pengurusan nafkah anak yatim menurut perspektif fiqh dan ... · “dan kewajiban ayah memberi makan...

THE 2nd ISLAMIC MANAGEMENT DEVELOPMENT CONFERENCE (IMDeC 2018)

Pengurusan Nafkah Anak Yatim menurut

Perspektif Fiqh dan Undang-Undang Keluarga

Islam di Malaysia: Teori, Kefahaman dan Amalan Masyarakat

Siti Nur Hazimah Hamid1, Bahiyah binti Ahmad2, Shahidra Abd Khalil3, Zunaidah Mohd Marzuki4

(Pelajar Sarjana): Jabatan Fiqh dan Usul, 1

Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya,

Kuala Lumpur, [email protected]

(Pensyarah Kanan): Jabatan Fiqh dan Usul 2


Kuala Lumpur,

[email protected]

(Pensyarah Kanan): Jabatan Fiqh dan Usul 3


Kuala Lumpur,

[email protected]

(Asst. Professor): IRKHS4

Universiti Islam Antarabangsa Malaysia

[email protected]

Abstrak

Pengurusan nafkah anak yatim mengikut teori fiqh bermula

dengan perpindahan tanggungjawab pembiayaan nafkah anak

yatim kepada ahli waris anak yatim tersebut. Secara

umumnya, fiqh telah membahaskan dengan jelas mengenai

peralihan kewajipan ini, termasuk syarat-syarat ahli waris

yang layak menyara anak yatim dan susunan ahli waris yang

lebih perlu bertanggungjawab dalam pembiayaan nafkah

tersebut. Teori ini kemudiannya dikodifikasikan sebagai

undang-undang bertulis di dalam Undang-Undang Keluarga

Islam di Malaysia yang telah meletakkan aturan syarak

tersebut sebagai perkara yang mengikat setiap muslim di

negara ini dan mempunyai implikasi undang-undang

sekiranya dilanggar. Amalan masyarakat pula telah dinilai

melalui temu bual mendalam semi berstuktur dengan

responden hakim-hakim daripada mahkamah syariah terpilih

dan beberapa orang pengurus rumah anak yatim di sekitar

Lembah Klang. Kajian ini justeru, dijalankan bagi melihat

pengurusan nafkah anak yatim dan tanggungjawab ahli waris

yang berevolusi dari fiqh seterusnya kepada undang-undang

bertulis di Malaysia. Antara metodologi yang digunakan ialah

analisis kandungan dan temu bual mendalam bagi kajian

kualitatif. Manakala bagi kajian kuantitatif, kajian ini

menggunakan soalan kajian selidik bagi mengumpulkan data

dan borang soal selidik yang diedarkan di sekitar Lembah

Pantai, Kuala Lumpur. Metodologi analisis kandungan

digunakan bagi melihat teori fiqh dan undang-undang,

sementara kajian edaran soal selidik kepada 400 responden

telah dijalankan bagi menilai tahap kefahaman masyarakat.

Hasil temu bual mendapati bahawa tahap pengamalan

masyarakat dalam tuntutan nafkah anak yatim terhadap ahli

waris masih lagi di peringkat yang rendah. Dari segi amalan

sosial pula mendapati tahap kesedaran ahli waris untuk

memberikan sokongan sama ada dari segi material (nafkah)

atau moral selepas anak-anak yatim diserahkan ke rumah

jagaan anak-anak yatim juga adalah sangat tidak memuaskan.

Kesimpulannya, kefahaman masyarakat mengenai

tanggungjawab ahli waris dalam nafkah anak yatim adalah

pada tahap yang agak memuaskan, namun bukan bagi tahap

amalan dan pelaksanaan sepertimana yang telah dilaporkan di

dalam hasil temu bual.

Kata kunci: Pengurusan Nafkah, Anak Yatim, Ahli Waris,

Kefahaman, Amalan Masyarakat

I. Pengenalan

Malaysia merupakan negara yang sangat prihatin dengan

aktiviti berkebajikan. Hal ini dapat kita lihat melalui

wujudnya badan kerajaan yang khusus bagi menjaga

kebajikan masyarakatnya seperti Jabatan Kebajikan

Masyarakat (JKM) dan juga badan-badan bukan kerajaan

(NGO) yang begitu banyak menganjurkan pelbagai aktiviti

dan menyediakan perlindungan buat mereka yang kurang

bernasib baik. Selain daripada memberi perlindungan

kepada gelandangan serta program pemulihan akhlak, di

Malaysia juga terdapat banyak rumah anak yatim yang

didirikan bagi memberi perlindungan kepada anak-anak

yatim dan fakir miskin.

Namun, di sebalik gambaran imej masyarakat Malaysia

yang prihatin, sebenarnya juga mencerminkan sisi yang

kurang baik iaitu ramai ibu tunggal dan anak yatim yang

hidup dalam kesusahan selepas kematian ketua keluarga

yang menyara mereka. Ia juga menggambarkan ahli

keluarga atau waris terdekat tidak mengambil berat dan

mempunyai kesedaran untuk memikul tanggungjawab

sebagai ahli waris bagi menyara ibu dan anak-anak ini

Paper No 027


setelah kematian saudara mereka. Sedangkan syarak telah

menjelaskan di antara tanggungjawab ahli waris selain

menjadi wali nikah kepada cucu atau anak saudaranya ialah

memberi nafkah kepada ibu dan anak-anak ini setelah

kematian bapa mereka sepertimana yang termaktub dalam

firman Allah S.W.T dalam Surah al-Baqarah ayat 233 (Ibn

Kathir, 2001) yang bermaksud:

“Dan kewajiban ayah memberi

makan dan pakaian kepada para

ibu dengan cara ma’ruf.

Seseorang tidak dibebani

melainkan menurut kadar

kesanggupannya. Janganlah

seorang ibu menderita

kesengsaraan kerana anaknya

dan seorang ayah kerana

anaknya, dan waris pun

berkewajiban demikian.”

Anak yatim juga adalah anak yang memerlukan kasih

sayang dan belaian seorang ibu. Amat malang sekiranya ibu

dan anak ini terpaksa dipisahkan dan terpaksa berpisah

disebabkan ibu perlu keluar untuk berkerja dan mencari

rezeki bagi menampung kehidupan beliau dan anak-anak

beliau. Anak yatim yang sepatutnya dibantu oleh keluarga

terdekat atau ahli waris mengikut hukum syarak dari segi

kewangan dan mampu mendapat kasih sayang sepenuhnya

daripada seorang ibu, kini terpaksa berpisah dengan ibu

mereka kerana dihantar ke rumah penjagaan anak-anak

yatim. Banyak kajian menunjukkan bahawa anak yatim

terabai dari segi psikologi dan emosi kerana terpaksa

berpisah dengan ibu mereka lantaran kekangan sokongan

dan kewangan. Menurut Jamaludin Ramli, Azizi Yahaya,

Noordin Yahaya & Siti Zainab Md. Lazin@Md. Lazim

(2018), anak –anak yatim yang dihantar ke rumah anak-

anak yatim terutama tanpa lawatan dan sokongan daripada

ibu dan keluarga terdekat mengalami kemurungan walaupun

dalam tahap yang ringan. Berdasarkan keputusan kajian

oleh Roslee Ahmad & Mohamed Sharif Mustaffa (2004)

pula mendapati bahawa anak-anak yatim mempunyai

permasalahan emosi seperti memerlukan kasih sayang

daripada penjaga, mengalami tekanan hidup dan sering

berasa tidak berpuas hati. Menurut kajian ini lagi, di sebalik

kemudahan dan bantuan kewangan yang diterima di rumah

anak yatim ini, ada anak yatim yang masih bimbang tidak

mendapat kasih sayang daripada keluarga. Ini menunjukkan

bahawa kasih sayang daripada penjaga terutamanya

daripada ibu atau ahli keluarga terdekat sangat diperlukan

oleh anak-anak yatim ini, dan sekiranya ahli waris

memainkan peranan dan tanggungjawabnya, hal perpisahan

dan kekurangan kasih sayang antara ibu dan anak atau

keluarga terdekat mungkin mampu diminimakan. Justeru

kajian ini dijalankan bagi melihat pengurusan nafkah anak

yatim dan tanggungjawab ahli waris yang berevolusi dari

fiqh seterusnya kepada undang-undang bertulis di Malaysia

serta kefahaman dan amalannya di dalam masyarakat.

II. Skop Kajian

Kajian ini yang bertemakan kepada pengurusan nafkah anak

yatim memfokuskan peranan dan tanggungjawab ahli waris

sebagai orang yang mula-mula bertanggungjawab untuk

menafkahi anak yatim selepas bapa sebenar mereka. Kajian

ini meninjau kitab-kitab fiqh terutama daripada mazhab

Syafi’i bagi melihat teori mengenai tanggungjawab ahli

waris dalam nafkah anak yatim yang telah digariskan oleh

syarak. Seterusnya, kajian ini menelusuri enakmen, akta dan

arahan amalan yang telah mengkodifikasikan

tanggungjawab ahli waris di dalam undang-undang keluarga

Islam Malaysia. Bagi melihat kefahaman masyarakat dan

amalannya, soal selidik masyarakat dan temu bual terhadap

responden hakim dan para pengurus rumah anak yatim telah

dijalankan di sekitar Lembah Klang bagi tempoh Julai 2017

sehingga Febuari 2018.

III. Metodologi Kajian

A. Kaedah Temu bual

Bagi menilai tahap amalam masyarakat berkenaan

tanggugjawab ahli waris terhadap nafkah anak yatim, temu

bual terhadap empat orang hakim mahkamah syariah

melalui persampelan bertujuan telah dijalankan bagi

mendapatkan perspektif undang-undang terhadap

tanggungjawab ahli waris dan kes yang diperintahkan.

Tahap amalan masyarakat juga turut dinilai daripada temu

bual yang dijalankan ke atas beberapa orang pengurus

rumah anak yatim di sekitar Lembah Klang.

