mi libro bilingüe

16
Mi libro bilingüe Mi libro bilingüe

Upload: publicacion-catalogos

Post on 27-Jul-2016

255 views

Category:

Documents


2 download

DESCRIPTION

 

TRANSCRIPT

Page 1: Mi Libro Bilingüe

Mi libro bilingüeMi libro bilingüe

Page 2: Mi Libro Bilingüe

ÍndiceMi papá .....................................................................¿Qué son las moléculas? ........................................

216

Notas de “Mi papá”.

Relato oral de Felipe Juárez. Texto tomado del “Boletín indigenista” del INI, de la Serie Testimonios. No 1 Junio y julio de 1989. En ese año, el maestro Felipe Juárez coordinaba el trabajo en los albergues escolares indígenas, en Guelatao. Con una gran experiencia magisterial, el maestro ha participado en el proceso de creación de diversos albergues, en el estado de Oaxaca.

La traducción corresponde a la variante del mixteco de San Antonio Huitepec que se habla en Yucundo, Infiernillo, Miguel HIdalgo, Loma de Móel, San Miguel Piedras, Chidoco de Juárez y, con ligeros problemas de inteligibilidad, en San Juan Yuta, San Juan Tamazola, Estetla Peñoles, Cholula, Tepantepec, Tlasoyaltepec, El Gachupín, El Portesuelo, Buenavista, Huaxolotipac, y Xochiltepec, Oaxaca.

DIRECTORIOSECRETARÍA DE EDUCACIÓN PÚBLICA DEL ESTADO DE PUEBLA Puebla, México 2016

Rafael Moreno Valle Rosas Gobernador Constitucional del Estado de Puebla

Patricia Gabriela Vázquez del Mercado Herrera Secretaria de Educación

Lucero Nava Bolaños Encargada del Despacho de la Subsecretaría de Educación Obligatoria

Marco Antonio del Castillo Hernández Director General de Educación Básica

Álvaro Álvarez Barragán Director General de Educación Media Superior

María Irene Ramírez Arjona Directora General de Fomento a la Equidad

Mi libro bilingüeSe imprimió por encargo de la

Secretaría de Educación Pública del Estado de Pueblaen los talleres de Intelli Impresores, S.A. de C.V.,

con domicilio en Alemania 19-1,Col. Independencia,

C.P. 03630 - México, D.F., en el mes de julio de 2015.

El tiraje fue de 13200 ejemplares.

1

Page 3: Mi Libro Bilingüe

2

Mi papáRelato oral de Felipe Juárez

Versión de Luz María ChapelaTraducción al náhuatl de Roberto Sandoval

Hernández

No tatajIn sanilj tetapouij Felipe JuárezVersión de Luz María Chapela

Traducción de Roberto Sandoval Hernández

Mi libro bilingüeCoordinadores:Alma Cecilia Carrasco Altamirano, Sebastián Gatti y Verónica Macías Andere

Mi papá No tatajRelato oral: Felipe JuárezVersión: Luz María ChapelaTraducción al zapoteco: Juan Julián CaballeroTraducción al náhuatl: Roberto Sandoval HernándezIlustraciones: María Murrieta

¿Qué son las moléculas?¿Toni in moléculas?Texto: Belinka GonzálezIlustraciones: Adolfo de Unanue TiscareñoTraducción al náhuatl: Noé Diego Tecuaco

Revisión y cuidado de la ediciónVerónica Macías Andere y Sebastián Gatti

Dirección de arte, diseño de portada, diseño y formación editorial, diagramación y diseño de gráficos: 2think Design Studio, César Arminio López Velarde, Sara Kent Carrasco

©D.R. Secretaría de Educación Pública del Estado de Puebla, 2016Av. Jesús Reyes Heroles s/n. Colonia Nueva Aurora, Puebla, Pue. CP [email protected]ª reimpresión, 2016ISBN en trámiteImpreso en México

En cumplimiento de la Convención para la eliminación de todas las formas de discrimi-nación contra la mujer (CEDAW, en inglés) aprobada por la Asamblea General de la Naciones Unidas en diciembre de 1979, y que México ratificó el 15 de marzo de 2002, en estos materiales educativos se utiliza indistintamente cualquiera de los géneros para la apelación del maestro, de la maestra, de la niña, del niño, sean éstos utilizados en plural o singular.

