut bersuara [g] tersebut dengan teratur dan

betul


penerangan anda.




hentian glotis [ʔ] tersebut dengan teratur dan betul


penerangan anda.

4.16 Bagi soalan ini, anda perlu meneliti setiap perkataan yang diberikan

dan bulatkan perkataan yang berakhir dengan hentian glotis.




letusan lelangit keras-gusi tidak bersuara [č] tersebut dengan teratur

dan betul


penerangan anda.

124





letusan lelangit keras-gusi bersuara [j] tersebut dengan teratur

dan betul


penerangan anda.


dan bulatkan perkataan yang bermula dengan konsonan letusan lelangit

keras bersuara.




geseran gusi tidak bersuara [s] tersebut dengan teratur

dan betul


penerangan anda.




geseran glotis bersuara [h] tersebut dengan teratur

dan betul


penerangan anda.




Getaran gusi bersuara [r] tersebut dengan teratur

dan betul


penerangan anda.

125





sisian gusi bersuara [l] tersebut dengan teratur dan betul


penerangan anda.




sengau dua bibir bersuara [m] tersebut dengan teratur dan betul


penerangan anda.




sengau gusi bersuara [n] tersebut dengan teratur dan betul


penerangan anda.




sengau lelangit keras-gusi bersuara [ɲ] tersebut dengan teratur dan

betul


penerangan anda.




sengau lelangit lembut bersuara [ŋ] tersebut dengan teratur dan

betul


penerangan anda.

126





separuh vokal dua bibir bersuara [w] tersebut dengan teratur dan

betul


penerangan anda.


dan bulatkan perkataan yang bermula dengan konsonan vokal dua bibir

bersuara




separuh vokal lelangit keras bersuara [j] tersebut dengan teratur dan

betul


penerangan anda.




pinjaman geseran bibir-gigi tidak bersuara [f] tersebut dengan teratur

dan betul


penerangan anda.




pinjaman geseran bibir-gigi bersuara [v] tersebut dengan teratur

dan betul


penerangan anda.

127





pinjaman geseran gigi tidak bersuara [] tersebut dengan teratur

dan betul


penerangan anda.


i. Menerangkan setiap rajah (a) - (i)

ii. Kenal pasti kedudukan alat artikulasi yang menghasilkan bunyi

konsonan tertentu

iii. Pastikan anda memasukkan lambang konsonan [p], [t], [k], [g], [ʔ], [č],

[s], [z], [z], [n] dalam jawapan anda.


i. Meneliti setiap perkataan yang disenaraikan dalam soalan

ii. Kenal pasti jenis-jenis bunyi konsonan dalam perkataan tersebut.

128


Rujukan









Rinehart & Winston. Indirawati Zahid & Mardian Shah Omar (2006). Fonetik dan fonologi siri


Jones, D. (1958). An outline of English phonetics. London: Heffer. Kamus Dewan Edisi Keempat (2005). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Ladefoged, P. (1973). Preliminaries to linguistic phonetics. Chicago: University of

Chicago Press.

129


Ladefoged, P. (1993). A course in phonetics (3rd. Ed). New York: Harcourt, Brace




Press. Malmberg, B. (1963). Phonetics. New York: Denver. Marsono (1986). Fonetik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press. Martin, J.B. & Rahilly, J. (1999). Phonetics the science of speech. London: Arnold. Nor Hashimah Jalaluddin (1998). Asas fonetik. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan

Pustaka. Pike, K.L. (1947). Phonetics: A critical analysis of phonetic theory and a technique


Bahasa dan Linguistik, Universiti Malaya. Roach, P. (2001). Phonetics. United Kingdom: Oxford University Press. Sudaryanto (1983). Linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press. The Penguin Dictionary (2004). London: Penguin Books. Verhaar, J.W.M. (1983). Pengantar linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University

Press.

130

ARTIKULASI TAMBAHAN / 5

Unit

5

ARTIKULASI TAMBAHAN / KOARTIKULASI

Pengenalan

Unit ini membincangkan hal tentang Artikulasi Tambahan atau juga dipanggil

Koartikulasi yang mencakupi pembibiran, penyengauan, penglelangitkerasan,

perengkungan dan pengglotisan.

Apakah Pengertian Artikulasi Tambahan / Koartikulasi?

Artikulasi tambahan atau koartikulasi ialah sebutan tambahan yang terjadi akibat

daripada pengaruh penyebutan sesuatu bunyi tertentu. Sewaktu menyebutkan

sesuatu bunyi tertentu, terjadi juga sebutan tambahan secara sampingan kerana

dalam proses penyebutan sesuatu bunyi tertentu, beberapa alat artikulasi turut

HASIL PEMBELAJARAN


i. menerangkan pengertian artikulasi tambahan/ koartikulsi, ii. membezakan antara pembibiran, penyengauan,

penglelangitkerasan, perengkungan dan pengglotisan iii. menulis perkataan dalam bentuk fonetik dengan

memasukkan lambang-lambang koartikulasi.

131


terlibat, misalnya bibir, rongga hidung, lelangit keras, rengkung dan seumpamanya

sehingga berlakunya artikulasi tambahan seperti:

i. pembibiran,

ii. penyengauan,

iii. penglelangitkerasan,

iv. perengkungan, dan

v. pengglotisan (Glotalisasi)

Tahukah Anda Proses Pembibiran?

Pembibiran atau dikenal sebagai labialisasi ialah artikulasi tambahan yang berlaku

semasa hendak menyebut bunyi vokal belakang. Misalnya, semasa kita menyebut

bunyi perkataan [kuniŋ]. Sebenarnya semasa kita hendak menyebut bunyi

konsonan [k] yang diikuti oleh vokal belakang [u] dalam perkataan “kuning” itu,

berlaku sedikit pembundaran bibir, iaitu pengaruh daripada hendak menyebut

bunyi vokal belakang [u] dalam perkataan “kuning” itu. Artikulasi tambahan

pembibiran ditanda dengan lambang w seperti dalam contoh yang berikut:

[kwuniŋ]

[kwučiŋ]

[lwubaŋ]

[swulit]

[twolaʔ]

5.1 Apakah yang anda faham tentang

koartikulasi? Berikan pengertian

menurut banyak sumber.

5.2 Dengan memberikan contoh-

contoh yang sesuai, jelaskan

maksud pembibiran.

132


Tahukah Anda Proses Penyengauan?

Penyengauan atau nasalisasi merupakan artikulasi tambahan yang berlaku

pengaruh daripada proses penyebutan bunyi perkataan yang mengandungi

konsonan sengau yang diikuti oleh vokal. Semasa menyebutkan bunyi sengau,

misalnya, [m, n, ɲ, ŋ] seperti dalam perkataan malam, nasi, nyamuk, nganga,

pengaruh bunyi sengau [m, n, ɲ, ŋ] merebak kepada bunyi vokal kerana rongga

hidung tidak sempat ditutup sepenuhnya semasa menyebut bunyi vokal dalam

perkataan tersebut. Lambang penyengauan atau nasalisasi ditanda dengan

lambang ~ seperti dalam perkataan yang berikut:

[mãkan]

[nãŋka]

[ɲãɲi]

[məŋãntoʔ]

Tahukah Anda Proses Penglelangitkerasan?

Penglelangitkerasan atau palatalisasi merupakan artikulasi tambahan yang berlaku

akibat proses penghasilan bunyi lelangit keras. Penglelangitkerasan ini terhasil

sebelum bunyi letusan lelangit keras [č] dan [ǰ] dan lambang yang digunakan untuk

melambangkan penglelangitkerasan ialah lambang [^] di bawah atau [ǰ] di sebelah

kanan atas lambang fonetik konsonan berkenaan, seperti dalam contoh yang

berikut:

[punǰča]

[manǰja]

[belanjǰa]

[senǰǰa]

[belunǰǰur]


yang sesuai, jelaskan maksud

penyengauan.

133


Tahukah Anda Proses Perengkungan?

Perengkungan ialah artikulasi tambahan yang berlaku akibat daripada pengucapan

bunyi rengkungan. Bunyi seperti ini banyak terdapat dalam bahasa Arab. Simbol

yang digunakan bagi melambangkan bunyi perengkungan ialah seperti yang

terdapat pada fonem yang berikut:

L, d dan z

Tahukah Anda Proses Pengglotisan (Glotalisasi)?

Pengglotisan atau glotalisasi merupakan ciri suprasegmental yang berlaku

sebelum penyebutan bunyi vokal. Glotalisasi biasanya berlaku pada awal bunyi

vokal yang hadir pada perkataan yang disebut secara satu-satu. Sebelum bunyi

vokal itu dilafazkan, alat artikulasi mengambil sedikit masa untuk melafazkan bunyi

vokal tersebut dan ini mengakibatkan udara terhenti sebentar pada glotis semasa

menyebut bunyi vokal dalam perkataan itu. Misalnya, [ʔadeʔ], [ʔabaŋ], [ʔalat]

dan seumpamanya.



penglelangitkerasan.



perengkungan.

134


Glotalisasi juga berlaku antara dua vokal yang berdekatan dalam perkataan.

Semasa menyebut vokal pertama, udara terhenti sekejap pada glotis dan

memakan sedikit masa untuk menyebut vokal yang berikutnya. Contohnya,

[saʔat], [ǰumaʔat], [faʔedah] dan seumpamanya.

1.7 Nyatakan perbezaan antara pembibiran,

penyengauan, penglelangitkerasan, perengkungan

dan pengglotisan

1.8 Nyatakan artikulasi tambahan yang terlibat dalam

contoh-contoh perkataan di bawah:

(a) [kwuraŋ] ____________________

(b) [tanǰǰaʔ] ____________________

(c) [ʔiteʔ] ____________________

(d) [taʔat] ____________________

(e) [mãsin] ____________________

(f) [punjčaʔ] ____________________

(g) [kwotaʔ] ____________________

(h) [panǰǰat] ____________________

(i) [ŋãŋã] ____________________

(j) [kaʔedah] ____________________



glotalisasi.

135


5.9 Salin semula perkataan-perkataan di bawah

dalam bentuk fonetik dengan memasukkan

lambang-lambang artikulasi tambahan yang

sesuai.

a) putih ____________________

(b) banjir ____________________

(c) singa ____________________

(d) taat ____________________

(e) tulang ____________________

(f) banyak ____________________

(g) kumbang ____________________

(h) sunting ____________________

(i) jemaah ____________________

(h) sengaja ____________________

(i) ombak ____________________

(j) semalam ____________________

136




i. Menerangkan maksud artikulasi tambahan/ koartikulasi

ii. Sila teliti semua definisi yang diberikan oleh tokoh-tokoh bahasa yang

berlainan dan terangkannya mengikut fahaman anda

iii. Berikan contoh-contoh perkataan yang mengandungi artikulasi tambahan

tersebut.


i. Menghuraikan artikulasi tambahan/ koartikulasi yang hadir bersama-sama

dengan bunyi konsonan yang lain yang hadir selepas konsonan tersebut.

Contohnya, bunyi koartikulasi pembibiran yang hadir bersama dengan

konsonan [k] semasa menyebut bunyi [kwuda]

ii. Sila teliti perkataan yang mengandungi konsonan lain yang diikuti oleh

vokal belakang.

5.3 Bagi menjawab soalan ini, anda harus:

i. Menerangkan bahawa bunyi-bunyi penyengauan berlaku kerana wujudnya

konsonan sengau yang diikuti oleh bunyi vokal. Pengaruh daripada

konsonan sengau itu terkena juga pada vokal yang mengikutinya.

ii. Pastikan anda memberikan contoh-contoh penyengauan yang berlaku

pada vokal-vokal lain yang hadir mengikuti konsonan sengau, misalnya

[mãlam], [nila], [nusa]

iii. Sila berikan juga contoh-contoh konsonan sengau lain yang diikuti oleh

bunyi-bunyi vokal tersebut.

5.4 Untuk menjawab soalan ini, anda harus:

i. Menjelaskan maksud koartikulasi penglelangitkerasan

ii. Anda perlu menjelaskan proses menghasilkan bunyi konsonan tertentu

yang melibatkan berlakunya artikulasi tambahan, misalnya apabila

menyebut perkataan panjang, konsonan [n] yang diikuti oleh konsonan [j]

berlaku artikulasi tambahan penglelangitkerasan yang hadir bersama-

sama bunyi tersebut

iii. Berikan contoh-contoh lain dalam bahasa Melayu tentang artikulasi

tambahan penglelangitkerasan.

137



i. Menerangkan maksud koartikulasi perengkungan bahasa Melayu

ii. Terangkan cara penghasilan konsonan tertentu yang boleh

menyebabkan berlakunya koartikulasi perengkungan

iii. Berikan contoh-contoh lain koartikulasi perenkungan dalam bahasa

Melayu.


i. Memberikan maksud koartikulasi pengglotisan bahasa Melayu

ii. Huraikan proses pengglotisan berlaku

iii. Berikan contoh-contoh koartikulasi pengglotisan dalam bahasa Melayu.


i. Menerangkan perbezaan cara-cara menghasilkan bunyi koartikulasi

pembibiran, penyengauan, penglelangitkerasan, perengkungan dan

pengglotisan

ii. Sila rujuk halaman 131 – 133.

iii. Sila rujuk sumber lain seperti buku dan internet bagi mendapatkan

maklumat tambahan.


i. Mengenal pasti jenis-jenis koartikulasi yang berlainan yang berlaku

semasa menyebut perkataan dalam soalan (a) - (j)

ii. Pastikan anda menerangkan setiap artikulasi tambahan yang berlainan

yang terdapat dalam perkataan (a) - (j) tersebut


maklumat tambahan.

5.9 Untuk soalan ini, anda perlu:

i. Meneliti dan mengenali setiap perkataan dan bunyi-bunyi konsonan serta

vokal yang terdapat pada perkataan tersebut

ii. Anda juga perlu mengetahui setiap penghasilan bunyi konsonan dan vokal

itu ada bunyi lain yang turut serta bersama-samanya, seperti pembibiran,

pengglotisan, dll

138


iii. Anda perlu memasukkan lambang-lambang artikulasi tambahan tersebut

bagi perkatan-perkataan itu. Misalnya bagi perkataan ombak, berlakunya

pengglotisan pada huruf vokal [o] dan bentuk transkripsi fonetik ditulis

seperti berikut: [ʔombaʔ].

139


Rujukan










Jakarta. Jones, D. (1958). An outline of English phonetics. London: Heffer. Kamus Dewan Edisi Keempat (2005). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Ladefoged, P. (1973). Preliminaries to linguistic phonetics. Chicago: University of

Chicago Press.

140


Ladefoged, P. (2005). Vowels and consonants (second edition). Australia:



Press. Malmberg, B. (1963). Phonetics. New York: Denver. Marsono (1986). Fonetik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press. Martin, J.B. & Rahilly, J. (1999). Phonetics the science of speech. London: Arnold. Parker, F. (1974). Linguistik untuk bukan ahli linguistik. Kuala Lumpur: Dewan



Bahasa dan Linguistik, Universiti Malaya. Roach, P. (2001). Phonetics. United Kingdom: Oxford University Press. The Penguin Dictionary (2004). London: Penguin Books. Verhaar, J.W.M. (1983). Pengantar linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University

Press.

141

FONEM SUPRASEGMENTAL / 6

Unit

6

FONEM SUPRASEGMENTAL

Pengenalan

Unit ini membincangkan hal tentang Fonem Suprasegmental dalam fonetik dan

fonologi bahasa Melayu yang meliputi tekanan, kepanjangan, jeda, tona dan

intonasi.

Apakah Pengertian Fonem Suprasegmental?

Fonem suprasegmental yang juga disebut fonem suprapenggalan ialah ciri atau

sifat bunyi yang menindihi atau menumpangi sesuatu fonem. Maksudnya, ciri

suprasegmental hadir bersama-sama fonem penggalan dengan cara menumpangi

bunyi segmental. Fonem suprasegmental ini bukannya bunyi segmental atau bunyi

penggalan, tetapi ciri yang hadir bersama dengan cara menindihi atau

menumpangi bunyi penggalan. Fonem suprasegmental tersebut terdiri daripada:

i. tekanan,

ii. kepanjangan,

HASIL PEMBELAJARAN


i. menerangkan pengertian fonem suprasegmental, ii. membezakan antara tekanan, kepanjangan, jeda,

tona dan intonasi dalam bidang fonetik dan fonologi bahasa Melayu.

142

/

/

/

/

/


iii. jeda,

iv. tona dan

v. intonasi.

i. Apakah Tekanan? Tekanan ialah ciri lemah atau kerasnya suara penyebutan sesuatu suku kata.

Tekanan biasanya berlaku pada suku kata dalam perkataan. Tekanan ditanda

dengan tanda ( ). Dalam bahasa Melayu, tekanan berlaku pada vokal. Bunyi

vokal dalam bahasa Melayu disebut dengan lantang dan boleh dipanjangkan.

Tekanan dalam perkataan bahasa Melayu lazimnya berlaku pada suku kata yang

kedua seperti dalam perkataan ki ta, ba pa, sa tu dan seumpamanya.

Dalam bahasa asing, misalnya bahasa Inggeris, tekanan boleh membezakan

makna. Contohnya, perkataan pro gress bermaksud “memajukan” (kata kerja)

dan pro gress bermaksud “kemajuan” (kata nama). Begitu juga dengan

perkataan ex port yang tekanannya diletakkan pada awal suku kata membawa

maksud “barang yang dieksportkan” (kata nama) sedangkan ex port yang

tekanannya dilakukan pada suku kata kedua membawa maksud “melakukan kerja

eksport” (kata kerja). Begitulah seterusnya dengan perkataan conduct, insult dan

seumpamanya boleh membawa maksud yang berbeza dalam bahasa Inggeris

apabila dipakai tekanan pada suku kata yang berbeza.

6.1 Apakah perbezaan antara bunyi

segmental dan bunyi suprasegmental?

6.2 Dengan memberikan contoh-contoh yang sesuai, jelaskan bagaimana “tekanan” boleh membezakan makna sesuatu frasa atau ayat.

143


ii. Apakah Kepanjangan?

Kepanjangan atau juga disebut panjang pendek bunyi merupakan ciri khusus yang

terdapat pada perkataan dalam bahasa-bahasa tertentu. Ciri kepanjangan atau

panjang pendek ini boleh membezakan makna dalam bahasa-bahasa tertentu

seperti bahasa Inggeris dan Arab tetapi tidak membezakan makna dalam bahasa

Melayu.

Ciri panjang pendek ini ditanda dengan tanda titik yang dipanggil mora. Jika

tanda mora itu satu titik ( . ), kepanjangan bunyinya setengah mora; dua titik ( : ),

kepanjangannya satu mora; dan jika empat titik ( :: ), kepanjangannya ialah dua

mora. Dalam bahasa Inggeris, perbezaan makna terjadi apabila kepanjangan ini

digunakan. Contohnya, perkataan sit bermakna “duduk”, dan si:t bermakna

“tempat duduk”; ship maknanya “kapal” dan shi:p bermakna “kambing biri-biri”.

iii. Apakah Jeda?

Jeda yang juga disebut persendian ialah ciri atau unsur hentian (senyap) dalam

ujaran sebagai tanda memisahkan unsur linguistik, iaitu perkataan, ayat atau

rangkai kata. Jeda atau persendian ini dilambangkan dengan tanda ( + ). Dalam

bahasa tertentu, khususnya bahasa Inggeris, unsur jeda ini boleh membezakan

makna. Misalnya, ujaran I scream, “saya menjerit” dan ice-cream “aiskrim” bunyi

ujarannya sama dan sukar dibezakan maknanya sekiranya kita tidak

membezakannya dengan jeda seperti yang berikut:

6.3 Ciri kepanjangan ditandai dengan tanda

titik yang dipanggil mora. Terangkan

lambang mora tersebut dengan contoh

yang sesuai.

144


i scream / ai + skri:m / “saya menjerit”

ice cream / ais + kri:m / “aiskrim”

Dalam bahasa Melayu juga terdapat rangkai kata yang boleh mengelirukan

makna sekiranya tidak dipakai tanda jeda, misalnya ujaran belikantin (belikan tin)

dan belikantin (beli kantin). Bagi membezakan makna ujaran, rangkai kata itu perlu

ditanda dengan tanda jeda seperti yang berikut:

/ belikan + tin / “membelikan tin = tin yang dibeli”

/ beli + kantin / “membeli kantin = kantin yang dibeli”

Sebenarnya jeda atau persendian merupakan unsur pembeza dalam bahasa.

Jeda juga digunakan untuk membezakan makna ayat. Contoh ayat “Saya

membaca buku kakak” boleh dibezakan maknanya dengan memakai jeda seperti

yang berikut:

/ # Saya membaca buku kakak # /

(Maksudnya saya membaca buku kepunyaan kakak)

/ # Saya membaca buku # kakak /

(Maksudnya saya memberitahu kakak bahawa saya membaca buku)

/ # Kami makan sate kambing # /

(Maksudnya kami makan sate daging kambing)

/ # Kami makan sate # kambing /

(Maksudnya kami memberitahu kambing bahawa kami makan sate)

145


(a) Ibu menjahit baju ayah.

(i) _________________________________________

(ii) _________________________________________

(b) Saya mahu membaca ensiklopedia bahasa Melayu cikgu.

(i) _________________________________________

(ii) _________________________________________

(c) Adik suka makan nasi ayam.

(i) _________________________________________

(ii) _________________________________________

iv. Apakah Tona?

Tona merupakan naik atau turunnya suara dalam pengucapan perkataan. Banyak

bahasa yang mempunyai tona dan tona ini membezakan makna seperti dalam

bahasa Mandarin, bahasa Thai, bahasa Vietnam, bahasa Laos, bahasa

Kampuchea dan lain-lain. Terdapat dua jenis tanda atau lambang yang berbeza

digunakan untuk membezakan tinggi rendahnya bunyi satu-satu perkataan itu.

Yang pertama memakai lambang tona mendatar, tona meninggi, tona turun-naik

dan tona menurun seperti dalam contoh yang berikut:

6.4 Apakah makna dan lambang jeda?

6.5 Bagi setiap ayat di bawah, bina dua ayat

yang berlainan makna dengan meletakkan

lambang jeda pada bahagian yang sesuai.

Kemudian, jelaskan makna ayat-ayat yang

telah dibina.

146


Tona datar ma – “ibu”

Tona meninggi ma / “guni”

Tona turun-naik ma V “kuda”

Tona menurun ma \ “marah”

Tona Tona Tona Tona datar meninggi turun-naik menurun

“ibu” “guni” “kuda’ “marah”

Rajah 6.1: Kedudukan Tinggi-Rendah Suara (Sumber:P. Ladefoged, 2005:12)

Yang kedua pula memakai tanda nombor 1 hingga 4 untuk menunjukkan

perbezaan tona seperti yang berikut:

Tona tinggi (sangat keras) 1

Tona sederhana tinggi (keras) 2

Tona rendah (lemah) 3

Tona sangat rendah (sangat lemah) 4

Walau bagaimanapun, sesetengah pengarang menggunakan tona 4 untuk

tona tinggi (sangat keras), 3 untuk tona sederhana tinggi (keras), 2 untuk tona

rendah (lemah) dan 1 untuk tona sangat rendah (sangat lemah).

147


v. Apakah Intonasi? Intonasi ialah turun naik nada suara dalam pengucapan ayat atau frasa. Intonasi

juga disebut sebagai lagu bahasa. Dalam bahasa Melayu, terdapat berbagai-

bagai intonasi atau lagu yang terdapat pada ayat. Misalnya, ayat berita

mempunyai intonasi yang menurun pada akhir ayat. Ayat tanya pula mempunyai

intonasi meninggi pada akhir ayat dan seumpamanya. Apabila kita bertutur, kita

menggunakan ayat-ayat yang diucapkan secara bersambung-sambung. Ayat-ayat

yang dituturkan itu turut menggunakan intonasi atau lagu bahasa yang berbeza-

beza. Semua jenis ciri suprasegmental atau suprapenggalan, iaitu tekanan,

kepanjangan, jeda dan tona secara kombinasi turut membentuk intonasi ayat, dan

digunakan dalam pertuturan.

Berikut diturunkan contoh-contoh intonasi pada ayat-ayat dalam bahasa

Melayu, iaitu:

a) Intonasi ayat penyata

b) Intonasi ayat tanya

c) Intonasi ayat perintah

d) Intonasi ayat terbalik atau songsang

e) Intonasi ayat pasif

a) Intonasi Pada Ayat Penyata Biasa Intonasi pada ayat penyata mempunyai pola intonasi 2-4-2-3, seperti dalam ayat

yang berikut:

4 3

P e l a j a r i t u p e n g a w a s

2 2

6.6 Apakah makna dan lambang tona?

148


Frasa subjek pelajar itu ditandai dengan tingkat nada 2-4, manakala frasa

predikat pengawas ditandai dengan tingkat 2-3. Pemisahan frasa subjek daripada

predikat menjadi jelas disebabkan nada suara turun daripada tingkat 4 pada

subjek pelajar itu ke tingkat nada 2, iaitu nada permulaan bagi frasa predikat

pengawas. Tingkat nada 3 pada suku kata akhir menandakan selesainya

pengucapan frasa predikat pengawas.

b) Intonasi Pada Ayat Tanya Dalam bahasa Melayu, intonasi ayat tanya biasa ditandai dengan tingkat nada

2-4-3-4. Tingkat nada 3 pada suku kata akhir ayat naik semula ke nada 4 sebagai

tanda selesainya pengucapan ayat. Contohnya:

4 3 4

P e l a j a r i t u p e n g a w a s ? 2

Intonasi ayat tanya seperti contoh di atas digunakan dalam bentuk pertanyaan

kepada seorang pendengar untuk dijawab oleh pendengar berkenaan.

Ayat tanya dapat juga dibentuk dengan meletakkan partikel -kah pada

bahagian predikat ayat. Dalam hal ini, oleh sebab predikat yang disertai partikel -

kah dipentingkan, maka predikat dipindahkan ke bahagian hadapan ayat menjadi:

Pengawaskah pelajar itu?

Intonasi bagi ayat tanya di atas ditandai dengan tingkat nada 2-3-1-4 seperti

dalam contoh yang berikut:

3 4

P e n g a w a s k a h p e l a j a r i t u ?