B. Kaedah Soal Selidik

Kajian ini melibatkan 400 orang responden dan dijalankan

di sekitar kawasan Lembah Pantai, Kuala Lumpur.

Responden-responden ini dipilih secara rawak berdasarkan

kepada lima zon yang mewakili pendapatan tinggi,

sederhana dan rendah.

Satu set soal selidik telah dibentuk bersesuaian dengan

objektif dan persoalan kajian yang dibuat. Pengkaji

mengedarkan satu set borang soal selidik (questionnaire)

bagi mendapatkan maklumat tentang kesedaran dan

kefahaman masyarakat Islam berwarganegara Malaysia di

kawasan kajian mengenai tanggungjawab sebagai ahli waris

dalam nafkah anak yatim. Borang soal selidik ini terbahagi

kepada 2 bahagian iaitu: Bahagian A: Maklumat diri yang

merangkumi jantina, umur, pendapatan bulanan, status

pekerjaan, tahap pendidikan dan tahap tertinggi pendidikan

agama. Bahagian B: 21 soalan berkaitan kefahaman tentang

konsep anak yatim dan nafkah anak yatim, konsep ahli

waris dan tanggungjawab ahli waris dan pengetahuan

terhadap peruntukan undang-undang Syariah di Malaysia.

Responden diberi tiga pilihan jawapan iaitu ya, tidak pasti

dan tidak. Jawapan-jawapan responden kemudiannya


dianalisis dengan menggunakan perisian IBM SPSS

Statistics.

IV. Kajian Literatur

Apabila membicarakan mengenai pengurusan dan anak

yatim, banyak penulisan telah membincangkan mengenai

bagaimana harta anak yatim yang perlu diuruskan. Siti

Shamsiah Md Supi (2016) pernah mencadangkan agar satu

yayasan ditubuhkan bagi mengembangkan harta anak yatim

seperti di negara Jordan yang telah memberikan bantuan

yang besar terhadap masa depan anak yatim. SS Datuk Dr.

Zulkifli Mohamad al-Bakri (2016) pula menekankan

bahawa para pengurus atau wakil yang menguruskan harta

anak yatim mestilah terdiri daripada mereka yang amanah

dan dipercayai, cerdik dan mampu mengurus harta dengan

baik. Jika harta itu diuruskan oleh perbadanan dan

organisasi pula, hendaklah akaun rasmi dan peribadi mereka

diaudit oleh pihak berkuasa untuk mengelakkan pecah

amanah dan ketirisan wang harta anak yatim. Hanida Binti

Abdull Samat (2003) pula menyentuh tentang hak anak

yatim dalam harta peninggalan dan infak harta kepada anak

yatim apabila membincangkan mengenai pengurusan

kebajikan anak yatim.

Namun begitu, tidak banyak penulisan yang membicarakan

mengenai pengurusan nafkah anak yatim setelah kematian

sumber pemberi nafkah utama kepadanya iaitu bapa anak

yatim tersebut secara terperinci terutamanya menyentuh

mengenai peranan dan tanggungjwab ahli waris. Antara

kajian terdekat adalah tesis kedoktoran Zaini Nasohah yang

ada menyentuh mengenai kelemahan dari sisi mahkamah

dalam menekankan tanggungjawab ahli waris terhadap

nafkah anak yatim. Menurut Zaini Nasohah (2007), apabila

tuntutan nafkah anak hanya dibuat terhadap bapa, yang

mana apabila bapa gagal dikesan atau bapa tidak mampu

menyara nafkah, maka tuntutan akan terhenti setakat itu

sahaja. Sebaliknya seksyen 73 (2) dan seksyen 74 (2)

Enakmen Keluarga Islam (Negeri Selangor) 2003 boleh

digunakan untuk menuntut nafkah terhadap ahli waris.

Penulis juga ada menyatakan bahawa kewajipan dalam

memberikan nafkah akan berpindah kepada pihak lain atau

ahli waris mengikut susunan yang telah ditetapkan syarak

seperti kepada datuk, ibu dan sebagainya sehinggalah

akhirnya kepada Baitul Mal sekiranya tidak ada langsung

kerabat yang berkemampuan. Walau bagaimanapun, tiada

kupasan mengenai arahan amalan yang berkaitan dengan

seksyen 74(2) tersebut yang menghuraikan siapakan orang

yang boleh diperintahkan oleh mahkamah dalam nafkah

anak yatim. Syarat ahli waris dan syarat anak yatim yang

wajib dan boleh menerima nafkah juga tidak dikupas secara

terperinci. Kajian ini juga tidak melihat kepada kefahaman

dan amalan masyarakat mengenai tanggungjawab ahli waris

dalam nafkah anak yatim.

Suwaid Tapah (1998) juga turut menyentuh perihal

perpindahan kewajipan memberi nafkah oleh waris atau

kaum kerabat terdekat apabila seorang anak kematian

bapanya kurang diambil serius oleh masyarakat Islam di

negara kita. Namun, kajian beliau tidak menyentuh

mengenai tanggungjawab ahli waris terhadap nafkah anak

yatim secara terperinci dan juga tidak melihat kepada

kefahaman dan amalan masyarakat mengenai

tanggungjawab ahli waris dalam nafkah anak yatim. Walau

bagaimanapun beliau ada menekankan bahawa sepatutnya

undang-undang boleh memerintahkan baitulmal negeri-

negeri supaya mengambil alih penyaraan atau nafkah kanak-

kanak yang tidak mempunyai waris atau ada waris.

Zainal Azam Abd Rahman (2006) menekankan bahawa

anak-anak yang kematian bapanya, perlulah diuruskan oleh

datuknya (daripada sebelah bapa) sekiranya ada dan

seterusnya mengikut susunan. Malahan, di bawah tajuk kecil

pengurusan harta anak yatim, penulis tidak menerangkan

secara terperinci mengenai tanggungjawab ahli waris

terhadap nafkah anak yatim, dan tiada kajian yang

menyentuh mengenai kefahaman dan amalan masyarakat

menegai tanggungjawab ahli waris dalam nafkah anak yatim

di negara ini.

Wan Asma’ Wan Abu Bakar dan Sarirah Che Ros (2013)

juga ada menyatakan mengenai soal nafkah anak yatim yang

perlu ditanggung oleh ahli keluarganya yang berada, tanpa

memperincikan bagaimana kedudukan ahli waris dalam hal

tersebut. Kajian ini juga ada menyatakan berkenaan

peruntukan nafkah anak yang termaktub dalam seksyen 72

(2) Akta 303, Akta Undang-Undang Keluarga Islam

(Wilayah-Wilayah Persekutuan) 1984 tanpa mengaitkannya

dengan ahli waris.

Nurul Huda Yaakob dan Abdul Bari Awang (2011) pula

membicarakan mengenai kaedah menafkahkan anak yatim

yang dijalankan ke atas pertubuhan atau institusi yang

memelihara kebajikan anak yatim. Walaupun begitu, kajian

ditekankan kepada peranan institusi tersebut dalam

membiayai nafkah anak-anak yatim dan bukan

memfokuskan tentang peranan dan tanggungjawab ahli

waris dalam nafkah anak yatim.

V. Pengurusan Nafkah Anak

Yatim Menurut Perspektif

Fiqh

Islam telah menetapkan aturan-aturan yang dapat memberi

kemaslahatan dan jaminan sosial kepada manusia termasuk

aspek hak anak yatim. Menelusuri teks-teks Fiqh dan

hukum-hakam Islam, asas pengurusan dalam hal ehwal anak

yatim yang sudah kematian bapanya telah dibincangkan

dengan terperinci. Ini merangkumi hak penyusuan, hak

aqiqah, hak nafkah, hak memelihara anak yatim, hak


menjaga harta anak yatim dan hak pensabitan nasab anak

yatim. Bagi memfokuskan perbincangan dalam kajian ini,

penekanan akan diberikan kepada perbincangan hak nafkah

anak yatim dan tanggungjawab ahli waris dalam

memberikan nafkah.

A. Hak Nafkah Anak Yatim

Suruhan dan perintah daripada Allah untuk memberi

nafkah kepada anak yatim, menjaga kebajikan serta berbuat

baik kepada mereka telah dirakamkan dalam beberapa surah

sebagaimana dalam ayat Surah al-Nisa’: ayat 36 dan Surah

Al-Baqarah: ayat 215. Terdapat perbahasan para ulama dan

fuqaha mengenai perihal anak yatim, bermula apabila

seseorang perempuan sedang mengandung kematian suami

hinggalah anak yang dilahirkan mencapai usia baligh

(Hanan Karkuti, 2003).

Menurut hukum fiqh, sumber nafkah anak yatim adalah

daripada hartanya sendiri jika dia mempunya harta, dan jika

dia tidak mempunyai harta, sumber nafkah untuknya adalah

daripada waris, dan jika dia tidak mempunyai waris, maka

hak nafkah untuknya perlu diberikan oleh baitulmal

(Wizarah al-Awqaf wa al-Syuun al-Islamiyah al-Kuwait,

1983).

Mengenai kadar nafkah yang perlu diberikan oleh waris

kepada anak yatim adalah tidak ditentukan, tetapi masih

tidak terkeluar daripada konsep ma’ruf iaitu mencukupi

(Mustafa al-Khin, Mustafa al-Bugha, ‘Ali al-Sharbaji,

2009). Kadar cukup pula diukur mengikut kepada uruf atau

adat setempat, kebiasaan dan kemampuan orang yang

memberi nafkah.