Docentes: se autoriza la reproducción de todo el material contenido única y exclusiva-mente para fines educativos, incluyendo la descarga y su almacenamiento temporal; ya sea por medios mecánicos, en fotocopia o en forma digital; siempre que se realice sin ánimo de lucro directo o indirecto; se respete la integridad de la obra y se cite la fuente.

Toda persona moral, editorial, empresa, organización y en general cualquier institución pública o privada, nacional o extranjera, que esté interesada en editar, imprimir y/o publicar total o parcialmente la obra, incluyendo su reproducción, almacenamiento, transformación, traducción, compilación, distribución y/o comunicación pública, inde-pendientemente del medio o forma empleado, deberá obtener autorización expresa y por escrito de la Secretaría de Educación Pública del Estado de Puebla, aun cuando no se persigan fines de lucro.

Page 4: Mi Libro Bilingüe

3 28

Mi papá me enseñó a redactar.

De él aprendí, aunque él no sabía leer ni escribir.

Ya hace mucho tiempo de eso, fue allá por los años cuarenta.

Él era responsable de la comunidad y tenía el em-peño de hacer una cooperativa de transporte para llevar a la ciudad de Oaxaca nuestros productos.

Por entonces viajábamos a pie a Oaxaca, en viajes de dos días: salir, descargar, regresar…

Así nomás, ligerito, sin detenerse.

A mi papá se le antojaba mucho tener algún trans-porte para todos, algún transporte cooperativo.

¿tikita iksa ihkuak tik nakasika yeyewalowa se kuetax lometa tein at kipia in ehekat ihkuak tik tentapowa in at tsomoyoni oso mo chamolketsa?

Tein chiwi ihkuak tik nakasika tsetselowa, kisa iwan nochi iin at. Wan komo amo tik pia nehmachpialis in moleculas welis kitopewaske in kuetax telsenka chikawak wan kieliwis ten tapos.

Ilustración: Adolfo de Unanue Tiscareño

Page 5: Mi Libro Bilingüe

27 4

No tataj nech nextilij maj nitajkuilo:

Yej nech machtij, maski yej amo uel taixpouaya uan amo uel tajkuilouya.

Ne uejkau neuin omepoual xiujmej.

Yej katka taixekanke ne toxolal uan kinekia kichiuas se nechikolis iak teposnejnemilis.

Uan ika tikuikaskej ne xolal Oaxaca totanamak.

Yon ijuak ometonal tinejnemiaj uan tiasiaj Oaxaca: tikisayaj, tatemouiaya, timokepayaj…

Ijkon amo timoketsayaj tepitsi.

No tataj kitelnekia kipias teijsa tepos tein tech uikas tinochij, teijsa maj tosenaxka.

¿Te has fijado que cuando meneas una botella de refresco con gas, al abrirla, el refresco sale disparado?

Lo que ocurre es que al agitarlo las moléculas del gas, que antes estaban tranquilas, empiezan a moverse tanto que ya no caben en la botella y en cuanto pueden, salen con todo y refresco. Si no tienes cuidado, las moléculas pueden empujar las paredes de la botella tan fuerte que ¡hasta pueden botar la corcholata!

Page 6: Mi Libro Bilingüe

5 26

Para eso me necesitaba a mí; para que yo le escribiera los montones de cartas y de oficios y de papeles que se necesitaban para conseguir lo que tanto quería.

Y para que le leyera los comunicados de respuestas que de vez en cuando llegaban.

Yo tenía ocho años y mi papá me decía:

-Léeme aquí, con cuidado.

Y mientras él escuchaba y yo leía, se hacía como un silencio, porque él miraba lejos… casi ni respiraba.

Nochime in ehekame keme in pokat, in ehekat tein tik ihiyotia, tein mokui itech in koyotikota, o tein ki posontia in kuetax tein kinamaka ohti, in tataman ame kemeh yekat oso istak kokowat wan in tein takuawak keme in teskasekti, oso in kouixsowal kampa se tahkuilowa oso se takua, chihchiutoke ika moléculas , tein tepitsi motamantilia ika tein takuawak wan atik wan ehekat yetok itech in wehkatilis ika in moléculas itech tein teisa takuawak achkapa yetoke in moléculas, itech tein atik wan kipia ehekak yetok tepitsin wehka.

Page 7: Mi Libro Bilingüe

25 6

Nompaya nej nech kuia; kinekia maj nej nikijkuilo nochi yon telmiak amaixmej uan nochi yon amamej tein monekia uan ika kipiaskia yon tein kitelnekia.