2 1

c) Intonasi Pada Ayat Perintah Dalam ayat perintah, bahagian predikat lebih dipentingkan berbanding bahagian

subjek. Sebagai contoh, ayat Pergi! sebenarnya terbit daripada ayat Awak pergi! Kata ganti nama diri kedua, iaitu awak digugurkan dan meninggalkan predikat pergi. Frasa predikat pergi dilafazkan dengan tingkat nada 2-3 seperti yang berikut:

149

FONEM SUPRASEGMENTAL / 6 3

P e r g i ! 2

Bagi melembutkan perintah dalam ayat perintah di atas, partikel -lah dapat

disertakan bagi membentuk ayat:

Pergilah. Intonasi ayat di atas ditandai dengan tingkat nada 2-3-1 seperti yang berikut: 3

P e r g i l a h 2 1

d) Intonasi Pada Ayat Terbalik atau Ayat Songsang Ayat bahasa Melayu dalam bentuk susunan biasa ialah Subjek + Predikat. Walau

bagaimanapun, dalam percakapan atau pertuturan seharian, kerap berlaku

susunan ayat yang berlawanan dengan pola biasa tersebut, iaitu bahagian predikat

ayat mendahului bahagian subjek. Ayat yang mempunyai susunan sedemikian

disebut ayat terbalik atau ayat songsang. Contoh:

Susunan biasa : Adik saya + pandai

Ayat songsang : Pandai + adik saya

Susunan biasa : Pelajar itu + pengawas

Ayat songsang : Pengawas + pelajar itu

Intonasi ayat penyata biasa seperti yang telah dijelaskan mempunyai tingkat

nada 2-4-2-3 seperti yang berikut:

4 3

A d i k s a y a p a n d a i 2 2 Apabila ayat tersebut disongsangkan, intonasinya bertukar menjadi 2-3-1,


3 P a n d a i a d i k s a y a

2 1

150

FONEM SUPRASEGMENTAL / 6 Begitu juga ayat-ayat di bawah:

Susunan biasa:

4 3

P e l a j a r i t u p e n g a w a s 2 2

Susunan songsang:

3

P e n g a w a s p e l a j a r i t u

2 1

Perhatikan bahawa dalam contoh ayat-ayat di atas, tingkat nada bagi bahagian

predikat kekal pada tingkat 2-3. Tingkat nada berkenaan tidak berubah meskipun

kedudukan predikat berubah ke hadapan ayat. Sebaliknya, yang berubah ialah

tingkat nada pada bahagian subjek, iaitu menurun kepada tingkat 1.

Selain partikel -kah, -lah juga menandakan bahawa bahagian predikat diberi

penekanan. Oleh sebab kedua-dua partikel ini berfungsi hanya sebagai tanda

bahawa bahagian predikat ayat dipentingkan, maka nada untuk -kah dan -lah

menurun kepada tingkat 1, bersama-sama keseluruhan subjek ayat berkenaan

yang tidak lagi dipentingkan. Sila teliti contoh ayat yang mengandungi

partikel -kah.

Susunan biasa:

4 3

P e l a j a r i t u p e n g a w a s 2 2

Susunan songsang:

3 4

P e n g a w a s k a h p e l a j a r i t u 2 1

151


e) Intonasi Pada Ayat Pasif Ayat pasif mempunyai intonasi yang sama seperti ayat aktif biasa, iaitu 2-4-2-3.

Perhatikan contoh-contoh yang berikut:

Ayat Aktif:

4 3

I b u b e l u m m e n j a h i t b a j u i t u

2 2

Ayat Pasif:

4 3

B a j u i t u b e l u m d i j a h i t o l e h i b u 2 2

Dalam ayat-ayat di atas, bahagian pertama yang mempunyai tingkat nada 2-4

merupakan subjek, manakala bahagian kedua yang mempunyai tingkat nada 2-3

pula merupakan bahagian predikat ayat.

Ayat tanya aktif biasa dan ayat tanya pasif biasa juga mempunyai tingkat nada

2-4 bagi bahagian subjek dan 2-3 bagi bahagian predikat seperti dalam contoh-


Ayat Tanya Aktif Biasa: 4 3

D i a m e m b u k a b u n g k u s a n i t u ? 2 2

Ayat Tanya Pasif Biasa:

4 3

B u n g k u s a n i t u d i b u k a n y a ? 2 2

Walau bagaimanapun, tingkat nada intonasi berbeza, jika ayat pasif berkenaan

merupakan ayat pasif bagi orang pertama dan kedua. Lihat contoh-contoh yang

berikut:

152


(a) Saya membuka bungkusan itu.

(b) Saya buka bungkusan itu.

Dalam contoh di atas, ayat (a) merupakan ayat aktif biasa, manakala ayat (b)

merupakan ayat pasif songsang. Ayat (b) berasasl daripada ayat:

(c) Bungkusan itu saya buka.

Dalam ayat (c) di atas, bahagian predikat ayat ialah saya buka. Predikat

sesuatu ayat mempunyai tingkat intonasi 2-3. Oleh hal yang demikian, intonasi

bagi ayat (b) di atas adalah 2-3-1, seperti yang berikut:

Nada Intonasi Ayat (b):

3

S a y a b u k a b u n g k u s a n i t u 2 1

Ayat (a) dan (c) pula mempunyai intonasi ayat penyata biasa, iaitu 2-4-2-3, seperti dalam contoh-contoh yang berikut:

Nada Intonasi Ayat (a):

4 3

S a y a m e m b u k a b u n g k u s a n i t u 2 2

Nada Intonasi Ayat (c):

4 3

B u n g k u s a n i t u s a y a b u k a 2 2

f) Intonasi Pada Ayat yang Panjang Perlu diingat bahawa nada turun naiknya suara disesuaikan dengan unit-unit frasa.

Oleh sebab itu, walau bagaimana panjang sekalipun sesuatu ayat, nada

intonasinya tetap mempunyai pola yang sama. Dalam hal ini, fungsi intonasi

adalah sebagai pemisah frasa-frasa dalam ayat, seperti dalam contoh yang

berikut:

153


Para pelajar itu menelaah pelajaran di perpustakaan. Ayat di atas boleh dibahagikan kepada tiga frasa intonasi utama, iaitu frasa

subjek, frasa predikat dan keterangan. Seperti yang telah dijelaskan, pola intonasi

bagi ayat biasa ialah 2-4-2-3. Oleh hal yang demikian, pola intonasi bagi ayat di

atas, tanpa keterangan adalah seperti yang berikut:

4 3

P a r a p e l a j a r i t u m e n e l a a h p e l a j a r a n

2 2

Dalam contoh di atas, frasa di perpustakaan merupakan keterangan tambahan

dan tidak begitu penting. Oleh yang demikian, nada yang diterimanya ialah nada 1.

Maka intonasi bagi keseluruhan ayat tersebut ialah 2-4-3-1, seperti yang berikut:

4 3

P a r a p e l a j a r i t u m e n e l a a h p e l a j a r a n

2 2

d i p e r p u s t a k a a n 1

Ayat di atas berkemungkinan diucapkan dengan nada 2-3 pada bahagian frasa

tambahan yang menjadi keterangan sekiranya frasa tambahan itu dipentingkan

dan perlu ditegaskan seperti yang berikut:

4 4

P a r a p e l a j a r i t u m e n e l a a h p e l a j a r a n 2 2

3

d i p e r p u s t a k a a n 2

154


(a) J a l a n !

(b) M i n u m l a h

(c) K u r u s b u d a k i t u

(d) A n j i n g i t u g a r a n g

(e) S u a m i M i l a h p e g a w a i

(f) B u n g a i t u s a y a s i r a m

(g) B u d a k i t u d i h a l a u n y a ?

(h) H a d i a h i t u b e l u m d i b u n g k u s o l e h A n i s

6.9 Huraikan fonem-fonem suprasegmental yang terdapat dalam

bahasa Melayu.

6.7 Huraikan perbezaan antara intonasi dan tona.

6.8 Tandakan tingkat nada intonasi yang

sesuai bagi ayat-ayat di bawah:

155

/

/

/




i. Memberi perbezaan definisi antara bunyi segmental (bunyi penggalan)

dengan bunyi-bunyi suprasegmental, iaitu bunyi yang hadir secara

menumpangi bunyi penggalan

ii. Sila buat rujukan daripada sumber-sumber lain untuk mendapatkan

maklumat tambahan.

6.2 Bagi menjawab soalan ini, anda harus:

i. Menerangkan maksud tekanan dan tanda tekanan ( ) ii. Tekanan dalam perkataan bahasa Melayu tidak membezakan makna,

tetapi membezakan makna dari segi ayat, misalnya:

kami makan sate kambing (tekanan diberikan pada sate)

kami makan sate kambing (tekanan diberikan pada kambing)

iii. Tekanan boleh membezakan makna dalam perkataan bahasa lain,

misalnya bahasa Inggeris:

in sult (tekanan pada suku kata kedua)

in sult (tekanan pada suku kata pertama)

iv. Sila dapatkan maklumat daripada sumber lain.


i. Menerangkan maksud mora/ kepanjangan

v. Anda perlu juga menerangkan bahawa dalam bahasa Melayu,

kepanjangan tidak membezakan makna, tidak seperti bahasa Arab dan

bahasa Inggeris. Contoh:

[ sit ] = bermaksud “duduk”

[ si:t ] = bermaksud “tempat duduk”

ii. Sertakan lambang-lambang mora satu titik (.), dua titik (:), tiga titik (·:),

empat titik (::) dengan contoh yang sesuai

iii. Sila dapatkan maklumat tambahan daripada sumber lain.


i. Menghuraikan maksud jeda dan lambang jeda

ii. Berikan contoh-contoh penggunaan jeda dalam bahasa Melayu

iii. Sila rujuk halaman 143 – 144 untuk mendapat keterangan yang jelas.

156



i. Memberi dua contoh ayat yang membawa makna yang berbeza,

contohnya:

[ Ibu menjahit + baju ayah ]

maksudnya, ibu membuat kerja menjahit baju ayah

[ Ibu menjahit baju + ayah ]

maksudnya, dia memberitahu ayahnya bahawa ibunya menjahit baju.

ii. Dengan berpandukan contoh yang diberikan, sila jawab soalan (b) dan (c)

dengan betul.

iii. Sila dapatkan maklumat tambahan daripada buku dan jurnal lain.


i. Memberi penjelasan terhadap makna tona

ii. Memberi penjelasan terhadap lambang tona

iii. Sila rujuk halaman 145 – 146.

iv. Sila sertakan contoh yang sesuai bagi menyokong huraian anda.


i. Menjelaskan maksud intonasi dan tona

ii. Berikan contoh intonasi ayat-ayat bahasa Melayu

iii. Sila rujuk halaman 145 – 153.

iv. Dapatkan juga maklumat tambahan daripada sumber lain seperti buku,

internet, dll.


i. Meneliti ciri-ciri intonasi yang dihuraikan pada halaman 147

ii. Sila rujuk bentuk intonasi ayat perintah, ayat penyata, ayat pasif,

ayat tanya pada halaman 147 – 153 dan terapkannya dalam ayat

(a) - (h).

iii. Pastikan anda tidak tersalah letak tanda intonasi pada ayat-ayat yang

berlainan tersebut.

6.9 Bagi menjawab soalan tentang fonem suprasegmental ini, anda perlu:

i. Merujuk jenis-jenis fonem suprasegmental seperti tekanan, kepanjangan,

jeda, tona dan intonasi pada halaman 141 – 153

ii. Sila rujuk sumber lain seperti buku dan internet bagi mendapatkan

maklumat tambahan.

157


Rujukan

Abdul Hamid Mahmood (1995). Ejaan bahasa Melayu terkini. Masa Enterprise.

Abdul Hamid Mahmood (2002). Guru dan bahasa Melayu. Kuala Lumpur: City









Jakarta. Indirawati Zahid & Mardian Shah Omar (2006). Fonetik dan fonologi siri



Inggeris. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1991. Jones, D. (1958). An outline of English phonetics. London: Heffer.

158


Kamus Dewan Edisi Keempat (2005). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Ladefoged, P. (2005). Vowels and consonants (second edition). Australia:



Press. Malmberg, B. (1963). Phonetics. New York: Denver. Marsono (1986). Fonetik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press. Martin, J.B. & Rahilly, J. (1999). Phonetics the science of speech. London: Arnold. Nik Safiah Karim dan rakan-rakan. (2003). Tatabahasa dewan. Kuala Lumpur:

Dewan Bahasa dan Pustaka. Pike, K.L. (1947). Phonetics: A critical analysis of phonetic theory and a technique


Bahasa dan Linguistik, Universiti Malaya. Roach, P. (2001). Phonetics. United Kingdom: Oxford University Press. Sitindoan, G. (Drs.) (1984). Pengantar linguistik dan tatabahasa bahasa Indonesia.

Bandung: Pustaka Prima Bandung. Sudaryanto (1983). Linguistik.Yogyakarta: Gadjah Mada University Press. The Penguin Dictionary (2004). London: Penguin Books. Verhaar, J.W.M. (1983). Pengantar linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University

Press.

159

BIDANG FONEMIK / 7

Unit

7

BIDANG FONEMIK

Pengenalan

Unit ini membincangkan Bidang Fonemik yang meliputi bunyi distingtif atau tidak

distingtif, konsep fonem, alofon, pasangan minimal, bervariasi bebas, beralternasi

bebas, saling melengkapi, kesamaan fonetis, fonem vokal rangkap, dan fonem

konsonan rangkap dalam bahasa Melayu.

Apakah Bidang Fonemik?

Bidang fonemik ialah bidang linguistik yang membincangkan hal yang berkaitan

dengan sistem atau fungsi bunyi bahasa. Dalam bidang fonemik, bunyi-bunyi

bahasa akan dianalisis dan menentukan taraf sesuatu bunyi itu sama ada bunyi itu

distingtif (membezakan makna) atau tidak distingtif. Jika bunyi itu bertaraf

HASIL PEMBELAJARAN


i. menjelaskan bunyi itu distingtif atau tidak distingtif, ii. membezakan fonem dengan alofon, diftong dengan

fonem vokal rangkap, iii. menjelaskan konsep pasangan minimal, bervariasi

bebas, beralternasi bebas, saling melengkapi dan kesamaan fonetis serta

iv. menjelaskan fonem konsonan rangkap.

160

BIDANG FONEMIK / 7

distingtif, iaitu membezakan makna, maka bunyi itu dianggap bertaraf fonem. Di

sebaliknya, jika bunyi itu tidak distingtif dan tidak membezakan makna, maka bunyi

itu dianggap alofon.

Tahukah Anda Pengertian Fonem?

Fonem ialah unit bunyi yang terkecil yang membezakan makna. Perbezaan

makna ini dapat dilihat pada pasangan minimal atau pasangan terkecil perkataan.

Misalnya, pasangan minimal, pedang dengan petang. Dalam pasangan minimal

perkataan pedang dengan petang itu terdapat bunyi yang berbeza (distingtif), iaitu

bunyi d dan bunyi t. Oleh sebab perkataan pedang hampir sama, kecuali bunyi d

dan bunyi t, maka dikatakan bahawa bunyi d dan bunyi t adalah bunyi yang

distingtif yang membezakan makna. Oleh itu, bunyi d dan bunyi t adalah bertaraf

fonem yang berbeza dan bunyi fonem ini diletakkan dalam kurungan fonem, iaitu

/ d / dan / t /. Contoh-contoh pasangan minimal yang lain yang membezakan

makna adalah seperti yang berikut:

(i) kaya

paya / k / dan / p / adalah fonem yang berbeza

(ii) barat

karat / b / dan / k / adalah fonem yang berbeza

(iii) sayang

wayang / s / dan / w / adalah fonem yang berbeza

7.1 Jelaskan pengertian bidang fonemik.

7.2 Apakah yang anda faham tentang bunyi distingtif dan bunyi tidak distingtif?

161

BIDANG FONEMIK / 7

(iv) dalam

talam

/ d / dan / t / adalah fonem yang berbeza

(v) cari

jari

/ c / dan / j / adalah fonem yang berbeza

Selain contoh pasangan minimal di atas, terdapat banyak pasangan minimal

yang lain yang membezakan makna. Contohnya: pakar dengan bakar; tulang

dengan dulang; sakat dengan zakat dan lain-lain.

(i) _________________________

(ii) _________________________

(iii) _________________________

(iv) _________________________

Tahukah Anda Pengertian Alofon?

Alofon ialah anggota-anggota kepada satu fonem. Alofon juga merupakan

kelainan bunyi antara satu sama lain tetapi masih tergolong ke dalam satu fonem.

Kelainan bunyi yang tergolong ke dalam satu fonem ini berlaku akibat terpengaruh

oleh bunyi tertentu sama ada yang terdahulu atau terkemudian daripadanya.

Misalnya, bunyi fonem / k / dalam bahasa Melayu mempunyai beberapa kelainan

bunyi (alofon) kerana terpengaruh oleh bunyi di sekitarnya, misalnya alofon k, kw

7.3 Berikan beberapa contoh pasangan

minimal yang anda tahu.

162

BIDANG FONEMIK / 7

dan ʔ. Bunyi alofon k terjadi akibat kehadirannya dalam perkataan kiri (atau k yang

diikuti oleh vokal depan i).

Bunyi kw terjadi kerana kehadirannya dalam perkataan kuda (iaitu k yang

diikuti oleh vokal belakang u). Bunyi ʔ terjadi kerana kehadirannya diakhiri kata

dalam suku kata tertutup seperti dalam perkataan kakaʔ. Dalam hal ini, alofon k,

kw dan ʔ adalah alofon-alofon daripada keluarga bunyi yang sama, iaitu fonem

/ k /. Ketiga-tiga bunyi k, kw, ʔ itu adalah bunyi yang mempunyai kesamaan fonetis.

Maksudnya bunyi-bunyi alofon tersebut hampir-hampir sama dari segi cara

pengucapannya dan juga cara penghasilannya. Ketiga-tiga bunyi itu adalah saling

melengkapi. Dengan saling melengkapi dimaksudkan masing-masing bunyi

tersebut menduduki posisi tertentu (tempat masing-masing) dalam bahasa Melayu.

Alofon juga boleh terjadi daripada bunyi yang bervariasi bebas. Dengan

bervariasi bebas dimaksudkan walaupun bunyi-bunyi itu berbeza dalam perkataan

tertentu, misalnya faham dengan paham, tetapi perbezaan bunyi tidak membawa

makna yang berbeza (maknanya sama).

Dalam bahasa Melayu terdapat pula beberapa perkataan yang hampir sama

dari segi sebutan, tetapi maknanya sama (tidak berbeza), misalnya perkataan

agama, ugama dan igama. Walaupun perkataan agama, ugama dan igama itu

dari segi makna tidak berbeza, tetapi vokal a, u dan i adalah asalnya fonem yang

berbeza kerana terdapat pasangan minimal masing-masing yang membezakan

makna, iaitu baru, buru, biru. Oleh sebab itu, vokal a, u dan i adalah distingtif

(membezakan makna), maka bunyi a, u dan i adalah bertaraf fonem. Apabila

bunyi a, u dan i itu sudah pernah bertaraf fonem, maka bunyi a, u dan i adalah

bertaraf alternasi bebas.


yang sesuai, jelaskan maksud alofon.

163

BIDANG FONEMIK / 7

Tahukah Anda Pengertian Pasangan Minimal?

Pasangan minimal ialah pasangan terkecil perkataan, iaitu pasangan perkataan

yang hampir sama dari segi sebutan dan juga cara menghasilkan bunyi perkataan

tersebut tetapi masih terdapat perbezaan kecil pada bunyi (fonem) tertentu yang

membezakan makna antara perkataan tersebut. Contoh-contoh pasangan minimal

adalah seperti yang berikut:

paku dengan baku

tari dengan dari

laku dengan lagu

baca dengan baja

sama dengan sana

bawang dengan bayang

situ dengan satu

garu dengan guru

bila dengan bela

serong dengan sorong

buka dengan buku

7.6 Kenal pasti sama ada pasangan minimal yang berikut berkontras atau tidak berkontras.

i. fikir - pikir

ii. perang - perang

iii. panah - patah

iv. semak - semak

v. bela - bela


yang sesuai, jelaskan maksud pasangan

minimal.

164

BIDANG FONEMIK / 7

vi. serang - terang

vii. agama - ugama

viii. Selasa - Thalatha

ix. faham - paham

x. tadah - tabah

Tahukah Anda Pengertian Bervariasi Bebas?

Bervariasi bebas merupakan istilah yang digunakan bagi dua bunyi yang berbeza

secara fonetis yang hadir pada lingkungan yang sama dalam perkataan dan bunyi

itu boleh saling berganti antara satu sama lain tetapi tidak membezakan makna.

Contohnya:

fikir dengan pikir ( f dengan p bervariasi bebas )

elok dengan Elok ( e dengan ε bervariasi bebas )

orang dengan Orang ( o dengan ɔ bervariasi bebas)

Tahukah Anda Pengertian Beralternasi Bebas?

Beralternasi bebas merupakan istilah yang dipakai bagi bunyi yang sudah bertaraf

fonem, tetapi boleh dipakai secara bertukar ganti dalam perkataan tertentu pada

lingkungan yang sama tetapi tidak membezakan makna. Contohnya fonem /a/, /i/

dan /u/ yang hadir pada lingkungan yang sama dalam perkataan agama, igama

dan ugama tetapi maknanya tidak berbeza. Oleh hal yang demikian, fonem /a/, /i/

dan /u/ dikatakan beralternasi bebas.

7.7 Berikan contoh-contoh perkataan yang bervariasi bebas dalam bahasa Melayu.

165

BIDANG FONEMIK / 7

Tahukah Anda Pengertian Saling Melengkapi?

Istilah saling melengkapi juga dikenali sebagai distribusi komplementar, iaitu

lingkungan atau tempat yang dihadiri (diisi) oleh satu anggota bunyi daripada satu-

satu fonem dan lingkungan atau tempat itu tidak boleh dihadiri (diisi) oleh anggota

bunyi yang lain daripada fonem yang sama dalam perkataan. Maksudnya bunyi

tersebut mempunyai tempat (lingkungan) tertentu yang boleh dihadiri atau

dilengkapinya. Misalnya bunyi [k] dalam perkataan [kakaʔ]. Bunyi [k] boleh hadir

hanya pada awal suku kata (koda) manakala bunyi [ʔ] pula boleh hadir pada

lingkungan akhir suku kata (onset) sahaja. Kehadiran bunyi [k] dan [ʔ] pada

tempat tertentu sahaja ini terdapat dalam banyak perkataan lain dalam bahasa

Melayu, misalnya perkataan [kanaʔ-kanaʔ, pəkaʔ, pokoʔ, beŋkoʔ, bəŋkaʔ,

songkoʔ] dan seumpamanya. Oleh sebab tempat atau lingkungan yang boleh

diisi oleh [k] dan [ʔ] adalah tempat yang tertentu sahaja, maka bunyi [k] dan [ʔ]

dikatakan saling melengkapi. Oleh hal yang demikian, bunyi [k] dan [ʔ] adalah

alofon-alofon kepada fonem /k/.

7.8 Berikan contoh-contoh perkataan yang beralternasi bebas dalam bahasa Melayu.

7.9 Huraikan perbezaan antara beralternasi bebas dan bervariasi bebas.

7.10 Jelaskan pengertian saling melengkapi.

166

BIDANG FONEMIK / 7

Tahukah Anda Pengertian Kesamaan Fonetis?

Kesamaan fonetis merupakan satu cara atau kriteria yang digunakan untuk

menentukan sama ada bunyi-bunyi itu merupakan alofon-alofon kepada satu

fonem. Cara yang lain untuk menentukan alofon-alofon kepada satu fonem ialah

saling melengkapi (distribusi komplementar) seperti yang dihuraikan di atas.

Bunyi kesamaan fonetis ialah bunyi yang mempunyai sifat fonetis yang sama.

Bunyi kesamaan fonetis ini boleh terjadi dengan cara bunyi tertentu yang

mendapat pengaruh artikulasi tambahan (koartikulasi) seperti pembibiran,

penyengauan (penasalan), penglelangitkerasan, pengglotisan dan

seumpamanya. Contohnya bunyi k dengan bunyi kw (k yang mendapat pengaruh

daripada vokal depan dan kw pembibiran) yang terdapat pada perkataan kawan

dan buwku merupakan bunyi yang mempunyai kesamaan fonetis (k, dan kw). Oleh

itu, k dan kw adalah alofon kepada fonem yang sama, iaitu k. Begitu juga dengan

bunyi vokal a dalam perkataan dalam dan ã sengauan (nasalisasi) dalam

perkataan mãlam juga merupakan bunyi yang mempunyai kesamaan fonetis (yang

satu merupakan vokal biasa sedangkan vokal a yang satu lagi disengaukan). Oleh

hal yang demikian, bunyi a biasa dan bunyi a yang disengaukan itu dikatakan

bunyi yang mempunyai kesamaan fonetis.

Dalam bahasa Inggeris, terdapat juga bunyi yang mempunyai kesamaan

fonetis. Contohnya bunyi p yang mendapat pengaruh koartikulasi hembusan

seperti dalam perkataan pen (phen) mempunyai kesamaan fonetis dengan p yang

tidak dihembus yang berada di akhir kata dalam perkataan top. Oleh hal yang

demikian, bunyi ph (yang diiringi oleh hembusan) dengan p (yang tidak

dihembuskan) adalah alofon-alofon kepada fonem p.

7.11 Bagaimanakah kesamaan fonetis berlaku? Jelaskan dengan contoh-contoh yang sesuai.

167

BIDANG FONEMIK / 7

Tahukah Anda Pengertian Fonem Vokal Rangkap?

Fonem vokal rangkap ialah fonem yang hadir berturut-turut dalam satu-satu

perkataan. Fonem vokal rangkap ini berbeza dengan diftong. Vokal rangkap

ialah vokal penuh yang diucapkan dengan penuh tiap-tiap satu dalam perkataan,

misalnya dia, bau, jauh dan buah sedangkan diftong ialah dua vokal yang hadir

berturut-turut dalam perkataan tetapi cara penghasilan diftong itu berbeza. Diftong

dihasilkan dengan cara satu vokal diucapkan sepenuhnya sedangkan yang satu

lagi diucapkan separuh sahaja. Cara menghasilkan diftong pula melibatkan

berlakunya geluncuran. Maksudnya semasa menghasilkan bunyi vokal penuh,

kedudukan lidah kemudiannya berubah dan geluncur kepada bunyi vokal yang

lain. Contohnya perkataan kerbau (kerbaw), sampai (sampay) dan amboi

(amboy).