Melihat pada tempoh yang berhak bagi anak yatim

untuk menerima nafkah, para imam mazhab berbeza

pandangan dalam soal ini. Mazhab Hanafi dan mazhab

Maliki membezakan tempoh atau usia bagi anak lelaki dan

perempuan. Menurut Ibn al-Humam (1995), di dalam mazhab Hanafi, anak lelaki berhak menerima nafkah

sehingga mencapai umur yang membolehkannya bekerja

walaupun belum mencapai usia baligh, manakala anak lelaki

di dalam mazhab Maliki sehingga mencapai usia akil baligh

iaitu 18 tahun (Al- Shazali,1938). Tempoh bagi anak

perempuan berhak menerima nafkah bagi kedua-dua

mazhab tersebut berakhir setelah berkahwin kerana secara

semulajadi seorang perempuan tidak mampu untuk menyara

hidup mereka (Nizam al- Din wa Jama’ah min Ulama’ al-

Hind al-A’lam , 2002). Selain itu, mazhab Syafi’i dan

mazhab Hanbali tidak membezakan tempoh bagi anak lelaki

dan perempuan. Al-Mawardi (1999) telah menyatakan

bahwa di dalam mazhab Syafi’I, anak lelaki dan perempuan

diberikan tempoh sehingga mencapai usia baligh 15 tahun

(Al-Syatiri, 2003) untuk layak mendapatkan nafkah.

Berbeza dengan mazhab Hanbali yang tidak menetapkan

sebarang tempoh yang khusus bagi anak lelaki dan

perempuan. Namun demikian, selagi anak-anak tersebut

hidup dalam keadaan miskin dan tidak mempunyai

pendapatan, mereka berhak dan layak untuk menerima

nafkah (Al- Buhuti , 2003).

Justeru, berdasarkan pandangan majoriti ulama,

anak yatim sama ada yang masih di bawah umur atau telah

dewasa, dan sama ada lelaki atau perempuan, selagi mereka

tidak mempunyai harta dan tidak mampu menyara

kehidupan, mereka berhak dan layak untuk menerima

nafkah (Badruddin Hj. Ibrahim dan Azizah Mohd, 2013).

Menurut penulis lagi, ketidakmampuan tersebut sama ada

dari segi terkena penyakit kronik, mempunyai masalah

mental atau gila, mengalami kecacatan fizikal atau juga

kerana sedang mengikuti pengajian, atau sukar untuk

mendapatkan perkerjaan.

B. Tanggungjawab Ahli Waris Dalam

Memberikan Nafkah.

Seperti yang dinyatakan sebelum ini, sumber nafkah

anak yatim diperolehi daripada ahli waris sekiranya anak

yatim tidak mempunyai harta sendiri. Ini bererti ahli waris

berperanan mengurus harta anak yatim selagi anak yatim

belum layak mengurus hartanya sendiri dan juga perlu

bertanggungjawab memberikan nafkah kepada anak yatim.

Menurut Mohd Zamro Muda (2006), antara golongan yang

termasuk dalam kategori ahli waris (al-warith) ini adalah

ashab al-furud, ‘asabah dan dhawi al-arham.

Ulama berbeza pendapat dalam menentukan

kategori waris mana yang berkewajipan dalam menafkahi

anak yatim. Berdasarkan kepada dalil-dalil yang

dikemukakan oleh para fuqaha, pendapat yang terkuat

(rajih) adalah pendapat mazhab Hanafi dan mazhab

Hanbali. Pendapat tersebut mewajibkan nafkah anak yatim

ke atas waris-waris yang mempunyai hubungan dari segi

perwarisan (ashab al-furud dan ‘asabah) dan seterusnya

hubungan kerabat pewaris (dhawi al-arham) sekiranya tidak

mempunyai ahli waris pewarisan (Abd al-Ahad, 1412-

1413H). Hal demikian telah difirmankan oleh Allah SWT

dalam ayat 233 surah al-Baqarah bahawa nafkah wajib ke

atas semua waris.

Dalam mazhab Syafi’i, nafkah anak wajib

ditanggung oleh usul-usulnya (iaitu bapa, ibu, datuk, nenek

hingga ke atas) dengan didahulukan usul lelaki sebelum usul

perempuan. Selama masih ada usul lelaki (bapa, datuk

hingga seterusnya), nafkah tidak ditanggung oleh usul

perempuan (ibu, nenek hingga seterusnya). Bagi anak yang

kematian bapa atau bapanya tidak mampu, nafkahnya wajib

ditanggung oleh datuknya, diikuti oleh bapa kepada

datuknya hinggalah seterusnya ke atas. Waris yang lebih

dekat didahulukan daripada waris yang jauh. Jika anak

mempunyai datuk dan juga bapa kepada datuknya,

nafkahnya wajib ditanggung oleh datuk kerana ia lebih

dekat. Jika sama-sama dekat seperti si anak mempunyai

datuk sebelah bapa (iaitu bapa kepada bapanya) dan juga

datuk sebelah ibu (iaitu bapa kepada ibunya), kewajipan

nafkah dikongsi bersama. Menurut al-Mawardi (1999),

apabila tidak ada datuk atau datuk yang ada tidak mampu,

barulah kewajipan nafkah berpindah kepada usul-usul

perempuan (iaitu ibu atau nenek atau yang lebih atas).


Justeru, apabila berlaku ketiadaan waris, di mana

jika ibu atau bapanya seorang gelandangan, maka hak

nafkah anak yatim tersebut menjadi tanggungjawab pihak-

pihak yang dinyatakan di atas. Setelah ketiadaan pihak-

pihak tersebut, menjadi tanggungjawab baitulmal

menguruskannya. Namun demikian, seandainya pihak

baitulmal tidak juga berkemampuan untuk memberi bantuan

kepada anak yatim, hak nafkah tersebut menjadi

tanggungjawab kepada masyarakat Islam yang

berkemampuan untuk menafkahi mereka (Abd al-Ahad,

1412-1413H). Hal ini kerana meninggalkan nafkah ke atas

anak yatim akan membawa keburukan kepada mereka,

sebaliknya menjaga keperluan mereka adalah satu

kewajipan. Tanggungjawab ini menjadi fardu kifayah ke

atas masyarakat, yang mana sekiranya telah dilakukan oleh

sebahagian masyarakat, maka gugurlah kewajipan tersebut

ke atas sebahagian yang lain dan sekiranya semua

meninggalkannya, maka boleh menjadi suatu dosa ke atas

mereka semua (Abd Al-Ahad, 1412-1413H).

Ahli waris juga mempunyai peranan yang besar

dalam menguruskan harta anak yatim sekiranya anak yatim

tersebut mempunyai harta. Sebagaimana dalam hukum

syarak, harta yang dimiliki anak tersebut perlu diserahkan

kepada mereka apabila mereka telah melepasi usia baligh.

Namun, terdapat pendapat yang mengatakan bahawa

kelayakan anak yatim perlu dilihat berdasarkan

kecerdikannya atau dalam istilah Arab iaitu “rusyd” (Hanan

Karkuti, 2003).

Mengenai anak yatim perempuan, menjadi

tanggungjawab ahli waris untuk menafkahi mereka sehingga

mereka berkahwin. Jadi, dalam urusan pernikahan, menjadi

tanggungjawab ahli waris untuk menguruskannya

terutamanya dalam urusan wali mengikut sebagaimana yang

dianjurkan oleh hukum syarak.

Secara umum, syarat wajib nafkah anak yatim ke

atas ahli waris adalah seperti berikut (Abd al-Ahad, 1412-

1413H):

1- Anak yatim tidak memiliki harta yang mencukupi bagi

membiayai keperluannya.

2- Anak yatim lemah untuk mencari pendapatan atau

bekerja. Lemah di sini memberi beberapa maksud lemah

disebabkan masih kecil atau belum sampai tahap umur

bekerja, lemah disebabkan anak yatim seorang perempuan

dan lemah disebabkan kesibukan dalam menuntut ilmu.

Hal ini kerana apabila anak yatim menyibukkan diri dengan

bekerja, maka perkara ini boleh menyebabkan mereka tiada

waktu untuk meneruskan pengajian. Menurut Zaydan

(1994), menuntut ilmu dikira sebagai keuzuran yang

menghalangnya daripada bekerja atau mencari pendapatan.

Ini juga bermakna, anak yatim akan hilang kelayakan

nafkah bila berkahwin dan mempunyai pendapatan yang

mencukupi keperluannya dengan syarat juga pekerjaannya

tidak mendedahkan dirinya kepada percampuran (iktilat)

dgn lelaki dan fitnah.

3- Ahli waris merupakan seorang yang senang atau

berkemampuan. Kesenangan menurut jumhur ialah

mempunyai lebihan daripada keperluan wajib dan utama

4- Persamaan agama antara anak yatim dan ahli waris:

Menurut pendapat terkuat dalam mazhab Hanbali dan satu

pandangan dalam mazhab Syafi’i, disyaratkan persamaan

agama antara anak yatim dan ahli waris. Walau

bagaimanapun, menurut majoriti ulama dari kalangan

mazhab Hanafi dan Syafi’i dan satu pandangan daripada

mazhab Hanbali, tidak disyaratkan persamaan agama antara

anak yatim dan ahli waris sekiranya kedua-dua pihak

daripada asal nasab

(Umudi al nasab) iaitu usul dan furu’ (Abd al-Ahad, 1412-

1413H).

Daripada perbincangan di atas, jelas bahawa

pengurusan nafkah anak yatim menurut perspektif fiqh

bermula dengan organisasi keluarga daripada ahli waris

(ashab al-furud dan ‘asabah) dan kerabat pewaris (dhawi

al-arham) terlebih dahulu. Jika ahli waris atau kerabat

pewaris tidak berkemampuan atau tiada, barulah jaminan

sosial ini menjadi tanggungjawab pemerintah seterusnya

masyarakat. Dalam hal ini, pemerintah melalui baitulmal

perlu memberikan nafkah kepada anak yatim dan menjaga

kebajikan mereka. Jika baitulmal tidak mempunyai harta

mencukupi, maka masyarakat harus memainkan peranan

dalam pengurusan nafkah anak yatim (Abd al-Ahad, 1412-

1413H). Ketetapan hak nafkah anak yatim di dalam Islam

justeru, tetap dijamin walau apa keadaan sekali pun.

