penggubalan kata majmuk dalam puisi melayu moden
TRANSCRIPT
1
Penggubalan Kata Majmuk dalam Puisi Melayu Moden Muhammad Jailani Abu Talib Akademi Pengajian Melayu
1.0 Pengenalan Puisi memainkan peranan yang penting dalam perkembangan sesebuah tamadun.
Sebagai sebuah medium kesenian yang menggunakan bahasa sebagai wahana
penggeraknya, puisi memantulkan nilai keintelektualan dan keilmuan sesebuah
zaman, sekali gus menjadi bahan dokumentasi kemajuan atau kemunduran sesebuah
zaman. Turut tidak terkecuali daripada pengaruh fenomena tersebut adalah budaya
Melayu yang telah menghasilkan ribuan karya-karya kesusasteraan yang dapat
dibanggakan. Namun begitu, tidak kurang pentingnya dalam perkembangan budaya
Melayu ialah kesan dan impak kesusasteraan Melayu, khususnya dalam genre puisi,
terhadap perkembangan bahasa Melayu. Peri penting hubungan akrab antara sastera
dan bahasa dapat ditelusuri dalam penyataan yang diberikan Gramsci (1985:112) :
“Language also means culture and philosophy (although at the level of common sense) and, therefore, “language” as a fact is actually a multiplicity of more or less organically coherent and coordinated facts…Every cultural expression , every moral and intellectual activity has its historicity specific language: this language is also called “technique” and “structure”…The work of art, though, also contains other “historical” elements besides its specific emotional and cultural world. These pertain to language meant not only as a purely verbal expression that can be grammatically photographed in a given time and place, but also as a sum of total images and modes of expression that are not included in grammar” Menurut pandangan Gramsci, penggunaan bahasa dalam kesusasteraan
sebenarnya lebih daripada sebagai wadah pengluahan emosi atau falsafah.
Menurutnya, peranan bahasa sebenarnya mampu untuk mengabadikan wacana sesuatu
situasi dalam pelbagai jenis emosi yang kadangkalanya tidak hadir dalam nahu sesuatu
bahasa. Dalam erti kata yang lain, lewat sesuatu teknik yang hadir dalam
kesusasteraan, bahasa yang digunakan menjadi lebih dinamis, sekali gus
2
mempengaruhi hasil karya tersebut. Dalam hal yang sama, teknik tersebut sebenarnya
dapat dikenali sebagai poetic license atau licentia poetica. Lewat teknik tersebut,
penulis dibolehkan untuk melanggar hukum nahu sesebuah bahasa. Penggunaan teknik
atau kaedah tersebut lazimnya didasari empat perkara, yakni (1) penulis mempunyai
hak sepenuhnya terhadap penggunaan bahasanya, (2) pembaca harus menerima karya
penulis dengan keadaan seadanya, (3) digunakan secara sengaja ataupun tidak sengaja
serta (4) berguna untuk merealisasikan sebuah keadaan yang tidak mungkin
diperbolehkan dengan hukum nahu konvensional.
Dalam konteks kesusasteraan Melayu, poetic license turut memainkan
peranan yang penting dalam perkembangan sastera. Namun begitu, poetic license tidak
bermakna bahawa karya-karya kesusasteraan, khususnya karya-karya puisi tidak
mempunyai keupayaan untuk dikaji dari sudut linguistik mahupun bahasa. Kertas
kerja ini akan meneliti sudut kebahasaan dalam puisi. Dalam hal ini, pengkaji akan
menelusuri proses pembentukan kata, khususnya proses pemajmukan kata dalam puisi.
2.0 Latar Belakang Kajian
Puisi,khususnya sajak merupakan sebuah fenomena baharu dalam alam kesusasteraan
dan bahasa Melayu. Berasaskan ilmu bahasa, penyair mengungkapkan segala
perasaan, citra dan falsafah dalam bentuk yang indah sifatnya serta. Namun begitu, di
sebalik keindahan yang terpancar dalam karya-karya kesusasteraan tersebut, pastilah
hadir beberapa fenomena kecil yang menjadi inti terhadap penjanaan nilai keindahan
dalam puisi tersebut. Dalam hal ini, pengkaji berpendapat bahawa proses
pembentukan kata merupakan salah satu daripada fenomena yang dihadirkan dalam
genre kesusasteraan Melayu, khususnya puisi. Lewat keterbatasan kata yang
3
mendasari bentuk puisi, penyair seringkali terpaksa mencipta kata-kata baharu yang
dapat mengungkapkan citra jiwanya dengan berkesan.
Secara sedar atau tidak sedar, penyair telah melalui proses pembentukan kata-
kata baharu yang sekali gus memperkayakan khazanah bahasa bangsa Melayu. Dari
sudut pembentukan kata tersebut, pemajmukan merupakan salah satu daripada
fenomena yang hadir dalam proses pembentukan kata tersebut. Senada dengan itu,
pengkaji akan menghuraikan keberadaaan kata majmuk dalam puisi serta
membuktikan kehadirannya dalam karya kesusasteraan tersebut.
2.0 Tujuan Kajian Kertas kerja ini bertujuan untuk meneliti proses pembentukan kata yang hadir dalam
puisi moden Melayu. Bersangkutan dengan penelitian tersebut, pengkaji turut akan
meneliti kesan dan impak poetic license terhadap proses pembentukan kata tersebut.
Secara khususnya, kajian ini akan meneliti kata majmuk yang terdapat dalam
rangkaian kata yang digunakan dalam genre puisi.
3.0 Metodologi Kajian Kajian ini dilaksanakan dengan menggunakan kaedah kepustakaan dan kaedah
analisis tertumpu, yakni dengan meneliti puisi moden Melayu. Analisis tertumpu
dilakukan dengan memberikan perhatian kepada puisi-puisi Mohamed Latiff
Mohamed yang dimuatkan dalam kumpulan puisi Bila Rama-rama Patah Sayapnya.
Selain itu, kajian ini turut menggunakan kaedah kualitatif dan kuantitatif.
Penyelidikan ini merujuk kepada kajian yang telah dibuat oleh Mohamed Pitchay
Gani (1999) dan Abdullah Hassan (2005) sebagai asas kerangka fikiran dalam
menghuraikan kata majmuk dalam puisi Melayu.
4
4.0 Masalah Kajian Setiap kajian pastinya mempunyai keterbatasan-keterbatasannya yang tersendiri yang
sekali gus mendasari masalah kajian yang dijalankan. Dalam hal ini, kertas kajian ini
turut terpaksa berhadapan dengan cabaran yang sama.