7.13 Nyatakan perbezaan diftong dan vokal rangkap.

Tahukah Anda Pengertian Fonem Konsonan Rangkap?

Fonem konsonan rangkap ialah dua konsonan yang hadir berturut-turut dalam

satu-satu perkataan. Konsonan rangkap tidak terdapat dalam bahasa Melayu

kecuali dalam kata-kata pinjaman daripada bahasa Jawa dan bahasa Inggeris.

Dalam bahasa Inggeris, terdapat banyak perkataan yang memakai fonem

konsonan rangkap ini. Contohnya perkataan stop, steep, bring, brief, creep,

clock, cloth dan seumpamanya.


yang sesuai, jelaskan maksud fonem

vokal rangkap.

168

BIDANG FONEMIK / 7

Konsonan rangkap dalam bahasa Melayu terdapat dalam perkataan-perkataan

pinjaman yang dipinjam daripada bahasa Jawa dan Inggeris seperti trampil,

prihatin, blok, draf, drama, projek, proses dan seumpamanya.

7.14 Huraikan maksud fonem konsonan

rangkap dengan memberikan

contoh-contoh yang sesuai.

7.15 Adakah fonem konsonan rangkap terdapat dalam bahasa Melayu? Bincangkan.

169

BIDANG FONEMIK / 7



i. Menerangkan bidang fonemik dan cakupannya seperti fonem, alofon,

vokal rangkap, konsanan rangkap, pasangan minimal dan seumpamanya

ii. Berikan contoh yang sesuai bagi menyokong penerangan anda

iii. Sila dapatkan maklumat tambahan daripada sumber lain seperti buku dan

internet.


i. Memahami maksud fonem distingtif, iaitu yang membezakan makna

ii. Berikan contoh perkataan yang sesuai yang mengandungi fonem distingtif

tersebut, seperti dalam perkataan petang dan pedang yang berlainan

maksudnya

iii. Anda perlu memberikan beberapa contoh perkataan yang mengandungi

fonem yang berbeza

iv. Anda perlu memasukkan contoh perkataan yang mengandungi fonem

yang beralternasi bebas, seperti agama, igama dan agama

v. Anda perlu memberikan contoh-contoh bunyi alofon yang tidak

distingtif, iaitu bunyi-bunyi yang tidak membezakan makna

vi. Sila berikan contoh-contoh lain tentang bunyi-bunyi alofon kepada fonem-

fonem tertentu

vii. Sila rujuk huraian tentang pengertian fonem dan alofon pada

halaman 159 – 162.

7.3 Untuk soalan ini, anda perlu memberikan:

i. Definisi fonem seperti yang dijelaskan pada halaman 160, 163 – 164.

ii. Beberapa contoh pasangan minimal seperti:

baru – biru,

petang – pedang, yakni

vokal [a] dengan vokal [u] ialah fonem berbeza kerana membezakan

makna. Begitu juga dengan fonem [t] dan [d] membezakan makna bagi

pasangan minimal tersebut

iii. Sila berikan contoh-contoh pasangan minimal yang lain yang

menunjukkan berlakunya fonem-fonem yang membezakan makna

iv. Sila rujuk sumber lain bagi mendapatkan maklumat tambahan.

170

BIDANG FONEMIK / 7


i. Menjelaskan maksud alofon

ii. Berikan beberapa contoh alofon kepada satu fonem, misalnya alofon [f]

kepada fonem [p] dalam perkataan [fiker], [piker] dan alofon [kw] dalam

perkataan [kita], [kwuda]


i. Menerangkan maksud pasangan minimal dengan memberikan contoh-

contoh yang sesuai, misalnya menyatakan perbezaan makna perkataan

pasangan minimal tersebut adalah akibat pengunaan fonem yang

berbeza, contoh perkataan: serong – sorong

ii. Anda perlu memberi jawapan untuk pasangan minimal yang lain dengan

berpandukan jawapan di atas.


i. Menjelaskan ciri-ciri fonem dan alofon

ii. Dengan berpandukan penjelasan tentang fonem dan alofon tersebut,

anda perlu mengenal pasti sama ada perkataan pasangan minimal yang

diberikan itu ( no. i - x) berkontras atau tidak berkontras.

7.7 Untuk soalan ini, anda perlu terlebih dahulu:

i. Memahami perbezaan antara bunyi bervariasi bebas dan bunyi distingtif

seperti fonem p dengan f dalam perkataan fikir dengan pikir yang tidak

membezakan makna

ii. Dengan berpandukan bunyi bervariasi bebas dalam contoh di atas,

berikan perkataan yang mengandungi bunyi bervariasi bebas, maksud

bunyi alofon kepada fonem tertentu, seperti faham - paham yang tidak

membezakan makna.

7.8 Jawapan untuk soalan ini ialah anda perlu memberikan beberapa contoh

fonem yang bertaraf distingtif yang kemudiannya digunakan untuk maksud

yang sama seperti dalam igama, ugama, agama. Fonem ə, u dan a adalah

beralternasi bebas (sudah bertaraf fonem dalam perkataan lain) walaupun

masih boleh membawa makna yang sama, iaitu “agama”.

171

BIDANG FONEMIK / 7

7.9 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu memberi:

i. Penjelasan tentang perbezaan antara beralternasi bebas dengan

bervariasi bebas

ii. Sila berikan beberapa contoh pasangan perkataan beralternasi bebas

dengan bervariasi bebas dalam bahasa Melayu.


i. Menghurai maksud saling melengkapi

ii. Sila sertakan contoh perkataan yang bunyinya saling melengkapi seperti

perkataan kakak, yakni fonem k dan ʔ ialah saling melengkapi

iii. Dengan berpandukan contoh di atas, sila berikan beberapa contoh lain

dalam bahasa Melayu.


i. Menjelaskan cara kesamaan fonetis berlaku, yakni bunyi konsonan diikuti

oleh bunyi vokal tertentu menyebabkan kesamaan fonetis berlaku.

Contohnya perkataan kataʔ, iaitu k dan ʔ saling melengkapi

ii. Dengan berpandukan contoh di atas, sila berikan beberapa contoh lain


7.12 Jawapan bagi soalan ini, anda perlu:

i. Memberikan definisi tentang fonem vokal rangkap

ii. Sila berikan beberapa contoh perkataan yang mengandungi fonem

vokal rangkap


maklumat tambahan.


i. Menjelaskan perbezaan antara diftong dan vokal rangkap

ii. Sila berikan beberapa contoh vokal rangkap dan diftong bagi

menjelaskan huraian anda.

iii. Sila rujuk buku, jurnal dan internet bagi mendapatkan malumat

tambahan.

172

BIDANG FONEMIK / 7


i. Menghuraikan definisi tentang fonem konsonan rangkap

ii. Berikan beberapa contoh perkataan yang mengandungi fonem

konsonan rangkap yang dipinjam daripada bahasa Inggeris, misalnya

kontraktor, struktur, dan seumpamanya

iii. Sila nyatakan bahawa tidak terdapat fonem konsonan rangkap asli

dalam bahasa Melayu kecuali perkataan pinjaman daripada bahasa

Inggeris dan bahasa Jawa.


i. Membincangkan bahawa dalam bahasa Melayu terdapat fonem

konsonan rangkap atau tidak

ii. Berikan contoh-contoh fonem konsonan rangkap yang terdapat dalam

bahasa yang anda tahu seperti bahasa Inggeris, misalnya project,

structure, dan bahasa Jawa seperti gembleng, prihatin

iii. Anda perlu menyatakan bahawa fonem konsonan rangkap tidak

terdapat dalam bahasa Melayu asli kecuali fonem konsonan rangkap

yang dipinjam daripada bahasa Inggeris dan bahasa lain.

173

BIDANG FONEMIK / 7

Rujukan










Jakarta. Kamus Dewan Edisi Keempat (2005). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Ladefoged, P. (1973). Preliminaries to linguistic phonetics. Chicago: University of


and Jovanovich.

174

BIDANG FONEMIK / 7

Ladefoged, P. (2005). Vowels and consonants (second edition). Australia:


Wadsworth. Laver, J. (1993). Principles of phonetics. New York: Cambridge University Press. Malmberg, B. (1963). Phonetics. New York: Denver. Marsono (1986). Fonetik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press. Pike, K.L. (1947). Phonetics: A critical analysis of phonetic theory and a technique

for the practical description of sounds University of Michigan Press. Roach, P. (2001). Phonetics. United Kingdom: Oxford University Press. The Penguin Dictionary (2004). London: Penguin Books. Verhaar, J.W.M. (1983). Pengantar linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University

Press.

175

TRANSKRIPSI / 8

Unit

8

TRANSKRIPSI

Pengenalan

Fokus huraian unit ini adalah tentang bentuk penulisan dalam transkripsi fonetik

dan fonemik. Di samping itu, juga diterangkan beberapa lambang yang digunakan

dalam penulisan transkripsi fonetik dan fonemik bagi mewakili bunyi yang

diucapkan.

Apakah Transkripsi?

Transkripsi ialah penulisan dalam bentuk lambang-lambang fonetik daripada

lambang-lambang tulisan huruf-huruf biasa. Transkripsi juga menurunkan

lambang-lambang bunyi sebutan ke dalam bentuk lambang-lambang fonetik yang

setepat mungkin mengikut sebutan sebenar penutur satu-satu bahasa. Dalam

transkripsi fonetik, satu lambang digunakan untuk mewakili satu bunyi yang

HASIL PEMBELAJARAN


i. mengenal pasti bentuk penulisan dalam transkripsi fonetik dan fonemik,

ii. mengenali dan membezakan lambang-lambang yang digunakan dalam penulisan transkripsi fonetik dan fonemik,

iii. menulis transkripsi fonetik dan fonemik dengan baik.

176

TRANSKRIPSI / 8

diucapkan. Terdapat dua jenis transkripsi, iaitu transkripsi fonetik dan transkripsi

fonemik.

Apakah Transkripsi Fonetik?

Transkripsi fonetik juga dikenali sebagai transkripsi sempit. Dalam transkripsi

fonetik atau transkripsi sempit ini pengkaji cuba memberi lambang fonetik yang

setepat-tepat dan sedetail-detailnya (terperinci) dengan bunyi yang diucapkan atau

tulisan yang dipindahkan ke dalam transkripsi fonetik tersebut. Dalam transkripsi

fonetik, dimasukkan juga lambang-lambang koartikulasi seperti lambang

pembibiran [w], penyengauan (nasalisasi) [ ], perengkungan [L, d, z],

penglelangitkerasan [j] dan pengglotisan (glotalisasi) [ʔ]. Misalnya dalam tulisan

atau sebutan untuk ayat Buku itu di atas meja ditulis semula dengan terperinci

segala bunyi segmental dan juga segala jenis koartikulasi dan juga ciri-ciri

suprasegmental yang ditumpanginya dalam bentuk transkripsi fonetik seperti yang

berikut:

[ # b u w ku i w t u d i a t a s m e ǰ a # ] Transkripsi fonetik bertujuan mencatatkan setepat mungkin semua sifat yang

terdapat pada pengucapan seseorang penutur natif. Walau bagaimanapun, dalam

bahasa Melayu, tidak semua bunyi koartikulasi itu wujud, kecuali dalam kata-kata

pinjaman daripada bahasa asing seperti bahasa Inggeris atau bahasa Arab.

Apakah Transkripsi Fonemik?

Transkripsi fonemik juga disebut transkripsi luas. Transkripsi fonemik

mencatatkan bunyi-bunyi bahasa yang diucapkan dengan cara yang lebih luas,

iaitu dengan menggunakan fonem-fonem yang terdapat dalam satu-satu bahasa

itu secara umum dan mudah. Transkripsi fonemik tidak menulis lambang-lambang

transkripsi fonetik dengan detail (terperinci) dan tidak menggunakan ciri-ciri

koartikulasi atau ciri-ciri suprasegmental. Tujuan penulisan transkripsi fonemik

ialah untuk memberikan lambang-lambang bunyi dengan mudah dalam bentuk

lambang bunyi segmental sahaja tanpa mencatat dengan detail semua sifat bunyi

yang ada pada satu-satu bahasa natif itu. Misalnya, penulisan transkripsi fonemik

bagi ayat Buku itu di atas meja ditulisnya dengan mudah sebagai:

/ # buku itu di atas meǰa # /

177

TRANSKRIPSI / 8

Transkripsi fonemik sangat mirip kepada sistem ejaan bagi satu-satu bahasa natif. Berikut diberikan beberapa petikan dalam tulisan Rumi bahasa Melayu beserta

contoh-contoh transkripsi fonetik (transkripsi sempit) dan transkripsi fonemik

(transkripsi luas):

Petikan 1 Bahasa ialah alat yang digunakan untuk menyampaikan fikiran dan perasaan.

Segala pandangan, pendapat, rasa senang hati dan marah dapat diluahkan

melalui penggunaan bahasa.

Melalui bahasa juga kita berhujah untuk meyakinkan pendengar terhadap sesuatu

perkara dan ini boleh mempengaruhi mereka untuk membuat keputusan sama ada

bersetuju atau tidak dengan apa yang diucapkan.

Contoh Transkripsi Fonetik

Contoh Transkripsi Fonemik

[ # bahasa ijalah alat jaŋ diwgunãkan unwtoʔ məɲãmpaikan fikeran dan pərasaʔan # səgala pandaŋãn // pəndapat // rasa sənãŋ hati dan mãrah dapat diwluwahkan məlawluwi pəŋwgunãʔan bahasa # ] [ # məlawluwi bahasa wǰuga kita bərwhuǰah unwtoʔ məjakenkan pəndəŋãr tərhadap səsuawtu pərkara dan ini boleh məmpəŋãwrohi məreka unwtoʔ məmwbuwat kəwpuwtusan samã ʔada bərsewtuwǰu atau tidaʔ dəŋãn apa jaŋ diwucapkan # ]

/ # bahasa ijlah alat jaŋ digunakan untoʔ məɲampaikan fikeran dan perasaan # səgala pandaŋan // pəndapat // rasa sənaŋ hati dan marah dapat diluahkan məlalui pəŋgunaʔan bahasa# / / # məlalui bahasa ǰuga kita bərhuǰah untoʔ məjakenkan pəndəŋar tərhadap səsuatu pərkara dan ini boleh məmpəŋarohi məreka untoʔ məmbuat kəputusan sama ada bərsetuǰu atau tidaʔ dəŋan apa jaŋ diucapkan # /

178

TRANSKRIPSI / 8

Petikan 2 Saman hendaklah disampaikan sendiri oleh Mahkamah Rendah kepada defendan,

tidak kurang daripada 14 hari sebelum hari pengembalian saman (melainkan

mahkamah memerintahkan selainnya). Orang yang menyampaikan saman

dikehendaki membuat catatan yang mengandungi butiran-butiran seperti tarikh dan

hari saman disampaikan, di mana dan bagaimana penyampaian saman dibuat

serta kepada siapa saman disampaikan. Setelah saman disampaikan dan catatan

penyampaian dibuat, Pendaftar harus memberi notis kepada plaintif atau

peguamnya mengenai hal itu dan mengenai cara saman disampaikan.

(Dipetik daripada Ahmad Ibrahim dan

Ahilemah Joned, 1985. Sistem Undang-undang Di Malaysia. Kuala Lumpur, DBP, halaman 275)



[ # samãn həndaʔlah disampaikan səndiri oleh mãhkamãh rəndah kəpada difendan // tidaʔ wkuraŋ daripada əmpat bəlas hari səbəwlom pəŋəmbalijan samãn məlaenkan mãhkamãh məmərintahkan səlaenɲã # ʔoraŋ jaŋ məŋãmpaikan samãn dikəhəndaki məmwbuwat čatatan jaŋ məŋãnwduŋi buteran səpərti tarex dan hari samãn disampaikan // di mãnã dan bagaimãnã pəɲãmpaijan samãn diwbuwat sərta kəpada sijapa samãn diwsampaikan # sətəlah samãn disampaikan dan čatatan pəɲãmpaian diwbuwat // pəndaftar haros məmbəri nõtis kəpada plentif atau pəwguamɲã məŋənãʔi hal itu dan məŋənãʔi čara samãn disampaikan # ]

/ # saman həndaʔlah disampaikan səndiri oleh mahkamah rəndah kəpada difendan // tidaʔ kuraŋ daripada əmpat bəlas hari səbəlom pəŋəmbalian saman məlaenkan mahkamah məmərintahkan səlainɲa # oraŋ jaŋ məŋampaikan saman dikəhəndaki məmbuat čatatan jaŋ məŋanduŋi buteran buteran səpərti tarex dan hari saman disampaikan // di mana dan bagaimana pəŋampaian saman dibuat sərta kəpada siapa saman disampaikan # sətəlah saman disampaikan dan čatatan pəɲampaian dibuat // pəndaftar haros məmbəri notis kəpada plentif atau pəguamɲa məŋənai hal itu dan məŋənai čara saman disampaikan # /

179

TRANSKRIPSI / 8

Petikan 3 Setiap pekongsi adalah wakil bagi firma dan pekongsi-pekongsi yang lain bagi

maksud perniagaan perkongsian itu, dan tindakan setiap pekongsi yang

melakukan apa-apa tindakan untuk menjalankan secara yang lazim jenis

perniagaan yang dijalankan oleh firma itu yang dia menjadi ahli, mengikut firma

dan pekongsi-pekongsinya, kecuali jika pekongsi-pekongsinya yang bertindak itu

pada hakikatnya tidak mempunyai kuasa bertindak untuk firma dalam perkara

tertentu itu, dan orang dengan siapa dia berurusan itu tahu atau percaya bahawa

dia seorang pekongsi.

(Dipetik daripada Shaik Mohd. Noor Alam

S.M. Hussain, 1987. Undang-undang Perniagaan. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, halaman 27)



[ # sətijap pəwkoŋsi adalah wakel bagi firmã dan pəwkoŋsi pəwkoŋsi jaŋ laen bagi mãkwsud pərnijagaʔan pərkoŋsijan itu // dan tindakan setijap pəwkoŋsi jaŋ məlawkukan apa apa tindakan unwtoʔ mənǰalankan səčara lazem ǰənis pərnijagaʔan jaŋ diǰalankan oleh firmã itu jaŋ dija mənǰadi ahli # məŋiwkut firmã dan pəwkoŋsi pəwkoŋsiɲã kəwčuwali ǰika pəkoŋsi pəkoŋsiɲã jaŋ bərtindaʔ itu pada hakikatɲã tidaʔ məmpuɲãi kwuasa bərtindaʔ unwtoʔ firmã dalam pərkara tərtəntu itu // dan oraŋ dəŋãn sijapa dija bərʔurusan itu tawhu atau pərčaja bahawa dija səoraŋ pəwkoŋsi # ]

/ # sətiap pəkoŋsi adalah wakel bagi firma dan pəkoŋsi pəkoŋsi jaŋ laen bagi maksud pərniagaan pərkoŋsian itu // dan tindakan setiap pəkoŋsi jaŋ məlakukan apa apa tindakan untoʔ mənǰalankan səčara lazem ǰənis pərniagaan jaŋ diǰalankan oleh firma itu jaŋ dia mənǰadi ahli # məŋikut firma dan pəkoŋsi pəkoŋsiɲa kəčuali ǰika pəkoŋsi pəkoŋsiɲa jaŋ bərtindaʔ itu pada hakikatɲa tidaʔ məmpuɲai kuasa bərtindaʔ untoʔ firma dalam pərkara tərtəntu itu // dan oraŋ dəŋan siapa dia bərurusan itu tahu atau pərčaja bahawa dia səoraŋ pəkoŋsi # /

180

TRANSKRIPSI / 8

8.3 Salin semula petikan-petikan di bawah dalam bentuk transkripsi

fonemik.

(a) Petikan 1

Kabel gentian optik mengandungi satu atau lebih media liut yang

diperbuat daripada gelas atau plastik. Plastik adalah lebih murah

tetapi pelemahan isyaratnya tinggi dan hanya sesuai digunakan untuk

jarak yang dekat. Gelas yang sangat tulin paling baik digunakan

sebagai teras tetapi mahal kosnya. Satu kabel gentian optik

mempunyai bentuk silinder yang terdiri daripada tiga bahagian

memusat: teras cladding dan jaket.

(Dipetik daripada: Saadiah Yahya &

Rosilah Haji Hassan, 2003:49)

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

(b) Petikan 2

Bakteria laktobasilus adalah bakteria yang bersifat gram positif, tidak

membentuk spora dan berkembang biak dengan baik dalam keadaan

8.1 Jelaskan pengertian transkripsi.

8.2 Huraikan perbezaan transkripsi fonetik

dan transkripsi fonemik.

181

TRANSKRIPSI / 8

mikroaerofilik. Bakteria ini kebanyakan ditemui di dalam mulut bayi

dan mewakili satu peratus daripada flora mulut. Populasinya

tergantung kepada dan dipengaruhi oleh kebiasaan memakan.

Tempat yang paling disukainya adalah pada lesi dentin yang dalam.

Bakteria laktobasilus telah dilaporkan sebagai bakteria yang cukup

penting dan terbanyak, semenjak Millre mengemukakan teori

kemoparasitnya.

(Dipetik daripada Rahimah Abdul Kadir, 1989:37)

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

(c) Petikan 3

Dasar fizikal atau dasar belanjawan ialah cara pengurusan

pendapatan dan perbelanjaan kerajaan dengan tujuan untuk

mempengaruhi tingkat pendapatan negara. Dengan perkataan lain,

dasar fizikal ialah dasar yang dijalankan dalam soal perundangan dan

peraturan yang berhubung dengan pencukaian, hutang kerajaan dan

perbelanjaan awam untuk menghasilkan tingkat guna tenaga penuh

dan mengawal inflasi dengan sesebuah ekonomi bergantung kepada

tingkat permintaan agregat berbanding dengan kemampuan ekonomi

untuk memenuhinya.

(Dipetik daripada Siti Rohani, 1985:34)

182

TRANSKRIPSI / 8

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

(d) Petikan 4

Globalisasi ialah keadaan di mana perhubungan yang tidak terbatas

dan tidak dikongkong oleh sempadan geografi, bahasa, budaya dan

ideologi politik. Fenomena ini menjadikan dunia kelihatan mengecil

daripada segi perhubungan manusia disebabkan kepantasan teknologi

maklumat. Perubahan ini dapat dirasakan di Malaysia dengan adanya

teknologi maklumat dan komunikasi yang hampir seiring dengan negara

maju seperti Amerika Syarikat, Jepun dan Singapura.

(Dipetik daripada: Siti Hadijah Che Mat, Fauzi Hussin dan Mohd. Razani Mohd. Jali, 2003: 179)

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

183

TRANSKRIPSI / 8

(e) Petikan 5

Kimia organik bermula sebagai kimia benda hidup. Sebutan organik

bermaksud diterbitkan daripada organisma hidup. Pada asalnya, kimia

organik terlibat dengan kajian sebatian yang diekstrak daripada benda

hidup seperti tumbuh-tumbuhan, haiwan dan mikroorganisma. Hal ini

membezakan sebatian organik dengan sebatian tak organik yang

merangkumi hampir semua sebatian yang tidak mengandungi karbon

dan didapati daripada batuan dan mineral. Contoh sebatian organik

semulajadi termasuklah sebatian yang mempunyai struktur ringkas

seperti etena, etanol dan asid oksalik hinggalah sebatian yang

berstruktur kompleks seperti karpain, sejenis alkaloid; kolestrol dan

koenzim yang terdapat dalam tisu, terutama dalam jantung, hati, buah

pinggang dan pankreas.

(Dipetik daripada: Kamaliah Mahmood, 2004:1-2)

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

8.4 Salin semula petikan-petikan di bawah dalam bentuk

transkripsi fonetik.

(a) Petikan 1

Sifat Termodinamik adalah sebarang ciri makroskop yang tercerap

untuk sistem. Terdapat lapan sifat yang biasa digunakan: tekanan,

suhu, isipadu, tenaga-dalam, entalpi, entropi, ketersediaan dan

184

TRANSKRIPSI / 8

rangkap Gibb. Tiga sifat pertama merupakan kuantiti-kuantiti yang

boleh diukur secara langsung sementara yang lainnya diterbit. Kita

akan tunjukkan nanti betapa tenaga-tenaga dalam merupakan natijah

langsung daripada Hukum Termodinamik Pertama sementara entropi

dihasil daripada Hukum Termodinamik Kedua.

(Dipetik daripada Mohd. Zaki Abdul Muin, 1987:3)

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

(b) Petikan 2

Dengan keintelektualan bahasa dimaksudkan bahasa itu harus

mempunyai keupayaan menyampaikan buah fikiran dan hujah dengan

tepat dan berkesan, iaitu mengungkapkan kesinambungan dan keRumitan

fikiran. Mengikut Havranek, kemuncak pencapaian taraf keintelektualan

bahasa ialah penggunaan laras saintifik yang berusaha menghasilkan

bentuk bahasa yang tepat yang mencerminkan kejelasan pemikiran yang

logik. Keintelektualan bahasa dicapai, terutamanya melalui

perbendaharaan kata dan sebagainya melalui sistem tatabahasa.

(Dipetik daripada Abdul Hamid Mahmood, 2002:80)

185

TRANSKRIPSI / 8

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

(c) Petikan 3

Strata hutan dimaksudkan sebagai lapisan tumbuhan yang silaranya

mempunyai ketinggian yang berbeza-beza dalam julat tertentu. Strata

pokok dapat membentuk silara yang bersambungan atau terputus-putus.

Jika sesebuah hutan mengandungi hanya beberapa spesies, lapisan

silaranya lebih mudah dilihat. Hal sebaliknya pula, jika hutan berkenaan

mengandungi banyak spesies dengan setiap spesies hidup rapat-rapat di

antara satu sama lain. Struktur yang lazim, hutan hujan tropika

mengandungi tiga strata utama, iaitu pokok, semak samun dan herba.

Stratifikasi silara hutan dan kaitannya dengan struktur hutan terangkum

dalam apa yang disebut sebagai sinusia.