VI. Pengurusan Nafkah Anak

Yatim Menurut Undang-

undang Keluarga Islam di

Malaysia

Ketetapan mengenai pengurusan nafkah anak

termasuklah bagi anak yatim telah dinyatakan dalam syariat

Islam dan diperincikan dalam perbincangan para fuqaha’

khususnya dalam bab al-munakahat. Seiring dengan

perkembangan pengajian syariah, ketetapan-ketetapan

dalam fiqh telah diperundangkan dan dikodifikasi secara

sistematik pada fasa tajdid atau kebangkitan (Abdul Latif

Muda, 2003). Aktiviti mengkanunkan fiqh bermula di Turki

melalui penyusunan undang-undang sivil Islam oleh

Kerajaan Uthmaniyyah Turki pada 1876 masihi yang

dikenali dengan nama Majallat al-Ahkam al- ‘Adliyyah. Ia

diguna pakai di semua mahkamah di wilayah Turki serta

wilayah lain yang berada di bawah kekuasaan empayar

Turki (Abdul Latif Muda, 2003). Usaha pengkanunan

undang-undang ini kemudiannya diperluaskan kepada

hukum fiqh yang lain dan turut diikuti oleh negara-negara

Islam lain. Undang-undang keluarga Islam contohnya, telah

digubal di Mesir dengan nama Qanun li al-zawaj wa al-

Talaq pada tahun 1917 masihi dan Qanun Huquq al- ‘A’ilah


digubal di Turki pada tahun 1917 masihi (Abdul Latif

Muda, 2003). Kedua-dua undang-undang ini memberi

penumpuan terhadap hukum perkahwinan dan perceraian.

Undang-undang keluarga Islam berasaskan fiqh ini

kemudiannya mengalami beberapa pindaan dan kemaskini

agar dapat dilaksanakan dalam konteks semasa. Antara

ketetapan yang diperundangkan dalam undang-undang

keluarga Islam tersebut termasuklah mengenai nafkah

(Abdul Latif Muda, 2003).

Perkembangan dalam pengajian syariah ini

membawa satu evolusi dalam aspek pelaksanaan ketetapan-

ketetapan syariat Islam secara umum dan pengurusan nafkah

anak yatim secara khusus. Ini kerana melalui perundangan,

ketetapan syariat ini mempunyai kuat kuasa berbanding

ketetapan fiqh yang bersifat tuntutan keagamaan sahaja.

Implikasinya, pelanggaran kepada ketetapan yang

diperuntukkan melalui undang-undang boleh menyebabkan

hukuman dikenakan ke atas pelaku. Dalam hal ini,

kemaslahatan pihak-pihak yang telah ditetapkan haknya

oleh syariat Islam lebih terpelihara termasuklah anak yatim.

Pelanggaran kepada kewajipan menjelaskan nafkah anak

yatim justeru, bukan sahaja mengakibatkan dosa kepada

pelaku dengan janji azab di akhirat, tetapi boleh dikenakan

tindakan perundangan di dunia. Ringkasnya, pengkanunan

fiqh oleh pemerintah dapat memastikan tanggungjawab

yang ditetapkan oleh syariat ke atas pihak tertentu bagi

kemaslahatan pihak tertentu dipatuhi dengan sewajarnya

(Suwaid Tapah, 1998).

Dalam konteks Malaysia, persoalan nafkah anak

dan undang-undang keluarga Islam adalah di bawah bidang

kuasa negeri. Justeru, peruntukan mengenainya

diperundangkan di peringkat negeri masing-masing. Dalam

tulisan ini, peruntukan undang-undang yang dirujuk bagi

tujuan perbincangan adalah Enakmen Undang-undang

Keluarga Islam (Negeri Selangor) 2003 (EUUKI 2003).

Secara umum, terdapat sembilan peruntukan berkenaan

nafkah anak di dalam enakmen ini merangkumi anak

kandung, anak yatim, anak yang diterima sebagai ahli

keluarga dan anak tak sahtaraf. Peruntukan mengenai

nafkah anak yang bermula daripada seksyen 61 sehingga

seksyen 81, meliputi beberapa aspek seperti kuasa

mahkamah untuk memerintahkan nafkah bagi seseorang

tertentu, kelayakan pemberi dan penerima nafkah dalam

pentaksiran nafkah, kewajipan menanggung nafkah, tempoh

perintah nafkah, tuntutan tunggakan nafkah dan kuasa

mahkamah dalam memerintahkan nafkah.

Dalam keadaan biasa, kewajipan menanggung

nafkah anak adalah menjadi tanggungjawab seorang bapa.

Ini jelas diperuntukkan dalam seksyen 73 (1). Namun,

dalam keadaan seorang anak yang kehilangan bapa, nafkah

anak tetap dijamin melalui seksyen 73 (2) seperti berikut:

“Kecuali seperti tersebut di atas, adalah

menjadi kewajipan seseorang yang

bertanggungan di bawah Hukum Syara',

supaya menanggung nafkah atau memberi

sumbangan kepada nafkah kanak-kanak jika

bapa kanak-kanak itu telah mati atau tempat

di mana bapanya berada tidak diketahui atau

jika dan setakat mana bapanya tidak berupaya

menanggung nafkah mereka.”

Melalui peruntukan di atas, nafkah bagi seorang anak

yang telah kematian bapa diwajibkan ke atas seseorang yang

bertanggungan di bawah Hukum Syara’ atau ahli waris.

Ketetapan ini juga terpakai bagi anak yang masih

mempunyai bapa, namun terputus hubungan atau bapanya

tidak mampu menanggung nafkahnya. Mengenai pihak yang

bertanggungan, ianya dijelaskan melalui Arahan Amalan

No. 14 Tahun 2007 berkenaan susunan waris yang

bertanggungan membayar nafkah. Berdasarkan arahan

amalan yang telah dikeluarkan oleh Jabatan Kehakiman

Syariah Malaysia (2007), pihak yang bertanggungan

membayar nafkah bagi anak yatim adalah waris-waris lelaki

mengikut tertib ‘asabah dalam faraid

Bagi syarat kelayakan bagi seorang anak untuk

mendapatkan nafkah dan kelayakan ahli waris untuk

menanggung nafkah pula ditafsirkan melalui seksyen 62

seperti berikut:

“Pada menentukan jumlah sesuatu nafkah

yang hendak dibayar, Mahkamah hendaklah

mengasaskan pentaksirannya terutama sekali

atas kemampuan dan keperluan pihak-pihak

itu, dengan mengira kadar nafkah itu

berbanding dengan pendapatan orang yang

terhadapnya perintah itu dibuat.”

Kemampuan yang dimaksudkan adalah syarat kepada

layaknya ahli waris untuk diperintahkan nafkah. Ini

bermaksud hanya ahli waris yang mempunyai kemampuan

sahaja yang boleh diperintahkan dalam nafkah anak yatim.

Keperluan pula merujuk kepada syarat yang melayakkan

anak yatim tersebut menerima nafkah. Ini bermakna, anak

yatim yang mempunyai keperluan sahaja yang dibenarkan

untuk menerima nafkah daripada ahli waris, manakala

sekiranya tiada keperluan atau kerana harta anak yatim

tersebut telah mencukupi, maka anak yatim tersebut dikira

sebagai orang yang tidak layak untuk menerima nafkah

(Abdul Walid Abu Hassan, 2017).

Nafkah yang perlu ditanggung oleh ahli waris di

Malaysia meliputi keperluan asas seorang anak sepertimana

yang jelas diperuntukkan di dalam seksyen 73 (1) EUUKI

2003. Ini selari dengan ketetapan nafkah yang dibincangkan

oleh para fuqaha, meliputi tempat tinggal, pakaian,

makanan, perubatan dan pelajaran. Seksyen 74 (3) pula

menyatakan keperluan nafkah asas ini boleh disediakan oleh

ahli waris secara langsung atau dengan membayar kos yang

munasabah kepada penjaga yang menguruskan keperluan

anak yatim tersebut. Asasnya ialah pelaksanaan kewajipan

ini bergantung kepada kemampuan ahli waris tersebut.

Selain daripada keperluan asas yang diperuntukkan melalui

undang-undang di atas, terdapat keperluan khas lain yang

diterima sebagai sebahagian daripada nafkah yang boleh

diwajibkan ke atas penanggung nafkah. Melalui kes-kes

yang diputuskan di mahkamah, nafkah tambahan


bersempena hari raya ditanggungkan juga ke atas

penanggung nafkah. Keputusan ini dilihat meraikan

keperluan anak sesuai dengan uruf tempatan di Malaysia.

Dalam kes Rasnah lwn Safri contohnya, mahkamah telah

membenarkan tuntutan plaintif bagi nafkah dua orang anak

lelakinya termasuk dengan tambahan sebanyak RM250

setahun untuk sambutan hari raya bagi anak pertama dan

RM200 untuk anak yang kedua (Jabatan Kehakiman Syariah

Malaysia, 2002).

Dari sudut tempoh, kewajipan ahli waris

menanggung nafkah anak yatim bermula dengan kematian

bapa. Secara umumnya, kewajipan menanggung nafkah

anak yatim dalam EUUKI 2003 berterusan sehingga anak

tersebut mencapai usia lapan belas tahun. Namun, terdapat

pengecualian yang membolehkan tempoh tersebut

dipendekkan atau dipanjangkan lagi seperti yang dinyatakan

dalam seksyen 80 seperti berikut:

“80. Kecuali—

(a) jika sesuatu perintah mengenai nafkah

seseorang anak dinyata sebagai selama tempoh

yang lebih singkat;

(b) jika sesuatu perintah itu telah dibatalkan;

atau

(c) jika sesuatu perintah itu dibuat untuk—

(i) seseorang anak perempuan yang belum

berkahwin atau yang, oleh sebab sesuatu

hilangupaya dari segi otak atau jasmani, tidak

berkebolehan menanggung nafkah dirinya; atau

(ii) seorang anak lelaki yang, oleh sebab sesuatu

hilangupaya dari segi otak atau jasmani, tidak

berkebolehan menanggung nafkah dirinya,

perintah nafkah hendaklah tamat apabila anak

itu mencapai umur lapan belas tahun, tetapi

Mahkamah boleh atas permohonan oleh anak

itu atau oleh seseorang lain, melanjutkan

perintah nafkah itu supaya meliputi apa-apa

tempoh tambahan yang difikirkannya

munasabah, bagi membolehkan anak itu

mengikuti pelajaran atau latihan lanjut atau

lebih tinggi.”