Uan maj nik ixpouili nochi yon amaixmej tein kinankiliayaj iksa keman ejkoyaj.

Nej nikpiaya chikueyi xiuit uan no tataj nech iluiya:

-Nech ixpouili nikaj yolik kualtsin.

Uan yej takakia uan nej nitaixpouaya, tatamatiyaya, yej tel uejka tachiaya… majya kan mijyotiaya

Todos los gases (como el vapor de agua, el aire que respiramos, el que se usa en las estufas o el que infla los globos que venden en la calle), los líquidos (como el agua o la leche) y los sólidos (como el hielo o la mesa), están hechos de moléculas. La diferencia entre los líquidos, los sólidos y los gases está en la distancia que hay entre sus moléculas: en los sólidos están muy juntas, en los líquidos no tanto y en los gases están muy separadas.

Page 8: Mi Libro Bilingüe

7 24

De repente, me detenía y me decía muy serio:

-¡No relaciona! ¡Esa palabra no relaciona!

Entonces nos íbamos al diccionario y eso era buscar y buscar palabras yo leyendo y él, callado, mirando lejos…

Hasta que de repente decía:

-¡Ésa! ¡Ésa sí relaciona!

Y componíamos el escrito y lo leíamos otra vez.

Y sí: mi papá tenía razón, porque entonces sonaba más bonito, más ligerito, más como arroyito.

¡Y el gusto que nos daba!

Ihkuak in at mimilowi wan achkapa yetoke kemeh se teskaolol itech se kuetaxtapalkat, ihkuak totoniah in itamachilis tein motokaytia moleculas , pewa moloni wan moyeyewalowa okachi ihsiuka. Ihkuak in at tel senka moloni in moléculas tel senka kipia chikawalis cholowa wan mo wehka talia ke oksekin ihkuak yini mochiwa in pokti: ihkuak kichiwa kistewa kemeheskia se tatotopon wan mo tehteloti itech in kuetax ailo, wan kinaltopewa kalankopa, ihkuak okachi miak in moleculas mokahka, kitohtopewa in kuetax tein moihiyotia wan kichiwa mah okachi posoni.

Page 9: Mi Libro Bilingüe

23 8

Sepasa, nech takotonaltiaya uan nech iluia:

-¡Amo kinamiki! ¡yon tajtol amo kinamiki!

Kemaj tikuiaj se amaix kampa ijkuiliujtokej tajtolmej uan yon katka tiktemoskej uan tik temoskej tajtolmej nej nitaixpouaya uan yej, tentsaktok, uejka tachixtok…

Kemaj sepasa kijtouaya:

- ¡Yoni! ¡yejua yoni kinamiki!

Uan kemaj tikektaliayaj yon tajkuilol uan kemaj sepa tikixpouayaj.

Uan ijko: notataj neli tein kijtouaya, kachi kualtsin mokakia, majya yon ameyaltsi.

¡Uan neli timouelitayaj!

Cuando el agua es líquida las moléculas están más o menos juntas como un montón de canicas en una cubeta; al calentarse, sus partículas (las moléculas) empiezan a moverse mucho; mientras más se calienta el agua, más rápido se mueven. Una vez que el agua empieza a hervir, las molécu-las tienen tanta velocidad, que empiezan a es-caparse y alejarse de las demás (formando así el va-por de agua); cuando lo hacen, salen disparadas y chocan contra el plástico, empujándolo hacia fuera.Entre más moléculas sueltas haya, más empujarán al globo, haciendo que se infle más y más.

Page 10: Mi Libro Bilingüe

9 22

Ya luego me decía:

-Escucha.

Y me dictaba palabras, despacito, para que yolas agarrara.

Yo le escribía lo mejor que podía y, luego, élme decía:

-Ahora léeme lo que pusimos.

Otra vez se sentía el silencio y mi papá miraba lejos y escuchaba…

Komohkoni tewatsi iksa tikita in at tein chahchalani, tein wehweyi mo pisilowa okachi mas tsikitsitsi wan amo welis se kiitaok wan komo weliskia se kiixtapanas amo tik piaskiaok at. In at tein semi tsikitsitsi yeha motokaytiah moléculas.

Page 11: Mi Libro Bilingüe

21 10

Satepa yej nech iluiaya:

-Xikaki

Uan nech iluiyan tajtolmej, yoliktsi, kemej kuali ni-kinkitskis.