Aspek kata majmuk dalam puisi Melayu merupakan sesuatu yang masih
belum pernah diterokai dan dikaji dengan eksplisit. Biarpun begitu, konsep kata
majmuk kiasan pernah dibincangkan oleh beberapa tokoh terkemuka termasuk
Abdullah Hassan (2005), Mohamed Pitchay Gani (1999), Sumalee (1995) dan Nik
Safiah Karim et. al. (2004). Selain daripada itu, konsep kata majmuk dalam puisi-
puisi bahasa Inggeris turut pernah dijalankan sebelum ini. Namun begitu, keterbatasan
ruang dan bahan rujukan sekali gus menjadi masalah utama dalam kajian yang
dijalankan.
4.0 Batasan Kajian Atas kesedaran akan masalah yang dihadapi serta keterbatasan ruang dalam kertas
kajian ini, pengkaji daripada itu hanya akan meneliti salah satu daripada puisi
Mohamed Latiff Mohamed untuk menghuraikan proses pemajmukan kata yang hadir
dalam sesebuah karya puisi. Puisi yang terpilih merupakan puisi Kepadamu, Melayu
(2007:29).
4.0 Konsep-konsep Kajian
Dalam bidang kajian bahasa dan linguistik, lazimnya terdapat beberapa perkara yang
maksudnya harus difahamkan terlebih dahulu. Penjelasan tentang konsep-konsep
kajian dapat diteliti seperti berikut :
5
4.1 Kata Majmuk Menurut Nik Safiah Karim et. al. dalam Tatabahasa Dewan Edisi Baharu (2004:73),
proses pemajmukan merujuk kepada proses yang merangkaikan dua kata dasar atau
lebih di samping bentuk yang terhasil akan membawa makna yang tertentu.
Sementara itu, Asmah Haji Omar (1986:217) berpendapat bahawa kata majmuk
adalah kata yang mempunyai unsur-unsur yang terdiri dari morfem bebas atau
partikel, tetapi pengwujudan fonologinya berbeza antara satu sama lain, dan unsur-
unsur ini bertindak sebagai satu kesatuan (unit) dalam struktur ayat tertentu.
Di suatu sudut yang lain, Abdullah Hassan (2006:271) memberikan definisi
kata majmuk sebagai perkataan-perkataan yang digabungkan (dua perkataan atau
lebih) dan bertabiat sebagai satu perkataan. Kesimpulannya, terdapat pelbagai teori
yang dikeutarakan tentang proses pemajmukan kata. Namun begitu, dapatlah
dirumuskan daripada teori-teori yang dikeutarakan bahawa kata majmuk merupakan
gabungan dua atau lebih kata dasar yang menghasilkan satu makna komposit. Dalam
hal ini, Mohamed Pitchay Gani (2001:71) menegaskan bahawa makna yang
dihasilkan bukan merupakan representasi leksikal kata dasar. Sebaliknya, kata dasar
menjadi konstituen kata majmuk yang terhasil.
Kata majmuk dieja secara terpisah kecuali yang sudah mantap. Nik Safiah
Karim et. al. (2008:134) menjelaskan :
“terdapat beberapa perkataan yang penggunaannya sudah dianggap mantap sebagai satu perkataan utuh, walaupun perkataan tersebut ternyata mengandungi dua kata dasar.”
Antara perkataan-perkataan yang tergolong dalam bentuk kata majmuk yang
sudah mantap adalah bumiputera, antarabangsa, kerjasama, tandatangan, matahari,
olahraga, dan jawatankuasa.
6
Kata majmuk boleh menerima imbuhan untuk menghasilkan kata terbitan. Nik
Safiah Karim et. al. (2008:135) turut menjelaskan bahawa kata nama majmuk yang
menerima imbuhan awalan atau akhiran dieja secara terpisah, walau bagaimanapun,
sekiranya kata majmuk demikian menerima imbuhan apitan, perkataan tersebut akan
dieja secara bercantum. Dalam hal ini, Abdullah Hassan (2005:144) turut menjelaskan
bahawa kata majmuk boleh terdiri daripada kata akar atau terbitan. Di samping itu,
beliau turut berpegang pada pendapat :
“Kata majmuk yang dihasilkan bertaraf seperti perkataan. Ini bermakna kata majmuk tersebut mempunyai cirri-ciri kesatuan sebagai satu patah perkataan, mempunyai satu makna seperti satu perkataan dan mempunyai fungsi sebagai satu perkataan.”
4.1.1 Bentuk kata majmuk
Menurut Nik Safiah Karim et. al. (2008:72-73), terdapat tiga jenis kata majmuk, iaitu
kata majmuk yang terdiri daripada rangkaian kata bebas, kata majmuk yang berbentuk
istilah khusus, dan kata majmuk yang mendukung maksud kiasan. Perkara tersebut
dapat diperhatikan sebagai berikut:
(i) Kata majmuk yang terdiri daripada rangkaian kata bebas.
Contoh : gambar rajah nasi minyak bandar raya
biru laut bom tangan jam tangan Dalam kategori tersebut, bentuk kata yang digunakan sebagai gelaran turut
dapat digolongkan dalam golongan yang sama. Sebagai contoh :
Perdana Menteri Raja Muda Guru Muda Duta Besar Penolong
Pendaftar Naib Canselor
(ii) Kata majmuk yang berbentuk istilah khusus, contohnya :
model linear hak milik atur cara urus setia pita suara mata pelajaran
7
(iii) Kata majmuk yang mendukung maksud kiasan, iaitu simpulan bahasa.
Sebagai contoh :
kaki botol bulan madu manis mulut duit kopi tumbuk rusuk berat tangan
4.1.2 Penggolongan Kata Majmuk
Setiap perkataan dalam sesuatu bahasa dapat digolongkan ke beberapa golongan
tertentu berdasarkan beberapa faktor dan kaedah tertentu seperti melalui kriteria
struktur fonologi atau bunyi, kriteria struktur morfem, kriteria sintaksis, dan kriteria
semantic. Namun begitu, perkataan dalam bahasa Melayu lazimnya digolongkan
berdasarkan kriteria sintaksis dan kriteria semantik atas dapatan bahawa penggolongan
sedemikian “lebih selaras dengan status perkataan sebagai satu bentuk bebas yang
menjadi unsur dalam binaan sintaksis, iaitu frasa, klausa dan ayat.” (Nik Safiah Karim
et. al., 2008:81) Dalam hal ini walau bagaimanapun, Abdullah Hassan (2005:110)
turut meletakkan kriteria morfologi sebagai salah satu daripada kriteria penggolongan
kata dalam bahasa Melayu.