Daripada peruntukan di atas, jelas bahawa tempoh

penanggungan nafkah anak yatim adalah berdasarkan

keperluan anak tersebut. Jika anak yatim tersebut boleh

menanggung nafkah dirinya sendiri, maka ahli waris tidak

lagi berkewajipan memberikan nafkah. Namun, jika anak

tersebut telah hilang upaya atau tidak berkemampuan

menanggung nafkah untuk dirinya, kewajipan memberikan

nafkah kekal ke atas ahli waris walaupun umur anak tersebut

melebihi lapan belas tahun. Begitu juga dengan anak

perempuan yang tetap berada di bawah tanggungjawab

penjaganya sehingga berkahwin. Seterusnya, keperluan anak

untuk mendapatkan nafkah yang diambil kira selepas

melebihi lapan belas tahun ini termasuklah keperluan

melanjutkan pengajian di peringkat tinggi atau mengikuti

latihan lanjut yang munasabah. Jika tanggungjawab

memberikan nafkah dalam tempoh ini diabaikan, tuntutan

terhadap tunggakan nafkah boleh dibuat sepertimana yang

diperuntukkan melalui seksyen 78 iaitu ‘menuntut

tunggakan nafkah seseorang anak’.

Berdasarkan kepada perbincangan di atas, boleh

disimpulkan bahawa kebajikan anak yatim dalam aspek hak

nafkah diuruskan dengan baik melalui saluran perundangan

di Malaysia. Ini lebih jelas dapat dilihat melalui peruntukan

di dalam Seksyen 74 yang memberikan kuasa kepada

mahkamah untuk memerintahkan kewajipan nafkah dan

Seksyen 75 yang memerintahkan cagaran bagi nafkah ke

atas ahli waris yang cuai dalam melaksanakan kewajipan.

Begitu juga dengan kuasa yang diperuntukkan oleh undang-

undang kepada mahkamah di dalam Seksyen 76 untuk

mengubah perintah atau perjanjian di dalam Seksyen 77

mengenai penjagaan dan nafkah anak bagi menjamin

kebajikan anak tersebut. Pelanggaran kepada perintah

mahkamah ini bahkan boleh menyebabkan pihak berkenaan

diambil tindakan perundangan sebagaimana di dalam

Seksyen 75 (2).

Peruntukan-peruntukan ini adalah penting

terutamanya bagi masalah yang berbangkit daripada sikap

tidak cakna masyarakat terhadap kewajipan yang

disyariatkan ini seperti yang dilaporkan dalam kajian

terdahulu (Suwaid Tapah, 1998). Walau bagaimanapun,

kuasa mahkamah membuat perintah ini tertakluk kepada

tuntutan yang dibuat kepada mahkamah dan bergantung pula

kepada kecaknaan ibu atau penjaga anak yatim itu sendiri

bagi menuntut hak tersebut.

VII. Kefahaman dan amalan

masyarakat terhadap

tanggungjawab nafkah anak

yatim

A. Kefahaman Masyarakat Terhadap

Tanggungjawab Nafkah Anak Yatim

Kefahaman masyarakat diperolehi daripada analisis

deskriptif daripada borang soal selidik masyarakat terhadap

tiga aspek iaitu konsep anak yatim dan nafkah anak yatim,

konsep ahli waris dan tanggungjawab ahli waris dan

peruntukan undang-undang mengenai kedudukan nafkah

anak yatim di Malaysia.

1) Konsep anak yatim dan nafkah anak

yatim:

Berdasarkan hasil dapatan soal selidik di dalam JADUAL 1,

majoriti responden (94.2%) mengetahui bahawa anak yatim

ialah anak yang kematian ibu atau bapa, dan anak yatim


piatu ialah anak yang kematian ibu dan bapa menurut

pengamalan masyarakat di Malaysia. Sementara itu, lebih

separuh responden tidak mengetahui dan tidak pasti

sebenarnya status anak yatim di dalam Islam hanya

diberikan kepada seseorang yang belum baligh iaitu

sebanyak 36.9% (tidak mengetahui) dan 14.6% (tidak pasti).

Dalam hukum Islam, selain daripada bapa

meninggal dunia, ahli waris juga perlu menanggung nafkah

anak bagi keadaan bapanya dipenjarakan, bapa sakit yang

tidak mampu bekerja dan bapa ghaib atau hilang. Malah,

perkara ini telah dinyatakan di dalam peruntukan Undang-

undang Keluarga Islam di Malaysia. Majoriti responden

menyatakan mereka sangat memahami bahawa nafkah anak

yatim perlu ditanggung oleh ahli waris apabila bapa

meninggal dunia dengan peratusan tertinggi iaitu 93.2%,

diikuti oleh keadaan bapa ghaib atau hilang dengan 67.6%

dan bapa sakit yang tidak mampu bekerja dengan catatan

sebanyak 60.2%. Bagi keadaan bapa dipenjarakan, hanya

48.3% responden mengetahui hal tersebut.

Dari sudut syarat penerimaan nafkah oleh anak yatim, iaitu

ahli waris hanya berkewajipan menanggung nafkah anak

yatim sekiranya anak yatim tidak mempunyai harta untuk

membiayai keperluan hidupnya, hanya separuh responden

mengetahui iaitu 56.9% manakala 24.6% responden

mengetahui dan 18.5 % lagi tidak pasti.

PERKARA PERATUSAN (%)

Anak yatim ialah anak yang

kematian ibu atau bapa,

manakala anak yatim piatu

ialah anak yang kematian

ibu dan bapa menurut

pengamalan masyarakat di

Malaysia.

TAHU

(94.2%)

TIDAK

TAHU

(3.8%)

TIDAK

PASTI

(2.0%)

Status anak yatim di dalam

Islam diberikan hanya

kepada seseorang yang

belum baligh.

TAHU

(48.5%)

TIDAK

TAHU

(36.9%)

TIDAK

PASTI

(14.6%)

Ahli waris perlu

menanggung nafkah anak

yatim sekiranya bapa anak

yatim tersebut:

i. Bapa meninggal

dunia

TAHU

(93.2%)

TIDAK

TAHU

(1.0%)

TIDAK

PASTI

(5.8%)

ii. Bapa dipenjarakan

TAHU

(48.3%)

TIDAK

TAHU

(21.0%)

TIDAK

PASTI

(30.7%)

iii. Bapa sakit yang

tidak mampu

bekerja

TAHU

(60.2%)

TIDAK

TAHU

(14.9%)

TIDAK

PASTI

(24.9%)

iv. Bapa ghaib/hilang

TAHU

(67.6%)

TIDAK

TAHU

(8.0%)

TIDAK

PASTI

(24.4%)

Ahli waris hanya

berkewajipan menanggung

nafkah anak yatim

sekiranya anak yatim

tersebut tidak berharta.

TAHU

(56.9%)

TIDAK

TAHU

(24.6%)

TIDAK

PASTI

(18.5%)

JADUAL 1: Konsep Anak Yatim & Nafkah Anak Yatim

2) Konsep ahli waris dan tanggungjawab

ahli waris:

Merujuk kepada hasil keputusan bagi aspek ini

seperti mana yang dipaparkan di dalam JADUAL 2, 91.5%

responden mengetahui bahawa ahli waris adalah antara

orang yang bertanggungjawab dalam menanggung nafkah

anak yatim, manakala 3% tidak bersetuju dengan kenyataan

ini. Namun, 5.5% lagi meletakkan pandangan tidak pasti. Ini

menunjukkan bahawa pengetahuan mengenai kewajipan ahli

waris dalam menanggung nafkah anak yatim adalah tinggi

dan bukanlah perkara asing dalam pengetahuan masyarakat

dalam kajian ini.

Bagi golongan ahli waris yang perlu bertanggungjawab

dalam nafkah anak yatim, sebanyak 89.6% responden

bersetuju bahawa ahli waris terdiri daripada datuk, bapa

saudara sebelah bapa, sepupu lelaki sebelah bapa dan adik

beradik lelaki kepada anak yatim. 2.5% tidak mengetahui

dan 7.8% pula tidak pasti. Bagi susunan ahli waris yang

paling utama iaitu datuk sebelah bapa, 76.4% responden

mengetahuinya. Manakala 62.8% responden juga

mengetahui bahawa sekiranya bapa meninggal dunia,

tanggungjawab nafkah anak yatim berpindah kepada ahli

waris, bukannya ibu anak yatim tersebut. Ini bermaksud ahli

waris dan mereka yang paling bertanggungjawab mengikut

susunan ahli waris juga diketahui pada tahap yang tinggi

dalam kajian ini.

Status ‘anak yatim’ tidak mengurangkan haknya

untuk mendapatkan hak seperti anak-anak yang lain.