(Dipetik daripada: Abdul Hamid Mar Iman, 2000: 8)

____________________________________________________________

____________________________________________________________

____________________________________________________________

____________________________________________________________

____________________________________________________________

____________________________________________________________

____________________________________________________________

____________________________________________________________

____________________________________________________________

186

TRANSKRIPSI / 8

(a) Petikan 4

Taun adalah sejenis penyakit cirit-birit yang amat berbahaya. Ia disebabkan

oleh sejenis bakteria yang dipanggil vibrio cholerae. Bakteria ini boleh berada

di mana-mana sahaja termasuk dalam air dan dalam makanan. Ia dibawa oleh

lalat dan boleh membiak dengan cepat. Apabila kuman vibrio cholerae masuk

ke badan manusia, ia memerlukan masa di antara satu hingga lima hari untuk

menunjukkan ciri-ciri taun. Antara ciri penyakit taun ialah cirit-birit yang

berterusan dan diikuti oleh keadaan kekeringan badan kerana kehilangan air.

Dalam keadaan cirit-birit, air dikeluarkan dengan banyak bersama najis dan

akibatnya badan akan kekurangan air. Keadaan ini boleh dikawal dengan

meminum banyak air. Orang-orang yang diserang taun mestilah diasingkan

supaya penyakit ini tidak berjangkit. Segala najis, air liur, air kencing dan

muntah pesakit ini mestilah dibuang dengan teliti supaya ia dimusnahkan

dengan cara yang betul.

(Dipetik daripada Mustafa Ali Mohd., 1987:49)

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

______________________________________________________________

187

TRANSKRIPSI / 8

(e) Petikan 5

Salah satu peninggalan material daripada peradaban Melayu tradisi ialah

naskhah tulisan tangan atau manuskrip. Sebahagian besarnya tersimpan

di perpustakaan termasuk di luar rantau ini. Kehadiran katalog yang

menyenaraikan pegangan manuskrip ini pada perpustakaan itu memberi

gambaran seolah-olah kegiatan mengumpul atau mengutipnya sudah

berlalu dan segala yang pernah terhasil, sudah terkumpul. Ini tidak benar

kerana pengesahan simpanan manuskrip Melayu, pengumpulannya, serta

pengajian dan penerbitannya masih berjalan dengan rancak.

Jika dahulu kita banyak bergantung kepada sarjana Barat dari segi

pengetahuan kita terhadap alam manuskrip Melayu, kini tidak lagi.

Sarjana dan golongan intelektual tempatan semenjak berpindahnya pusat

pengajian Melayu ke rantau ini sejak tahun 60-an, memberi perhatian

penuh terhadap khazanah peninggalan peradabannya.

(Dipetik daripada Mohd. Taib Osman, 2004:155)

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

___________________________________________________________

188

TRANSKRIPSI / 8



i. Perjelaskan maksud transkripsi, iaitu transkripsi fonetik dan transkripsi

fonemik

ii. Berikan contoh lambang-lambang transkripsi fonetik dan transkripsi

fonemik mengikut contoh bunyi perkataan dalam bahasa Melayu

8.2 Untuk soalan ini, jawapan anda perlu mencakupi:

i. Perbezaan antara lambang transkripsi fonetik dan transkripsi fonemik

ii. Anda perlu memberikan contoh perbezaan antara kurungan fonetik

dengan kurungan fonemik semasa membuat transkripsi tersebut

iii. Anda juga perlu memasukkan alofon-alofon tertentu kepada fonem-fonem

tertentu semasa membuat transkripsi fonetik, termasuklah lambang bunyi

yang saling melangkapi

iv. Perlu dinyatakan juga bahawa lambang-lambang alofon tidak digunakan

dalam transkripsi fonemik.


i. Menyalin semula petikan soalan (a) - (e) dengan menggunakan kurungan

fonemik

ii. Anda juga perlu menggunakan lambang fonem dan tidak menggunakan

lambang-lambang alofon kepada satu fonem, maksudnya anda

menggunakan lambang fonetik yang luas dan bukan lambang fonetik

sempit dalam transkripsi fonemik

iii. Sila rujuk contoh penulisan transkripsi fonemik pada halaman 176 – 179.


i. Menyalin semula petikan soalan (a) - (e) dengan menggunakan transkripsi

fonetik

ii. Bagi menjawab soalan yang melibatkan transkripsi fonetik ini, anda perlu

terlebih dahulu mengenal semua lambang bunyi bunyi fonetik bahasa

Melayu

iii. Anda perlu memulakan jawapan anda dengan membuat kurungan fonetik

terlebih dahulu dengan diikuti oleh tanda kesenyapan seperti berikut:

[ # ... # ]

189

TRANSKRIPSI / 8

iii. Anda juga perlu menulis lambang fonetik dengan lebih terperinci dengan

memasukkan tanda-tanda kesamaan fonetis

iv. Sila rujuk halaman 176 – 179 bagi melihat contoh penulisan transkripsi

fonetik

v. Sila buat rujukan pada sumber-sumber lain bagi mendapatkan maklumat

tambahan.

190

TRANSKRIPSI / 8

Rujukan



fonologi bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Abdul Hamid Mar Iman (2000). Hutan pengurusan dan penilaian. Kuala Lumpur:

Dewan Bahasa dan Pustaka. Ahmad Ibrahim & Ahlilemah Joned (1985). Sistem undang-undang di Malaysia.

Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Barnhart, C.L. & Barnhart, R.K. (Ed.) (1981). The world book of encyclopedia





Auckland: Arnold.

Harimurti Kridalaksana (1983). Kamus linguistik. Jakarta: Penerbit P.T. Gramedia Jakarta.

Jones, D. (1958). An outline of English phonetics. London: Heffer. Kamaliah Mahmood (2004). Kimia organik awalan. Kuala Lumpur: Utusan

Publications & Distributors. Sdn. Bhd. Kamus Dewan Edisi Keempat (2005). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

191

TRANSKRIPSI / 8

Ladefoged, P. (1973). Preliminaries to linguistic phonetics. Chicago: University of





Press. Malmberg, B. (1963). Phonetics. New York: Denver. Mangantar Simanjuntak (1991). Neurolinguistik dan Afasiologi: Satu kewujudan

kerjasama yang saling menguntungkan. Dewan Bahasa, 35(2). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Marsono (1986). Fonetik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.

Martin, J.B. & Rahilly, J. (1999). Phonetics the science of speech. London: Arnold.

Mohd. Taib Osman (2004). Budaya dan bahasa Melayu masalah dan harapan.

Kuala Lumpur: Penerbit Universiti Malaya. Pike, K.L. (1947). Phonetics: A critical analysis of phonetic theory and a technique

for the practical description of sounds University of Michigan Press. Rahimah Abdul Kadir (1989). Ilmu pergigian: pencegahan. Kuala Lumpur: Dewan

Bahasa dan Pustaka. Rahmat Sato, H. (1998). Pengenalan fonetik dan fonologi. Kuala Lumpur: Fakulti

Bahasa dan Linguistik, Universiti Malaya. Roach, P. (2001). Phonetics. United Kingdom: Oxford University Press.

192

TRANSKRIPSI / 8

Saadiah Yahya & Rosilah Haji Hassan (2003). Komunikasi data dan telekomunikasi. Selangor: Venton Publishing.

Shaik Mohd. Noor Alam S.M. Hussain (1987). Undang-undang Perniagaan. Kuala

Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Siti Hadijah Che Mat, Fauzi Hussin & Mohd. Razani Mohd. Jali (2003). Ekonomi

Malaysia. Pahang: PTS Publications. Siti Rohani (1985). Konsep asas ekonomi. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

The Penguin Dictionary (2004). London: Penguin Books.

Verhaar, J.W.M. (1983). Pengantar linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.

193

SEJARAH SISTEM EJAAN BAHASA MELAYU / 9

Unit

9

SEJARAH SISTEM EJAAN

BAHASA MELAYU

Pengenalan

Fokus huraian unit ini adalah tentang Sejarah Sistem Ejaan Bahasa Melayu yang

mencakupi perancangan ejaan Rumi di Tanah Melayu, perkembangan ejaan Rumi di

Tanah Melayu, pedoman umum ejaan bahasa Melayu. Di samping itu, juga

diketengahkan sistem keselarasan vokal dan pola kekecualian keselarasan vokal


Tahukah Anda Sejarah Sistem Ejaan Bahasa Melayu?

Sistem Ejaan Bahasa Melayu bermaksud Sistem Ejaan Rumi Bahasa Melayu, iaitu

sistem ejaan baharu yang dipersetujui bersama oleh Kerajaan Malaysia dan

Pemerintah Republik Indonesia berikutan dari perisytiharan oleh Yang Berhormat

Menteri Pendidikan Malaysia dan Menteri Pendidikan dan Kebudayaan Republik

HASIL PEMBELAJARAN


i. mengetahui perancangan dan perkembangan ejaan Rumi di Tanah Melayu,

ii. mengenal pasti sistem keselarasan vokal dan pola kekecualian keselarasan vokal bahasa Melayu.

194


Indonesia serentak pada 16 Ogos, 1972. Sistem Ejaan Rumi yang dilaksanakan

pada tahun 1972 itu adalah hasil kesepakatan Majlis Bahasa Indonesia-Malaysia

(MBIM) bagi pihak Kerajaan Malaysia dan Republik Indonesia. Badan yang

ditugaskan menyusun pedoman ejaan Rumi di Malaysia ialah Jawatankuasa Tetap

Bahasa Malaysia yang dilantik oleh Menteri Pendidikan, dan Jawatankuasa ini

diletak di bawah Dewan Bahasa dan Pustaka. (Daftar Ejaan Rumi Bahasa

Malaysia, 1978:v)

Sejarah awal penggunaan tulisan Rumi Bahasa Melayu dilakukan oleh

pedagang, pengembara, dan penjelajah yang datang dari Eropah ke Nusantara

secara perseorangan. Semasa di sini, mereka tertarik dengan tatabahasa bahasa

Melayu dengan menggunakan huruf-huruf Rumi Latin. Huruf Latin yang mula-mula

digunakan untuk menulis perihal bahasa Melayu ditemui dalam senarai pelayaran

Pigafetta dari Itali pada tahun 1522. Bermula dalam abad ke-16, bahasa Melayu

terus ditulis dengan huruf Rumi oleh pedagang, pengembara, penjelajah dan juga

sarjana dari Eropah. Namun demikian, hasil usaha mereka dalam banyak hal tidak

begitu sempurna, dan banyak pula terdapat kesilapan.

Dalam abad ke-17 dengan kedatangan bangsa Belanda ke Timur, tulisan Rumi

mula mendapat asas dalam ejaan Rumi bahasa Indonesia. Begitu juga dengan

orang Inggeris yang mula berminat terhadap bahasa Melayu telah mengasaskan

beberapa kaedah ejaan Rumi bagi bahasa Melayu di Tanah Melayu pada abad ke-

17 hingga akhir abad ke-19. Antara sistem ejaan Rumi yang disusun oleh orang

Inggeris sebelum abad ke-20 termasuklah ejaan Rumi Thomas Bowrey (1701),

ejaan Rumi J.Howison (1800), ejaan Rumi Swettenham (1881), dan ejaan Rumi

Maxwell (1882), yang kesemuanya berpedomankan kaedah transliterasi huruf Jawi

kepada Rumi. (Ismail Dahaman, 1992: 43)

9.1 Terangkan definisi sistem ejaan

baharu bahasa Melayu.

195


Tahukah anda sejarah sistem ejaan Rumi di Indonesia?

Tahukah Anda Perancangan dan Perkembangan Sistem Ejaan Rumi di Tanah Melayu?

Perancangan ejaan Rumi yang pertama di Tanah Melayu bermula pada tahun

1902 apabila kerajaan Negeri-negeri Melayu Bersekutu menubuhkan sebuah

jawatankuasa ejaan yang diketuai oleh R.J. Wilkinson. Jawatankuasa ini telah

menghasilkan Ejaan Wilkinson yang dikenali sebagai Romanised Malay Spelling

yang diterbitkan dalam bulan Oktober, 1904. Ejaan Wilkinson digunakan secara

rasmi di semua sekolah umum di Tanah Melayu. Ejaan itu sama seragam dengan

ejaan yang digunakan dalam semua kamus dan penerbitan karangan Wilkinson

sendiri yang dihasilkan dari tahun 1901 hingga akhir tahun 1940-an; antaranya

ialah kamus Jawi-Melayu-Inggeris (1903).

Tahukah anda punca perancangan ejaan Rumi di

Malaysia?

Kamus Jawi-Melayu-Inggeris (1903)

Perkembangan dan pemantapan sistem ejaan Rumi turut berlaku seiring dengan

perkembangan bahasa Melayu dalam pendidikan, terutamanya apabila Maktab

Perguruan Sultan Idris (SITC) turut memperkembangkannya. Beberapa buah buku

tentang tulisan Rumi yang memperluas penggunaan sistem ‘Ejaan Sekolah’ yang

berasaskan ejaan Wilkinson telah disusun dan diterbitkan oleh beberapa orang

tokoh bahasa dan pendidikan di SITC. Antaranya (i) Mithal Huruf Rumi Bagi

Darjah Satu (1902), (ii) Kitab Loghat Melayu susunan R.0 Winstedt dan Ibrahim

Dato’ Muda Linggi (1921), (iii) Kitab Pelita Mengarang (Rumi) susunan O.T.

Dussek (1923), dan Kitab Kumpulan Nama Melayu susunan Ibrahim Dato’ Muda

Linggi (1924).

196


Sistem Ejaan yang terkenal selepas Ejaan Wilkinson ialah Sistem Ejaan Rumi

Za’ba yang juga dihasilkan dari SITC. Sistem Ejaan Za’ba telah disusun dan

diperkemas dalam jangka masa beberapa tahun dan termuat dalam beberapa

buah buku pedoman bahasa terbitan Pejabat Karang Mengarang SITC.

Terutamanya dalam (i) Ilmu Bahasa Melayu Penggal I (1926), (ii) Pelita Bahasa

Melayu Penggal I (1941), dan (iii) Daftar Ejaan Melayu (Jawi-Rumi) (1949), dengan

judul Petua-Petua Ejaan Rumi yang kesemuanya dikarang oleh Za’ba. Sistem

Ejaan Za’ba telah digunakan sebagai Ejaan Sekolah yang sebenar dan sebagai

ejaan rasmi kerajaan sehingga digantikan dengan Sistem Ejaan Rumi Baharu

Bahasa Malaysia yang dirasmikan penggunaannya pada 16 Ogos, 1972.

Selain Sistem Ejaan Za’ba, terdapat juga beberapa sistem ejaan Rumi yang

lain yang digunakan di Tanah Melayu dan Singapura sebelum tahun 1967 seperti

(i) Ejaan Fajar Asia, iaitu ejaan Rumi yang digunakan dalam majalah FAJAR ASIA

yang diterbitkan di Singapura pada zaman pendudukan Jepun 1942-1945. Ejaan

Fajar Asia ini berbeza sedikit dengan Ejaan Za’ba di Tanah Melayu dan Ejaan Van

Opuijsen di Indonesia. Ejaan Fajar Asia ini kemudiannya digunakan oleh Asas’50

sebagai ejaan rasmi mereka. (Ismail Dahaman, 1992: 43)

Pada tahun 1956, soal sistem ejaan Melayu telah dibincangkan dalam Kongres

Bahasa dan Persuratan Melayu yang ketiga. Inilah kali pertama isu ejaan Rumi

mendapat perhatian yang serius. Beberapa pembaharuan yang radikal telah

dibuat. Usaha Kongres itu mendapat perhatian kerajaan, dan dalam tahun 1957

sebuah Jawatankuasa Ejaan telah dibentuk oleh kerajaan untuk:

1. Memeriksa dan menimbangkan ketetapan2 yang telah diambil dalam

Kongres Bahasa dan Persuratan Melayu iii (1956) berkenaan dengan ejaan

Rumi dan penyatuannya dengan ejaan bahasa Indonesia, mendatangkan

shor2 bagi satu chara Ejaan Kebangsaan Rumi yang tetap.

2. Mendatangkan shor2 berkenaan dengan masa dan chara2 bagi

pelaksanaan cara ejaan yang baharu itu.

Pada 17 April 1959 tercapailah suatu perjanjian persahabatan antara Malaysia

(dahulunya Persekutuan Tanah Melayu) dengan negara Republik Indonesia. Hasil

daripada perjanjian persahabatan itu membawa kepada satu pertemuan antara

jawatankuasa Ejaan Rumi Persekutuan Tanah Melayu yang diketuai oleh Tuan

Syed Nasir bin Ismail dengan Panitia Pelaksanaan kerjasama Bahasa

Melayu – Bahasa Indonesia yang dipimpin oleh Dr. Slamet Muljana di Jakarta

pada 4 hingga 7 Disember 1959. Pertemuan ini telah menghasilkan Ejaan Malindo

yang mengikut perancangan, dirasmikan pelaksanaannya tidak dapat

197


dilakukan hinggalah menjelang tahun 1966 apabila Kerajaan Malaysia membentuk

sebuah jawatankuasa Bahasa/ Ejaan yang diketuai oleh Tuan Syed Nasir bin

Ismail.

Tugas jawatankuasa ini ialah untuk:

a) Mengadakan rundingan dengan jawatankuasa Bahasa Pemerintahan

Indonesia dengan maksud bagi menyampai persetujuan yang seluas-

luasnya di dalam penggunaan dan perkembangan bahasa Melayu –

Indonesia dan untuk memenuhi maksud tersebut supaya mendapat

persetujuan dengan lapangan:

(i) Bahasa dalam jangka panjang

(ii) Pertukaran bahan-bahan berkenaan dengan bahasa dan sastera

(iii) Soal pemakaian istilah-istilah

a. Meneruskan usaha jawatankuasa Ejaan di bawah pengerusinya,

Tuan Syed Nasir bin Ismail, yang telah bertanggungjawab

mencapai keputusan dalam masalah Ejaan dengan Pihak

Indonesia.

(Pedoman Umum Ejaan Bahasa Malaysia, 1957: xi)

Pada tanggal 7 September 1996, satu pertemuan antara Jawatankuasa

Bahasa/ Ejaan Malaysia dengan satu rombongan kebudayaan dari Indonesia yang

diketuai oleh Kolonel Wahju Sukatjo diadakan di Dewan Bahasa dan Pustaka

Kuala Lumpur. Dalam pertemuan itu, kedua-dua pihak bersetuju mengesyorkan

kepada kerajaan masing-masing supaya EJAAN MALINDO yang dipersetujui pada

tahun 1959 itu dilaksanakan segera. Kedua-dua pihak bersetuju mengadakan

kerjasama yang lebih erat dalam usaha untuk menyamakan penggunaan istilah

bahasa Malaysia dengan bahasa Indonesia.

Dalam perkembangan selanjutnya, pada 20-25 September 1966, satu lagi

perundingan diadakan di Jakarta, dan hasilnya kedua-dua pihak Malaysia dan

Indonesia telah mencapai persetujuan untuk mengkaji semula serta memperbaiki

Ejaan Malindo. Satu kertas kerja mengenai ejaan baharu itu telah dikaji oleh

Jawatankuasa Malaysia. Hasilnya persetujuan telah tercapai mengenai beberapa

masalah dasar yang penting. Kedua-dua negara bersetuju memperbaiki ejaan

masing-masing bagi mencapai keseragaman atas dasar-dasar yang berikut:

1. Kemajuan ilmu pengetahuan dan perkembangan konsep ilmiah,

terutama dalam bidang ilmu bahasa yang baik.

2. Kekurangan-kekurangan yang masih terdapat pada ejaan sekarang

dalam hal mencerminkan kesanggupan bahasa Malaysia dan Indonesia.

198


3. Perlunya usaha kodifikasi dalam pemakaian huruf dan tanda baca, yang

dapat berlaku untuk kedua-dua negara Malaysia dan Indonesia.

4. Peranan yang akan dimainkan oleh bahasa Malaysia dan bahasa

Indonesia di Asia Tenggara dan di seluruh dunia.

5. Pentingnya pengajaran membaca dan menulis.

Dalam usaha memperbaiki sistem ejaan itu, Jawatankuasa di kedua-dua

negara harus juga mengambil kira perkara-perkara berikut:

1. Dari segi teknis – iaitu menggunakan satu huruf bagi melambangkan satu

fonem.

2. Dari segi praktis – iaitu boleh digunakan dengan mudah, sesuai dari segi

mesin taip dan mesin cetak.

3. Dari segi ilmiah – iaitu sistem ejaan itu hendaklah menunjukkan satu hasil

kajian yang ilmiah yang boleh digunakan dengan baik dalam kemajuan

bahasa dan ilmu.

Berdasarkan pertimbangan tersebut, Jawatankuasa Ejaan/ Bahasa Melayu

Malaysia dan Team Ahli Bahasa KOTI dari Indonesia telah mengadakan

perundingan di Dewan Bahasa dan Pustaka di Kuala Lumpur selama beberapa

hari dan telah mencapai persetujuan mengadakan satu sistem ejaan bersama

antara Malaysia dan Indonesia. Ejaan Baharu yang diputuskan itu harus ilmiah,

ekonomis dan praktis, iaitu sesuai digunakan dikedua-dua negara, Malaysia dan

Indonesia.

Pada tanggal 23 Mei 1972, satu kenyataan bersama telah ditandantangi oleh

Menteri Pendidikan Malaysia, Dato’ Hussein Onn dengan Menteri Pendidikan dan

Kebudayaan Republik Indonesia, Bapak Mahsuri. Kedua-dua negara, Malaysia

dan Indonesia kemudiannya melaksanakan Sistem Ejaan Baharu Bahasa Malaysia

yang disempurnakan pada 16 Ogos 1972.

Walaupun sistem ejaan bersama yang baharu telah digunakan secara rasmi di

Malaysia dan negara Indonesia, namun beberapa perkara kecil mengenai ejaan

tersebut perlu diselesaikan dengan segera. Beberapa masalah kecil mengenai

ejaan telah dibincangkan dan diselesaikan bersama oleh jawatankuasa yang

dibentuk dikenali dengan nama Majlis Bahasa Indonesia-Malaysia. Majlis yang

dianggotai bersama oleh Jawatankuasa Tetap Bahasa dan Pustaka, Tuan Haji

Sujak bin Rahiman, dan Panitia Pengembangan Bahasa Indonesia yang diketuai

oleh Dr. Amran Halim, telah mengadakan lima persidangan. Dalam persidangan

Kelima, Majlis ini yang diadakan di Johor Bahru pada 2 hingga 4 Disember 1974,

bersetuju mengeluarkan pedoman umum ejaan yang lebih lengkap. Kedua-dua

199


belah pihak bersetuju menerbitkan versi yang sesuai dengan negara masing-

masing. Pada 5 Disember 1974, Pedoman Umum Ejaan Bahasa Malaysia

diterbitkan untuk kegunaan umum, dan dengan ini wujudlah Sistem Ejaan Baharu

Bahasa Malaysia-Indonesia seperti yang digunakan pada hari ini.

(Pedoman Umum Ejaan Bahasa Malaysia, 1974)

Tahukah Anda Pedoman Umum Ejaan Rumi Bahasa Melayu Bahagian ini membincangkan hal tentang Pedoman Umum Ejaan Rumi Bahasa

Melayu. Pedoman umum ini mencakupi penggunaan abjad dan huruf vokal,

diftong dan huruf konsonan lama kepada baharu, penggunaan tanda koma di atas

dan huruf yang diperkenalkan.

Abjad dan Huruf

Sistem Ejaan Baharu Bahasa Melayu yang diselaraskan dengan sistem ejaan

bahasa Indonesia menggunakan sebanyak 26 huruf abjad tulisan Rumi.

Huruf-huruf abjad tersebut adalah seperti yang berikut:

Huruf Sebutan Perkataan

Aa e arnab

Bb bi burung

Cc si cawan

Dd di darah

Ee i ekor

9.2 Bilakah bermulanya perancangan

ejaan Rumi di Tanah Melayu?

9.3 Rumuskan sejarah ejaan bahasa

Melayu.

200


Ff ef filem

Gg gi gigi

Hh ec hati

Ii ai ibu

Jj je jam

Kk ke kuda

Ll el lari

Mm em malam

Nn en nangka

Oo o orang

Pp pi pintu

Qq kiu Quran

Rr ar rambut

Ss es sikat

Tt ti tahu

Uu yu ular

Vv vi vokal

Ww dabliu wang

Xx eks xenom

Yy wai yuran

Zz zek zarah

Huruf Vokal

Terdapat sebanyak enam vokal atau bunyi vokal standard dalam bahasa Melayu.

Huruf-huruf yang melambangkan pemakaiannya adalah seperti yang berikut:

Huruf Vokal di depan di tengah di belakang

a api tali kita

ə (i) pepet e (ii) taling

əmak ela

kəna petak

sosialismə tauge

i ibu tidur padi

o oleh kota pidato

u ubi uda satu

201


Huruf Diftong

Dalam bahasa Melayu terdapat tiga diftong, iaitu ai, au dan oi. Contoh

pemakaiannya adalah seperti berikut:

Diftong di depan di tengah di belakang

ai aising ghairah lambai

au aurat saudara surau

oi oidium boikot amboi

Huruf Konsonan

Dalam bahasa Melayu terdapat sebanyak 26 huruf konsonan. Daripada 26

konsonan tersebut lima daripadanya memakai huruf gabungan, iaitu gh, kh, ng,

dan nya. Berikut diberikan contoh pemakaian konsonan tersebut dalam perkataan:

Huruf konsonan di depan di tengah di belakang

b baju sabut adab

c cakap baca Mac

d dapur budak abad

f fikir tafsir maaf

g guru tiga beg

gh ghaib maghrib mubaligh

h hari saham buah

j jari hajat kolej

k kami paksa adik

kh khusus akhir tarikh

l langsat bila kesal

9.4 Berapakah jumlah huruf vokal asli

bahasa Melayu?