Dalam sistem penggolongan kata bahasa Melayu, Tatabahasa Dewan Edisi
Ketiga (2008) merumuskan bahawa bahasa Melayu mempunyai empat golongan kata
utama, iaitu (1) kata nama, (2) kata kerja, (3) kata adjektif, dan (4) kata tugas. Gagasan
tersebut walau bagaimanapun disanggah Abdullah Hassan (2005:106) yang
berpendapat bahawa bahasa Melayu sebenarnya turut mempunyai kata adjektif. Beliau
menjelaskan bahawa kata adverba merupakan golongan kata yang menerangkan kata
kerja, sebaliknya, kata adjektif sebenarnya lebih sesuai untuk menerangkan kata nama.
Sebagai contoh, perhatikan ayat berikut :
Ayah memandu laju.
8
Menurut pendapat Nik Safiah Karim et. al. (2008), perkataan laju dapat
digolongkan sebagai kata adjektif walhal perkataan tersebut sebenarnya merupakan
kata adverba atas sebab kata tersebut menerangkan kata kerja, yakni memandu.
Perbezaan pendapat berkenaan dengan kehadiran atau ketidakhadiran kata
adverba dalam bahasa Melayu seterusnya membahagikan para sarjana bahasa Melayu
kepada dua mazhab utama, yakni yang mengikut penggolongan kata yang diusulkan
oleh Zainal Abidin bin Ahmad atau Za’ba (1947) dan mazhab Tatabahasa Dewan.
Walau bagaimanapun, selain daripada perbezaan pendapat tersebut, para sarjana
bahasa Melayu lazimnya bersependapat akan konsep golongan kata bahasa Melayu.
Za’ba menggolongkan perkataan menurut ciri semantik perkataan tersebut.
Menurutnya :
1. Perkataan nama ialah segala perkataan yang menyebut benda atau orang. 2. Perkataan perbuatan ialah segala perkataan yang menyebut yang dikerjakan
atau keadaan yang diadakan. 3. Perkataan sifat ialah segala perkataan yang menyebut perbuatan yang
menerangkan atau menunjukkan sifat sesuatu nama atau perbuatan atau lainnya.
4. Perkataan sendi ialah untuk menyatakan kedudukan kata nama.
Bersangkutan dengan konsep kata majmuk yang dibincangkan dalam kertas
kerja ini, kata majmuk sebenarnya turut dapat digolongkan sebagai kata nama
majmuk, kata kerja majmuk, kata adjektif majmuk, kata adverba majmuk, dan
kata tugas majmuk sebagaimana yang dikeutarakan oleh Abdullah Hassan
(2005:144-150). Contoh-contoh bagi penggolongan kata majmuk dapat
diperhatikan seperti berikut :
Kata Nama Kata Kerja Kata Adjektif Kata Kata Tugas
9
Majmuk Majmuk Majmuk Adverba Majmuk
Majmuk
Setiausaha Menandatangani Sukacita Acap kali Apabila Uji kaji Diketepikan Dukacita Dini hari Apahal Ketidakadilan Mereka bentuk Tengah hari Apakala Warganegara Memberitahu Apalagi Reka bentuk Mengesampingkan Bagaimana Kebolehubahan Menguji kaji Barangkali Tandatangan Bertanggungjawab Darihal Kaji selidik Mengetepikan Daripada Pengambilalihan Mengkaji selidik Kepada Manakala Manalagi Padahal
4.1.3 Antara Kata Majmuk dan Frasa
Memandangkan kata majmuk turut terdiri daripada dua patah perkataan ataupun lebih,
kata majmuk sering disalah tanggap sebagai frasa sedangkan frasa dan kata majmuk
merujuk kepada dua perkara yang berbeza. Dalam hal ini, pembaca dapat meneliti
binaan kata majmuk yang bersifat morfologis. Perkara ini berbeza dengan binaan
frasa yang merupakan binaan sintaksis semata. Dalam hal ini, Abdullah Hassan
(2005:144) berpendapat bahawa kata majmuk mempunyai tiga ciri utama yang
membezakannya daripada frasa. Menurutnya :
“Pertama, kata majmuk mempunyai makna khas sebagai satu perkataan. Kedua, kata majmuk mempunyai ciri kesatuan sebagai satu kata. Ini bermakna kata majmuk tidak dapat dipisahkan tanpa mengubah makna. Ketiga kata majmuk terdiri daripada satu kumpulan tertutup.”
Penjelasan lebih lanjut terhadap gagasan Abdullah Hassan dapat diteliti
sebagai berikut :
a. Kata majmuk mempunyai makna khusus sebagai satu perkataan. Misalnya,
jawatankuasa merujuk kepada sekumpulan orang yang ditugaskan untuk
membincangkan sesuatu perkara dan bukannya ‘jawatan yang mempunyai kuasa’.
10
Perihal yang sama turut dapat diteliti pada urus setia yang merujuk kepada individu
yang bertanggungjawab terhadap penyelenggaraan sesuatu acara ataupun majlis dan
bukannya “sifat mengurus dengan setia”.
b. Kata majmuk itu terdiri daripada satu perkataan. Kata majmuk harus dianggap
sebagai satu perkataan serta tidak dapat dipisahkan dengan bentuk lain dengan tidak
mengubah maknanya. Sebagai contoh, dalam meja tulis, meja dan tulis tidak dapat
dipisahkan tanpa menjejas makna yang terdapat pada meja tulis. Sedangkan meja tulis
merujuk kepada meja yang digunakan untuk menulis, meja dan tulis secara individu
membawa konotasi yang berbeza. Selain daripada itu, Mohd Khuzairi (1971:251-257)
turut menjelaskan bahawa kata majmuk tidak boleh disisipi dengan kata tugas ‘yang’
seperti rumah sakit menjadi rumah yang sakit. Dalam erti kata yang lain, kata majmuk
tidak boleh diubah seperti balai polis menjadi balai kepunyaan polis dan sebagainya.
c. Kumpulan kata majmuk tertutup. Kata majmuk menghasilkan sebuah kumpulan
tertutup. Oleh itu, bilangan kata majmuk yang terbina tidak banyak berbanding dengan
jumlah binaan frasa yang dapat dikategorikan dalam kumpulan terbuka. Perkara
tersebut sekali gus bererti bahawa jumlah kata majmuk terhad bilangannya.
Senada dengan gagasan di atas, Mohd Daut (1991:44-53) turut menerangkan
bahawa kata majmuk yang bersifat DM pada tahap asalnya tidak boleh ditukar
menjadi MD1 kerana akan menghasilkan bentuk yang tidak gramatis. Sebagai contoh,
alat tulis tidak boleh ditukar ganti untuk menjadi tulis alat.
