PENGURUSAN HOUSE OF ARTS SDN. BHD DALAM

MENGEMBANGKAN SENI UKIRAN KAYU DALAM KALANGAN

MASYARAKAT BESUT, TERENGGANU

Siti Norhayati Binti Jahari

Sarjana Muda Seni Gunaan dengan Kepujian

( Pegurusan Seni )

2007

Fakulti Seni Gunaan dan Kreatif

PENGURUSAN “HOUSE OF ARTS SDN. BHD” DALAM

MENGEMBANGKAN SENI UKIRAN KAYU DALAM KALANGAN

MASYARAKAT BESUT, TERENGGANU.

SITI NORHAYATI BINTI JAHARI

Projek ini merupakan salah satu keperluan untuk

Ijazah Sarjana Muda dengan Kepujian

( Pengurusan Seni )

Fakulti Seni Gunaan dan Kreatif

UNIVERSITI MALAYSIA SARAWAK

2007

UNIVERSITI MALAYSIA SARAWAK

Catatan : * Tesis / Laporan dimaksudkan sebagai tesis bagi Ijazah Doktor Falsafah, Sarjana Muda

* Jika Tesis / Laporan ini SULIT atau TERHAD, sila lampirkan surat daripada pihak berkuasa / organisasi

berkenaan dengan menyatakan sekali sebab dan tempoh tesis / lsporsn ini perlu dikelaskan sebagai SULIT

atau TERHAD.

i

BORANG PENGESAHAN STATUS TESIS / LAPORAN

JUDUL : PENGURUSAN “HOUSE OF ARTS SDN. BHD” DALAM

MENGEMBANGKANG SENI UKIRAN KAYU DALAM KALANGAN

MASYARAKAT BESUT, TERENGGANU.

SESI PENGAJIAN : 2004 / 2007

Saya SITI NORHAYATI BINTI JAHARI_________________

mengaku membenarkan tesis / laporan * ini disimpan di Pusat Khidmat Maklumat Akademik,

Universiti Malaysia Malaysia Sarawak dengan syarat-syarat kegunaan seperti berikut:

1. Tesis / Laporan adalah hak milik Universiti Malaysia Sarawak.

2. Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membuat

salinan untuk tujuan pengajian sahaja.

3. Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membuat

pendigitan untuk membangunkan Pangkalan Data Kandungan Tempatan.

4. Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membuat

salinan tesis / laporan ini sebagai bahan pertukaran antara institusi pengajian tinggi.

5. * sila tandakan

SULIT (mengandungi maklumat yang berdarjah keselamatan atau

Kepentingan seperti termaktub di dalam AKTA

RAHSIA RASMI 1972)

TERHAD (mengandungi maklumat terhad yang telah ditentukan

oleh organisasi / badan di mana penyelidikan dijalankan)

TIDAK TERHAD

Disahkan

___________________ ____________________

Tandatangan Penulis Tandatangan Penyelia

Tarikh : Tarikh :

Alamat Tetap :

227, Felda Tenang,

22010, Jerteh Besut,

Terengganu Darul Iman.

PENGAKUAN

Projek bertajuk Pengurusan House Of Arts Sdn. Bhd dalam mengembangkan Seni

Ukiran kayu dalam kalangan masyarakat Besut, Terengganu telah disediakan oleh

Siti Norhayati Binti Jahari dan telah diserahkan kepada Fakulti Seni Gunaan dan

Kreatif sebagai memenuhi syarat untuk Ijazah Sarjana Muda Seni Gunaan dengan

Kepujian Pengurusan Seni

Diterima untuk diperiksa oleh :

__________________________

( Puan Noria Tugang )

Tarikh :

___________________________

ii

PENGHARGAAN

Assalamualaikum dan salam sejahtera...

Pertama sekali, syukur alhamdulillah kehadrat Ilahi di atas taufik dan

hidayah-Nya telah menganugerahkan keupayaan kepada saya untuk menyiapkan

latihan ilmiah ini dengan jayanya seperti yang telah dirancang dalam masa yang

telah ditetapkan.

Berbanyak-banyak terima kasih dan penghargaan buat penyelia saya iaitu

Pn. Noria Tugang di atas sumbangan idea, nasihat, tunjuk ajar dan memberi

maklumat ikhlas yang dihulurkan semasa menyiapkan kajian ini. Semoga Allah

membalas kemuliaan budi dan sumbangan yang telah diberikan.