Bahkan hak seorang anak bermula semenjak anak tersebut

berada di dalam kandungan ibunya lagi dan begitu jugalah

hak seorang anak yatim sekiranya kematian bapa ketika di

dalam kandungan ibunya. Antara tanggungjawab yang perlu

dilaksanakan oleh ahli waris terhadap anak yatim ialah

menjalankan aqiqah, mengeluarkan zakat fitrah bagi anak

yatim dan menjadi wali bagi perempuan yatim. Separuh


responden dalam kajian ini iaitu 56.5% mengetahui bahawa

ahli waris perlu menjalankan aqiqah ke atas anak yatim,

75.3% mengetahui bahawa ahli waris perlu menunaikan

urusan zakat fitrah anak yatim manakala 90.2% amat

maklum bahawa ahli waris perlu bertanggungjawab dalam

urusan perkahwinan bagi anak yatim perempuan. Ini

menunjukkan bahawa ahli waris lebih diketahui peranannya

dalam menjadi wali bagi anak yatim perempuan berbanding

kewajipan memberi nafkah anak yatim yang mencatatkan

sebanyak 89.6% sepertimana yang diterangkan di atas.

Dari sudut syarat tanggungjawab nafkah kepada anak yatim,

lebih separuh responden iaitu 62.7% mengetahui bahawa

ahli waris wajib menanggung nafkah anak yatim yang tidak

berharta sekiranya mereka mempunyai lebihan harta selepas

tanggungan wajib mereka dan 67.3% responden mengetahui

peralihan tanggungjawab adalah kepada baitulmal sekiranya

ahli waris tidak mempunyai lebihan harta.

3) Pengetahuan terhadap peruntukan

undang-undang Syariah di Malaysia:

Aspek undang-undang yang disoal adalah melibatkan

kedudukan nafkah anak yatim dan kedudukan ahli waris di

dalam peruntukan yang sedia ada di dalam peruntukan

Undang-undang Keluarga Islam di Malaysia.

JADUAL 3 menunjukkan lebih daripada separuh responden

(59.2%) mengetahui bahawa umur bagi anak yatim ialah

tidak melebihi daripada 18 tahun menurut Undang-undang

Keluarga Islam di Malaysia. Sebanyak 78.6% pula

mengetahui bahawa ahli waris perlu menanggung nafkah

anak yatim sehingga berumur 18 tahun berdasarkan

Undang-undang Keluarga Islam yang berkenaan.

Mengenai pengetahuan mengenai adanya peruntukan

undang-undang yang memerintahkan ahli waris supaya

memberi nafkah kepada anak yatim sekiranya bapa

Antara tanggungjawab lain

ahli waris ialah:

i. Menjadi wali

kepada perempuan

yatim

TAHU

(90.2%)

TIDAK

TAHU

(2.5%)

TIDAK

PASTI

(7.3%)

ii. Menjalankan

aqiqah bagi anak

yatim

TAHU

(56.5%)

TIDAK

TAHU

(14.9%)

TIDAK

PASTI

(28.6%)

iii. Mengeluarkan

zakat fitrah bagi

anak yatim

TAHU

(75.3%)

TIDAK

TAHU

(4.5%)

TIDAK

PASTI

(20.2%)

Sekiranya ahli waris

mempunyai lebihan harta

selepas tanggungannya,

beliau wajib menanggung

nafkah anak yatim jika

anak yatim tidak berharta.

TAHU

(62.7%)

TIDAK

TAHU

(6.8%)

TIDAK

PASTI

(30.6%)

Sekiranya ahli waris tidak

mempunyai lebihan harta,

maka tanggungjawab

tersebut boleh berpindah

kepada Baitulmal/pusat

zakat untuk menyara

keperluan anak yatim

tersebut.

TAHU

(67.3%)

TIDAK

TAHU

(6.3%)

TIDAK

PASTI

(26.4%)

JADUAL 2: Konsep Ahli Waris & Tanggungjawab Ahli

Waris


Ahli waris adalah antara

orang yang

bertanggungjawab untuk


yatim.

TAHU

(91.5%)

TIDAK

TAHU

(3.0%)

TIDAK

PASTI

(5.5%)

Senarai ahli waris kepada

anak yatim terdiri

daripada datuk, bapa

saudara sebelah ayah,

sepupu lelaki sebelah

ayah dan adik beradik

lelaki kepada anak yatim

tersebut.

TAHU

(89.6%)

TIDAK

TAHU

(2.5%)

TIDAK

PASTI

(7.8%)

Di dalam Islam, datuk

sebelah bapa adalah

orang yang paling

bertanggungjawab dalam

nafkah anak yatim

selepas ayahnya.

TAHU

(76.4%)

TIDAK

TAHU

(7.5%)

TIDAK

PASTI

(16.1%)

Sekiranya bapa telah

meninggal dunia,

tanggungjawab nafkah

kepada anak yatim

berpindah kepada ahli

waris dahulu, bukannya

ibu anak yatim tersebut.

TAHU

250

(62.8%)

TIDAK

TAHU

51

(12.8%)

TIDAK

PASTI

97

(24.4%)


meninggal dunia, hilang atau bapa tidak berkemampuan

hanya separuh iaitu 50% responden mengetahuinya.

Namun lebih separuh responden iaitu 56.4% mengetahui

bahawa pihak mahkamah boleh mengambil tindakan ke atas

ahli waris yang ingkar terhadap perintah nafkah terhadap

anak yatim.

Mengenai prosedur tuntutan nafkah anak yatim di

mahkamah, lebih separuh 65.2% responden mengetahui

bahawa ibu atau penjaga kepada anak yatim perlu memohon

untuk mendapatkan perintah nafkah anak yatim di

mahkamah dengan memfailkan tuntutan terlebih dahulu

berbanding 4.3% responden tidak mengetahui dan 30.6%

lagi tidak pasti.


Umur bagi anak yatim ialah

tidak melebihi daripada 18

tahun menurut Undang-

undang Keluarga Islam di

Malaysia.

TAHU

(59.2%)

TIDAK

TAHU

(16.1%)

TIDAK

PASTI

(24.7%)

Ahli waris yang layak perlu


yatim sehingga berumur 18

tahun berdasarkan Undang-

Undang Keluarga Islam di

Malaysia.

TAHU

(78.6%)

TIDAK

TAHU

(4.3%)

TIDAK

PASTI

(17.1%)

Terdapat peruntukan

undang-undang yang

memerintahkan ahli waris

supaya memberi nafkah

kepada anak yatim

sekiranya bapa meninggal

dunia atau bapa tidak

berkemampuan atau bapa

hilang.

TAHU

(50%)

TIDAK

TAHU

(6.5%)

TIDAK

PASTI

(43.5%)

Tindakan undang-undang

boleh diambil ke atas ahli

waris yang ingkar

tanggungjawab terhadap

nafkah anak yatim.

TAHU

(56.4%)

TIDAK

TAHU

(8.3%)

TIDAK

PASTI

(35.3%)

Seseorang itu boleh

memohon untuk

mendapatkan perintah

nafkah anak yatim di

mahkamah.

TAHU

(65.2%)

TIDAK

TAHU

(4.3%)

TIDAK

PASTI

(30.6%)

JADUAL 3: Pengetahuan Terhadap Peruntukan

Undang-Undang Syariah Di Malaysia

VIII. Amalan Masyarakat

Terhadap Tanggungjawab

Nafkah Anak Yatim

Amalan masyarakat diperolehi daripada temu bual bersama

responden kajian ini yang terdiri daripada empat orang

hakim Mahkamah Syariah bagi membincangkan tuntutan

nafkah anak yatim ke atas ahli waris di Mahkamah Syariah

yang berlaku pada masa kini. Mereka adalah Tuan Abdul

Hadi bin Umar, hakim Mahkamah Rendah Syariah Gombak

Barat, Tuan Mohd Fathir bin Md Din dan Puan Maryam

Jameela binti Ali Sabri, hakim-hakim daripada Mahkamah

Rendah Syariah Ampang dan YAA Dato’ Abdul Walid bin

Abu Hassan, hakim Mahkamah Rayuan dan Pakar Rujuk

Jabatan Kehakiman Syariah Malaysia (JKSM).

Temu bual terhadap tiga orang pengurus rumah anak yatim

turut dijalankan bagi membincangkan mengenai faktor

anak-anak yatim dihantar ke rumah penjagaan anak anak

yatim oleh ahli keluarga mereka dan sokongan yang

diterima oleh anak yatim setelah dihantar oleh ahli keluarga

atau ahli waris ke rumah penjagaan anak-anak yatim.

Mereka adalah Encik Ishak bin Osman, Pengurus Rumah

Bakti Hulu Kelang @ Dato’ Harun, Puan Roslailawati binti

Mohamad, Pengurus Pertubuhan Kebajikan dan Penjagaan

Nur Hidayah, dan Puan Nurul Asyikin binti Mohd Ali,

pengurus Rumah Anak Yatim Shifa.

A. Faktor Anak Yatim Dihantar ke Rumah Anak Yatim

Menurut ketiga-tiga responden pengurus rumah anak yatim,

antara faktor terbesar anak yatim di hantar ke rumah

penjagaan anak-anak yatim adalah kerana ibu atau keluarga

anak yatim tersbut tidak mampu dari sudut kewangan.

Menurut Puan Nurul Asyikin, ibu terutamanya terpaksa

menghantar anak-anak beliau ke situ kerana mempunyai

kekangan masa untuk menjaga anak-anaknya sendiri dan

perlu keluar bekerja. Walau bagaimanapun menurut Encik

Ishak, terdapat ahli waris kepada anak yatim tersebut yang

turut menghantar anak yatim ke rumah penjagaan anak-anak

yatim walaupun kaya dan berada, Hal ini disebabkan faktor

ketidaksefahaman antara anak-anak mereka dengan anak

saudara (anak yatim tersebut) dan bukan atas dasar mereka

tidak mampu dari segi kewangan. Faktor ketiga adalah

kebanyakan rumah penjagaan anak-anak yatim menanggung

pendidikan anak-anak yatim itu sendiri yang bermaksud ibu

atau ahli keluarga sudah boleh berlepas tangan dari segi

pendidikan anak-anak yatim. Ada juga yang merasakan

rumah anak yatim bakal menyediakan pendidikan yang

lebih sempurna kepada anak-anak mereka merangkumi

pendidikan al-Quran, tarbiyyah, dan juga pendidikan

akademik. Antara faktor lain yang terbesar juga adalah ibu

atau ahli keluarga anak yatim itu sendiri yang tidak mampu


mengawal sebahagian anak-anak yatim yang mempunyai

masalah sosial dan disiplin.

