koleksi manuskrip di universiti brunei · pdf filefalambani daripada kitab lubab ihya...

1

KOLEKSI MANUSKRIP DI UNIVERSITI BRUNEI DARUSSALAM : KITAB SEGALA UBAT1

Prof. Madya Ampuan Dr Haji Brahim Akademi Pengajian Brunei

Universiti Brunei Darussalam.

Pada seminar Antarabangsa Manuskrip Melayu anjuran Perpustaan Negara Malaysia

pada 10-11 Julai 2006 yang lalu, saya telah pun membentangkan kertas kerja bertajuk

Penyelenggaraan & Penelitian Manuskrip Melayu Dalam Bidang Kesusasteraan Di Brunei

Darussalam. Dalam kertas kerja tersebut saya telah pun membincangkan masalah

penyelenggaraan dan penelitian teks Di Brunei Darussalam yang kurang dilakukan secara

filologi oleh para pengkaji atau pelajar universiti dalam dan luar negeri. Saya telah

menyenaraikan beberapa judul manuskrip dalam bidang Kesusasteraan Melayu di Dewan

Bahasa dan Pustaka Brunei, Arkib Negara Brunei dan Pusat Sejarah Brunei. Selain daripada

ketiga-tiga institusi penyimpanan manuskrip ini ada lagi dua institusi di Brunei yang aktif

mencari dan menyimpan manuskrip-manuskrip Melayu lama iaitu Universiti Brunei

Darussalam dan Jabatan Mufti Negara Brunei Darussalam. Dalam kertas kerja kali ini, saya

akan membicarakan serba sedikit koleksi manuskrip di Perpustakaan Universiti Brunei

Darussalam (UBD) dan kemudian akan memfokuskan perbincangan kepada salah sebuah

manuskrip yang terdapat dalam koleksi UBD iaitu Kitab Segala Ubat.

Perpustakaan UBD telah wujud bersama-sama dengan penubuhan Universiti Brunei

Darussalam pada 28 Oktober 1985. Malah Perpusataan UBD telah wujud lama sebelum

UBD itu sendiri ditubuhkan kerana perpusatakaan UBD asalnya adalah perpustakaan Institut

Pendidikan Hassanal Bolkiah yang telah diserapkan ke dalam Fakulti Pendidikan UBD.

Setelah UBD berpindah ke bangunan baru, perpustakaan UBD mempunyai bangunan yang

lebih besar dari sebelumnya dengan koleksi buku-buku yang bertambah banyak. Salah satu

bahagian dalam perpusatakaan UBD yang ada hubungannya dengan kertas kerja ini ialah

bahagian koleksi manuskrip Melayu.

Perpustakaan UBD telah mula mengumpul bahan-bahan manuskrip sejak UBD mula

di tubuhkan lagi, dengan tujuan bagi menyediakan sumber dan bahan kajian kepada pelajar-

1Kertaskerja Persidangan Antarabangsa Manuskrip Melayu. Anjuran Perpustakaan Negara Malaysia,

6-7 Mei 2014, Seri Pacific Hotel, Jalan Putra 50350 Kuala Lumpur.

Hakcipta Terpelihara 2014 - Perpustakaan Negara Malaysia

Hakcipta Terpelihara 2014 - Perpustakaan Negara Malaysia

2

pelajar UBD dan juga pengkaji-pengkaji dalam dan luar UBD. Perpustakaan UBD

mendapatkan manuskrip-manuskrip Melayu ini biasanya melalui pembelian manuskrip

daripada orang awam atau institusiinstitusi yang mempunyai koleksi manuskrip. Manuskrip

Melayu disini diertikan sebagai naskhah lama tulisan tangan yang dianggap sebagai

khazanah warisan bangsa Melayu. Perpustakaan UBD telah diberikan peruntukan setiap

tahun oleh kerajaan untuk membeli atau menyalin manuskrip-manuskrip lama yang dinilai

bermutu tinggi dan berguna untuk rujukan penelitian berbagai displin ilmu seperti ilmu

agama, sejarah, budaya, bahasa, sastera, seni dan sebagainya.