1 Rujuk Hukum D-M
11
Selain daripada itu, frasa turut dapat dipisahkan untuk menjadi subjek dan
predikat manakala kata majmuk merupakan “suatu unsur subordinat frasa” (Abdullah
Hassan, 1980:158, Aishah Mahdi, 1978:418-420). Mohd Khuzairi (1971) turut
menambah bahawa kata majmuk tidak mengikuti urutan tatabahasa, berbanding
dengan frasa yang terikat pada hukum tatabahasa. Sebagai contoh, meninggal dunia
sebenarnya tidak mengikut hukum nahu. Sekiranya hukum nahu diteliti, maka
meninggal dunia haruslah ditulis sebagai meninggalkan dunia. Di suatu sudut yang
lain, kata majmuk turut boleh menerima proses pengimbuhan apitan. Misalnya
menganaktirikan dan dianakayamkan.
Jelaslah daripada huraian di atas bahawa frasa dan majmuk mempunyai ciri-
ciri yang berbeza serta dilandaskan dengan pegangan-pegangannya yang tersendiri.
Namun begitu, kata majmuk sebenarnya turut dapat dikenal pasti dengan penghayatan
terhadap dua perkara utama sebagaimana yang dikeutarakan Sumalee (1995:153-167).
4.1.3.1 Kriteria Semantik Semantik merujuk kepada bidang pengkajian atau menganalisa makna. Dalam hal ini,
pembaca harus menyedari bahawa bahasa tidak pernah hadir dalam ruang kekosongan.
Lazimnya, bahasa dicipta untuk merujuk kepada sesuatu perkara yang terdapat dalam
sesuatu persekitaran. Dalam erti kata yang lain, setiap perkataan mahupun rangkaian
kata yang terdapat dalam sesebuah bahasa turut mendukung sesebuah makna. Selaras
dengan gagasan tersebut, semantik melihat unsur makna yang terdapat di sebalik
perkataan tersebut. Menurut Abdullah Hassan (1980:241-249), hubungan makna boleh
dinilai dari segi sinonim, antonim, polisim dan hiponim. Konsep makna daripada itu
turut boleh dijelaskan melalui konsep medan semantik (semantic field). Dalam hal ini,
Kittay (1987:33-34) menjelaskan bahawa medan semantik merujuk kepada sebuah
12
kumpulan perkataan, yakni kumpulan leksikal yang diserap serta digolongkan ke
dalam satu kelompok yang mempunyai persamaan ciri-ciri yang terdapat dalam
kumpulan leksikal tersebut. Mohamed Pitchay Gani (1999:48) menjelaskan :
“Medan semantik mengandungi istilah-istilah yang bersinonimi atau berantonimi antara satu sama lain. Keadaan bersinonimi dan berantonimi ini yang mengaitkan entiti-entiti di dalam set item leksikal..”
Sebagai contoh, istilah-istilah seperti marah, dendam, kasih, sayang, cinta dan
berahi dapat dikelompokkan ke dalam golongan kata perasaan dalam medan semantik.
Sementara itu, istilah-istilah seperti biru, hitam, hijau, ungu dan jingga merujuk
kepada golongan warna dalam medan semantik.
Menurut Adrian Akmajian (1994:228), hubungan semantik seperti sinonimi,
antonimi dan hubungan yang terlibat dalam medan makna sekali gus membuktikan
bahawa leksikon sesuatu bahasa itu merupakan rangkaian perkataan-perkataan yang
berkongsi ciri-ciri penting.
Bersangkutan dengan teknik mengenal pasti kata majmuk, pembinaan kata
majmuk memaparkan gabungan dua perkataan atau lebih yang apabila digabungkan
memberi makna yang berbeza daripada perkataan asal. Sebagai contoh, dalam kata
majmuk ‘makan hati’, makan merupakan kata kerja manakala hati merupakan kata
nama. Gabungan kedua-dua perkataan tersebut menghasilkan bentuk kata nama.
Namun begitu, dalam hal ini, makan hati tidak merujuk kepada proses memakan hati.
Seperti yang dapat dilihat pada kata majmuk di atas, istilah makan hati tidak
mempunyai sebarang kaitan langsung dengan makna makan dan hati. Fenomena ini
sekali gus memaksa diri pembaca mahupun penutur bahasa Melayu untuk
13
mentafsirkan istilah tersebut dari sudut semantik, iaitu dengan melihat hubungan
makna antara unsur-unsur yang membentuk kata majmuk. Hal ini dapat dilakukan dari
segi kesinoniman, keantoniman dan sebagainya.
4.1.3.2 Kriteria Sintaksis
“Perkataan yang mempunyai fungsi sintaksis yang sama dimasukkan ke dalam golongan yang sama. Fungsi perkataan dalam frasa dan ayat itulah yang dipanggil ciri-ciri sintaksis. Dengan demikian kriteria sintaksis ini diterima sebagai lebih saintifik.” – (Abdullah Hassan, 2005:108)
Abdullah Hassan (1980:164-166) telah mengenal pasti tiga jenis hubungan
sintaksis, iaitu hubungan posisi, saling berdampingan dan kepertukaran. Dalam hal
ini, hubungan posisi merujuk kepada rentetan kata dan morfem dalam frasa, klausa
dan ayat yang tersusun berdasarkan hukum DM. Sebagai contoh :
kereta (D) kebal (M) (kata majmuk)
gadis (D) rajin (M) (frasa) mereka (D) makan (M) (klausa/ayat)
Sementara itu, hubungan berdampingan merujuk kepada penggunaan kata-
kata tertentu dengan unsur yang sesuai dengannya bagi mewujudkan kegramatisan
struktur. Sebagai contoh, kata kerja transitif haruslah didampingi dengan objek atau
kata nama. Dalam hal ini, Mohamed Pitchay Gani (1999:50) menjelaskan bahawa
kata kerja haruslah didampingi dengan kata nama yang bersifat animat ataupun hidup
(+animat). Sebagai contoh, makan, lari dan minum haruslah didampingi dengan kata
nama (+animat) seperti orang, Ahmad dan kuda. Menurutnya lagi, sekiranya kata
kerja minum tersebut digandingkan dengan kata nama batu (-animat), maka rangkaian
kata itu menjadi tidak gramatis kerana batu tidak hidup.