Di kesempatan ini juga jutaan terima kasih diucapkan buat pensyarah

Program Pengurusan Seni yang lain iaitu Pn. Qistina Donna Lee Abdullah, Miss

Karen Samy dan Pn. Rahah Bt Hasan di atas segala teguran dan nasihat yang

diberikan dari awal kajian dilakukan hingga akhir. Juga tidak dilupakan kepada

Cik Ema Shuhaida Bt Yahya, satu-satunya tutor program ini yang banyak

membantu serta memberi tunjuk ajar berdasarkan pengalaman beliau yang lepas.

iii

Buat keluarga dan kedua ibubapa tersayang semoga sentiasa dilindungi

Allah S.W.T dan berbanyak-banyak terima kasih diatas didikan, kasih sayang,

nasihat dan bantuan yang diberikan selama anakanda bergelar pelajar. Segala jasa

dan pengorbanan ma dan aboh tidak akan anakanda lupakan. Tidak lupa juga

rakan-rakan seperjuangan yang banyak memberi pandangan dan dorongan dalam

menyiapkan kajian ini. Semoga kalian semua berjaya dalam hidup dan membawa

anugerah kejayaan kepada kedua ibubapa kita.

Jutaan terima kasih juga diucapkan kepada pengurus dan kakitangan

syarikat House Of Arts, kerana tidak jemu-jemu untuk memberi maklumat serta

responden-responden yang telah mengisi borang soal selidik yang diedarkan. Tanpa

maklumat dan kerjasama yang diberi kajian ini mungkin tidak dapat dijalankan

dengan jayanya.

Adalah diharapkan daripada hasil kajian yang telah disempurnakan ini selain

dapat melengkapkan keperluan enam kredit untuk kursus Penyelidikan dan Projek

Tahun Akhir, moga-moga ia dapat memberikan manfaat kepada sesiapa yang

berkenaan.

iv

Akhir kata, segala yang baik itu datangnya dari Allah jua dan segala

kelemahan dan kekurangan itu datangnya dari saya sendiri. Oleh itu, berbanyak-

banyak mohon dan maaf dipinta sekiranya masih terdapat kekurangan dan

kelemahan.

Jasa baik kalian amat saya hargai.

Sekian, terima kasih.

v

ISI KANDUNGAN

BORANG PENGESAHAN STATUS TESIS / LAPORAN i

PENGAKUAN ii

PENGHARGAAN iii-v

ISI KANDUNGAN vi-xi

ABSTRAK xii

ABSTRACT xiii

BAB SATU : PENGENALAN KEPADA KAJIAN

1.1 Pengenalan 1-2

1.2 Latar Belakang

1.2.1 Sejarah Seni Ukir 3-8

1.2.2 House Of Arts 8-9

1.2.3 Polisi / Progresif Kerja 10

1.2.4 Misi 10

1.2.5 Matlamat 10

1.2.6 Carta Organisasi 11

vi

1.3 Definisi

1.3.1 Pengurusan 12

1.3.2 Seni Ukir 13-16

1.3.2.1 Bentuk Bujang 17

1.3.2.2 Bentuk Pemidang 17-18

1.3.2.3 Bentuk Lengkap 18

1.4 Objektif Kajian 19-20

1.5 Hipotesis 21

1.6 Skop Kajian 21-22

1.7 Permasalahan Kajian 23-25

1.8 Kepentingan Kajian 25-27

Kesimpulan

vii

BAB DUA : SOROTAN KESUSASTERAAN

2.1 Pengenalan 29

2.2 Maklumat Bibliografi / Rujukan 31-46

Kesimpulan

BAB TIGA : METODOLOGI KAJIAN

3.1 Pengenalan 48-49

3.2 Lokasi Kajian 49-51

3.3 Sumber Data 52-55

3.4 Populasi Kajian 56-57

3.5 Persempalan Kajian 57-59

3.6 Instrumen Kajian 59-60

viii

3.7 Limitasi Kajian 61-62

3.8 Rumusan dan Kesimpulan 63

BAB EMPAT : ANALISA DATA DAN DAPATAN KAJIAN

4.1 Pengenalan 64-66

4.2 Analisa Data Responden 67

4.2.1 : Borang Soal Selidik 67-100

4.2.1.1 : Borang Soal Selidik Responden 68-92

( Masyarakat )

4.2.1.2 : Borang Soal Selidik Responden 92-100

( Syarikat House Of Arts Sdn. Bhd )

4.2.2 : Soalan Temuramah 101-106

4.3 Kesimpulan 107-108

ix

BAB LIMA : CADANGAN DAN RUMUSAN KAJIAN

5.1 : Pengenalan 109

5.2 : Rumusan Kajian 110-115

5.3 : Cadangan 116-123

5.3.1 Perlu penglibatan semua Kementerian dan

Jabatan-jabatan Kerajaan dalam memartabatkan

semua bidang seni

5.3.2 Pihak media perlu meningkatan teknik promosi

5.3.3 Mengadakan seminar tentang kebangkitan sejarah seni

dan budaya Negeri Terengganu.