Terdapat kira-kira dua ratus lebih naskhah manuskrip Melayu tersimpan di

Perpustakaan UBD dalam bahasa samaada Arab, Parsi, atau Melayu. Koleksi manuskrip

terdiri daripada berbagai bahan seperti Al-Quran, Kitab-kitab dan buku-buku lama mengenai

ilmu perubatan, zikir-zikir, hukum-hukum Islam dan sebagainya.

Semua bahan-bahan mansukrip ini telah dikatalog, dan semua rekod-rekodnya telah

dimasukkan ke dalam sistem, dan boleh dilihat melalui katalog atas talian e-Clik

perpustakaan. Masa ini sebahagian bahan manuskrip telah pun didigitasikan dan boleh

diakses melalui internet http://library.ubd.edu.bn/main.htm di bahagian Koleksi Digitas

Brunei (Brunei Digital Collections). Bagaimanapun akses hanya diberikan kepada ahli-ahli

berdaftar dan mereka yang diberikan kebenaran sahaja. Semua bahan-bahan manuskrip

tersimpan di Bahagian Koleksi Pengajian Brunei, Tingkat 3 Perpustakaan UBD dengan kod

bahannya KMan.

Koleksi perpustakaan UBD ini boleh saja dibahagikan mengikut bentuk dan tema.

Dari segi bentuk, terdapat dua bentuk utama iaitu prosa dan puisi. Bentuk prosa dalam

koleksi kebanyakannya mengenai kitab agama dan sedikit hikayat misalnya Hikayat

Ambiyayang bernombor panggilan KMan BL633 M84 dan KMan BL533 M84, Hikayat

Raja Siong bernombor panggilan KMan PL5069. H539 A23, dan Hikayat Kobad Laila

Indera yang bernombor panggilan KMan PN45 H5422. Antara tiga hikayat ini, hanya dua

hikayat sahaja yang mencatatkan nama pengarang iaitu Hikayat Ambiya yang dikarang oleh

Muhammad bin Ismail, dan Hikayat Raja Siong yang dikarang oleh Abdul Halim Ibrahim

daripada cerita Muhammad Salih Abdullah.

Hakcipta Terpelihara 2014 - Perpustakaan Negara Malaysia

Hakcipta Terpelihara 2014 - Perpustakaan Negara Malaysia

http://library.ubd.edu.bn/main.htm

3

Bentuk puisi pula, khususnya syair, yang terdapat di dalam koleksi Perpustakaan

UBD ini adalahShaer Ibadat yang dikarang oleh Tun Muhammad Jamaluddin Burham yang

bernombor panggilan KMan PN1049.S72 T866. Shaer yang bersaiz 26 x 22 cm ini

mengandongi pantun-pantun yang dikarang untuk memberikan peringatan supaya

mengamalkan ajaran agama dan berakhlak mulia, menerangkan rukun Islam lima perkara dan

rukun Iman enam perkara, menerangkan sifat 20, dan sifat-sifat yang wajib ada pada rasul-

rasul, memberi nasihat supaya rajin mengaji, dan menyuruh banyak bertanya untuk

mendapatkan ilmu. Dalam kepentingan ilmu, Shaer ini menceritakan burung-burung yang

memberi pendapat mengenai kebaikan menuntut ilmu.

Selain itu terdapat satu lagi shaer yang hampir sama dari segi isinya iaitu Syair

Burung dan Hikayat Derma Tasiah. Syair yang bersaiz 22 x 27 cm dan isinya terdiri

daripada dua bahagian ini menceritakan hal yang sama seperti apa yang diceritakan di

bahagian akhir Shaer Ibadat iaitu mengenai burung-burung yang bersoal jawab tentang ilmu

fekah terutama tentang rukun iman dan rukun Islam. Pada bahagian kedua Syair burung dan

Hikayat Derma Tasiahini pula mengandungi cerita tentang Derma Tasiah iaitu seorang isteri

yang amat taat kepada suaminya dan isteri tersebut dianugerahi dengan pakaian dari syurga.