202


m makan bumi tilam

n nama anak ikan

ng nganga bunga kuning

ny nyata hanya -

p payung tempat siap

q Quran wuquf buraq

r rasa berat biar

s satu beras besar

sy syarat isytihar Quraisy

t tahu mati alat

v vitamin universiti -

w wanita bawa takraw

y yakin sayang -

z (i) z (ii) x

zaman xenom

lazat -

lafaz -

Huruf yang Diperkenalkan

Daripada 26 huruf konsonan dalam sistem ejaan Melayu terdapat tiga huruf yang

diperkenalkan supaya digunakan secara tetap, iaitu q, v, x.

i. Huruf q digunakan sebagai padanan kepada huruf jawi qaf ( ق ) untuk mengeja

kata istilah agama atau kata mengenai agama yang asal daripada bahasa

Arab. Contohnya:

ii. Huruf v digunakan untuk mengeja kata pinjaman daripada daripada bahasa

Inggeris dan bahasa-bahasa asing yang lain, di pangkal kata atau di pangkal

suku kata. Contohnya:

Quran

qadak dan qadar

wukuq

vitamin subversif

revolusi novel

vokal universiti

203


Huruf -ve yang hadir diakhir kata ditukar menjadi f. Contohnya:

Lama Baharu

active aktif

passive pasif

negative negatif

iii. Huruf x hanya digunakan pada pangkal kata istilah khusus yang ditukar

menjadi z. Contohnya:

Lama Baharu

xeromorph xeromorf

xenon xenon

xanthate xantat

Sistem Keselarasan Huruf Vokal

Dalam bab ini kita akan berbicara tentang Sistem Keselarasan Huruf Vokal.

Sisitem ejaan bahasa Melayu yang baharu ini digubal dengan mengambil kira

sistem keselarasan huruf vokal. Dengan Sistem Keselarasan Huruf Vokal bererti

sistem atau aturan mengikut kesesuaian dua huruf vokal yang membentuk dua

suku kata pada kata dasar, iaitu pasangan antara huruf vokal ini mengikut syarat

yang berikut:

9.5 Berapakah huruf konsonan asli

bahasa Melayu?

204


i. Keselarasan antara dua huruf vokal pada kata dasar.

ii. Kata dasar hendaklah berakhirkan suku kata tertutup.

iii. Bagi kata yang mengandungi lebih daripada dua suku kata, yang terlibat

dengan sistem keselarasan vokal hanyalah dua suku kata yang terakhir.

Pola Keselarasan Huruf Vokal

Dalam Sistem Ejaan Baharu Bahasa Melayu, terdapat sebanyak 18 pola

keselarasan huruf vokal seperti yang berikut:

Pola Keselarasan Vokal

Suku kata praakhir

Suku kata akhir tertutup

Contoh pemakaian

1. a a arah, panas, kalah, halangan

2. a i alih, gadis, habis

3. a u asuh, batuk, halus, lembayung

4. ə pepet a əmak, təlan, kəlam, təmbelang

5. ə pepet i bənih, ləbih, bətik, səmbəlih

6. ə pepet u bəlum, təlur, təmpuh, təmənggung

7. e taling a enak, dewan, tewas, belerang

8. e taling e taling gelek, heret, leceh, səlekeh

9. e taling o elok, esok, serong, səlekoh

9.6 Jelaskan sistem keselarasan huruf

vokal bahasa Melayu.

205


10. i a ingat, bilang, hilang, selinap

11. i i intip, pilih, sisih, belimbing

12. i u cium, riuh, tiup, seliuh

13. o a olah, otak, borang, sekolah

14. o e taling boleh, korek, cəloteh, oleh

15. o o botol, kotor, borang, kelompok

16. u a ulat, ubat, tumpang, ketupat

17. u i usik, pulih, tulis, gerusih

18. u u tujuh, tunduk, untuk, tengkujuh

Pola Kekecualian kepada Keselarasan Huruf Vokal

Selain pola-pola keselarasan huruf vokal tersebut, Sistem Ejaan Rumi Bahasa

Melayu juga menerima beberapa pola lain sebagai kekecualian kepada pola

keselarasan huruf vokal. Pola kekecualian ini digunakan untuk mengeja kata-kata

pinjaman seperti kata-kata daripada bahasa Nusantara atau bahasa Inggeris.

Contohnya:

Pola Vokal Contoh Kata Bahasa Nusantara

Contoh Kata Bahasa Inggeris

1. a – e taling awet, aneh, kaget, pamer, raden

kabaret, panel

2. a – o calon, lakon, lancong, lapor, keratin, perabot

atom, kontraktor

3. ə pepet – e taling gəmbleng

4. ə pepet – o jəmpol, bəndok gabənor, intərkom

5. i – e taling imlek parlimen, simen, tiket

6. i – o ijon, pilon diftong, transistor

7. u – e taling tulən, ulat subjek, dokumen

206


8. u – o bunglon, buron kupon, konduktor, lelucon

9. a – ə pepet pakəm teatər

10. e taling – i hipotesis, objektif

11. e taling – u petroleum, spektrum

12. ə pepet – ə pepet dəmdem, pəpət

13. i – ə pepet isəng filəm, artikəl, partikəl

14. o – i hipokrit, fosil

15. o – u bonus, forum

16. u – ə pepet lumər skutər

Adakah prinsip kekecualian vokal sama dengan prinsip

keselarasan vokal? Bincangkan.

Penyesuaian Huruf Ejaan Kata Pinjaman

Ejaan bagi kata pinjaman daripada bahasa Inggeris dan bahasa-bahasa Eropah

yang lain dibuat mengikut peraturan penyesuaian huruf-huruf yang terdapat dalam

perkataan bahasa Inggeris atau bahasa asing disesuaikan ejaannya dengan huruf

mengikut ejaan bahasa Melayu. Berikut diberikan contoh-contoh perkataan

bahasa Inggeris dan bahasa asing yang disesuaikan ejaannya mengikut ejaan

bahasa Melayu:

Bahasa Inggeris (BI)

Bahasa Melayu (BM)

Perubahan huruf

BI BM

1. abstract plate

abstrak plat

a a

2. aerial aerpgraph

aerial aerograf

ae ae

207


3. aesthetics haematite

estetik hematit

ae e

4. aileron trailer

aileron trailer

ai ai

5. automatic auditorium

automatik auditorium

au au

6. barbecue lobby

barbeku lobi

b, bb b

7. cylinder cent

silinder sen

c s

8. carbon classic

karbon klasik

c, cc k

9. accent vaccin

aksen vaksin

cc ks

10. machine achelin

mesin eselin

ch s

11. technique cholera

teknik kolera

ch, chh k

12. dividend dividen d, dd d

13. effective system

efektif sistem

e e

14. bearing idealist

bearing idealis

ea ea

15. beaker grease

bikar gris

ea i

16. beer jamboree

bir jambori

ee i

17. protein atheist

protein ateis

ei ei

18. geometry stereo

geometri stereo

eo eo

19. petroleum europium

petroleum europium

eu eu

20. factor traffic

faktor trafik

f, ff f

21. geology aggressive

geologi agresif

g, gg g

22. harmony hotel

harmoni hotel

h h

23. identity textile

identity tekstil

i i

208


24. dialect criteria

dialek kriteria

ia ia

25. calorie kalori ie i

26. pie pai ie ai

27. diesel tieceron

diesel tieceron

ie ie

28. iodine iodin io io

29. stadium premium

stadium premium

iu iu

30. journal jury

jurnal juri

j, jj j

31. kilo kilo k, kk k

32. khaki khaki kh, kh kh

33. pill pil l, ll l

34. optimism mammal

optimisme mamalia

m, mm m

35. neon tennis

neon tenis

n, nn n

36. linguistics congres

linguistik kongres

ng ng

37. operator orthodox

operator ortodoks

o o

38. coat cardboard

kot kadbod

oa o

39. gonorrhea foetus

gonorea fetus

oe e

40. alkaloid duboisine

alkaloid duboisin

oi oi

41. zoo zoology

zoo zoologi

oo oo

42. cartoon kartun oo u

43. accountant pound

akautan paun

ou au

44. coupon serius

kupon serius

ou u

45. apple epal p, pp P

209


46. graph phoneme

graf fonem

ph f

47. quality technique

kualiti teknik

q k

48. recruit lorry

rekrut lori

r, rr r

49. rhythm rhetoric

ritma retorik

rh r

50. status express

status ekspres

s, ss s

51. science proscenium

sains prosenium

sc s

52. scooter telescope

skuter teleskop

sc sk

53. scheme scholastic

skim skolastik

sch sk

54. tractor battery

traktor bateri

t, tt t

55. anthropology theory

antropologi teori

th teori

t

56. unit republic

unit republik

u u

57. aquarium dualism

akuarium dualisme

ua ua

58. tissue accrue

tisu akru

ue u

59. duet duet ue ue

60. cheque catalogue

cek katalog

ue digugurkan

61. equinox annuity

ekuinoks enuiti

ui iu

62. quota quorum

kuota korum

uo uo

63. vaccum continuum

vakum kontinum

uu u

64. novel university

novel universiti

uu u

65. kiwi wire

kiwi wayar

w w

66. whisky whistle

Wiski wisel

wh w

210


67. taxi express

teksi ekspres

x ks

68. xenon xenon x x

69. dynasty dinasti y i

70. royalty yankee

royalti yangki

y y

71. zodiac zodiak z, zz z

Bentuk Ejaan Tampak

Sistem Ejaan Baharu Bahasa Melayu berlandaskan bentuk tampak atau bentuk

visual. Maksudnya ejaan bagi perkataan asing yang dipinjam daripada bahasa

asing itu dieja mengikut bentuk tampak, iaitu hampir sama dengan ejaan (dalam

bahasa asalnya). Contohnya:

B a h a s a I n g g e r i s B a h a s a M e l a y u

atom

J a d i

atom

B u k a n

atum

block blok belok

bonus bonus bonos

carbon karbon kaban

cartoon kartun katun

clinic klinik kelinik

college kolej koleg

contigent kontijen kontigen

conductor konduktor kondakter

dialogue dialog dailog

dialect dialek dailek

drama drama derama

engine enjin engin

factor faktor fekter

function fungsi fangsi

garage garaj garag

general jeneral general

image imej imaj, imag

institute institut institiut

ledger lejar leger

logic logik lojik

211


logistics

J a d i

logistik

B u k a n

lojistik

magistrate majistret magistrat

margarine marjerin margarin

prestige prestij prestig

psychology psikologi saikoloji

regime rejim regim

sabotage sabotaj sabotag

sergeant sarjan serjen

structure struktur strakcer

technologi teknologi teknoloji

zoology zoologi zooloji

Kekecualian bagi Ejaan yang Sudah Lama

Sistem Ejaan Baharu Bahasa Melayu membenarkan beberapa kekecualian

daripada peraturan yang ditetapkan. Kekecualian ini diberikan kepada perkataan

Inggeris atau asing yang sudah lama digunakan dalam bahasa Melayu, iaitu

perkataan yang sudah sebati pemakaiannya dalam bahasa Melayu. Contohnya:

B a h a s a I n g g e r i s B a h a s a M e l a y u

class kelas

B u k a n

klas

club kelab klas

custom kastam kusom

driver drebar driver, driber

glass gelas glas

modern moden modern

pension pencen pension

plan pelan plan

stamp setem stem

9.7 Senaraikan 15 perkataan Inggeris

yang sudah sebati dengan bahasa

Melayu.

212



1.1 Bagi soalan ini, anda harus menjelaskan maksud sistem ejaan Rumi baharu

bahasa Melayu dengan jelas, iaitu hasil daripada persetujuan Malaysia

dengan Pemerintah Republik Indonesia untuk mengadakan satu sistem ejaan

bersama antara dua negara.


i. Menyatakan tarikh bermulanya perancangan ejaan Rumi di Tanah

Melayu dan badan yang terlibat dengannya

ii. Menjelaskan sebab perancangan tersebut dilaksanakan

1.3 Jawapan bagi soalan ini haruslah mencakupi:

i. Sejarah perkembangan sistem ejaan Rumi di Malaysia daripada tahap

awal pada tahun 1902 (Ejaan Wilkinson) hinggalah akhir pada tahun 1974

(Pedoman Umum Ejaan Bahasa Melayu)

ii. Menghuraikan susur galur dan perkembangan dari masa ke masa

dalam memurnikan sistem ejaan yang sedia ada dengan bekerjasama

dengan pelbagai pihak

1.4 Untuk soalan ini, jawapan anda hendaklah mempunyai:

i. Jumlah huruf vokal asli bahasa Melayu, yakni sebanyak enam huruf

vokal, iaitu i, e, a, o, u dan ə

ii. Menerangkan keenam-enam vokal tersebut

iii. Berikan contoh-contoh perkataan bahasa Melayu yang menggunakan

enam vokal tersebut.

1.5 Bagi soalan ini, jawapan anda hendaklah:

i. Memasukkan semua jenis konsanan asli bahasa Melayu, iaitu sebanyak

26 jenis semuanya

ii. Berikan juga contoh,kehadiran konsanan tersebut dalam perkataan

bahasa Melayu.

213


1.6 Bagi soalan ini, anda perlu memberikan senarai 15 perkataan Inggeris yang

sudah sebati dalam bahasa Melayu seperti stesen, drebar, pencen

dan seumpamanya.

1.7 Bagi soalan ini, anda haruslah:

i. Menjelaskan bahawa sistem keselarasan vokal itu ialah sistem atau

aturan mengikut kesesuaian dua huruf vokal yang membentuk

dua suku kata pada kata dasar, iaitu mengikut syarat tertentu

ii. Berikan contoh yang sesuai bagi menjelaskan penerangan anda

iii. Sila rujuk juga sumber-sumber lain bagi mendapatkan maklumat

tambahan.

214


Rujukan


Reprographic Services. Abdul Hamid Mahmood (2002). Kursus menguasai bahasa Melayu mudah.

Tanjong Malim: Penerbit UPSI. Abdul Hamid Mahmood (2004). Kuasai sistem ejaan baharu bahasa Melayu

melalui latihan. Tanjong Malim: Penerbit UPSI. Abdul Hamid Mahmood (2010). Menguasai bahasa Melayu tinggi. Kuala Lumpur:

Aslita Sdn. Bhd. Abdul Hamid Mahmood (2012). Gunakan Bahasa Melayu Yang Betul, Betulkan

Kesalahan Bahasa Anda. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Abdul Hamid Mahmood dan Nurfarah Lo Abdullah (2007). Linguistik fonetik dan

fonologi bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd.

Nik Safiah Karim, Farid M. Onn, Hashim Hj. Musa & Abdul Hamid Mahmood (2008). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

215

TANDA SEMPANG, IMBUHAN PINJAMAN,… / 10

Unit

10

TANDA SEMPANG, IMBUHAN PINJAMAN, RANGKAI KATA DAN KATA MAJMUK.

Pengenalan

Fokus huraian unit ini adalah tentang penggunaan tanda sempang dalam bahasa

Melayu dan penulisan imbuhan pinjaman, rangkai kata serta kata majmuk bahasa

Melayu.

Penggunaan Tanda Sempang

Dalam penulisan, tanda sempang digunakan seperti berikut:

1. Bagi kata ulang yang diulang sepenuhnya, tanda sempang diletak pada

bahagian kata yang diulang. Contoh:

anai-anai cantik-cantik kura- kura

anak- anak conteng- conteng kupu- kupu

HASIL PEMBELAJARAN


i. menggunakan tanda sempang bahasa Melayu dengan betul,

ii. menggunakan imbuhan pinjaman, rangkai kata dan kata majmuk dalam bahasa Melayu dengan tepat.

216


biri-biri dalam- dalam sia- sia

budak-budak hati-hati undang- undang

2. Bagi kata ulang yang dalam pengulangannya mengalami perubahan bunyi

atau fonem, tanda sempang diletak di antara kata dasar dan kata yang

diulang. Contohnya:

dolak-dalik kucar-kacir mandi-manda

gerak-geri kuih-muih mundar-mandir

gunung-ganang lemah-lembut ramah-tamah

serba-serbi tunggang-langgang sedu-sedan

3. Bagi kata terbitan yang kata dasarnya diulang, tanda sempang diletak di

antara bahagian-bahagian kata yang diulang. Contohnya:

anak-anakan bersiri-siri kait-mengait

akhir-akhirnya dibesar-besarkan menangis-nangis

bermain-main ditinggal-tinggalkan melambai-lambai

berpeluk-pelukan karang-mengarang pukul-memukul

pijak-memijak renung-merenung sayang-menyayangi

4. Tanda sempang juga digunakan apabila kata ulang dijadikan bentuk dasar

yang sekali gus mendapat awalan dan akhiran. Contohnya:

dikucar-kacirkan diporak-perandakan

disia-siakan mengucar-kacirkan

5. Tanda sempang digunakan apabila awalan se- diikuti oleh kata nama khas

yang huruf awalnya huruf besar. Contohnya:

se-Nusantara

se-Malaysia

se-Tanah Melayu

217


6. Tanda sempang digunakan untuk merangkaikan huruf kecil dengan huruf

besar pada kata yang sama. Contohnya:

anti-Rusia hamba-Mu petunjuk-Nya

pro-Malaysia kepada-Nya rahmat-Nya

7. Tanda sempang digunakan untuk merangkaikan angka yang menunjukkan

tahun dengan akhiran -an. Contohnya:

tahun 50-an (tahun lima puluhan)

tahun 60-an (tahun enam puluhan)

tahun 70-an (tahun tujuh puluhan)

tahun 80-an (tahun lapan puluhan)

8. Tanda sempang juga digunakan untuk merangkaikan awalan ke- dengan

angka. Contohnya:

ke-12 (kedua belas)

ke-100 (keseratus)

ke-100, 000 (keseratus ribu)

9. Tanda sempang yang digunakan untuk menyatakan hubungan antara kata-

kata pada rangkaian kata setara tertentu atau rangkai kata istilah.

Contohnya:

duti anti-lambak (anti-dumping dutty)

mikro-zat makanan (micronutrient)

lima butir-isi peluru (load five rounds)

larutan Kerbs-Ringer (Kerbs-Ringer Solution)

nodus sino-atrium (sino-atrial node)

antisiklon semi-kekal (semi-permanent anticyclone)

perbadanan semi-awam (semi-public corporation)

semi-berdaulat (semi-severeign)

suai-iklim (acclimation)

penyesuaian-ikliman (acclimatization)

218


Penulisan Imbuhan Pinjaman

Dalam Sistem Ejaan Rumi Baharu, imbuhan-imbuhan pinjaman seperti ab-, anti-,

bi-, dasa-, dwi-, eka-, hidro-, homo-, infra-, inter-, kontra-, maha-, makro, mikro-,

mono-, panca-, pan-, poli-, pra-, re-, semi-, sub-, swa-, tata-, tele-, trans-, tuna-,

ultra-, inter-, -isme, -ita, -man, -wan, dan -wati penulisannya dilakukan secara

serangkai. Maksudnya imbuhan pinjaman itu dirangkaikan pada kata dasar.

Contohnya:

Imbuhan pinjaman Contoh perkataan

ab- abnormal

anti- antikerajaan, antitoksin

bi- biadab

dasa- dasawarsa

dwi- dwibulanan, dwibahasa

eka- ekafungsi, ekabahasa

hidro- hidrometer

homo- homograf

infra- infrastruktur

inter- interlokal, interlingua, interaktif

kontra- kontrarevolusi

10.1 Terangkan penggunaan tanda

sempang dalam bahasa Melayu.

219


maha- mahasiswi, mahaguru

makro- makroskopi

mikro- mikrofilem

mono- monograf

panca- pancaindera

pan- panteisme

poli- politeknik

pra- prasangka, prasekolah, praijazah

pro- prokerajaan, prodemokrasi

re- reaksi

semi- semiparasit, (semi-profesional)

sub- substandard, subtajuk, subgolongan

swa- swadaya

tata- tatabahasa, tatasusila

tele- telefoto

trans- transmigrasi

tuna- tunasusila

ultra- ultralembayung, ultrasonik

-isme impresionisme, kolonialisme

-ita biduanita

-man seniman

-wan angkasawan

-wati seniwati

Penulisan kata Maha secara Terpisah

Dalam bahasa Melayu terdapat juga kata maha yang ditulis secara terpisah.

Contohnya:

Maha Besar

Maha Mengetahui

Maha Esa

Maha Bijaksana

Duli Yang Maha Mulia

220


Ejaan bagi Kata Depan

Peraturan penulisan kata depan ejaan lama yang menggunakan tanda sempang

( - ) selepas kata depan di dan ke kini digugurkan dalam Ejaan Rumi Baharu. Kata

depan ditulis secara berasingan atau terpisah. Contohnya:

Ejaan Lama Ejaan Baharu

di-atas di atas

di-bawah di bawah

di-dalam di dalam

di-pejabat di pejabat

di-sekolah di sekolah

di-Hotel Istana di Hotel Istana

di-seluruh dunia di seluruh dunia

di-England di England

Kata depan ka- dalam ejaan lama diubah menjadi ke dalam ejaan baharu dan

ditulis terpisah daripada kata yang mengikutnya. Contohnya:


ka-atas ke atas

ka-bawah ke bawah

ka-dalam ke dalam

ka-pejabat ke pejabat

ka-sekolah ke sekolah

ka-Hotel Istana ke Hotel Istana

ka-seluruh dunia ke seluruh dunia

ka-England ke England

221


Ejaan bagi Partikel

Ada empat jenis partikel dalam bahasa Malaysia, iaitu -lah, -kah, -tah dan -pun.

Partikel -lah, -kah dan -tah yang menggunakan tanda sempang dalam ejaan lama

ditulis serangkai dengan kata dasar yang mendahuluinya, tanpa sempang dalam

Ejaan Rumi Baharu. Contohnya:


ada-lah adalah

datang-lah datanglah

tolong-lah tolonglah

apa-kah apakah

apa-tah apatah

bila-tah bilatah

Ada dua cara menulis partikel pun. Bagi partikel pun yang membawa makna

‘‘juga’’ ditulis berasingan atau terpisah daripada kata yang mendahuluinya.

Contohnya:

1. Jika ibu pergi, anaknya pun ingin pergi.

2. Guru itu membaca buku di perpustakaan dan murid-muridnya

pun membaca di perpustakaan.

3. Ahmad pergi ke Tanjong Malim dan Aminah pun pergi ke

Tanjong Malim.

Partikel pun yang satu lagi itu pula ditulis serangkai dengan kata yang

mendahuluinya. Ada 13 perkataan yang telah ditetapkan ejaannya supaya ditulis

serangkai dengan partikel tersebut, iaitu:

adapun meskipun

andaipun sekalipun

ataupun sungguhpun

biarpun walaupun

222


kalaupun lagipun

kendatipun bagaimanapun

mahupun

Ejaan bagi Kata Ganti Singkatan

Dalam bahasa Melayu terdapat empat jenis kata ganti singkatan, iaitu ku, kau, mu

dan kau sebagai awalan penanda pasif ditulis serangkai dengan kata dasar yang

mengikutinya. Contohnya:

kuambil kauambil

kulihat kaulihat

kuterima kauterima

Kata ganti singkatan singkatan ku, mu dan nya sebagai akhiran ditulis serangkai

dengan kata yang mendahuluinya.

Contohnya:

hatiku hatimu hatinya

cintaku cintamu cintanya

untukku untukmu untuknya

10.2 Terangkan penggunaan partikel


223


Kata ganti singkatan -mu dan -nya bagi nama Tuhan menggunakan huruf besar

sebagai huruf pertama dan ditulis dengan mengguna tanda sempang ( - ).

Contohnya:

Ampunkan hamba-Mu, ya Tuhanku

Tolonglah hamba-Mu, ya Tuhanku

Mereka memohon rahmat-Nya, hidayat-Nya dan petunjuk-Nya

Rangkai Kata

Dalam bahasa Melayu, rangkai kata juga dikenali sebagai frasa. Terdapat empat

jenis rangkai kata atau frasa, iaitu frasa nama, frasa kerja, frasa adjektif dan frasa

sendi nama. Ejaan bagi rangkai kata atau frasa tersebut ditulis secara terpisah

seperti contoh berikut:

Ejaan Frasa Nama

Ejaan Frasa Kerja Ejaan Frasa Adjektif

Ejaan Frasa Sendi Nama

anak sulung berjalan cepat biru yang lembut di dapur

burung putih bangun awal hijau seperti warna daun

di Kuala Lumpur

rumah besar sembahyang subuh

tinggi gunung di dewan

emas tulen terbang tinggi hitam manis ke pasar malam

kereta baharu menunai janji merah saga ke Amerika

perempuan gemuk memancing ikan masam seperti cuka ke Jepun

hutan tebal memelihara ayam merah muda oleh Ahmad

ikan masin datang lewat panas terik oleh mereka itu

bangunan tinggi berlumba kuda pucat putih oleh polis

pemandangan indah

membina bangunan

panjang lebar tentang perkara itu

udara nyaman memasak nasi kurus kering tentang pendidikan moral

zaman moden menyanyi lagu kebangsaan

lemah lembut tentang budaya kerja

224


Kata Majmuk

Kata Majmuk ialah kata yang terbentuk daripada dua kata dasar atau lebih yang

membawa satu makna. Hubungan makna antara kata-kata dasar yang membentuk

kata majmuk itu sangat erat bentuknya hingga tidak boleh menerima sebarang

penyisipan unsur lain.

Contohnya kata majmuk ‘kereta lembu’ tidak boleh disisipkan dengan

perkataan ‘itu’ atau ‘yang’ menjadikan ‘kereta itu lembu’ atau ‘kereta yang lembu’.

Kata majmuk berbeza dengan dengan rantai kata atau frasa, kerana rangkai kata

atau frasa boleh menerima penyisipan unsur lain, misalnya rangkai kata rumah

‘rumah besar’ boleh disisipkan dengan perkataan ‘yang’ menjadikan ‘rumah yang

besar’. pengejaan kata majmuk dilakukan melalui dua cara, iaitu cara terpisah dan

cara tercantum.