5.3.4 Menubuhkan Persatuan dan Akademi Seni dan Budaya

di Negeri Terengganu

5.4 : Cadangan Untuk Kajian Akan Datang 124-126

5.5 : Kesimpulan 126-127

x

BIBLIOGRAFI 128-129

LAMPIRAN

xi

ABSTRAK

Tradisi seni ukiran kayu merupakan tradisi turun-temurun dan menjadi lambang

keunikan bagi masyarakat Melayu tradisional. Seni ini tidak dapat dipisahkan

daripada kebudayaan Melayu dan seni rupa kerana ia merupakan satu bentuk seni

yang berterusan sepanjang zaman. Fokus utama penyelidikan ini adalah untuk

meninjau perkembangan industri seni ini ke tahap yang lebih mantap. Hala tuju

dan tahap pengurusan yang cekap amat penting bagi sesebuah organisasi di

Terengganu dalam membangunkan industri ini kepada masyarakat sekali gus

membawa industri kayu ke tahap pasaran yang lebih luas serta menjadi pemangkin

kepada teras ekonomi negara.

xii

ABSTRACT

The ancient tradition of woodcarving is an important part of Malay heritage. The

art of woodcarving cannot be separated from Malay culture and fine arts. This is

because the art form is not confined to any particular period. This research

focuses on the development of this industry to a higher level. The management of

an arts organization in Terengganu is very important in developing the

woodcarving industry among communities and promoting it as a catalyst for the

nation’s economy.

xiii

1

BAB 1

PENDAHULUAN

1.1 Pengenalan

Dalam era globalisasi dan pada zaman pembangunan yang terlalu

mementingkan kemajuan manusia berdasarkan nilai ekonomi dan kecekapan

menguasai teknologi dan maklumat, manusia semakin lama semakin melupakan

warisan, tradisi dan nilai budaya bangsanya. Sebab dan mengapa situasi ini

berlaku ialah manusia menganggap warisan bukan „alat‟ yang dapat digunakan

untuk memajukan hidup, ekonomi dan materialistik manusia pada zaman

teknologi. Dalam konteks ini, masyarakat menganggap bidang seni tidak dapat

membawa perkembangan dalam kehidupan mereka. Begitu juga dengan seni

rupa tradisional Melayu iaitu seni ukiran kayu yang kaya dengan motif dan

reka bentuk.

Walaupun perkembangan teknologi negara semakin membangun,

namun masyarakat kini seaka-akan tidak membangunkan bidang seni ukiran

seiring dengan perkembangan teknologi. Maka, seni ukiran semakin hari

semakin terkubur dimakan arus modenisasi. Seni ukir Melayu yang dulunya

2

disanjung tinggi kerana ketelitian dan kehalusan ukirannya akan kembali

mencapai zaman kegemilangan seandainya kajian dapat membantu

mengetengahkan keunikan seni ukir Melayu dalam kalangan masyarakat umum.

Memang tidak dinafikan bahawa wujud beberapa pengaruh lain dalam bentuk

ukiran Melayu.

Antara yang paling ketara ialah budaya Islam berkaitan ayat-ayat Al-

Quran dijadikan motif dalam ukiran disesetengah masjid, istana dan rumah.

Biasanya, seni ini dijelmakan daripada unsur-unsur dan alam semulajadi. Setiap

satunya berubah mengikut keadaan sifatnya, mempunyai identiti, gaya dan

undang-undang yang tersendiri.

3

1.2 Latar Belakang Kajian

1.2.1 Sejarah Seni ukir

Seni terawal adalah bermula pada zaman prasejarah. Seni ini wujud

kira-kira 2.5 juta tahun yang lalu telah menandakan permulaan perkembangan

manusia yang disebut Zaman Batu. Seni prasejarah ini dipercayai sebagai tapak

permulaan evolusi manusia kerana manusia pada ketika itu hidup di dalam gua

dan menggunakan batu untuk menyalakan api. Seni pada ketika itu dapat

dilihat dalam pelbagai bentuk iaitu hiasan lukisan di dalam gua, ukiran-ukiran

patung-patung sembahan, tulang-tulang haiwan sebagai hiasan kecantikan diri

dan juga tugu-tugu seni bina. Manakala, subjek dan panduan seni ukiran pada

zaman itu adalah berteraskan rupa haiwan dan juga bentuk rupa manusia.