B. Sokongan yang Diterima oleh Anak Yatim Setelah

Dihantar oleh Ahli Keluarga atau Ahli Waris.

Ketiga-tiga orang pengurus rumah penjagaan anak-anak

yatim mengakui bahawa ahli keluarga anak yatim bukanlah

orang yang utama menyumbang bagi nafkah anak-anak

yatim di tempat tersebut, tetapi organisasi atau orang

perseorangan lebih banyak menderma untuk nafkah anak-

anak yatim. Dari segi sokongan moral pula, tidak ramai

anak-anak yatim yang diziarahi atau diambil pulang oleh

ahli keluarga semasa cuti sekolah atau perayaan.

Kebanyakan yang tidak diambil oleh ahli keluarga akan

menghabiskan masa bercuti dan menyambut perayaan di

rumah penjagaan anak-anak yatim sahaja. Secara

keseluruhannya, ketiga-tiga responden mengakui bahawa

tahap kesedaran ahli waris atau ahli keluarga yang

menghantar anak-anak yatim ke rumah penjagaan anak-anak

yatim adalah masih lagi rendah dan tidak memuaskan.

Menurut Encik Ishak, ada pihak (terutama pihak ahli

keluarga anak yatim yang berurusan dengan beliau)

beranggapan bahawa rumah anak yatim adalah tempat

pembuangan anak dan tempat menyelesaikan masalah

disiplin anak. Sementara Puan Nurul pula menegaskan

bahawa masyarakat terutamanya ahli waris terdekat anak-

anak yatim masih tidak sedar, tidak peduli dan tidak ambil

kisah mengenai tangggungjawab mereka dalam menjaga

dan memberi nafkah kepada anak-anak yatim. Menurut

beliau lagi, ahli waris anak yatim lebih suka mempersoalkan

hak harta pusaka, berbanding tangungjawab mereka kepada

anak yatim.

C. Tuntutan Nafkah Anak ke atas Ahli Waris

Secara umumnya menurut keempat-empat orang hakim

yang ditemu bual, kebiasaannya tiada sebarang kes yang

difailkan di mahkamah dalam tuntutan nafkah anak yatim ke

atas ahli waris dalam masa setahun, walaupun peruntukan

tersebut terdapat dalam Undang-Undang Keluarga Islam di

Malaysia. Menurut Tuan Abdul Hadi, sepanjang 4 tahun

beliau berkhidmat sebagai hakim di Mahkamah Rendah

Syariah Gombak Barat, tiada satu pun perintah nafkah ke

atas ahli waris yang pernah dibuat. Menurut YAA Dato’

Abdul Walid, beliau pernah menerima tuntutan nafkah ke

atas ahli waris dalam kes bapa hilang atau ghaib dan belum

pernah menerima tuntutan nafkah ke atas ahli waris dalam

kes bapa meninggal. Sepanjang beliau berkhidmat

mengendalikan kes-kes di mahkamah, tidak banyak tuntutan

yang dibuat, dan jika ada, adalah setelah diajar kepada

pihak-pihak yang berhak membuat tuntutan untuk menuntut

hak anak mereka kepada ahli waris.

Antara sebab kes jarang dituntut menurut keempat-empat

hakim ini adalah kerana si ibu tiada pengetahuan mengenai

hak daan peruntukan berkenaan. Ini menunjukkan

sebahagian masyarakat masih kurang pengetahuan dan

maklumat mengenai hak nafkah anak yatim yang boleh

dituntut ke atas ahli waris yang berkelayakan. Menurut

YAA Dato’ Abdul Walid yang berpengalaman luas dalam

bidang kehakiman dan juga pernah berkhidmat di Jabatan

Peguam Negara, peguam adalah orang yang terutamanya

perlu tahu mengenai hak dan tuntutan ini kerana merekalah

orang yang paling sesuai untuk menasihati masyarakat

untuk menuntut hak mereka di mahkamah.

Terdapat juga hakim yang mengakui bahawa terdapat pihak

yang memilih untuk berbincang di luar iaitu antara pihak

anak yatim dan ahli waris tanpa membawa hal tersebut ke

mahkamah bagi mengelakkan perselisihan faham antara

kaum kerabat.

Menurut keempat-empat orang hakim, seksyen 73 dan

seksyen 61 bagi negeri Selangor boleh digunakan membuat

tuntutan kepada ahli waris bagi membayar nafkah anak

yatim. Bagi melihat hak – hak nafkah anak yatim yang

boleh dituntut adalah sepertimana hak-hak nafkah anak yang

meliputi makanan, pakaian, tempat tinggal, perubatan dan

pelajaran. Manakala tempoh pembiayaan nafkah adalah

sehingga 18 tahun, atau lebih sekiranya mempunyai

keperluan khas seperti masih belum dapat berdikari dan

menyambung pelajaran sepertimana yang boleh dirujuk

dalam seksyen 80. Antara faktor-faktor mahkamah boleh

perintahkan tuntutan nafkah kepada ahli waris adalah

apabila bapa meninggal dunia, hilang upaya atau ghaib, ahli

waris mempunyai kemampuan dan anak yatim tersebut

mempunyai keperluan. Walau bagaimanapun menurut

keempat-empat hakim, ibu atau pihak anak yatim tersebut

mestilah membuat permohonan tuntutan terlebih dahulu

kepada mahkamah untuk membolehkan mahkamah

mengeluarkan perintah kepada ahli waris yang dikenal pasti.

Dalam hal ini, menurut YAA Dato’ Abdul Walid, seksyen

62 (pentaksiran nafkah) akan digunakan bagi meneliti tahap

kemampuan dan keperluan pihak-pihak yang dituntut dan

menuntut.

Bagi ahli waris yang tidak mahu bertanggungjawab, pihak

mahkamah boleh mengenakan saman dan penjara. Menurut

Tuan Abdul Hadi, tempoh penjara yang boleh dikenakan

adalah selama 30 hari iaitu tempoh maksimum dan pada

masa yang sama nafkah tetap perlu dibayar. Menurut Tuan

Mohd Fathir dan Puan Maryam Jameela, ahli waris tersebut

ataupun pihak yang kena tuntut masih berpeluang membuat

rayuan apabila perintah nafkah dikenakan ke atas beliau dan

mahkamah akan mempertimbangkan sekiranya perlu

membuat kepada sebarang pindaan terhadap perintah yang

telah dibuat.

IX. Kesimpulan

Pengurusan nafkah anak yatim menurut perspektif

fiqh bermula dengan organisasi keluarga daripada ahli waris

(ashab al-furud dan ‘asabah) dan kerabat pewaris (dhawi


al-arham) terlebih dahulu. Jika ahli waris atau kerabat

pewaris tidak berkemampuan atau tiada, barulah jaminan

sosial ini menjadi tanggungjawab pemerintah seterusnya

masyarakat. Dalam hal ini, pemerintah melalui baitulmal

perlu memberikan nafkah kepada anak yatim dan menjaga

kebajikan mereka. Seterusnya tanggungjawab ini akan

beralih kepada masyarakat secara keseluruhannya sekiranya

baitulmal tidak mempunyai harta yang mencukupi bagi

menjamin hak nafkah anak yatim.

Kebajikan anak yatim dalam aspek hak nafkah

diuruskan dengan baik melalui saluran perundangan

terutamanya dalam Undang-Undang Keluarga Islam di

Malaysia. Ini lebih jelas dapat dilihat melalui peruntukan

yang memberikan kuasa kepada mahkamah untuk

memerintahkan kewajipan nafkah misalnya melalui seksyen

61 sehingga 81 dalam EUUKI Selangor. Peruntukan-

peruntukan ini adalah penting terutamanya bagi masalah

yang berbangkit daripada sikap tidak cakna masyarakat

terhadap kewajipan yang disyariatkan ini. Walau

bagaimanapun, kuasa mahkamah membuat perintah ini

tertakluk kepada tuntutan yang dibuat kepada mahkamah

dan bergantung pula kepada kecaknaan ibu atau penjaga

anak yatim itu sendiri bagi menuntut hak tersebut.

Menilai tahap pengetahuan masyarakat terhadap

pengurusan nafkah anak yatim dan tanggungjawab ahli

waris dalam menunaikan nafkah tersebut, lebih separuh

masyarakat mengetahuinya dan sebahagian lagi masih tidak

mengetahui. Tanggungjawab ahli waris lebih dimaklumi

dalam menjadi wali kepada anak yatim perempuan

berbanding tanggungjawab ahli waris dalam memberi

nafkah kepada anak yatim yang memerlukan. Amalan

masyarakat yang berlaku pada masa kini juga turut ditinjau

melalui temu bual dengan pengurus-pengurus rumah

penjagaan anak-anak yatim dan temu bual bersama hakim-

hakim. Hasil temu bual mendapati bahawa tahap

pengamalan masyarakat masih lagi rendah berbanding tahap

pengetahuan mereka berkenaan tanggungjawab ahli waris

dalam menafkahi anak yatim. ini sepertimana yang

diutarakan oleh para pengurus rumah penjagaan anak-anak

yatim iaitu secara keseluruhannya, tahap tanggungjawab ahli

waris atau keluarga terdekat anak-anak yatim yang

menghantar anak-anak yatim ke rumah penjagaan anak-anak

yatim masih lagi kurang memuaskan dalam memberikan

sokongan material (nafkah) ataupun sokongan moral.