Kata Majmuk Ejaan Cara Terpisah

Kata majmuk yang dieja secara terpisah ini terdiri daripada kata majmuk yang

terbentuk daripada dua kata bebas. Contoh:

air batu burung merpati kapal terbang

air hujan daging lembu kapal korek

alat tulis daun pandan kereta api

baju kemeja dasar laut kereta kebal

balai raya duta besar kereta kuda

bandar raya enam ratus ribu meja tulis

bom tangan empat puluh lima mesin jahit

nuzul Quran pukat tunda nasi minyak

peti besi ratu cantik topi keledar

periuk nasi terima kasih tukang besi

ulat bulu ular sawa tukang rumah

Kata majmuk yang terdiri daripada kata-kata istilah khusus, baik istilah yang

berbentuk daripada dua kata bebas mahupun tiga kata bebas dieja secara

terpisah. Contoh:

225


batu kapur lintasan bebas min tanah gambut

garis pusat mata pelajaran telefon dail terus

kanta tangan min jangka masa tempoh pinjaman

kaedah bayar balik model linear lesung sendi

kawasan pinggiran nisbah bayar balik lintasan cahaya

kertas kerja peledekan gambut rumput ternak

kultur mutiara

Kata majmuk yang terbentuk daripada kata yang digunakan sebagai gelaran

juga dieja secara terpisah. Contoh:

Duta Besar Profesor Madya

Ketua Menteri Perdana Menteri

Ketua Setiausaha Negara Timbalan Perdana Menteri

Menteri Besar Raja Muda

Naib Presiden Setiausaha Politik

Pegawai Daerah

Kata Majmuk Ejaan Cara Tercantum

Dalam bahasa Melayu, terdapat sebilangan kecil kata majmuk yang sudah

dianggap mantap sebagai satu perkataan yang utuh, walaupun bentuk kata lama

tersebut ternyata mengandungi dua kata dasar. (Nik Safiah Karim dan rakan,

2003:75). Antara kata majmuk yang lama serta mantap dan dieja tercantum

adalah seperti berikut:

adakala dukacita

antarabangsa hulubalang

apabila jawatankuasa

apahal kadangkala

apakala kakitangan

bagaimana kepada

barangkali kerjasama

beritahu manakala

bumiputera olahraga

darihal padahal

daripada peribadi

dinihari peribahasa

226


perikemanusiaan sukarela

pesuruhjaya suruhanjaya

sediakala tandatangan

sepertimana tanggungjawab

setiausaha warganegara

sukacita

Ejaan Tercantum yang Sudah Mantap

Buku Tatabahasa Dewan Edisi Baharu (2003:75) telah menyenaraikan 15

perkataan yang terdiri daripada kata majmuk yang penggunaannya sudah mantap

sebagai satu perkataan yang utuh, walaupun bnetuk kata dasar tersebut ternyata

mempunyai dua kata dasar. Perkataan yang demikian tetap dieja sebagai satu

perkataan. Bentuk perkataan tersebut ialah:

antarabangsa kerjasama suruhanjaya

beritahu olahraga tandatangan

bumiputera matahari tanggungjawab

jawatankuasa setiausaha warganegara

kakitangan sukarela pesuruhjaya

Ejaan Penggandaan Kata Majmuk

Penggandaan kata majmuk melibatkan penggandaan unsur pertama kata majmuk

itu sahaja, dan ejaannya dilakukan dengan cara meletakkan tanda sempang pada

kata yang digandakan. Contohnya:

alat-alat tulis Guru-guru Besar

balai-balai raya Naib-naib Cancelor

garis-garis pusat Ketua-ketua Menteri

kapal-kapal terbang Menteri-menteri Besar

mata-mata pelajaran Perdana-perdana Menteri

model-model linear Timbalan-timbalan Perdana Menteri

Penggandaan kata majmuk melibatkan penggandaan unsur pertama kata

majmuk sahaja, dan ejaannya dilakukan dengan cara meletakkan tanda sempang

227


pada kata yang digandakan seperti ditunjukkan dalam contoh di atas. Walau

bagaimanapun, terdapat kekecualian bagi kata majmuk yang telah mantap, yakni

penggandaannya melibatkan keseluruhan unsur (Tatabahasa Dewan, 2008: 75).

Contohnya:

kakitangan-kakitangan sukarela-sukarela

jawatankuasa-jawatankuasa warganegara-warganegara

pesuruhjaya-pesuruhjaya setiausaha-setiausaha

10.3 Terangkan penggunaan kata

majmuk dalam bahasa Melayu.

228



10.1 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu menjelaskan cara-cara menggunakan

tanda sempang bahasa Melayu dengan betul seperti yang diterangkan pada

halaman 215 – 217, misalnya:

tanda sempang diletak pada kata ulang, contoh: cantik-cantik,

kupu-kupu

tanda sempang digunakan untuk merangkaikan huruf kecil dengan

huruf besar pada kata yang sama, contoh: anti-Amerika, petunjuk-Mu.


i. Menerangkan semua penggunaan partikel dalam bahasa Melayu

seperti -lah, -kah, -tah, pun

ii. Sertakan contoh-contoh penggunaannya dalam perkataan

iii. Sila rujuk buku lain dan internet untuk maklumat tambahan.


i. Menerangkan pengertian kata majmuk bahasa Melayu

ii. Membezakan kata majmuk dengan frasa dan sertakan contoh-

contohnya sekali

iii. Huraikan jenis-jenis kata majmuk tercantum dan kata majmuk

terpisah, kemudian sertakan contoh-contohnya sekali

iv. Sila rujuk buku Kuasai Sistem Ejaan Baharu Bahasa Melayu Melalui

Latihan, Penerbit UPSI (2004), dll.

229


Rujukan


Reprographic Services. Abdul Hamid Mahmood (2002). Kursus menguasai bahasa Melayu mudah.

Tanjong Malim: Penerbit UPSI. Abdul Hamid Mahmood (2004). Kuasai sistem ejaan baharu bahasa Melayu

melalui latihan. Tanjong Malim: Penerbit UPSI. Abdul Hamid Mahmood (2010). Menguasai bahasa Melayu tinggi. Kuala Lumpur:

Aslita Sdn. Bhd. Abdul Hamid Mahmood (2012). Gunakan Bahasa Melayu Yang Betul, Betulkan

Kesalahan Bahasa Anda. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Abdul Hamid Mahmood dan Nurfarah Lo Abdullah (2007). Linguistik fonetik dan

fonologi bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd. Nik Safiah dan rakan-rakan (2003). Tatabahasa dewan edisi baharu. Kuala

Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Nik Safiah Karim, Farid M. Onn, Hashim Hj. Musa & Abdul Hamid Mahmood (2008). Tatabahasa dewan edisi ketiga. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

230

G l o s a r i

afrikat

Bunyi letusan yang dihasilkan oleh geseran dan hentian di antara artikulator

pasif dan aktif. Pada peringkat permulaan, bunyi yang hendak dihasilkan

tersekat di daerah lelangit keras dan diikuti oleh geseran di antara bahagian

tengah lidah dengan daerah lelangit keras. Contoh bunyi yang dihasilkan ialah

[ ǰ ] dan [ č ].

alofon

Anggota-anggota kepada satu fonem yang juga merupakan kelainan bunyi

antara satu sama lain.

alveolar

daerah di atas serta di belakang gigi yang melengkung ke dalam menghadap

lidah.

artikulasi

Proses pengujaran, pengucapan atau pengeluaran bunyi mengikut rongga

mulut atau rongga hidung.

artikulator

Alat pengucapan yang berfungsi dalam penghasilan bunyi-bunyi bahasa.

bersuara

Bunyi yang dihasilkan dalam keadaan pita suara tertutup rapat dan sewaktu

udara keluar melaluinya, berlaku getaran pada pita suara. Contoh bunyi

bersuara ialah [ b ], [ d ], [ g ] dan semua bunyi vokal.

bundar

Keadaan atau bentuk bibir yang bulat.

dental

Bunyi yang dihasilkan oleh gigi seperti bunyi [ θ ] dalam perkataan hadith,

[ hadi ].

231

dialek

Variasi bagi sesuatu bahasa, khususnya dari segi bunyi.

diftong

Bunyi yang dihasilkan akibat geluncuran dari satu daerah artikulasi ke daerah

artikulasi yang lain. Contoh-contoh diftong dalam bahasa Melayu ialah [ ai ],

[ au ] dan [ oi ].

egresif

Pembentukan bunyi yang dilaksanakan dengan cara arus udara keluar dari

paru-paru.

ejektif

Bunyi yang dihasilkan dengan proses egresif glotalik. Dalam sistem tulisan,

bunyi ejektif diberikan tanda apostrof (`) di sebelah atas kanan, contohnya:

[ p’, t’, k’, s’ ∫’ ].

fonem

Unit bunyi terkecil yang memberi perbezaan makna.

fonetik

Kajian tentang bunyi-bunyi bahasa yang dituturkan oleh manusia yang

merangkumi cara pengeluaran, daerah pengeluaran dan alat-alat pengucapan

yang terlibat dalam penghasilan bunyi-bunyi bahasa itu.

fonologi

Kajian tentang fungsi-fungsi bunyi bahasa, iaitu menentukan sistem bunyi

satu-satu bahasa dengan berdasarkan jenis-jenis bunyi, sama ada bunyi itu

distingtif (membezakan makna) atau tidak distingtif (tidak membezakan makna).

glotalik

Penghasilan bunyi dengan cara merapatkan pita suara sehingga glotis dalam

keadaan tertutup rapat dan seluruh rongga pangkal tenggorok (laring)

disempitkan dan dinaikkan sehingga udara dalam rongga mulut dan rongga

kerongkongan (faring) terhalang serta tersekat. Kemudian udara yang terhalang

dihembuskan keluar dengan cara membuka saluran rongga mulut.

232

glotis

Ruang atau garisan antara pita suara, iaitu ruangan atau kawasan yang tertutup

rapat yang dilalui oleh arus udara, terutama ketika pita suara dalam keadaan

tertutup atau renggang sedikit.

hentian glotis

Bunyi yang dihasilkan oleh hentian di daerah anak tekak atau glotis. Contoh

bunyi yang dihasilkan ialah [ ʔ ]

ingresif

Pembentukan bunyi yang dilaksanakan dengan cara arus udara masuk ke

dalam paru-paru.

intonasi

Turun naik nada suara dalam pengucapan ayat atau frasa.

jeda

ciri atau unsur hentian (kesenyapan) dalam ujaran sebagai tanda memisahkan

unsur linguiistik seperti perkataan, rangkai kata atau ayat.

klik

Bunyi letupan yang dihasilkan sebagai akibat proses ingresif velarik.

labial

Bunyi yang dihasilkan oleh bibir, seperti bunyi [ p ], [ b ] dan [ m ].

linguistik

Ilmu yang mengkaji bahasa secara saintifik, iaitu menganalisis satu-satu bahasa

tertentu secara empirikal dan objektif, tanpa dipengaruhi ole agak-agakan,

ramalan, sentimen atau falsafah.

nasal

Bunyi yang dihasilkan apabila udara keluar melalui rongga hidung dengan cara

menurunkan lelangit lembut beserta hujung anak tekak.

oral

Bunyi yang dihasilkan apabila lelangit lembut serta hujung anak tekak naik

menutupi rongga hidung sehingga udara hanya melalui rongga mulut sahaja.

233

palatal

Bunyi yang dihasilkan oleh lelangit keras. Contoh bunyi palatal ialah [ č ], [ ǰ ],

[ š ] dan [ ž ].

pulmonik

Penghasilan bunyi dengan udara dari paru-paru sebagai sumber utama

dihembuskan keluar dengan mengecilkan ruangan paru-paru, otot perut dan

rongga dada.

semi-vokal

Bunyi yang secara praktis termasuk golongan konsonan tetapi disebabkan

ketika diartikulasikan belum membentuk konsonan murni, maka disebut bunyi

semi-vokal atau separuh vokal. Contoh bunyi semi-vokal ialah [w] dan [j].

struktur dalaman

Struktur yang lazimnya mengandungi ayat dasar atau ayat inti yang diperlukan

untuk membentuk asas makna ayat.

struktur permukaan

Struktur ayat yang lazimnya telah mengalami perubahan daripada struktur

dalaman dan merupakan bentuk ayat yang sebenarnya diucapkan.

suprasegmental

Ciri atau sifat bunyi yang menindihi sesuatu fonem. Contoh ciri suprasegmental

ialah tekanan, kepanjangan, jeda, tona dan intonasi.

tidak bersuara

Bunyi yang dihasilkan dalam keadaan pita suara direnggangkan (terbuka) dan

sewaktu udara keluar melaluinya, getaran pada pita suara tidak berlaku.

Contoh bunyi tidak bersuara ialah [p], [t], [k], [f], [s] dan lain-lain.

tekanan

Ciri lemah atau kerasnya suara penyebutan sesuatu suku kata; lazimnya

berlaku pada suku kata dalam perkataan.

tona

Naik atau turunnya suara dalam pengucapan perkataan.

234

transkripsi

Penulisan dalam bentuk lambang-lambang fonetik daripada lambang-lambang

tulisan huruf-huruf biasa.

velar

Daerah artikulasi di bahagian belakang lidah dan juga di kawasan selepas

lelangit lembut.

velarik

Penghasilan udara dengan cara pangkal lidah dinaikkan pada lelangit lembut

dan kedua-dua bibir ditutup rapat. Kemudian hujung lidah dan kedua-dua sisi

lidah yang merapat pada gigi atau gusi dalam dilepaskan turun serta

dikebelakangkan, bibir dibuka sehingga terdapat kerenggangan ruangan udara

pada rongga mulut bagi membolehkan udara luar masuk. Keadaan ini

menyebabkan terjadinya bunyi klik.

velum

Bahagian lembut selepas lelangit keras beserta bahagian hujungnya yang

disebut anak tekak dapat turun naik mengikut bunyi yang hendak diujarkan.

Dalam penghasilan bunyi oral, velum akan naik manakala untuk bunyi nasal,

velum akan menurun.

vokal

Bunyi bersuara yang tatkala dihasilkan, udara dari paru-paru keluar berterusan

melalui rongga tekak dan rongga mulut tanpa sebarang gangguan.

vokal kardinal

Sekumpulan vokal yang diletakkan di kedudukan tertentu bagi memberikan

gambaran yang lebih dekat tentang kedudukan vokal-vokal dalam bahasa-

bahasa di dunia. Terdapat sejumlah lapan vokal kardinal, iaitu [ i ], [ e ], [ ε ],

[ a ], [ α ], [ ɔ ], [ o ] dan [ u ].

235

I s t i l a h L i n g u i s t i k

Bahasa Inggeris Bahasa Melayu

A

abbreviate menyingkatkan; memendekkan

abbreviation singkatan

acoustics ilmu akustik

active articulator artikulator aktif

active cavity rongga aktif

active voice ragam aktif

acute resonant kenyaringan tirus

adam’s apple halkum

affix imbuhan

air chamber ruang udara

air mechanism mekanisma udara

air stream arus udara

air stream mechanism mekanisma arus udara

allomorph alomorf

allopohone alofon

allophonic change perubahan alofon

allophonic realization pengwujudan alofon

allophonic variant kelainan alofon/ varian alofon

alteration perubahan

alternant kelainan/ varian

alveolar gusi/ alveolar

alveolar arch lengkung gusi/ lengkung alveolar

alveolar ridge batas gusi/ batas alveolar

alveolar sound bunyi gusi/ bunyi alveolar

alveolum gusi/ alveolum

alveopalatal alveopalatal

alveopalatal sound bunyi alveopalatal

ambiguity ketaksaan

ambiguous taksa

ambilingual dwibahasa setara

ambilingualism keadaan dwibahasa setara

analyse menganalisis

analysis analisis

analytic language bahasa analitik

analytical method kaedah analisis

analytical procedur tatacara analisis

anaphora anafora

apex hujung lidah

aphasia afasia

236

apical articulation artikulasi hujung lidah

apico- apiko-

apico-alveolar apikoalveolar

apico-dental apikodental

apico-dental sound bunyi apikodental

approach pendekatan

arbitrariness kearbitrarian

arbitrary arbitrari

arbitrary symbol lambang arbitrari/ simbol arbitrari

articulacy kefasihan

articulation artikulasi

articulation mechanism mekanisma artikulasi

articulator alat artikulasi

articulatory parameter parameter artikulasi

articulatory phonetics fonetik artikulasi

articulatory setting penyesuaian alat artikulasi

articulatory system sistem artikulasi

articulatory variable pemboleh ubah artikulasi

artificial speech ujaran buatan

ascending diphthong diftong meninggi/ menaik

aspirate letusan/ hembusan

aspirated berhembusan

aspirated affricate letusan berhembusan

aspirated-p p-berhembusan

aspirated stop hentian berhembusan

aspiration hembusan; penghembusan

assonance asonansi

asterick form bentuk berbintang

asyllabic tak silabik

asymmetric consonant konsonan tak simetri

attribute sifat/atribut

auditory area kawasan pendengaran

auditory organs alat pendengaran

auditory phonetics fonetik pendengaran

Austronesian languages bahasa-bahasa Austronesia

B

Back belakang

back of tongue belakang lidah

back vowel vokal belakang

base morpheme morfem dasar

basic of articulation landasan artikulasi

bilabial dua bibir/bilabial

bilabial sound bunyi dua bibir/bunyi bilabial

bilabiodental bilabiodental

237

bilateral dwisisi/bilateral

bilateral consonant konsonan dwisisi/konsonan bilateral

bilateral opposition pertentangan dwisisi/ pertentangan bilateral

bilingual dwibahasa

bilingualism kedwibahasaan

blade of tongue daun lidah

blend paduan

blocked syllable suku kata tertutup

bound form bentuk terikat

bound morpheme morfem terikat

bound sentence ayat terikat

boundary marker penanda sempadan

breath stream arus udara

bright vowel vokal depan

broad band spectrogram spektrogram jalur lebar

broad transcription transkripsi luas

broad vowel vokal belakang

buccal oral; mulut

buccal cavity rongga mulut

C

cardinal kardinal

cardinal consonant konsonan kardinal

casual speech ragam bersahaja

cavity rongga

cavity friction geseran rongga; penggeseran rongga

cavity wall dinding rongga

central air escape saluran udara tengah

central non-resonant bunyi bukan nyaring tengah

central resonant bunyi nyaring tengah

central resonant oral (bunyi) oral tengah nyaring

central sound bunyi tengah

central vowel vokal tengah

centralisation penengahan

centralisation of sound penengahan bunyi

centre of Broca pusat Broca

centre of tongue pusat lidah

centring diphthong diftong menengah

closed syllable suku kata tertutup

closed system sistem tertutup

closed vowel vokal tertutup

cluster gugus/rangkap

co-articulation artikulasi serentak/ koartikulasi

common language bahasa bersama

238

common speech bahasa biasa

comparative linguistics linguistik perbandingan

comparison of language perbandingan bahasa

compound majmuk

compound phoneme fonem majmuk

compound predicate predikat majmuk

compound sentence ayat majmuk

compound word kata majmuk

concordance kesejodohan; kesejajaran

concordant sejajar dengan/ selaras dengan

conditioned variant kelainan bersyarat

consonant konsonan

consonant cluster rangkap konsonan/ gugus konsonan

consonantal bersifat konsonan

consonantal vowel vokal bersifat konsonan

constituent unsur

constructed language bahasa buatan

context-free grammar tatabahasa bebas konteks/ nahu bebas konteks

contextual analysis analisis konteks

contextual variant kelainan konteks

contrast bezaan; berbeza; bertentangan

contrastive bezaan

contrastive analysis analisis bezaan

contrastive distribution penyebaran bezaan/ distribusi bezaan

contrastive feature ciri bezaan

contrastive pair pasangan bezaan

contrastive stress tekanan bezaan

convergence persetumpuan

coocurence keserasian; serentak ada

coordinate setara

correlation hubung kait/korelasi

creole kreol

cross-reference rujuk silang

D

dark vowel vokal belakang

declarative sentence ayat penyata/modus berita

decoder penyahkod

decoding penyahkodan

deep structure struktur batin; struktur dalaman

deep vowel vokal belakang

degree darjat; darjah

degree marker penanda darjat

deletion pengguguran/penghilangan

239

deletion rule rumus pengguguran/ rumus penghilangan

deletion transformation transformasi pengguguran/ transformasi penghilangan

denasalisation proses nyahsengau/ proses nyahnasal

denotation denotasi

denotative meaning makna denotatif

dental gigi/dental

dental consonant konsonan gigi/ konsonan dental

dental sound bunyi gigi/bunyi dental

derivation terbitan; penerbitan

derivational affix penambah terbitan/imbuhan terbitan

derivative terbitan

derived form bentuk terbitan

derived primary word kata terbitan primer

derived secondary word kata terbitan sekunder

descending diphthong diftong menurun

descriptive grammar tatabahasa pemerian/nahu pemerian

descriptive linguistic linguistik pemerian/ linguistik huraian

descriptive order urutan pemerian/ tatabahasa huraian

developmental linguistics linguistik perkembangan

deviance penyimpangan

deviant menyimpang

diachronic diakronik

diachronic linguistics linguistik diakronik

diachronic phonology fonologi diakronik

diachronic study kajian diakronik

diagnostic environment lingkungan penentu

diagraph dwihuruf

dialect dialek

dialect area kawasan dialek

dialect borrowing peminjaman dialek

dialect boundary sempadan dialek

dialect geography geografi dialek

dialectal Malay dialek bahasa Melayu

dialectalisation proses mendialek

dialectology dialektologi

diffusion resapan; bauran

diglossia digolosia

diphthong diftong

diphthongisation pendiftongan

direct speech cakap ajuk

discontinuous morpheme morfem terbahagi

discourse wacana

discourse analysis analisis wacana distinctive distingtif

240

distinctive feature ciri distingtif

distribution taburan; lingkungan; penyebaran

distributional analysis analisis taburan; analisis penyebaran; analisis lingkungan

disylabic dwisuku (kata)

disyllable word kata dwisuku

domain mandala/domain

dorsal belakang/dorsal

dorsal sound bunyi belakang/bunyi dorsal

dorso-alveolar belakang gusi/dorso- alveolar

dorso-palatal belakang lelangit keras/ dorsopalatal

dorso-uvular belakang velar/dorsovelar

dorsopalatal sound bunyi belakang lelangit keras/bunyi dorsopalatal

dorsovelar sound bunyi belakang velar/bunyi dorsovelar

dorsum dorsum

dorsum of tongue belakang lidah

double articulation artikulasi ganda

double stop dwihentian

double vowel vokal ganda

down glide geluncuran menurun

duration lihat: durative

durative panjang pendek bunyi

dynamic accent tekanan dinamik

E

ecology of language ekologi bahasa

egressive egresif

egressive click klik egresif

egressive click sound bunyi klik egresif

egressive direction of air arah udara egresif

egressive sound bunyi egresif

ejection sound bunyi ejektif

ejective ejektif

ejective sound bunyi ejektif

element unsur

emotive emotif

encode mengekod

encoding pengekodan

epiglottis epiglotis

epistemology epistemologi

escape cavity rongga lepas udara

esophageal cavity rongga esofagus

ethnographic linguistics etnolinguistik

etymologist ahli etimologi

241

exhalation perlepasan udara

exhale menghembuskan nafas

exit of air saluran lepas udara

expansion rule rumus perluasan

experimental phonetics fonetik percubaan

expiration penghembusan udara

explode meletup

explosion letupan

explosive sound bunyi letupan

extinct language bahasa mati

extralingual features ciri luar bahasa

F

factor faktor

factor analysis analisis faktor

falling diphthong diftong menurun

feature ciri/fitur

field bidang/medan

field of discourse bidang wacana

field study kajian lapangan

field theory teori medan makna/ teori bidang makna

final cluster gugus akhir/rangkap akhir

final syllable suku kata akhir

finite-state grammar tatabahasa terbatas/ nahu terbatas

first articulation artikulasi pertama

first language bahasa pertama

flap tamparan

flat articulator alat artikulasi dasar

flat fricative frikatif datar/geseran datar

flection fleksi

fluency kefasihan

form-class golongan bentuk

form-word kata tugas

formative morfem terikat/formatif

formula rumus

free form bentuk bebas

free morpheme morfem bebas

free sentence ayat bebas

free variant/free vatiation kelainan bebas

free word order urutan kata bebas

frequency kekerapan

frequency analysis analisis kekerapan

fricative geseran/frikatif

fricative sound bunyi geseran/bunyi frikatif

friction geseran

242

frictional stop hentian geseran

frictionalizing stop hentian menggeser

frictionless tak bergeser

frictionless continuant malaran tak bergeser

front of tongue depan lidah

front vowel vokal depan

fronting pendepanan

frozen speech ragam beku

function fungsi/tugas

functional anlaysis analisis fungsian

functional grammar tatabahasa fungsian/ nahu fungsian

functional linguistics linguistik fungsian

fundamental feature ciri dasar

furtive glide geluncuran senyap

furtive vowel vokal pelancar

G

geminate konsonan panjang

gemination pemanjangan konsonan

general umum/am

general distribution penyebaran am

general grammar tatabahasa am/nahu am

general linguistics linguistik am

general semantics semantik am

generic term kata generik

geographical dialect dialek geografi

geographical linguistics linguistik geografi

gesture gerak isyarat

gesture language bahasa gerak isyarat

glide geluncuran

gloss padanan kata

glossary senarai kata/glosari

glottal glotis

glottal catch hamzah/hentian glotis

glottal cavity rongga glotis

glottal check lihat: glottal stop

glottal consonant konsonan glotis

glottal plosive letupan glotif/plosif glotis

glottal sound bunyi glotis

glottal stop hentian glotis

glottal trill getaran glotis

glottalic click klik glotis

glottalic closure penutupan glotis

glottalization penghamzahan/pengglotisan

glottalized berhamzah/berhentian glotis

243

glottalized sound bunyi glotis

glottalized vowel vokal glotis

glottis glotis

glottogonic linguistics linguistik asal usul

glottopolitics ilmu politik bahasa

gradation pemeringkatan

gradation of vowel pemeringkatan voka nahu

grammarian ahli tatabahasa/ahli nahu

grammatical tatabahasa/nahu

grammatical analysis analisis tatabahasa/analisis nahu

grammatical category kategori tatabahasa/ kategori nahu

grammatical feature ciri tatabahasa/ciri nahu

grammatical item butir tatabahasa/butir nahu

grammatical meaning makna kenahuan

grammatical process proses tatabahasa/proses nahu

grammatical structure struktur tatabahasa/struktur nahu

grammatical unit unit tatabahasa/unit subjek nahu

grammaticalisation pentatabahasaan/penahuan

grapheme grafem

groove spirant geseran beralur

grooved articulator alat artikulasi beralur

grooved fricative geseran beralur/frikatif beralur

H

half-close vowel vokal separuh sempit

half-open vowel vokal sparuh luas

hard palate lelangit keras/palatum

harmonic berharmoni

harmonic overtone nada atasan berharmoni

head word kata inti

heavy stress tekanan keras

height of tongue tinggi lidah

hesitation form bentuk ayat

high-falling menurun tinggi

high vocoid vokoid tinggi

high vowel vokal tinggi

higher-mid sederhana/agak tinggi

historical linguistics linguistik sejarawi

holophrase holofrasa

holophrastic language bahasa holofrasa

homorganic affricate letusan homorgan/afrikat homorgan/sealat/afrikat sealat

homorganic sound bunyi homorgan/bunyi sealat

hyphothesis hipotesis

hyphothetical lihat: hyphothesis

244

I

identification of morpheme penentuan morfem

idiom idiom/ungkapan

idolect idiolek

imitative word kata ajuk bunyi/onomatopeia

immigrant language bahasa pendatang

imperative perintah/imperatif

implosion sedutan

impressionistif translation transkrips sepintas

inactive voice suara tak aktif

inarticulate tidak petah (bercakap/bertutur)