Hal ini berlaku disebabkan dia sangat taat dengan perintah Allah.

Dilihat dari segi tema, naskhah-naskhah yang terdapat di dalam koleksi Perpustakaan

UBD padaumumnya bolehlah dibahagikan kepada enam tema utama iaitu al-Quran, Hadith,

kitab-kitab atau syair mengenai keagamaan, kisah Nabi-Nabi, kepustakaan ilmu tradisional,

dan ubat-ubatan. Beberapa naskhah al-Quran yang terdapat dalam koleksi Perpustakaan

UBD seperti naskhah yang nombor panggilan; KMan BP100 Q732 1840, KMan BP100

Q734 1840, KMan BP109 (6 naskhah), KMan BP128.16 L58, dan KMan BP128.17

Q87, dan KMan BP 130 Q73. Pada keseluruhannya naskhah al-Quran ini tidak

mempunyai muka surat kecuali naskah KMan BP130 Q73 yang mempunyai 83

halaman.Naskhah yang paling besar dan yang paling kecil saiznya adalah salah satu daripada

kumpulan enam naskhah KMan BP109 dengan saiz 38 x 25 cm dan sainz 8.5 x 5 cm.

Naskhah Hadith misalnya kitab Arbaiin hadithyang nombor panggilan; KMan

BP135.A1 A73 dan Kitab Bulugh al-Maram yang bernombor panggilan; KMan BP135.A2

B85. Kitab Arbaian Hadithini tulisannya besar dan jarang. Ia tidak mempunyai kulit luar

dan mengandungi empat puluh buah hadith. Hadith-hadith ini diterjemahkan kedalam bahasa

Hakcipta Terpelihara 2014 - Perpustakaan Negara Malaysia

Hakcipta Terpelihara 2014 - Perpustakaan Negara Malaysia

4

Melayu tulisan jawi. Dinyatakan di dalam teks bahawa sesiapa yang menghafal hadith-hadith

ini Allah akan mengangkat darjatnya. Kitab Bulugh al-Maram pula mengandungi hadith-

hadith mengenai galakan menuntut ilmu, berbuat baik dan berakhlak mulia serta melarang

daripada melakukan keburukan. Terdapat juga hadith-hadith Qudsi yang dimuat dalam

naskhah ini. Di pertengahan isi kitab ini, terdapat tafsiran Surat al-Araf, Surat al-Anfal dan

Surat al-Maidah (Tafsirannya dalam tulisan jawi berbahasa Melayu).

Sementara Naskhah-naskhah kitab atau syair mengenai keagamaan adalah sepertikitab

Siyarus Salikin karya Abdu s-Samad Falimbani yang terdiri daripada tiga naskhah yang

bernombor panggilan; KMan BP144 A23, KMan BP144 F35 dan KMan BP144 F352.

Naskhah KMan BP144 A23 yang bukan dalam tulisan tangan tetapi cetakan ini adalah

bahagian pertama daripada kitab Siyarus Salikin yang diterjemahkan oleh al-Sheikh Abdul

Samad Falambani daripada kitab Lubab Ihya Ulumuddin karangan Iman Ghazalli. Kitab yang

dicetak pertama kali di Matbaat al-Amiriyyah di Bulaq Mesir pada tahun 1809H ini

membincangkan tentang kepentingan menuntut ilmu, solat, zakat, puasa, haji, adab membaca

Quran, adab berdoa dan adab berwirid. Naskhah ini adalah sama dengan naskhah yang

bernombor panggilan;KMan BP144 F35. Sementara naskhah nombor panggilan;KMan

BP144 F352 yang dipunyai oleh Tuanku Raja Kamala bin Tuanku Hashim adalah bahagian

kedua daripada Kitab Siyarus Salikin yang diterjemahkan oleh al-Sheikh Abdul Samad

Falambani daripada kitab Lubab Ihya Ulumuddin karangan Imam Ghazali. Kitab ini bukan

tulisan tangan sebaliknya bercetak