Nej nikinijkuilouaya kemej kachi kuali niuelia uan, satepaj, yej nech iluiya:

- Ekintsi xinech ixpouili tein tiktalijke.

Sepa sentaseuia uan yon no tataj sepa tachiaya ue-jka uan takakia.

Si te has fijado, te habrás dado cuenta de que el agua se rompe en gotas; las gotas grandes se pueden romper en varias pequeñas, y las pequeñas en otras más chiquitas y así, hasta obtener gotitas que ya no podemos ver; pues llega un momento en el que son tan chiquititas que si las partimos más ya no tendríamos agua. A las “gotitas” de agua más pequeñas que podemos tener, se les llama moléculas.

Page 12: Mi Libro Bilingüe

11 20

Así seguíamos atentos, para que no se fueran a quedar ahí las palabras que no relacionaban.

Ya luego, cuando terminábamos, leíamos todo. Y como entonces sí le gustaba a mi papá, me decía:

-Que se lo lleven a Oaxaca en el viaje del viernes (o del lunes, o cuando hubiera viaje).

Y lo mandábamos y nos quedábamos conten-tos; yo, porque sentía que estaba aprendiendo palabras, relaciones y modos de escribir, y él, porque le sonaban bonitas sus palabras y –sobre todo- por la esperanza.

¿Toni moneki mochiwas ?

Xik tekili se tepitsin at in tapalkat mah sayo tami itahkokopa, satepan xik ilwi se weyi tokniu mah mits palewi xiktentalilika in kuetax ailo itech iteno in tapalkat, xiktikopanketsa in tapalkat.

Xik nehmachpia mah amo chichinowi in kuetax (wan no ihkoni namehan amo kan n amo chichinohti) xik chiakan mah kuali totoniah in at.

¿Toni ti molwiah ke chiwiti?

¿Keyeh ti molwia ke chiwiti yoni?

Axa iksa tikitani ke in at ihkuak totonia kisa pokti, ihkuak yini chiwi mohihtowa ke in at moloni wan popoka. In pokti kichiwa ke in kuetax ailo mah mo ihiyoti wan posoni.

Page 13: Mi Libro Bilingüe

19 12

Ijkui tikakiaj nochi, amokan tech panauijti se tajtol tein amo kinamikia.

Satepaj, keman timatamiajya, tikixpouayaj nochi. Uan kemej ijuak kiuelitayaya no tataj, nech iluiya.

- Maj kiuikaka Oaxaca keman yaske viernes(komamo lunes, keman sepa yaskej).

Kemaj tiktitaniajya uan timokauyaj timouelitistokej; nej nikmatia keniuelia yankuik tajtolmej, keniuj kuali mokakij uan keniuj se tajkuiloua uan yej kiuelkakia itajtol uan onkak toni se kineltokas.

¿Qué hacer?

Sirve un poco de agua en la olla (que se llene un poco menos de la mitad). Luego, pídele a un adulto que te ayude a poner la bolsa en la boca de la olla, usando la liga para amarrarla bien.

Pongan la olla sobre la estufa o el anafre, con cuidado de que el plástico no se vaya a quemar (¡ni ustedes tampoco!). Esperen un rato a que el agua esté bien caliente.

¿Qué crees que vaya a pasar?

¿Por qué ocurre eso?

Tal vez hayas visto que cuando el agua se calienta sale algo como humito de ella. Cuando esto pasa se dice que el agua hierve y se evapora. Este humo, que se llama vapor, es lo que hace que la bolsa o el plástico se inflen, pero ¿qué es el vapor?

Page 14: Mi Libro Bilingüe

13 18

¿Toni in moléculas?

(tik ixmaktoke in taltikpak ika nehin tamachilis: onkak seki tein weli se kiita, se kikaki, wan ika se tepitsin taix-ehekolis welis se kimati in teisa ke onkake)

Mah tik ehekokan in se taixehekopehpenalis.

Te in mokuis

- Se tapalkak tein ten tsikitsi

- Se kuetax ailo tein tsikilitsimeh, mah welis tik ten talilis itech iteno in tapalkat.

- Se kuetz tein motitilana tein kualtias ika se ki ten ilpis in tapalkat.

- Se tikota tein ika xota at oso se tepos , moneki mah ki xotalti se weyi tokniu

- At.