incomplete plosive consonant konsonan plosif tak selesai

index indeks

indigenous language bahasa bumiputera/ bahasa pribumi

indirect discourse wacana tak langsung

indirect object objek tak langsung

indirect question ayat tanya tak langsung

indirect speech cakap pindah

infix sisipan

inflected language bahasa fleksi

inflected prefix awalan fleksi

inflection fleksi

ingressive ingresif

ingressive air stream arus udara ingresif

inhalation tarikan nafas

inhale menarik nafas

initial cluster rangkap awal/gugus awal

initial stress tekanan awal

initial string rentetan awal

initiator of air stream pemula arus udara

innate stress tekanan sejadi

inspiration lihat: inhalation

instrumental noun kata nama penantian

instrumental phonetics fonetik perantian

interconsonantal antara konsonan

interdental antara gigi

interdental phone bunyi antara gigi

interjection kata seru; seruan

interlanguage bahasa antara

intermedian vowel vokal antara

internal inflection fleksi dalam

international phonetic alphabet abjad fonetik antarabangsa

intonation intonasi

intonation break jeda intonasi

245

intonation contour kontur intonasi

intonation morpheme morfem intonasi

intralinguistic feature ciri dalam linguistik

intransitive verb kata kerja tak transitif

invariable word kata tetap bentuk

invariant lihat: invariable word

inverse derivation terbitan terbalik/ terbitan songsang

inversion keterbalikan/kesongsangan

inverted word order urutan kata songsang/ urutan kata terbalik

irregular verb kata kerja tak transitif

isolating language bahasa isolatif

isolative sound change perubahan bunyi pencilan

isolex isoleks

item analysis analisis butir

K

kernel sentence ayat inti

kinetic consonant konsonan kinetik

L

labia lihat: lip

labial bibir/ labial

labial sound bunyi bibir/ bunyi labial

labialisation pembibiran/ pelabialan

labiodental bibir gigi/ labiodental

labiodental sound bunyi bibir gigi/ bunyi labiodental

labiolabial dua bibir/ labiolabial

labiovelar labiovelar

laboratory phonetics fonetik makmal

laminal laminal

laminal sound bunyi laminal

laminodental sound bunyi laminodental

language ability kebolehan berbahasa

language boundary sempadan bahasa

language change perubahan bahasa

language development perkembangan bahasa

language family keluarga bahasa

language learning pembelajaran bahasa

language planning perancangan bahasa

language skill kemahiran berbahasa

language standardisation penstandardan bahasa

language structure struktur bahasa

language teaching pengajaran bahasa

language universal (ciri) kesejagatan bahasa

langue langue

246

lapse selang (masa)

laryngeal laringal

laryngeal air mechanism mekanisma udara laringal

laryngeal consonant konsonan laringal

laryngeal sound bunyi laringal

laryngealisation pelaringalan

laryngealised vowel vokal laringalan

larynx larinks

lateral sisian

lateral area ruang sisian

lateral consonant konsonan sisian

lateral plosion letupan sisian/plosif sisian

lateral release pelepasan sisian

lateral resonant kenyaringan sisian

lateral sound bunyi sisian

lexical leksikal

lexical field medan leksikal

lexical item butir leksikal

leksikal meaning makna leksikal

lexical stress tekanan leksikal

lexicalisation pengleksikalan

lexicographer ahli perkamusan; ahli leksikografi

lexicon leksikon

limitative conjunction kata penghubung pembatas

linear representation gambaran mendatar

lingua franca lingua franca

lingual sound bunyi lidah

linguaphone method kaedah linguafon

linguist ahli bahasa/ ahli linguistik

linguistic linguistik; kebahasaan

linguistic analysis analisis linguistik; analisis kebahasaan

linguistic anthropology antropologi linguistik

linguistic borrowing peminjaman linguistik

linguistic context konteks linguistik

linguistic demography demografi linguistik

linguistic discipline disiplin linguistik

linguistic geography geografi linguistik

linguistic norm norma bahasa

linguistic philosophy falsafah bahasa

linguistic psychology psikologi linguistik

linguistic sign lambang linguistik/ simbol linguistik

linguistic skill lihat: language skill

linguistic taboo pantang larang bahasa

linguistic typology tipologi bahasa

linguistician lihat: linguist

247

linking morpheme morfem penghubung

lip bibir

lip formation pembentukan bibir

lip position kedudukan bibir

lip rounding pembundaran bibir

lip spreading penghamparan bibir

lip tracing surihan bibir

literal harfiah

literal translation penterjemahan harfiah

literary language bahasa persuratan

literary translation penterjemahan sastera

loan word kata pinjaman

local friction geseran tempatan

long consonant konsonan panjang

long vowel vokal panjang

loose apposition kedudukan terpisah

loquacity kefasihan

loudness kelantangan

low vocoid vokoid rendah

low vowel vokal rendah

lowering perendahan

M

macro makro

macrolinguistics makrolinguistik

major air stream mekanisma udara utama

manner of articulation cara artikulasi

manner of discourse cara wacana

marked bertanda

marker penanda

mathematical linguistics linguistik matematik

matrix matriks

matrix sentence ayat matriks

maximal stress tekanan maksima

mechanistic linguistics aliran mekanisma

medial tengah

medial cluster rangkap tengah/ gugus tengah

medial voice lihat: middle voice

median resonant bunyi nyaring tengah

medieval linguistics linguistik zaman pertengahan

medio of tongue tengah lidah

mediopalatal mediopalatal

medium perantara

mentalistic linguistics linguistik mentalisma

metalanguage metalinguistik

248

microlinguistics mikrolinguistik

mid vocoid vokoid tengah

mid vowel vokal tengah

middle of tongue tengah lidah

middle voice ragam tengah

minimal contrast bezaan minimal

minimal pair pasangan minimal

minimal stress tekanan terlemah/ tekanan minimal

minimum obstruction gangguan minimum

minor air stream mechanism gangguan arus udara minor

mixed language bahasa campuran

mode of articulation cara artikulasi

modern language bahasa moden

modification modifikasi

modifier penerang

modulation modulasi

monitor function fungsi monitor

monolateral consonant konsonan monolateral

monolingual ekabahasa

monolingual approach pendekatan ekabahasa

monologue monolog

monomorphemic monomorfemik

monophonemic monofonemik

monophthong monoftong

monosyllabic ekasuku

monosyllabic word kata ekasuku

monosyllable ekasuku

monotone senada

mora ciri yang menunjukkan panjang pendek bunyi suara bagi perkataan tertentu

morph morf

morpheme morfem

morpheme boundary batas morfem

morphemic morfemik

morphemic analysis analisis morfemik

morphemic reference rujukan morfemik

morphemic script aksara morfemik

morphemic transcription transkripsi morfemik

morphemics lihat: morphology

morphologic morfologi

morphological analysis analisis morfologi

morphological assimilation asimilasi morfologi

morphological process proses morfologi

morphology morfologi

morphoneme morfonem

249

morphophoneme morfofonem

morphophonemic rule rumus morfofonemik

morphophonemic stress tekanan morfofonemik

morphophonemic transcription transkripsi morfofonemik

morphophonemic variation kelainan morfofonemik

morphophonemics morfofonemik

mother tongue bahasa ibunda

mouth air udara mulut

mouth cavity rongga mulut

movable speech organ lihat: articulator

movable stress tekanan pindah

multidimensional phonology fonologi pelbagai dimensi

multilingual pelbagai bahasa

multisyllabic pelbagai suku

murmur vowel lihat central vowel

mutual intelligibility kefahaman menyaling

mutually complementary saling melengkapi

mutually exclusive saling menyingkiri

N

narrative discourse huraian naratif

narrow sempit

narrow diphthong diftong sempit

narrow transcription transkrisi halus/ transkripsi sempit

narrow vowel vokal sempit

narrowing of meaning penyempitan makna

nasal sengau/hidung/nasal

nasal and oral exit of air saluran keluar udara dari hidung dan mulut

nasal cavity rongga hidung

nasal exit of air saluran udara keluar dari hidung

nasalisation penyengauan/penasalan

nasalisation symbol lambang penyengauan/lambang penasalan/simbol penyengauan/ simbol penasalan

nasalised click klik sengauan/hentian nasalan

nasalised vowel vokal sengauan/vokal nasalan

nasalism sebutan sengau

nasality kesengauan/kenasalan

nasalization penyengauan

nasalized disengaukan/dinasalkan

nasally released stop hentian lepasan hidung

nasal pharynx farinks sengau/letupan nasal

nasal plosion letupan sengau/letupan nasal

nasal release pelepasan sengau/ pelepasan nasal

250

nasal resonant bunyi nyaring sengau/ bunyi nyaring nasal

nasal sound bunyi sengau/bunyi nasal

nasal twang telor sengau/telor nasal

nasal vowel vokal sengau/vokal nasal

native language bahasa asli

native speaker penutur asli

natural language bahasa tabii

negation penafian

negative nafi

negative conjunctive kata penghubung nafi

negative particle partikel nafi

negative sentence ayat nafi

neo-linguistics neolinguistik

network of isogloss jaringan isoglos

neutral neutral

neutral vowel vokal neutral

neutralisation peneutralan

node nodus

nominal namaan

nominal adjective kata sifat namaan/ adjektif namaan

nominal clause klausa namaan

nominal definition takrif namaan

nominal inflection fleksi namaan

nominal phrase frasa namaan

nominal sentence ayat namaan

nominalisation penamaan

non-consonantal bersifat bukan konsonan

non-continuant bukan malaran

non-distinctive feature ciri bukan distingtif

non-finite verb form bentuk kata kerja tak finit

non-linguistic context konteks bukan linguistik

non-syllabic bukan sukuan

non-syllabic segment segmen bukan sukuan

non-syllabic vocoid vokoid bukan sukuan

non-vocalic bukan vokalik

non-vocoid bukan vokoid

non-speech sound bunyi bukan bahasa

normative grammar lihat: prescriptive grammar

normative linguistics linguistik normatif

nose cavity rongga hidung

notional grammar lihat: linguistic philosophy

noun kata nama

noun adjunct nama penerang

noun clause klausa nama

noun cluster rangkap nama/gugus nama

251

noun phrase initiator pemula frasa nama

noun word kata nama

null hyphothesis hipotesis nol

numeral classifier penjodoh bilangan

O

object objek

objective Objektif

objectivity keobjektifan

obligatory wajib

obligatory transformation rumus transformasi wajib

obscure vowel vokal kabur

off-glide geluncuran akhir

official dialect lihat: standard dialect

on-glide geluncuran awal

open juncture saktah terbuka

open lip rounding pembundaran bibir luas

open syllable suku kata terbuka

open transition lihat: open juncture

open vocoid vokoid luas

open vowel vokal luas

optional pilihan

optional transformation rule rumus transformasi pilihan

oral mulut/oral

oral air mechanism mekanisma udara mulut

oral exit of air saluran keluar udara mulut

oral plosion letupan oral/plosif oral

oral resonant distinctive feature ciri distingtif nyaring oral

oral sound bunyi oral

oratorical speech ragam pidato

organs of speech organ sebutan/alat sebutan

origin of language asal usul bahasa

origin of speech lihat: origin of language

orthographical procedure tatacara ejaan

orthographic transcription transkripsi ejaan

orthography ejaan

overlapping distribution penyebaran bertindan

P

palatal lelangit keras/palatal

palatal consonant konsonan lelangit keras/ konsonan palatal

palatal lateral sisian lelangit keras/ sisian lateral

palatal sound bunyi lelangit keras/ bunyi palatal

palatalisation penglelangitkerasan/ pempalatalan

palatalised dilelangitkeraskan/ dipalatalkan

252

palate lihat: palatum

palate-alveolar gusi-lelangit keras

palato-alveolar consonant konsonan gusi lelangit keras/ konsonan palato-alveolar

palatum lelangit keras/palatum

paralanguage lihat: paralinguistic feature

paralinguistic feature ciri paralinguistik

parameter parameter

parametric linguistics linguistik parametrik

paraphrase parafrasa

parent language bahasa induk

parenthesis tanda kurungan/perentesis

perenthetic clause adjunct penerang klausa parentesis/ adjung klausa parentesis

parsing penghuraian ayat

part of speech golongan kata/ jenis perkataan

passive pasif

passive articulator alat artikulasi pasif

passive voice ragam pasif

peak of prominance lihat: peak of sonority

peak of sonority puncak kelantangan

pedagogical grammar tatabahasa pedagogi/ nahu pedagogi

pedagogical linguistics linguistik pedagogi

permutation rule rumus permutasi

pharyngeal faringal; farinks

pharyngeal air mechanism mekanisma udara farinks

pharyngeal cavity rongga farinks

pharyngeal sound bunyi farinks

pharyngealisation pemfaringalan

pharynx rongga tekak/farinks

pharynx air udara farinks

phase of articulation fasa artikulasi

philosophical grammar tatabahasa falsafah/ nahu falsafah

phonation pembunyian

phoneme fonem

phoneme-grapheme correspondence

kesepadanan fonem-grafem

phonemic fonemik

phonemic analysis analisis fonemik

phonemic contrast perbezaan fonemik

phonemic reference rujukan fonemik

phonemic stress tekanan fonemik

phonemic structure struktur fonemik

phonemic syllable suku kata fonemik

phonemic symbol lambang fonemik/ simbol fonemik

253

phonemic transcription transkripsi fonemik

phonemic variant perbezaan fonemik

phonemicist ahli fonemik

phonemics fonemik

phonetic fonetik/bunyi

phonetic analysis analisis fonetik

phonetic chart carta fonetik

phonetic complement lihat: phonetic indicator

phonetic diagraph dwihuruf fonetik

phonetic indicator penanda bunyi

phonetic notation lihat: phonetic transcription

phonetic sound change perubahan bunyi

phonetic spelling ejaan fonetik

phonetic syllable suku kata fonetik

phonetic symbol lambang fonetik/simbol fonetik

phonetic transcription transkrispsi fonetik

phonetic variant kelainan fonetik

phonetician ahli fonetik

phonetics (ilmu) fonetik

phonic fonik

phonic substance jisim fonik

phono-morphology fonomorfologi

phonological analysis analisis fonologi

phonological change perubahan fonologi

phonological component komponen fonologi

phonological item butir fonologi

phonological process proses fonologi

phonologist ahli fonologi

phonology fonologi

phonometrics fonometrik

phrasal verb frasa kerja/frasa verba

phrase rangkai kata/frasa

phrase marker penanda frasa

phrase structure struktur frasa

phrase structure component komponen struktur frasa

phrase structure grammar tatabahasa struktur frasa/ nahu struktur frasa

phrase structure rule rumus struktur frasa

pidgin pijin

pitch nada

pitch level tingkat nada

place of articulation daerah artikulasi

plosion letupan/plosif

plosive letupan/plosif

plosive consonant konsonan letupan/ konsonan plosif

254

plosive sound bunyi letupan/bunyi plosif

p-marker penanda frasa

point of articulation titik artikulasi

polyglot penutur pelbagai bahasa

polysyllable banyak suku (kata)

position of articulation kedudukan artikulasi

position of tongue kedudukan lidah

positional variant kelainan lingkungan/ kelainan posisi

positive sentence ayat positif

possessive compound majmuk milik

possessive pronoun kata ganti milik

post-alveolar belakang gusi/belakang alveolar

post-dental belakang gigi

post of tongue belakang lidah

post-palatal belakang lelangit keras/belakang palatal

post-velar belakang lelangit lembut/ belakang velar

post-vocalic lepas vokal

pragmatic translation penterjemahan pragmatik

pragmatics pragmatik

predicate predikat

predicative phrase frasa predikat

prefix awalan

prefixation pengawalan

prehistoric language bahasa prasejarah

prenasalisation prapenyengauan

prepalatal pralelangit keras/prapalatal

prepalatal sound bunyi pralelangit keras/bunyi prapalatal

prescriptive grammar tatabahasa preskriptif/nahu preskriptif

prestige dialect dialek martabat/dialet prestij

prevelar pravelar

prevocalic pravokal

primary articulation artikulasi primer

primary derivative terbitan primer

primary language bahasa primer

primary stress tekanan primer

principal utama

principal clause klausa utama

principal verb kata kerja utama/verba utama

pronominal kata ganti

pronominal inflection fleksi kata ganti

pronominalisation kepronominalan

prop word kata silih

proscriptive grammar tatabahasa proskriptif/nahu proskriptif

prosodic distinctive feature ciri distingtif prosodi

prosodic feature ciri prosodi

255

prosodic mark tanda prosodi

prosodic phoneme fonem prosodi

prosodic phonology fonologi prosodi

proto language bahasa purba/bahasa proto

pseudo-procedure tatacara semu

psycholinguistics psikolinguistik

pulmonic air mechanism mekanisme udara pulmonik

pulmonic click klik pulmonik

punctuation tanda baca

punctuation mark lihat: punctuation

pure vowel vokal tulen

Q

qualifier penerang

qualifying phrase rangkai kata penerang/ frasa penerang

qualitative kualitatif

qualitative analysis analisis kualitatif

quantifier kata kuantiti

quantitative kuantitatif

quantitative analysis analisis kuantitatif

quantitative linguistics linguistik kuantitatif

question word kata tanya

R

radical axis paksi radikal

radical language lihat: isolating language

radix of tongue lihat: root of tongue

raising peninggian

rapid form bentuk cepat

received pronounciation lafaz terima

recessive stress tekanan pangkal

reciprocal menyaling/timbal balik

reciprocal pronoun ganti nama menyaling/ganti nama timbal balik

reciprocal verb kata kerja menyaling

reciprocity kesalingan/ketimbalbalikan

reconstruction rekonstruksi

recursive string deretan ulang

reduction penyingkatan; penyempitan (makna)

reduction rule rumus penyingkatan; rumus penyempitan (makna)

reduplicate affixation penambah serentak/pengimbuhan serentak

regional dialect dialek kawasan

regional language bahasa daerah

256

register laras bahasa

register tone system sistem nada register

regularity kenalaran

release pelepasan

released-P P-lepas

released plosive letupan lepas/plosif lepas

renaissance linguistics linguistik zaman pembaharuan

repertoire perbendaharaan

replacement rule rumus ganti

reported speech cakap pindah

resonance kenyaringan

resonance chamber rongga kenyaringan

resonant nyaring; bunyi nyaring

resonant distinctive feature ciri distingtif nyaring

resonant sound bunyi nyaring

resonator penyalun

retroflex gelungan

retroflexed consonant konsonan gelungan

retroflexed sound bunyi gelungan

retroflexed vowel vokal gelungan

retroflexion penggelungan

revival form bentuk pulih

rewrite rule rumus tulis semula

rhetorics retorik

rhyme rima

rhythm irama

rising menaik

rising diphthong diftong menaik

rising-falling turun naik

rolled bergulung

rolled consonant konsonan bergulung/konsonan bergetar

romance linguistics linguistik romans

romanisation peRumian

root akar

root-inflected language bahasa fleksi akar

root inflection fleksi akar

root-isolating language bahasa isolatif akar

root of tongue pangkal lidah

root of word akar kata

rounded dibundarkan

rounded lip (vowels) bibir dibundarkan (vokal)

rounded lip formation pembentukan bibir bundar

rounded vocoid vokoid dibundarkan

rounded vowel vokal dibundarkan

rounding pembundaran

257

rule rumus

S

sampel sampel

Saussurean linguistics linguistik ala Saussure

scholaticism linguistik skolastik/ skolastisisme

scientific grammar tatabahasa ilmiah/ tatabahasa saintifik/ nahu ilmiah/ nahu saintifik

second articulation artikulasi kedua

second language bahasa kedua

second-order language bahasa tertib kedua

second sound shift perubahan bunyi peringkat kedua

secondary sekunder

secondary phoneme fonem sekunder

secondary stress tekanan sekunder

segment (noun) penggalan

segment (verb) memenggal

segment diagram gambar rajah penggalan

segment of utterance penggalan ujaran

segmental analysis analisis penggalan

segmental morpheme morfem penggalan

segmental phoneme fonem penggalan

segmental phonology fonologi penggalan

segmentation pemenggalan

segmentator pemenggal

semantic semantik

semantic analysis analisis semantik

semantic change perubahan makna/ perubahan semantik

semantic component komponen semantik

semantic differential kebezaan makna

semantic distinguisher pembeza makna

semantic feature ciri makna

semantic field medan makna

semantic field theory teori medan makna

semantic marker penanda semantik

semantic pair pasangan makna

semantic range julat makna

semantif shift perubahan makna

semantic triangle segi tiga makna

semantic value nilai semantik

semantics makna/semantik

semi-consonant separuh konsonan

semi-vowel separuh vokal; semi-vokal

semiotics semiotik

sentence ayat

258

sentence adverbial adverba ayat

sentence compound majmuk ayat

sentence connector penghubung ayat

sentence modifier penerang ayat

sentence part bahagian ayat

sentence stress tekanan ayat

sentence structure struktur ayat

shape word kata bentuk

sharp resonant distinctive feature

ciri distingtif nyaring tajam

shift of meaning perubahan makna

sibilant bunyi desis/sibilan

side adjunct adjung samping

side chamber ruang samping

sign tanda; lambang; isyarat

sign language bahasa isyarat

signification pemaknaan

silence kesenyapan

simultaneous affixation penambahan serentak

simultaneous distinctive feature ciri distingtif serentak

single morpheme morfem tunggal

single phoneme fonem tunggal

singular mufrad

singular number bilangan mufrad

slang slanga

slavic linguistics linguistik slavik

slavonic linguistics lihat: slavic linguistics

slit fricative geseran selit/frikatif selit

slot gatra

slur pelah

social dialect dialek sosial

sosiolect sosiolek

sociolinguistics Sosiolinguistik

sociological linguistics linguistik sosiologi

soft consonant konsonan lembut

soft palate lelangit lembut/palatum lembut

sonant sonan

sonogram lihat: spectogram

sonorant sonoran

sonority kesonoran

sound bunyi

sound change perubahan bunyi

sound change by allophones perubahan bunyi alofonik

sound change by phonemes perubahan bunyi fonemik

sound classification criteria kriteria penggolongan bunyi/ kriteria

259

klasifikasi bunyi

sound complex bunyi kompleks

sound echoism gema bunyi

sound law hukum bunyi

sound shift perubahan bunyi

sound source sumber bunyi

sound spectograph spektograf bunyi

sound symbolism perlambangan bunyi

sound value nilai bunyi

sound wave gelombang bunyi

source sumber

source language bahasa sumber

special language bahasa khas

spectogram spektogram

spectograph spektograf

spectrum spektrum

speculative grammar tatabahasa spekulatif/ nahu spekulatif

speech pertuturan

speech act lakuan bahasa

speech community komuniti bahasa

speech event peristiwa bahasa

speech habit kebiasaan berbahasa

speech organ alat ujaran/alat artikulasi

speeech pathology patologi bahasa

speech perception persepsi bahasa

speech production pengwujudan bahasa

speech recognition pengenalan bahasa

speech response gerak balas bahasa

speech signal isyarat bahasa

speech sound bunyi bahasa

speech stretcher peregang bahasa

speech symbol lambang bahasa

speech synthesis sintesis bahasa

speech therapy terapi bahasa

spirant geseran

split pemecahan; pecahan (diakronik); terbahagi (nahu), celah

split fricative bunyi frikatif celah

split morpheme morfem terbahagi

spoken form bentuk pertuturan

spoken language bahasa lisan/bahasa pertuturan

spontaneous sound change lihat: sporadic sound change

sporadic sound change perubahan bunyi semerta

spread vowel vokal hampar

standard dialect dialek standard

260

standard language bahasa standard

standard pronounciation sebutan standard

standard speech lihat: standard language

standardisation penstandardan

state of language keadaan bahasa

static linguistics linguistik statik

statistical linguistics linguistik statistik

stem dasar

stem compound majmuk dasar

stem-inflected language bahasa fleksi dasar

stop hentian

stratification stratifikasi

stratificational grammar tatabahasa stratifikasi/ nahu stratifikasi

stress tekanan

stress group kelompok tekanan

stress mark tanda tekanan

stress prosodic distinctive feature

ciri tekanan/fitur distingtif prosodi tekanan

stressed syllable struktur kata bertekanan

string untaian/rentetan

string analysis analisis untaian/analisis rentetan

strong stress tekanan kuat

structural change perubahan struktur

structural linguistics linguistik struktur

structural meaning makna struktur

structural semantics semantik struktur

structural word kata struktur

structuralistic linguistics linguistik struktur

structure drill latih tubi struktur

style gaya

style of pronounciation gaya sebutan

stylictics ilmu gaya bahasa

subclause klausa subordinat

subcategorisation pensubkategorian

subcategory subkategori

subgroup subgolongan

subject subjek

subordinate tak setara/subordinat

subordinate clause klausa tak setara/klausa subordinat

subordinate conjunction kata penghubung tak setara/ kata penghubung subordinat

subordination pentaksetaraan/subordinasi

subordinator lihat: subordinate conjunction

subphonemic modification perubahan subfonemik

subphonemic variant kelainan subfonemik

261

substandard substandard/koman/kodi

substitution penggantian; gantian

substitution class golongan gantian

substitution drill latih tubi gantian

substitution frame rangka gantian

substitution item butiran gantian

suction sound bunyi sedutan

suffix akhiran

suffixation pengakhiran

suffixing language bahasa berakhiran

superficial structure struktur permukaan

supraglottal friction geseran supraglotal

supraglottal cavity rongga supraglotal

suprasegmental feature ciri suprasegmental

suprasegmental grapheme grafem suprasegmental

suprasegmental phoneme fonem suprasegmental

surface grammar tatabahasa permukaan/ nahu permukaan

surface structure struktur permukaan/struktur lahir

switching alih

syllabic silabik

syllabic consonant konsonan silabik

syllabic peak puncak suku kata

syllabic sign tanda suku kata

syllabic sound bunyi silabik

syllabic vocoid vokoid silabik

syllabication penyukuan

syllable suku kata

symbol lambang/simbol

symbolic sign tanda lambang/tanda simbol

symmetry keseimbangan

syntactic sintaksis

syntactic category kategori sintaksis

syntactic change perubahan sintaksis

syntactic class golongan sintaksis

syntactic compound majmuk sintaksis

syntactic construction binaan sintaksis/ konstruksi sintaksis

syntactic group kelompok sintaksis

syntactic order urutan sintaksis

syntactic pattern pola sintaksis

syntax sintaksis

synthetic compound majmuk sintesis

synthetic index indeks sintesis

synthetic language bahasa sintesis

systematic transcription transkripsi sistematik

systemic grammar tatabahasa sistemik/ nahu sistemik

262

T

tag statement penyataan tempelan

tag question ayat tempelan

tap tamparan

target language bahasa sasaran

taxanomic phonemics fonemik taksonomi

teeth ridge lengkungan pangkal gigi

tense vocoid vokoid tegang

tense vowel vokal tegang

terminal contour kontur akhir

terminal juncture saktah akhir

terminal stress tekanan akhir

terminal string untaian akhir

terminology peristilahan

territorial dialect dialek kawasan

tertiary articulator alat artikulasi tertier

tertiary stress tekanan tertier

theoretical linguistics linguistik teori

theory teori

theory of meaning teori makna

thesaurus tesaurus

throat kerongkong/tekak

thought and language fikiran dan bahasa

tight phonation pembunyian tegang

tip of tongue hujung lidah

tone nada

tone language bahasa nadaan

tone prosodic distinctive feature ciri distingtif prosodi nada

tongue lidah

tongue position kedudukan lidah

trachea trakea

traditional grammar tatabahasa tradisional/ nahu tradisional

transcribe mentranskripsi

transcription transkripsi/alih tanda

transfer memindahkan; pemindahan; pindahan

transferred meaning makna kiasan

transformation transformasi

transformation rule rumus transformasi

transformational generative grammar

tatabahasa transformasi generatif/nahu transformasi generatif

tranformational grammar tatabahasa transformasi/ nahu transformasi

transformed sentence ayat terbitan

transliteration alih huruf/transliterasi

263

tree diagram rajah pohon

trill consonant konsonan getaran

trill sound bunyi getaran

trillisation penggetaran

triphthong triftong

type of articulation jenis artikulasi

U

ultimate terakhir

ultimate constituents unsur terakhir

ultimate stress tekanan terakhir

ultra ultra

unilateral consonant konsonan ekasisi

ultrasound ultrabunyi

unaccented tanpa aksen

underlying form bentuk batin

underlying structure struktur batin

unexploded plosive letupan tak lepas/plosif tak lepas/letupan tertahan/ plosif tertahan