14
Selain daripada kedua-dua jenis hubungan sintaksis yang diberikan di atas,
hubungan sintaksis yang ketiga merupakan hubungan kepertukaran, yakni tata
tingkat hubungan unsur-unsur yang terdapat dalam sesebuah ayat. Misalnya, dalam
frasa orang gemuk, istilah orang boleh digunakan untuk menggantikan seluruh frasa
tersebut. Frasa tersebut boleh diwakili oleh salah satu daripada unsur yang terdapat
pada frasa. Maka pertukaran kata-kata bagi menggantikan unit yang lebih besar dapat
digunakan di samping membudayakan sikap keekonomikan kata. Namun begitu,
keupayaan kata majmuk untuk dipecahkan kepada dua morfem yang berasingan
dengan tidak menjejas makna yang terdapat pada kata tersebut dengan sendirinya
manandakan sifat kata yang bukan majmuk. Atas dasar itu, pengkaji akan meneliti
kriteria sintaksis dari kedua-dua hubungan di atas, yakni hubungan posisi dan
hubungan berdampingan.
Contoh-contoh yang telah diberikan di atas sekali gus membuktikan kehadiran
hubungan dua unsur dominan dalam ayat, iaitu unsur yang menerangkan dan unsur
yang diterangkan (hukum DM). Dalam erti kata yang lain, kata majmuk yang
mematuhi hukum DM dapat dikategoikan sebagai kata majmuk sintaktik manakala
kata majmuk yang tidak mematuhi hukum DM dapat dikategorikan sebagai kata
majmuk bukan sintaktik.
4.1.4 Morfosintaksis
Kajian ini menggunakan bidang ‘antarmuka morfosintaksis’. Menurut Katamba
(1993:13), ‘antarmuka-morfosintaksis’ (Morphosyntax interface) merujuk kepada satu
tahap pertembungan atau interaksi antara morfologi dan sintaksis. Morfosintaksis
menjadi sebuah elemen yang penting dalam memberikan suatu huraian binaan
15
morfologi pada sesuatu ayat ataupun frasa yang melibatkan dua antarmuka di dalam
tatabahasa, iaitu morfologi dan sintaksis.
Berdasarkan morfosintaksis, perkataan yang digunakan haruslah mempunyai
struktur morfologi yang sejajar dengan struktur konstituen yang diperlukan oleh
persikitaran sintaksis dalam frasa mahupun ayat. Pendekatan morfosintaksis amat
sesuai digunakan untuk menghuraikan permaknaan yang hadir di sebalik kata majmuk
yang terhasil. Pendekatan analisisnya melibatkan penggunaan huraian sintaksis ke
atas binaan dalaman bentuk morfologi yang kompleks.
4.1.5 Kesimpulan Hasil daripada penelitian beberapa gagasan yang dikeutarakan para penyelidik lain,
dapatlah dirumuskan bahawa kata majmuk haruslah terdiri daripada dua ataupun lebih
perkataan. Di samping itu, kata majmuk juga dapat dikenal pasti melalui pendekatan
kriteria semantik dan sintaksis.
Kata majmuk turut dapat dilihat sebagai sebuah perkataan yang berasingan
maknanya daripada makna asal yang terdapat pada kata akarnya. Kata majmuk turut
tidak bersifat gramatis berbanding dengan frasa yang terikat pada hukum nahu. Selain
itu, kata majmuk yang bersifat DM pada tahap asalnya tidak boleh diubah menjadi
MD. Selain daripada itu, kata majmuk turut harus dianggap sebagai sebuah perkataan
yang sempurna serta tidak boleh dipisah-pisahkan.
Hasil daripada penelitian pengkaji, pengkaji bersependapat dengan Abdullah
Hassan (2005) yang telah membahagikan kata majmuk berdasarkan dua kriteria
utama, yakni kriteria semantik dan kriteria sintaksis. Sedangkan dalam kriteria
16
semantik, unsur permaknaan diberikan perhatian yang lebih, kriteria sintaksis
menitikberatkan kata akar yang menjadi inti terhadap kata majmuk tersebut.
5.0 Penggubalan Kata Majmuk dalam Puisi
Bahasa merupakan sesuatu yang digunakan secara arbitrari oleh para penuturnya.
Sebagai sebuah institusi yang merakam segala pengalaman dan kosmologi sesebuah
bangsa, bahasa digunakan secara arbitrari dalam keterbatasan kosa kata yang terdapat
pada sesebuah bahasa. Namun begitu, sekali-sekala, terdapat kelaziman bagi penutur
kata tersebut untuk mengembangkan kosa katanya dengan menggunakan kaedah-
kaedah tertentu. Bersesuaian dengan proses pembentukan kata yang terdapat dalam
konteks bahasa Melayu, proses pemajmukan kata merupakan salah satu kaedah yang
digunakan para penutur bahasa Melayu untuk memperluaskan kosa kata bahasa
tersebut. Dalam hal ini, puisi merupakan antara genre yang paling banyak
menggunakan kaedah tersebut. Nescaya, penggunaan kata majmuk merupakan
perkara yang genting dalam proses penciptaan puisi.
Dalam rentetan kata yang membina kesusasteraan, khususnya puisi, kata
majmuk merupakan salah satu daripada fenomena yang timbul daripada hasil genre
tersebut. Selaras dengan gagasan di atas yang membahagikan kata majmuk kepada
empat bentuk utama, yakni kata majmuk yang terdiri daripada rangkaian kata bebas,
kata majmuk yang merujuk kepada golongan, kata majuuk yang berbentuk istilah
khusus dan kata majmuk yang mendukung maksud kiasan, puisi Melayu turut terbina
daripada keempat-empat jenis kata majmuk tersebut. Namun begitu, sifat puisi yang
abstrak lazimnya menghasilkan kata majmuk yang berbentuk kiasan.
Dalam usaha mengungkapkan perasaan dan citra jiwa kemanusiaan yang
terdapat pada diri penyair, penyair lazimnya terpaksa bermain dengan korpus kosa
17
kata yang terbatas sifatnya, atas keterbatasan tersebut, penyair sering berusaha untuk
keluar daripada lingkaran tersebut dengan mencipta perkataan-perkataan baharu bagi
mengungkapkan segala perasaan dan falsafah dengan berkesan. Kata majmuk
daripada itu merupakan hasil daripada keperluan penyair untuk mengungkapkan
perkara tersebut. Misalnya, bagi mengungkapkan perasaan kasih yang tidak terhingga
bagi sesuatu perkara atau seseorang, kata majmuk kasih sayang digunakan oleh
penyair bagi mengungkapkan perasaan tersebut. Dari hukum nahu, sayang dan kasih
kedua-duanya membawa pengertian yang sama, yakni “perasaan sayang (terhadap
seseorang atau sesuatu, cinta”2 (dalam Hajah Noresah bt. Baharom, 2008:682). Kata
majmuk yang lain pula dicipta untuk memaparkan perasaan benci tetapi sayang, iaitu
rindu dendam. Dalam hal ini, rindu membawa konotasi cinta ataupun kasih terhadap
seseorang ataupun sesuatu sedangkan dendam membawa konotasi yang lebih negatif
yakni perasaan benci. Perkataan rindu digandingkan dengan dendam dalam sebuah
rangkaian yang bersifat ironis. Namun, keironikan gandingan tersebutlah yang
memberikan pengertian yang mendalam terhadap kata majmuk yang dihasilkan.