Melalui zaman prasejarah ini, dipercayai bahawa manusia mula mempelajari

cara hidup dan seni ketika itu berkembang mengikut peralihan dan

perkembangan kepintaran manusia.

Seni ukiran merupakan hasil seni rupa tradisi Melayu yang terulung.

Sejarah seni ukiran di Tanah Melayu banyak terdapat dalam catatan-catatan

sejarah Melayu iaitu dikatakan seni ukiran Melayu tradisi telah wujud sejak

4

lebih 500 tahun dahulu. Kesenian ini wujud dalam tamadun awal di samping

bidang kesenian lain seperti seni bina, seni lukisan, kaligrafi dan teater. Pada

ketika itu, orang-orang Melayu telah memberi perhatian yang istimewa terhadap

seni ukiran pada bangunan-bangunan seperti istana dan rumah kediaman. Maka,

jelaslah raja-raja Melayu pada zaman dahulu memainkan peranan penting

dalam memperkembang, mengekal dan menghidupkan suasana seni ukiran.

Sehingga kini terdapat peninggalan istana-istana lama yang memperlihatkan

betapa indah dan uniknya ukiran-ukiran yang diterapkan pada istana tersebut.

Manakala, menurut Abdul Halim Nasir dalam buku beliau yang

bertajuk Seni Ukiran Kayu Melayu Tradisi, di Semenanjung Malaysia kekayaan

seni ukiran kayu orang Melayu adalah paling ketara dapat dilihat pada binaan

rumah-rumah tradisional terutamanya di negeri Kelantan, Terengganu, Melaka

dan Negeri Sembilan. Ini kerana pada abad ke-14 seni ukiran Melayu tradisi

sekali lagi menerima perubahan apabila agama Islam sampai ke Semenanjung

Tanah Melayu sebagaimana tercatat di Batu Bersurat Terengganu yang

membuktikan bahawa pada awal kurun keempat belas agama Islam telah

dianuti oleh masyarakat Melayu.

5

Seni ukiran kayu juga merupakan seni kraftangan yang telah lama

wujud dalam kalangan masyarakat Melayu, masyarakat etnik Sabah dan

Sarawak serta masyarakat orang Asli. Biasanya, seni ini dapat dipersembahkan

melalui bahan kayu iaitu sama seperti seni ukiran yang lain cuma mempunyai

perbezaan dari segi cara dan teknik pengukirannya. Seni ini berkembang luas

di Malaysia kerana Malaysia adalah merupakan sebuah negara yang mempunyai

hasil kayu-kayan yang banyak iaitu terdapat kira-kira 3000 spesis kayu-kayan

di negara yang dikenalpasti.

Lazimnya, makna yang tersurat dalam ukiran kayu bukan sahaja

melambangkan kekayaan warisan masyarakat Melayu di Nusantara. Malah, telah

dianggap sebagai simbol semangat perjuangan yang tidak pernah luntur.

Biarpun zaman telah berubah namun, warisan kayu tetap kukuh menjadi satu

identiti yang masih diagungkan. Oleh yang demikian, tradisi mengukir seperti

menghias dengan menghasilkan ukiran telah menjadi simbol keagungan budaya

sejak munculnya tradisi agung Melayu Melaka.

Namun begitu, menurut artikel Fikiran Rakyat, perkembangan seni

ukiran di Indonesia mula wujud sejak Zaman Batu Muda (Neolitik) iaitu

sekitar tahun 1500 S.M. Perkembangan seni ukir ini merupakan seni

6

membentuk gambar pada kayu, batu-batan atau bahan-bahan lain. Pada zaman

itu, nenek moyang bangsa Indonesia telah membuat ukiran pada kapak batu,

tempaan tanah liat atau bahan-bahan lain yang ditemuinya. Walau

bagaimanapun, motif dan penghasilan ukiran pada zaman itu masih lagi

sederhana dan umumnya bermotifkan geometrik seperti garis, titik dan

lengkungan yang dihasilkan dengan bahan tanah, batu, kayu, bambu, kulit dan

tanduk haiwan. Pada zaman ini, manusia membuat ukiran pada tembikar

dengan dua cara iaitu secara langsung dan tidak langsung. Cara pertama

dilakukan adalah dengan cara menggoriskan bentuk-bentuk segi tiga kecil

dengan potongan kayu runcing, bentuk lingkaran dengan cap dan sebagainya.