ungrammatical binahu

unilateral ekasisi

unilingual ekabahasa

union language bahasa persatuan

universal sejagat

universal form bentuk sejagat

universal grammar tatabahasa sejagat

universal language bahasa sejagat

universal semantics semantik sejagat

universalism kesejagatan

unmarked tak bertanda

unreleased plosive lihat: unexploded plosive

unrounded tak bundar

unrounded lip formation pembentukan bibir tak bundar

unrounded vowel vokal tak bundar

unrounding penyahbundaran

unstressed tak bertekanan

unvoiced tak bersuara

unvoiced inherent distinctive feature

ciri distingtif hakiki tak bersuara

utterance ujaran

utterance act aksi ujaran

uvula anak tekak/uvula

uvula sound bunyi anak tekak/bunyi uvula

uvular anak tekak/uvular

uvular sound bunyi anak tekak/bunyi uvular

264

V

valency valensi

variable word kata boleh ubah

variant kelainan

variation kelainan

variety in language kelainan bahasa

velar lelangit lembut/velar

velar sound bunyi lelangit lembut/ bunyi velar

velaric click klik lelangit lembut/klik velar

velaric closure penyempitan lelangit lembut/ penyempitan velar

velarisation pemvelaran

velic anak lidah/velik

verb cluster gugus karyaan

vibration getaran

vibration frequency kekerapan getaran

vocal bands pita suara

vocal cord pita suara

vocal lip pita suara

vocal organ alat ujaran

vocal tract saluran udara

vocalic alteration perubahan bunyi vokal

vocalisation penyuaraan

vocalised lihat: voiced

vocative vokatif

vocoid vokoid

vocoid backing pembelakangan vokoid

vocoid low vokoid rendah

vocoid mid vokoid tengah

voice 1. suara 2. ragam

voice quality kualiti suara

voiced bersuara

voiced click klik bersuara

voiced stop hentian bersuara

voiced unaspirated stop hentian bersuara tanpa hembusan

voiced vowel vokal bersuara

voiceless tak bersuara

voiceless grooved fricative geseran beralur tak bersuara/ frikatif beralur tak bersuara

voiceless sound bunyi tak bersuara

voiceless stop hentian tak bersuara

voiceless unaspirated stop hentian tak bersuara tanpa hembusan

voiceless vowel vokal tak bersuara

voicing penyuaraan

265

vowel vokal

vowel cluster rangkap vokal/gugus vokal

vowel harmony mutasi vokal

vowel modification perubahan vokal

vowel quadrilateral rajah vokal sisi empat

vowel reduction pengurangan vokal

vowel shift penggeseran vokal

vowel system sistem vokal

vowel triangle rajah vokal segi tiga

W

wave gelombang

waveband jalur gelombang

wave-form bentuk gelombang

wave length jarak gelombang

wavemeter meter gelombang

wave theory teori gelombang

way of obstruction cara gangguan

weak form bentuk lemah

weak stress tekanan lemah

Wernicke’s area kawasan Wernicke

whispered sound bunyi bisikan

whispered vowel vokal bisikan

Whorfian hypothesis hipotesis Whorf

wide diphthong diftong lebar

word base dasar kata

word border marker configurative feature

ciri konfiguratif tanda sempadan kata

word boundary sempadan kata

word class golongan kata

word count hitung kata

word division pemisahan suku kata; pemisahan unsur kata

word-for-word translation terjemahan harfiah

word form bentuk kata

word formation pembentukan kata

word group kelompok kata

word list senarai kata

word order urutan kata/jujukan kata

word sign lambang kata

word stress tekanan kata

written language bahasa tulisan

266

Z

zero kosong/sifar (tiada langsung)

zero anaphora anafora kosong/anafora sifar

zero modification perubahan kosong/ perubahan sifar

zero morpheme morfem kosong/morfem sifar

zero phoneme fonem kosong/fonem sifar

267

B I O D A T A P E N U L I S

Profesor Dr. Abdul Hamid Mahmood dilahirkan

pada 23 Ogos 1945 di Kampung Dewan Beta, Kota Bharu,

Kelantan, mendapat pendidikan awal di Sekolah

Kebangsaan Dewan Beta, Maktab Sultan Ismail, Kota

Bharu, Kelantan, kemudian di Sekolah Datok Abdul Razak

(SDAR), Tanjong Malim, Perak dan menjadi ketua penuntut

SDAR pada tahun 1961. Pada 1964-65 beliau mengikuti

kursus perguruan di Language Institute (kini Institut Bahasa)

Lembah Pantai, pernah memegang jawatan Setiausaha

Agung Persatuan dan pada tahun 1969 melanjutkan

pelajaran di Universiti Malaya. Beliau kemudian mengikuti kursus bagi menyiapkan

tesis Ph.D di University of California, Berkley, Amerika Syarikat.

Profesor Dr. Abdul Hamid berkhidmat sebagai guru terlatih selama 5 tahun di

Sekolah Menengah Ayer Lanas, Jeli, Kelantan (1966-69) dan Sekolah Alam Shah,

Cheras (1972), menjadi pensyarah di Kolej Pertanian Malaya (1972-73), Profesor

Madya di Universiti Pertanian Malaysia (1981) dan Profesor (1992). Beliau pernah

memegang jawatan Ketua Jabatan Bahasa (1979-1983), Timbalan Dekan (Hal

Ehwal Pelajar) di Fakulti Pengajian Pendidikan (1989-1995), Ketua Jabatan

Bahasa Melayu, Fakulti Pengajian Bahasa Moden, Universiti Putra Malaysia

(1995-1996), menjadi Ketua Hal Ehwal Akademik IDEAL, Universiti Putra Malaysia

(1996-0gos 1999) dau Timbalan Pengarah IDEAL, Universiti Putra Malaysia (Ogos

1999-31 Disember 2000). Pada awal Januari 2001 beliau telah dijemput untuk

menjadi Profesor Bahasa Melayu di UPSI. Pada 1 November 2001 beliau dilantik

sebagai Pengarah Penerbit UPSI.

Dalam bidang penerbitan, beliau bergiat cergas dalam penyelidikan dan penulisan

tentang bahasa dan linguistik Melayu. Sehingga kini beliau telah menghasilkan

beberapa buah buku bertaraf akademik dan digunakan sebagai rujukan di sekolah,

maktab dan universiti. Antara buku beliau yang terpenting ialah :

1. Tatabahasa Dewan Jilid 1, (karya bersama) Dewan Bahasa dan Pustaka

(1986)

2. Ayat Pasif Bahasa Melayu, Dewan Bahasa dan Pustaka (1992)

3. Menguasai Ejaan Dengan Cepat, Penerbitan Masa (1992)

4. Betulkan Kesalahan Bahasa Anda, Insimal (M) Sdn. Bhd. (1992)

268

5. Tinjauan Pelaksanaan Dasar Bahasa Dalam Sistem Pendidikan Negara Di

Peringkat Sekolah (suntingan bersama Asiah Idris), City Reprographic Services

(1991)

6. Ejaan Bahasa Melayu Terkini, Masa Enterprise (1995)

7. Tatabahasa Dewan (Edisi Baru), Dewan Bahasa dan Pustaka (1995)

8. Sintaksis Dialek Kelantan, Dewan Bahasa dan Pustaka (1994)

9. Glosari Dialek Kelantan, Dewan Bahasa dan Pustaka (1997)

10. Guru dan Bahasa Melayu, City Reprographic Services (1997)

11. Menguasai Tatabahasa Dengan Cepat, Percetakan Nasional Malaysia Berhad

(1997)

12. Menguasai Ejaan Bahasa Melayu, Syarikat Percetakan Bintang Baru (1)

13. Kuasai Bahasa Anda, Dewan Bahasa dan Pustaka (1999)

14. Menguasai Bahasa Melayu Tinggi, Affluent Master Sdn. Bhd. (2000)

15. Seminar Bahasa Melayu, Affluent Master Sdn. Bhd. (2001)

16. Perkembangan Profesional Dalam Pendidikan Bahasa, Pro-Office Shoppe Sdn.

Bhd. (2002)

17. Kuasai Sistem Ejaan Baharu Bahasa Melayu Melalui Latihan, Penerbit UPSI

(2004)

18. Memartabatkan Warisan Za'ba (2005)

19. Aspirasi Kebitaraan Ibu Kandung Suluh Budiman 1922-2002 (2003)

20. Aspirasi Global (2006)

21. Kursus Bahasa Melayu Mudah (2006)

22. Bahasa Melayu Sebagai Bahasa Ilmu: Cabaran dan Harapan, Penerbit UPSI

(2007)

23. Pendidikan Gemilang Menuju Wawasan: Koleksi Ucapan Naib Canselor (Karya

Bersama), Penerbit UPSI (2007)

24. Linguistik, Fonetik dan Fonologi Bahasa Melayu, Aslita Sdn. Bhd. (2007)

25. Tuanku Bainun, Canselor Pendidikan (Karya Bersama), Penerbit UPSI (2008)

26. Tatabahasa Dewan Edisi Semakan (2008)

27. Warisan Maktab Kirkby (karya Bersama), Penerbit UPSI (2010)

28. Gunakan Bahasa Melayu Yang Betul. Betulkan Kesalahan Bahasa Anda (2012)

29. Tatabahasa Dewan Edisi Sekolah Rendah (Dalam penerbitan Dewan Bahasa

dan Pustaka, 2012)

30. Tatabahasa Dewan Edisi Sekolah Menengah (Dalam penerbitan Dewan

Bahasa dan Pustaka, 2012)

31. Gunakan Bahasa Melayu Yang Betul, Betulkan Kesalahan Bahasa Anda,

Penerbit Aslita Sdn. Bhd. (2012)

Di samping itu, beliau telah menghasilkan lebih daripada 200 artikel bahasa dan

linguistik Melayu dan telah mengedit sebanyak 107 buah buku terbitan UPSI.

269

Beliau juga menjadi ahli panel kurikulum dan penilai luar Malaysian Studies

kepada SSABSA South Australia (1983-1990), ahli panel penggubalan Kurikulum

Baru Bahasa Melayu STPM Majlis Peperiksaan Malaysia, Penggubal soalan

Bahasa Melayu STPM, ahli panel Biro Buku Teks, dan ahli panel Pelaksanaan

Bahasa Melayu di sekolah-sekolah Kementrian Pendidikan Malaysia. Pada tahun

1996 beliau telah dilantik menjadi pemeriksa luar program Bahagian Bahasa

Malaysia Pusat Pengajian Ilmu Kemanusiaan, Universiti Sains Malaysia, pada sesi

tahun 1997/98 dan pada 1998/99 Universiti Brunei Darussalam telah melantik

beliau sebagai pemeriksa luar bagi Program Pengajian Sarjana Muda Pendidikan

dan pada tahun 1997 beliau dilantik sebagai panel perancangan program ijazah

pertama Universiti Pendidikan Sultan Idris, Tanjong Malim. Beliau telah dilantik

sebagai penilai luar untuk jawatan Profesor Universiti Kebangsaan Malaysia (1998)

dan Universiti Malaya (1999). Pada tahun 2008 beliau dilantik sebagai Penilai Luar

Program Pengajian Bahasa Melayu oleh Akademik Pengajian Melayu Universiti

Malaya.

Beliau juga turut menceburkan diri dalam kegiatan kemasyarakatan. Pada tahun

1968, beliau telah dilantik menjadi Presiden Persatuan Belia Ayer Lanas, Jeli dan

pada tahun 1995 sebagai Presiden Persatuan Anak Jeli di Perantauan. Dalam

bidang politik pernah terpilih sebagai perwakilan UMNO kawasan Ayer Lanas, Jeli.

Beliau juga menduduki Jawatankuasa Induk Persatuan Linguistik Malaysia dan

turut menyumbang perkhidmatan beliau dalam perjuangan mengenai

pemasyarakatan Bahasa Kebangsaan di negara ini.

Beliau menerima lebih daripada 200 undangan untuk memberi kursus dan

ceramah penataran Bahasa Melayu di Singapura, Brunei, Sabah, Sarawak dan di

Semenanjung, di samping banyak membentangkan kertas kerja di konferensi,

seminar dan bengkel, baik di peringkat kebangsaan mahupun di peringkat

antarabangsa.

Beliau dilantik sebagai penulis tamu majalah MINDA PELAJAR dan pada tahun

1994 telah terpilih sebagai Tokoh Minda Pelajar, Berita Harian. Beliau juga menjadi

penulis Ensiklopedia Dewan Bahasa dan juga menjadi penulis tamu kepada

Dewan Bahasa dan Pustaka cawangan Sarawak (1996-1999). Pada tahun 1996

Profesor Dr. Abdul Hamid telah dianugerahi Darjah Kebesaran Bintang Ahli-Sultan

Salahuddin Abdul Aziz Shah (A.S.A) oleh Duli Yang Maha Mulia Sultan Selangor

Darul Ehsan, dan Johan Setia Mahkota (J.S.M) oleh D.Y.M.M. Seri Paduka

Baginda Yang Di Pertuan Agong (2000). Pada tahun 2005 beliau telah menerima

anugerah Cemerlang Tokoh Kontrak Terpuji UPSI .

270

I N D E K S

A

afasia, 8, 18, 235 alat artikulasi, 22-27, 29, 31, 41, 46, 52,

71, 75, 82, 127, 130, 133, 236, 241, 243, 252, 259, 262

alofon, 159-162, 165-166, 169-170, 188, 230, 235

alternasi bebas, 162 anak tekak, 29, 34, 48, 71-78, 84, 86-89,

91-93, 95- 96, 98-104, 106-110, 113, 115-116, 118, 232, 234, 263

aritenoid, 29 artikulator, 29, 34-36, 230, 235 arus udara, 32, 45-46, 48, 53-56, 59, 82,

92-93, 95-96, 99-100, 106-109, 231-232, 235, 237, 244, 248 egresif, 55

glotalik, 55 pulmonik, 55

ingresif, 55 glotalik, 55 velarik, 55

B

batang tenggorok, 27, 31 beralternasi bebas, 164 bervariasi bebas, 159, 162, 164, 170-

171 bibir, 25, 35, 47, 56-57, 65, 67-69, 75, 78,

82-91, 94, 107, 112-113, 115-117, 121-122, 125-126, 131,

230, 232, 234, 236, 245, 247, 251, 256, 263

bundar, 57, 75, 79-80, 230, 256, 263 hampar, 57, 74, 78, 80, 259

bunyi, 3-4, 6, 8, 14, 18, 22-27, 29, 31-41, 45-60, 64-, 65-78, 82, 84, 90-95, 97-99, 101-103, 105-109, 111-113, 115, 117-118, 120-127, 130-133, 136-137, 141, 143, 145, 155, 159-167, 169-171, 175-176, 188, 200, 216, 230-237, 239-248, 250-259, 261, 263-265

bukan bunyi bahasa, 27 bunyi bahasa, 3-4, 18, 22, 24-27, 29, 31, 34, 40-41, 51, 53-54, 64, 84, 159, 176, 230-231 bunyi bersuara, 37, 234 bunyi ejektif, 55, 231, 240 bunyi nyaring, 45, 51, 250 bunyi rangkap, 50 bunyi segmental (penggalan), 141,

155, 176, 257 bunyi tidak bersuara, 27, 37, 39, 233 bunyi tunggal, 45, 50

D

de Saussure, 2, 13, 16 dialek, 5, 12, 17-18, 48, 58, 69, 73, 77,

208, 210, 231, 239, 242, 254-255, 258-259, 262

diftong, 4, 26, 41, 50-52, 58-59, 167, 171, 199, 201, 205, 231, 236-237, 239, 241, 249, 256, 265

diftong naik, 50 diftong turun, 50, 59 distingtif, 26, 40, 159-162, 169-170, 231, 239, 240, 250, 251, 254, 256, 258, 260, 262-263 dorsal (pangkal lidah), 34, 240

271

E

Ejaan Wilkinson, 195, 196, 212 epiglotis, 29, 31

F

fonem, 3, 8, 18, 26, 35, 40, 133, 141, 154, 156, 159, 160-167, 169-172, 176, 188, 198, 209, 216, 230-231, 233, 238, 252, 255, 257-258, 261, 266 suprasegmental, 141

fonemik, 159, 169, 175-180, 188, 252-253, 258, 262

fonetik, 21-23, 25-26, 40, 42-43, 61-62, 128-129, 140, 157-158, 174, 176-179, 191, 269

fonologi, 22, 24-26, 40, 269

G

geseran, 26, 48-49, 52-53, 57, 82, 102-103, 115-118, 124, 126-127, 230, 237, 241-243, 247, 258-259, 261, 264

geseran bibir-gigi, 115 geseran glotis, 82 geseran gusi, 82 getaran, 38-39, 52-53, 57, 82, 104-105,

230, 233, 242, 263-264 gigi, 29, 35-36, 47, 56, 84, 86-88, 115-

118, 126-127, 200, 230, 234, 239, 244-245, 254, 262

glotis, 32-33, 38-39, 46, 55, 82-84, 98, 103, 123-124, 133-134, 231-232, 242-243

gusi, 29, 34-36, 56, 71-73, 82-84, 86-88, 92-94, 99-102, 104-106, 108-109, 113, 115, 122-125, 234-235, 240, 252, 254

I

idiolek, 2, 244 intonasi, 8, 141-142, 147-148, 151-152, 153, 156, 232-233, 244-245

J

jeda, 141-144, 147, 155-156, 232-244

K

kepanjangan, 64, 141, 143, 147, 155-156, 233

konsonan, 4, 13, 26-27, 40-41, 45-48, 50-53, 57, 59, 64-65, 82-85, 90-99, 101-103, 106-117, 120-127, 131-132, 136-137, 159, 167, 171-172, 199, 201-202, 233, 236-239, 242, 244-248, 250-253, 256-258, 261, 263

konsonan rangkap, 167, 172 krikoid, 29

L

langit-langit keras, 34, 36, 47 langit-langit lembut, 29, 34 lelangit keras, 78, 82-84, 86-88, 99-102,

109, 113, 115, 123-126, 131-132, 230, 233-234, 240, 243, 251-252, 254

lelangit lembut, 71-78, 83, 85, 88- 89, 91-93, 95-96, 98-110, 113, 115-

116, 118 letupan, 26, 48, 49, 52, 55, 57, 82, 89,

90, 92, 94-97, 122-123, 232, 241-242, 246, 249, 251, 253-254, 256, 263

letusan, 26, 57, 82, 99, 100, 102, 123-124, 132, 230, 236, 243

272

lidah, 25, 29, 34, 35, 36, 47, 50, 52, 56-57, 65-66, 69-78, 92-93, 95-96, 99-100, 102, 104-106, 108-109, 110, 112-113, 117, 121, 167, 230, 234-237, 240, 242-243, 246, 247-248, 254, 256, 262, 264

Linguistik, 1, 2, 3, 5-6, 8-9, 10-24, 42-44, 61-63, 84, 129, 139-140, 143, 157-159, 173-174, 190,

192, 208, 232, 238-239, 242-243, 245-247, 250, 252, 255-258, 260, 262, 268-269

Linguistik Am, 3, 9, 10, 24 Linguistik Deskriptif, 3-4, 13, 16 Linguistik Diakronis, 13 Linguistik Etnografi, 12 Linguistik Fungsional, 12 Linguistik Historis, 3, 5, 16, 17 Linguistik Kognitif, 12 Linguistik Komparatif, 3, 5 Linguistik Kontrastif, 12 Linguistik Matematik, 12 Linguistik Medis, 12 Linguistik Pedagogi, 12 Linguistik Renaisans, 12 Linguistik Saussure, 12 Linguistik Sinkronis, 13 Linguistik Struktural, 13 Linguistik Taksonomi, 13 Linguistik Terapan, 3, 10, 12

M

monoftong, 50, 248 mora, 143, 155, 248 mulut, 22-23, 27, 29, 32-35, 48, 55-57, 64, 71-78, 89, 91-95, 97, 99-

101, 105-113, 181, 230-234, 237, 249, 251

N

nasal, 29, 34, 45, 47-49, 52-53, 57, 84, 86, 232, 234, 249, 250

Neurolinguistik, 3, 8-9, 43, 191 Noam Chomsky, 14, 20, 43, 62, 129,

140, 158, 191

P

pangkal tenggorok, 27, 31, 34, 55, 231 paru-paru, 22, 25, 27, 31-32, 41, 53-54,

57, 64, 71-78, 82, 89, 91-118, 231-234

pasangan minimal, 159-163, 169-170, 248

Pedoman Umum Ejaan Rumi Bahasa

Melayu, 199 pembibiran, 130-134, 136-137, 166, 176,

245 pengglotisan (glotalisasi), 130-

131, 133-134, 137-138, 166, 176, 242 penglelangitkerasan, 130-132, 134,

136-137, 166, 176, 251 penyengauan (nasalisasi), 130-132,

134, 136-137, 166, 176, 249 perengkungan, 130-131, 133-134, 137,

176 pita suara, 22, 25, 27, 31-34, 37-39, 46, 55, 71-78, 82-83, 87, 89, 91-

92, 94-95, 97, 99, 101, 105, 107, 112-113, 230-233, 264

Psikolinguistik, 3, 11

R rongga hidung, 22-23, 27, 34, 47-48,

71-78, 83, 89, 91-96, 98-104, 106-109, 110-113, 115-116, 118, 131-132,

230-232, 249, 250

273

rongga mulut, 55, 231

rumus struktur frasa, 15, 20, 253

rumus transformasi, 15, 20, 251, 262

S

sengau, 26, 47, 57, 82, 107-111, 125, 132, 136, 249-250

Sosiolinguistik, 3, 6-7, 17, 258 struktur dalaman, 14-15, 233, 238 struktur frasa, 5, 15, 253 struktur permukaan, 14, 15, 233, 261 suprasegmental, 133, 141, 147, 154-

156, 176, 233, 261

T

tanda sempang, 215-216, 220-221, 223, 226, 228

tekanan, 31, 141-142, 147, 155, 156, 183, 233, 238, 240, 243-244, 246-247, 248-249, 252, 254-255, 257-258, 260, 262-263, 265

tidak distingtif, 26, 159-160, 231 tiroid, 29

tona, 8, 66, 141-142, 145-147, 156, 233 Transformasi Generatif, 12, 14 transkripsi, 138, 175, 176, 177-179,

180, 183, 188, 189, 234, 237, 248, 249, 251, 253, 261, 262

transkripsi fonemik, 176, 177, 178, 179 transkripsi fonetik, 175, 176, 188

V

vokal, 4, 26-27, 38, 40-41, 45, 46-53, 57-59, 64-79, 82-83, 89, 112-113, 117, 121, 126, 131-134, 136-138, 142, 159, 162, 166-167, 169, 171, 193, 199-200, 202-206, 212-213, 230, 233-234, 236-238, 240, 242-244, 246-249, 250-251, 254-257, 259, 262-265 Keselarasan Huruf Vokal, 203, 204, 205

semi-vokal, 45- 49, 52, 57, 64, 233, 257 vokal belakang, 26, 57, 65, 69, 121, 131 vokal depan, 65 vokal rangkap, 167 vokal tengah, 26, 57, 65, 69, 112, 113, 121

rohayati fonetik dan fonologi

Documents