Sedangkan rindu membawa pengertian “ingin benar akan sesuatu atau berjumpa dgn
seseorang” (ibid:1332), dendam membawa pengertian “hati perasaan (keinginan)
hendak membalas perbuatan seseorang (biasanya perbuatan jahat)” (ibid:333).
Gandingan rindu dan dendam untuk menghasilkan rindu dendam membawa konotasi
yang berlainan daripada kata akar yang membentuk kata majmuk tersebut.
Dalam medan makna bahasa Melayu, kedua-dua perkataan, yakni rindu dan
dendam merujuk kepada perasaan. Atas dasar itu, kedua-dua kata sebenarnya
menunjukkan kesejajaran dari segi tatabahasa dan semantik. Dalam hal ini, kedua-dua
perkataan akar mempunyai nilai kepentingan yang sama dengan tidak menunjukkan 2 Rujuk Kamus Dewan Edisi Keempat. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.
18
sebarang pemberatan terhadap salah satu daripada perkataan tersebut. Secara tidak
langsung, kata majmuk tersebut sebenarnya dapatlah disifatkan sebagai kata majmuk
jenis kopulatif, yakni kata majmuk yang dirangkaikan dengan kata akar yang kedua-
duanya mempunyai unsur setaraf dalam medan makna. Sedangkan rindu merujuk
kepada perasaan kasih yang tidak terhingga pada seseorang sehinggakan individu itu
ingin berjumpa dengan insan tersebut, dendam merujuk kepada hal yang sebaliknya.
Namun begitu, gabungan kedua-dua perkataan tersebut sebenarnya menghasilkan
sebuah makna yang langsung berbeza daripada makna asalnya. Kedua-dua perkataan
akar sebenarnya saling merujuk untuk menghasilkan sebuah makna baharu.
6.0 Kata Majmuk dalam Korpus Kajian
6.1 Kepadamu Melayu
Dalam bahan kajian pertama, iaitu sajak Kepadamu Melayu oleh Mohamed Latiff
Mohamed (2007:29), pengkaji telah mengenal pasti sembilan patah kata majmuk
dalam puisi tersebut seperti berikut :
Pelamin sejarah Airmata Airmata penjajahan Penjara pengguna Rimba kesyahduan
kemabukan Mentari malam
Puing-puing sejarah Raung malam
6.1.1 Pelamin sejarah
Dari sudut semantik, pelamin membawa maksud “tempat pengantin bersanding”
(dalam Hajah Noresah et. al., 2008:1163) sedangkan sejarah bermaksud “peristiwa
yang benar-benar berlaku pada waktu yang lampau, kisah, riwayat, tambo” (ibid,
2008:1411). Dalam hal ini, dalam konteks puisi, Latiff menjelaskan “Apalah lagi
yang dapat kuberikan / pada pelamin sejarahmu / yang penuh airmata penjajahan”.
Sekiranya puisi tersebut diteliti, maka jelaslah pelamin sejarah sebenarnya tidak
merujuk kepada pelamin yang bersejarah mahupun sejarah yang terdapat pada
19
pelamin. Pelamin sejarah dalam hal ini merujuk kepada peristiwa lampau yang
didandan dan dipercantikkan. Jelaslah daripada itu bahawa kaedah memecahkan-
mecahkan kata majmuk tersebut kepada dua morfem asas akan memberikan makna
yang berlainan daripada kata majmuk yang dihasilkan.
Dalam hal ini juga, kata majmuk yang dihasilkan sebenarnya bersifat MD,
iaitu ciri yang terdapat pada pelamin digunakan untuk menerangkan perkataan sejarah
sekali gus mengkategorikannya sebagai kata majmuk bukan sintaktik.
6.1.2 Airmata
Airmata digunakan penyair sebagai berikut “yang penuh airmata penjajahan”. Dari
sudut semantik, dapatlah ditafsirkan bahawa airmata sebenarnya merujuk kepada
sebuah perkara yang negatif (penjajahan). Hal tersebut sebenarnya selaras dengan
tafsiran air sebagai “kumpulan cecair” (ibid, 2008:17) dan mata sebagai “alat untuk
melihat” (ibid, 2008:1005). Daripada itu, dapatlah dirumuskan bahawa airmata
merujuk kepada cecair yang terkeluar daripada deria penglihatan. Dari sudut sintaksis,
penyisipan perkataan yang untuk menghasilkan air yang bermata atau mata yang
berair turut tidak akan menghasilkan makna yang berketepatan. Maka jelaslah bahawa
airmata bukanlah sebuah frasa.
Dari sudut sintaksis pula, mata merupakan perkara yang diterangkan manakala
air merupakan perkara yang menerangkan. Dalam erti kata yang lain, airmata
sebenarnya tidak mematuhi hukum DM. Airmata daripada itu bersifat MD, sekali gus
menjadikannya kata majmuk bukan sintaktik.
6.1.3 Airmata Penjajahan
20
Berlanjutan daripada perkara di atas, Airmata Penjajahan merupakan gabungan dua
kata utama, yakni airmata dan jajah. Dalam hal ini, dari sudut semantik, penyair
menggunakan kata tersebut untuk merujuk kepada airmata duka. Airmata penjajahan
digunakan secara berkias untuk merujuk kepada airmata yang terhasil daripada
kedukaan yang disebabkan penjajahan. Dalam konteks berikut, dari sudut sintaksis,
airmata merupakan perkara yang diterangkan sementara penjajahan merupakan
perkara yang menerangkan. Dalam erti kata yang lain, kata majmuk tersebut
bertepatan dengan hukum DM sekali gus menjadikannya kata majmuk sintaktik.
6.1.4 Penjara Pengguna Penjara Pengguna digunakan penyair seperti berikut, “yang dalam penjara pengguna
disulap barangan.” Dalam hal ini, penjara merujuk kepada “tempat atau bangunan
penjenayah dikurung sbg hukuman, bui, jel, kurungan, terongko, tutupan” (Hajah
Noresah, 2008:1173) sementara pengguna merujuk kepada “orang dll yang
menggunakan”. (ibid, 2008:489). Senada dengan itu, gabungan penjara dan pengguna
untuk menghasilkan penjara pengguna langsung tidak mempunyai sebarang kaitan
dengan penjara mahupun pengguna secara eksplisit. Dalam hal ini, penjara pengguna
digunakan untuk merujuk kepada dasar konsumerisme yang telah menjadi perangkap
terhadap kemanusiaan.