Dutu ndi’u (in)

Relato oral de Felipe JuárezVersión de Luz María Chapela

Traducción de Juan Julián Caballero

Kuenda ku nanduku ña’ai. Kuenda ye miñii kachi ndi’u nchaa nditu’u tutu ndanee tnu’un ye nkachi nu naa miñii. Dujan tun chin kuenda ye kachi ndi’u nchaa tnu’un ye ndee ndio kava. Iyo tnu’un ye dio chiuiini kaa ndi’u, una du’a kuiya ndi’u nu nkachi dutuin:

-Kachi ka’a te dio kada kuendaun. Nkee ne ñunu do’o dutuin, nke nañ nkuu yu’ui, atuunka nga’ai. Ndendiajan nde’ei ye ndajani d k nu nankuu ye’e yiv i ka’a. Iyo tnu’un ye atuunka ndadita tachii nukoo.

Yina’an nkuu iña iyo tnu’un, nkuuuyu yatni uni diko kuiya ra’in. Divi dutu ndi’u nkane’en tniñuse ñundekuse nuu ñuu nke dadujan nu ndakundeese kuenda ye ndukuse nukee yivi ñuuse kane’ein ye naa dikoi j i in-i nuu ya’vi Nunduve. Dadujan nkuu nu je’enka guito nkayuin, je’enka guito nkachiin inta’aen tutua.

Page 15: Mi Libro Bilingüe

17 14

¿Qué son las moléculas?

Todos conocemos el mundo que nos rodea a través de los sentidos: hay cosas que podemos ver, oír, oler, sentir o probar; pero, hay otras que nuestros sentidos no son capaces de distinguir, aunque con un poco de ingenio y atención podemos saber que existen.

Intentemos el siguiente experimento.

Necesitaremos:

- Una olla con boca pequeña.

- Una bolsa o un pedazo de plástico chicos, pero que puedas poner alrededor de la boca de la olla.

- Una liga para amarrar muy bien la bolsa, o el peda-zo de plástico, alrededor de la boca de la olla.

- Una estufa (o anafre) y un adulto que la prenda.

- Agua.

Te va’a nkachi dutu ndi’u, vetuni tnu’un nga’ai ye vi vii nkuu yu’uen nkacheen tutu ka’a nu tanee va’aen tnu’van nuu.

Te dio yina’an nkuu iña katuu tnu’un, nde nañikanken ñu’ven ichi ñe’en Nunduve, in uu yu nduu nkinaae ñu’ven ichi ñee ndidoe na ne’en ñee nke ndiokavae.Nkuva’a iñi dutuin nu va va’a nkachi ndi’u tutu, nu ya yachi nkachiin.

Dujan tunii chin meni ye tniñu kuenda yivi miñi dutu ndi’u kada, kuenda ku nkee dikiime ndukume nukee yivia akaka ye’enka intna’an.

Dujan tunii chin divini tuku dutuin nkachi tnuúme nuui nu nakaden nke kuu tanee tnu’un ka’a nu tutu.Kodio akuu kachiii, akuu ka’yui nu tutu, te dio yivia nkachi nda’vi nke nkee vaa diki ndi’u.

Page 16: Mi Libro Bilingüe

15 16

Diseño e ilustración: María Murrieta

¿Qué son las moléculas?¿Toni in moléculas?

Texto de Belinka González FernándezTraducción al náhuatl de Noé Diego Tecuaco

Dujan tunii chin nkuvii iñi ndoo. Va va’a ndatnichien tnu’un, nadujan te akivi va’a nchaa tnu’un nga’aen ndekuen ye’e yivi ka’a. Nu nchaa tnu’un ka’a ndateku dutuin nañii nukoo chin, kodio nde ndiajan nde’ei te dio ndii u’u do’ome chin nchaa nudo’o.

Nu yijunka tundi’u amiñii ndo ndoo ji i in kachiin tutu ka’a nuume chin ndio kavame nde’eme nuui nke nkachise ra’a:

-Adio nkachi va’a un, adio yitna’an tnu’vannkachiun.

Dadujan nu nandukuin ndi’i dutuin tutu ja’nu nuyi’i nchaa tnu’un nke dadujan nu ndake’e nkachin tnu’un ndanee nuu tutua nke nañii nukoose, nkida’vi iñise nde’ese jue’en ye’e yivi. Atuu ne’en do’o tuen ten ve veji nu nga’an va’aen nke nkach:

-Iña ye nketna’an va’a tnu’un.