Manakala, ukiran secara tidak langsung pula dilakukan dengan cara cetak motif

iaitu dengan menampalkan cetakan kayu pada tembikar yang masih lembik.

Setelah agama Hindu, Buddha dan Islam masuk ke Indonesia, seni

ukir telah mengalami perkembangan yang sangat pesat iaitu dalam bentuk reka

bentuk produksi dan motif. Ukiran-ukiran ini mula ditemui di candi-candi dan

prasasti-prasasti yang dihasilkan untuk memperingati raja-raja. Bentuk ukiran ini

juga ditemui pada senjata-senjata seperti keris dan tombak, batu nisan, masjid,

alat-alat muzik termasuk gamelan dan wayang. Motif-motif yang diukir pula

7

menggambarkan bentuk atau kisah ukiran kayu yang mula mengalami

perkembangan pesat dan tidak lagi hanya berfungsi sebagai magis tetapi lebih

merupakan kepada bentuk hiasan yang diproduksi.

Alat-alat yang digunakan untuk menghasilkan seni ukiran adalah

seperti gergaji, ketam, tukul besi dan pahat. Motif ukiran kayu orang Melayu

terbahagi kepada beberapa jenis, antaranya motif makhluk halus seperti ayam,

badak dan itik (ayam berlaga, badak mudik dan itik pulang petang). Bagi

motif angkasa atau kosmos lebih menerapkan gambaran awan larat seperti

bintang, matahari, bulan, dan bukit bukau. Motif geometri pula menampilkan

bentuk bulatan dan bentuk segitiga yang disusun secara berderet dan kadang-

kala dicantum dengan sulur-sulur tumbuhan. Biasanya motif-motif ini terdapat

pada alat-alat tembikar, sarung keris, tepak sirih dan barang-barang tembaga.

Manakala, motif seni khat atau kaligrafi menggunakan huruf Arab terutamanya

untuk petikan al-Quran dan tulisan Jawi. Motif ini banyak terdapat di pintu

rumah, masjid dan surau serta pada alat-alat keagamaan seperti rehal.

Penggunaan seni ukiran kayu dalam kalangan masyarakat Melayu

bukan sahaja terdapat pada rumah-rumah tetapi penjelmaan dan penerapannya

juga terdapat pada istana-istana raja, binaan masjid, surau, wakaf pintu

gerbang, alat-alat permainan masa lapang, alat-alat muzik tradisi, perabot

seperti almari, katil, kerusi, meja dan kepala perahu yang dipanggil bangau,

8

alat-alat senjata, peralatan memasak, peralatan pertukangan dan pengangkutan

tradisi seperti perahu, kereta kuda dan kereta lembu yang juga merupakan

warisan yang perlu dilindungi dan dipelihara.

9

1.2.2 HOUSE OF ARTS SDN. BHD

House of Arts Sdn. Bhd merupakan sebuah syarikat perniagaan

keluarga yang ditubuhkan oleh En. Norhaiza Noordin. Syarikat ini mula

beroperasi pada tahun 1990 dan telah didaftarkan di bawah Syarikat Perusahaan

Kayu Antarabangsa. Syarikat ini merupakan sebuah organisasi yang

mengekalkan warisan dan tradisi dari segi penghasilan produk ukiran kayu dan

mempunyai polisi pengurusan yang tersendiri iaitu “Menghasilkan Produk

Ukiran Perabot yang Berukiran Tinggi”.

Menurut artikel melalui sumber internet (Portal Internet Desa).

Sejarah, Seni dan Budaya yang bertajuk Ukiran Terengganu ke Universiti

Oxford menyatakan bahawa House of Arts pernah menerima anugerah dan

pengiktirafan Karyawan Seni Terengganu pada tahun 2006 apabila dipilih

sebagai penghias dalaman untuk sebuah auditorium di Universiti Oxford

(Oxford Centre for Islamic Studis ) (OCIS) antara universiti berprestij di dunia.

Amnya, House of Arts menjalankan aktiviti-aktiviti penghasilan

produk mengikut tempahan dan projek yang diberikan oleh Perbadanan

Kraftangan negeri Terengganu. Antara projek ukiran yang pernah dijalankan

adalah ukiran di Istana Agung, Dewan Bahasa dan Pustaka (DBP), Muzium

Terengganu, Istana Melawati di Putrajaya, Pejabat Perdana Menteri, Rumah-

rumah kediaman bekas Perdana Menteri dan salah satu projek yang sedang