Kedua-dua unsur yang terdapat pada kata majmuk itu saling melengkapi serta
harus dilihat sebagai sebuah komponen yang menyeluruh, sekali gus
mengkategorikannya sebagai kata majmuk semantik.
6.1.5 Rimba Kesyahduan Kemabukan
Rimba Kesyahduan Kemabukan digunakan penyair seperti berikut, “melainkan
hiburan demi hiburan / dalam rimba kesyahduan kemabukan / syahdat penuh kepura-
21
puraan”. Dalam hal ini, rimba kesyahduan kemabukan sebenarnya merujuk kepada
unsur hiburan yang kini menjadi sebuah fenomena besar dalam kehidupan masyarakat
Melayu. Hal tersebut dapat ditelusuri dalam baris sebelumnya, yakni “hiburan demi
hiburan”.
Dari sudut semantik, “kesyahduan” merupakan kata nama yang bererti
“keadaan (sifat) syahdu, kemuliaan” (Hajah Noresah, 2008:1157) sementara
kemabukan merujuk kepada “sedang mabuk, dlm keadaan mabuk”. (ibid, 2008:972).
Senada dengan itu, rimba kesyahduan kemabukan sebenarnya merujuk kepada nilai
hiburan yang semakin memabukkan dan mengasyikkan masyarakat dalam keadaan
syahdu. Dari sudut sintaksis pula, dapatlah dirumuskan bahawa rimba kesyahduan
kemabukan sebenarnya dirangkaikan daripada dua kata dasar, yakni rimba dan
kesyahduan kemabukan.
Dalam hal ini, dari sudut semantik, kesyahduan dan kemabukan sebenarnya
dapat digolongkan dalam satu kategori dalam medan makna, iaitu kategori keadaan
semasa seseorang individu. Atas dasar itu, kesyahduan kemabukan sebenarnya dapat
dikategorikan sebagai kata majmuk jenis kopulatif. Namun begitu, apabila kata
majmuk tersebut digandingkan dengan rimba untuk menjadi rimba kesyahduan
kemabukan, perkataan rimba sekali gus merupakan kepala dalam kata majmuk yang
dihasilkan sementara kesyahduan kemabukan menjadi penerang. Dalam erti kata yang
lain, kata tersebut sebenarnya berketepatan dengan hukum DM sekali gus
menjadikannya kata majmuk sintaktik.
6.1.6 Mentari Malam
22
Mentari Malam digunakan penyair sebagai berikut “terlalu bacul menghadapi mentari
malam”. Dari sudut morfosintaksis, mentari malam digunakan sejurus selepas penyair
berbicara tentang “apa yang tinggal dan mulut ulamamu / lagu zikir sepanjang zaman /
terlalu rindukan syurga idaman / terlalu bacul menghadapi mentari malam”. Penyair
jelas merujuk kepada sebuah “hakikat” yang begitu sukar untuk diterima masyarakat.
Sebuah hakikat yang dirundung “puing-puing sejarahmu”.
Dalam hal ini, pembaca dapat meneliti pengertian asal rangkaian kata yang
hadir dalam kata majmuk tersebut. Mentari Malam merupakan gabungan dua kata
dasar, iaitu Mentari dan Malam. Kamus Dewan Edisi Keempat menakrifkan mentari
sebagai “matahari” (2008:1020) sementara malam merujuk kepada “hari waktu mulai
dr matahari masuk sampai matahari terbit” (2008:986). Dari sudut semantik medan
makna, kedua-dua perkataan merujuk kepada perihal alam (dalam cakupan medan
makna yang luas), namun begitu, mentari malam tidak dapat dianggap sebagai
antonim atas ketidakserasian simbolisme yang terdapat pada perkataan tersebut.
Dalam erti kata yang lain, mentari dan malam sebenarnya tidak berpasangan.
Dari sudut sintaksis, mentari merupakan kepala kata majmuk tersebut sekali
gus membuatnya perkara yang diterangkan sementara malam merupakan perkara yang
menerangkan. Dalam erti kata yang lain, kata majmuk tersebut menepati hukum DM
sekali gus menjadikannya kata majmuk sintaktik.
6.1.7 Puing-puing sejarah
Puing-puing sejarahmu digunakan penyair sebagai berikut “apa yang tinggal dan
mulut ulamamu / lagu zikir sepanjang zaman / terlalu rindukan syurga idaman / terlalu
23
bacul menghadapi mentari malam / apa yang diwariskan oleh puing-puing sejarahmu”.
Penyair jelas merujuk kepada sebuah perkara yang mempunyai kaitan terhadap
sejarah. Dalam hal ini, dapatlah ditafsirkan bahawa puing-puing sejarah sebenarnya
merujuk kepada sebuah pengalaman dalam sejarah bangsa. Hal tersebut sejajar dengan
takrifan puing-puing sebagai “runtuhan rumah” ataupun “timbunan runtuhan”.
Dari sudut sintaksis, sejarah merupakan perkara yang diterangkan manakala
puing-puing menerangkan sejarah. Daripada itu, dapatlah dirumuskan bahawa puing-
puing sejarah melanggar hukum DM dan sebenarnya menggunakan hukum MD.
Kesimpulannya, kata majmuk yang dihasilkan merupakan kata majmuk bukan
sintaktik.
6.1.8 Raung Malam
Raung Malan digunakan penyair sebagai berikut “apa yang tinggal dan mulut
ulamamu / lagu zikir sepanjang zaman / terlalu rindukan syurga idaman / terlalu bacul
menghadapi mentari malam / apa yang diwariskan oleh puing-puing sejarahmu /
melainkan kelembutan dalam raung malam / mengalah dan seruling kepasrahan”.
Sajak penyair yang bernada pesimis sekali gus memberikan gambaran akan konsep
kepasrahan yang hadir pada kata majmuk yang dihasilkan. Raung malam daripada itu
merujuk kepada kesayuan dan kesepian yang terpancar daripada kata majmuk tersebut.
Kedua-dua unsur yang terdapat pada kata majmuk itu saling melengkapi serta
harus dilihat sebagai sebuah komponen yang menyeluruh, sekali gus
mengkategorikannya sebagai kata majmuk semantik.