Hakim-hakim pula lebih mengutarakan bahawa masyarakat

sebenarnya masih kurang kesedaran mengenai

tanggungjawab ini dan hak anak yatim tersebut, justeru

menyebabkan tiada tuntutan dibuat. Pengurusan nafkah anak

yatim perlulah ditabdir dan diuruskan dengan baik sama ada

daripada pihak masyarakat sendiri ataupun pihak pemerintah

melalui sistem perundangan di negara ini. Hal ini kerana

ianya telah jelas dijamin di dalam agama Islam.

X. Penghargaan

Setinggi-tinggi penghargaan dirakamkan kepada Universiti

Malaya di atas skim Bantuan Kecil Penyelidikan (BK028-

2017), para responden temu bual yang terdiri daripada

hakim-hakim mahkamah syariah dan pengurus-pengurus

rumah penjagaan anak-anak yatim seterusnya responden

masyarakat di Lembah Pantai, Kuala Lumpur. Penghargaan

dan jutaan terima kasih juga ditujukan kepada semua yang

terlibat sama ada secara langsung atau tidak langsung dalam

menjayakan kajian penyelidikan ini.

XI. Rujukan

Abd al-Ahad Mulla Rajab, (1412-1413H), Ahkam al-Yatim fi al-Fiqh al- Islami, Riyadh: Dar Atlas.

Abd al-Karim Zaydan (1994), al-Mufassal fi Ahkam al-Mar’ah wa al-Bayt al-Muslim fi al-Shari’ah al-Islamiyah, Beirut: Muassasah al-Risalah.

Abdul Latif Muda (1999), Perbahasan Sejarah Perundangan Islam dan Mazhab Fiqh, Kuala Lumpur: Pustaka Salam Sdn. Bhd.

Abdul Walid Abu Hassan (Hakim Mahkamah Rayuan & Pakar Rujuk Jabatan Kehakiman Syariah Malaysia), temu bual pada 14 Disember 2017.

Al- Buhuti, Mansur Ibn Yunus Ibn Idris, (2003), Kashshaf al- Qina’ ‘an Matn al-Iqna’, ed. oleh Ibrahim Ahmad Abd al-Hamid, Riyadh: Dar ‘Alam al-Kutub.

Al- Mawardi, al- Imam Abi Hasan Ali, Ibn Muhammad Ibn Habib (1999), al-Hawi al-Kabir, Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyah.

Al- Sayyid Ahmad bin Umar al-Syatiri (2003), Nail al-Raja’ bi Syarh Safinah al-Naja, Beirut: Dar al- Minhaj.

Al- Shaykh Nizam al- Din wa Jama’ah min Ulama’ al- Hind al-A’lam (2002), al- Fatawa al- Hindiyah fi Mazhab al-Imam al- A’zam Abi Hanifah al-Nu’man, ed. oleh Samir Mustafa Rabab, Beirut: Dar Ihya’ al- Turath al-Arabi.

Al- Shazali, Ali Abi al-Hasan Ibn Nasir al-Din Ibn Muhammad (1938), Kifayat al-Talib al-Rabbani li Risalah Ibn Zayd al- Qayrawani, Qahirah: Syarikat Maktabah dan Matbaah Mustafa al-Babi al-Halabi wa awladihi.

Badruddin Hj. Ibrahim dan Azizah Mohd (2013), ‘Hak Anak Terhadap Nafkah Dalam Perundangan Islam: Sejauh Manakah Bapa Bertanggungjawab Menanggung Nafkah Anaknya’, Makalah Kanun, 25(2), 255-272.

Hanan Karkuti (2002), Ri’ayat al-yatim fil Islam, Beirut: Dar al-Kutub al- Ilmiyyah.

Hanita Binti Abdull Samat (2003), ‘Pengurusan Kebajikan Anak Yatim di Pertubuhan Kebajikan Anak Yatim Malaysia (PEYATIM): Kajian Menurut Perspektif Al-Qur’an’, Tesis Master, Jabatan Al-Qur’an dan Hadis, Akademi Pengajian Islam Universiti Malaya, Kuala Lumpur.

Ibn al-Humam, Kamal al-Din Muhammad Ibn Abd al-Wahid al-Siwasi (1995), Sharh Fath al-Qadir, Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyah.

Ibn Kathir al-Qurshi al-Dimashqi, Abi al-Fida’ Isma’il (2001), Tafsir Ibnu Kathir, Jakarta: Pustaka Imam Al-Syafi’I.

Jabatan Kehakiman Syariah Malaysia (2007), Arahan Amalan No. 14 Tahun 2007, Susunan Waris Yang Bertanggungan Membayar Nafkah, dimuat turun daripada http://www.jksm.gov.my/aa/uploads/142007.pdf, diakses 1 Jun 2018.

http://www.jksm.gov.my/aa/uploads/142007.pdf

THE 2nd ISLAMIC MANAGEMENT DEVELOPMENT CONFERENCE (IMDeC 2018) Jamaludin Ramli, Azizi Yahaya, Noordin Yahaya & Siti Zainab Md.

Lazin@Md. Lazim (2010), ‘Kemurungan dalam kalangan Penghuni Rumah Anak Yatim di daerah Kota Bharu, Kelantan’, https://www.researchgate.net/publication/46136569_Kemurungan_Dalam_Kalangan_Penghuni_Rumah_Anak_Yatim_Di_Daerah_Kota_Bharu_Kelantan?_esc=publicationCoverPdf&el=1_x_2&enrichId=rgreq-01d30d351f7ca95fb1f6d5cd08a02980-XXX&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzQ2MTM2NTY5O0FTOjEzMjk5OTYzNTAxNzcyOUAxNDA4NzIwOTkyODk1, diakses 1 Jun 2018.

Mohd Zamro Muda & Mohd. Ridzuan Awang (2006), Undang-Undang Pusaka Islam: Pelaksanaan di Malaysia, Selangor: Jabatan Syariah Fakulti Pengajian Islam Universiti Kebangsaan Malaysia.

Mustafa al-Khin, Mustafa al-Bugha & ‘Ali al-Sharbaji (2009), al-Fiqh al-Manhaji ‘ala Madhhab al-Imam al-Shafi’i, terj. Ridzuan bin Hashim et al., Batu Caves: Pustaka Salam.

Nurul Huda Yaakob & Abdul Bari Awang (2011), ‘Kaedah Menafkahkan Anak Yatim Berdasarkan Perundangan Islam: Satu Tinjauan Literatur’, Prosiding National Conference on Dispute Resolution 2011: Transformation of Mechanism and Law of Dispute Resolution, Selangor: Arus Perdana Research Project UKM-AP-CMNB-20-2009/2 & Faculty of Law Universiti Kebangsaan Malaysia, 20 Oktober.

Roslee Ahmad & Mohamed Sharif Mustaffa (2004), ‘Pendekatan Kaunseling Kelompok untuk Menangani Masalah Emosi di kalangan Anak-Anak Yatim. Kajian di Asrama Pertubuhan Anak-Anak Yatim Negeri Johor’, Kertas Kerja Seminar Kebangsaan Ke-3 Psikologi Dan Masyarakat, 4-5 Oktober 2004.

Siti Shamsiah Md Supi (2016), ‘Bagaimana Melindungi Harta Anak Yatim’, Utusan Online, http://www.utusan.com.my/rencana/bagaimana-melindungi-harta-anak-anak-yatim-1.410099, diakses 28 Mei 2018.

Suwaid bin Tapah (1998), ‘Peruntukan Nafkah Anak di Dalam Undang-undang Keluarga Islam di Malaysia’, Jurnal Fikrah, 1(6) 70-80.

Wan Asma’ Wan Abu Bakar & Sarirah Che Ros (2013), Hak dan Tanggungjawab Penjagaan Kanak-Kanak, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Wizarah al-Awqaf wa al-Syuun al-Islamiyah al-Kuwait (1983), al-Mausu’ah al-Fiqhiyyah (Awqaf al-Kuwait), Kuwait: Wizarah al-Awqaf wa al-Syuun al-Islamiyah.

Zainal Azam Abd Rahman (2006), Manual Undang-Undang Keluarga Islam, ed. Abdul Monir Yaacob dan Siti Shamsiah Md Supi, Kuala Lumpur: Institut Kefahaman Islam Malaysia (IKIM).

Zaini Nasohah (2007), ‘Penguatkuasaan dan Pelaksanaan Perintah Nafkah: Kajian di Mahkamah Syariah Selangor (1999-2004)’, Tesis Doktor Falsafah, Jabatan Syariah dan Undang-undang, Akademi Pengajian Islam Universiti Malaya, Kuala Lumpur.

Zulkifli Mohamad al-Bakri (2016, 24 Oktober), ‘Anak yatim: Ihsanilah dan bertaqwalah’, dimuat turun daripada http://muftiwp.gov.my/ms/v4/index.php?option=com_content&view=article&id=1135:bayan-linnas-siri-72-anak-yatim-ihsanilah-dan-bertaqwalah&catid=82&Itemid=408&lang=ms?templateStyle=17, diakses 28 Mei 2018.

https://www.researchgate.net/publication/46136569_Kemurungan_Dalam_Kalangan_Penghuni_Rumah_Anak_Yatim_Di_Daerah_Kota_Bharu_Kelantan?_esc=publicationCoverPdf&el=1_x_2&enrichId=rgreq-01d30d351f7ca95fb1f6d5cd08a02980-XXX&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzQ2MTM2NTY5O0FTOjEzMjk5OTYzNTAxNzcyOUAxNDA4NzIwOTkyODk1






http://www.utusan.com.my/rencana/bagaimana-melindungi-harta-anak-anak-yatim-1.410099

http://www.utusan.com.my/rencana/bagaimana-melindungi-harta-anak-anak-yatim-1.410099

http://muftiwp.gov.my/ms/v4/index.php?option=com_content&view=article&id=1135:bayan-linnas-siri-72-anak-yatim-ihsanilah-dan-bertaqwalah&catid=82&Itemid=408&lang=ms?templateStyle=17



pengurusan nafkah anak yatim menurut perspektif fiqh dan ... · “dan kewajiban ayah memberi makan...

Documents