24
Rumusan
Hasil daripada penelitian yang dijalankan pengkaji, dapatlah dirumuskan bahawa kata
majmuk turut merupakan salah satu fenomena yang hadir dalam puisi-puisi Melayu.
Selain daripada itu, pengkaji turut mendapati bahawa kata-kata majmuk yang terdapat
dalam sesebuah puisi haruslah ditafsirkan secara morfosintaksis untuk mendapatkan
makna yang terdapat pada kata majmuk yang dihasilkan.
Selain daripada itu, hasil daripada kajian yang dijalankan, pengkaji turut
mendapati bahawa kata majmuk dalam puisi sebenarnya dapat dipecahkan kepada
empat jenis utama, yakni :
i. konstruksi endosentrik secara sintaktik3
Kata majmuk jenis tersebut merupakan kata majmuk yang mempunyai konstruksi unsur “kepala” dan unsur “penerang” yang mematuhi hukum DM.
ii. konstruksi endosentrik bukan secara sintaktik4
Kata majmuk jenis tersebut merupakan kata majmuk yang mempunyai konstruksi unsur “kepala” dan unsur “penerang” namun tidak mematuhi hukum DM. Dalam erti kata yang lain, konstruksi tersebut bersifat MD.
iii. konstruksi eksosentrik secara semantik5
Kata majmuk yang bersifat eksosentrik tidak mempunyai sebarang unsur kepala mahupun penerang di dalamnya. Keseluruhan unsurnya bertindak sebagai satu entiti untuk mendukung makna dan tugas sintaksisnya.
iv. konstruksi kopulatif6
Kata majmuk tersebut menampilkan konstruksi kata dasar yang setara sifatnya serta dapat digolongkan ke dalam satu medan makna yang sama. Menurut Bauer (1987:31), kata majmuk kopulatif tidak mempamerkan inti yang jelas dan tidak menerangkan makna kedua-dua konstituennya. Namun
3 Rujuk Airmata Penjajahan, Rimba Kesyahduan Kemabukan, dan Mentari Malam 4 Rujuk Pelamin Sejarah, Airmata dan Puing-puing Sejarah 5 Rujuk Penjara Pengguna 6 Rujuk Kesyahduan Kemabukan
25
demikian, konstituen-konstituennya membawa makna yang tersendiri yang bergabung untuk membentuk maksud yang dibawa oleh kata majmuk itu.
26
Bibliografi Antonio Gramsci. 1985. Selections from the Prison Notebooks. Cambride : Mass. Abdullah Hassan. 1982. Linguistik Am untuk Guru Bahasa Malaysia. Petaling Jaya :
Penerbit Fajar Bakti. ____________. 1986. Penerbitan Kata dalam Bahasa Melayu. Petaling Jaya :
Penerbit Fajar Bakti. ____________ (penyusun). 1992. Rencana Linguistik. Kuala Lumpur : Dewan
Bahasa dan Pustaka. Abdullah Hassan & Ainon Mohd. 1994. Bahasa Melayu untuk Maktab Perguruan.
Petaling Jaya : Penerbit Fajar Bakti. Arnoff M. 1981. Word Formation in Generative Grammar. Linguistic Inquiry
Monograph : 1. Massachusetts : The MIT Press.
Aishah Mahdi. 1978. Kata Majmuk dalam Bahasa Malaysia Hari Ini. Dlm. Jurnal Dewan Bahasa 6. (417-427). Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.
Asmah Haji Omar. 1993. Nahu Melayu Mutakhir Edisi Ke-4. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.
David Wilton. 2004. Word Myths : Debunking Linguistic Urban Legends. London : Oxford University Press
E. Zaenal Arifin & Junaiyah H.M., H.Hum. 2008. Sintaksis. Jakarta : Penerbit PT Grasindo.
Hashim Musa & Ong Chin Guan. 1998. Pengantar Ilmu Makna. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.
Hajah Noresah bt. Baharom. 2007. Kamus Dewan Edisi Keempat. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.
Kris Mas. 1990. Perbincangan Gaya Bahasa Sastera. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.
Liaw Yock Fang & Abdullah Hassan. 1993. Nahu Melayu Moden. Shah Alam : Penerbit Fajar Bakti.
Levin Samuel R. 1973. Linguistic Structures in Poetry. Paris : Mouton.
Lee Lai Foon & Raja Masittah Raja Ariffin. 2005. Petunjuk Bahasa. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka
Mohd Daut Bin Hj Salleh. 1991. Kata Majmuk dalam Bahasa Melayu. Latihan Ilmiah. Kuala Lumpur : Jabatan Pengajian Melayu, Universiti Malaya.
Mohamed Latiff Mohamed. 2007. Bila Rama-Rama Patah Sayapnya. Singapura : Angkatan Sasterawan 50.
27
Mohamed Pitchay Gani. 1999. Konstruksi Leksikal dan Semantik Kata Majmuk Bahasa Melayu Perspektif Morfosintaksis. Latihan Ilmiah. Kuala Lumpur : : Jabatan Pengajian Melayu, Universiti Malaya.
_______________. 2007. Evolusi Bahasa Melayu : 2000 Tahun dari Zaman Purba ke
Budaya Elektronik. Perak : Universiti Pendidikan Sultan Idris.
_______________. 2009. Legasi Bahasa Melayu. Singapura : Asas 50 Press.
_______________. 2001. Morfologi Berkembang Bersama Zaman. Dlm. Mohamed Pitchay Gani BMAA. Melayu Singapura Dalam Kritikan (hlm. 69-71). Singapura : Angkatan Sasterawan ’50.
Mohd. Khusairi Hj. Abdullah. 1977. Sedikit Tentang Kata Majmuk, Rangkaikata dan Idioms – Satu Pola Perbandingan dlm Jurnal Dewan Bahasa 6. (hlm 250-257). Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.
Mukhlis Abu Bakar. 2002. Pengantar Sintaksis dan Semantik Bahasa Melayu. Singapura : Pustaka Nasional Pte. Ltd.
Nik Safiah Karim et al. 2004. Tatabahasa Dewan Edisi Baharu. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.
_________________. 2008. Tatabahasa Dewan Edisi Ketiga. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.
Nik Safiah Karim et. al. 2007. Tatabahasa Dewan Edisi Ketiga. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.
Rahman Shaari. 1993. Memahami Gaya Bahasa. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan
Pustaka.
Sumalee Nimmanupap. 1995. Kata Mamuk dalam Bahasa Melayu dan Bahasa Thai – Suatu Perbandingan Morfologi. Tesis PHD. Kuala Lumpur : Jabatan Pengajian Melayu, Universiti Malaya.