ijtihad dalam penggubalan undang-undang keterangan mahkamah

International Conference on Aqidah, Dakwah And Syariah 2015 (IRSYAD2015), Kuala Lumpur, 12th – 13th October 2015

Seminar Antarabangsa Akidah, Dakwah Dan Syariah 2015 (IRSYAD2015), Kuala Lumpur, 12-13 Oktober 2015

1

IJTIHAD DALAM PENGGUBALAN UNDANG-UNDANG KETERANGAN MAHKAMAH SYARIAH DI MALAYSIA : TUMPUAN

KHUSUS TERHADAP KONSEP SYAHADAH

AZIZAH MOHD RAPINI

Kolej Universiti Islam Antarabangsa Selangor (KUIS)

[email protected]

ABSTRAK

Hubungan ijtihad dengan proses penggubalan undang-undang pasti berlaku walaupun pihak

penggubal atau pihak yang bertanggungjawab merangka undang-undang tersebut tidak

memenuhi kelayakan ijtihad secara maksima sebagaimana yang ditetapkan oleh majoriti ahli

perundangan silam. Oleh sebab itulah aktiviti ijtihad dalam bentuk yang lebih kontemporari

sesuai dengan perubahan dan realiti semasa tanpa mengabaikan pandangan fiqh klasik

adalah perlu dalam memberikan nafas baru kepada sistem perundangan Islam. Kertas kerja

ini akan membincangkan sejauh mana mekanisma ijtihad digunakan dalam proses

menggubal peruntukan-peruntukan berkaitan syahadah dalam statut keterangan mahkamah

syariah di Malaysia (SKMS). Secara umumnya kajian mendapati prinsip-prinsip yang

berkaitan syahadah dalam (SKMS) dari aspek definisi, syarat, dan bilangan khususnya

adalah hasil usaha para penggubal yang diberikan mandat oleh pihak kerajaan untuk

mengaplikasikan ijtihad melalui metode usul fiqh dan pendekatan maqasid shari’ah supaya

ia relevan dan mudah digunakan dalam pentadbiran keadilan di mahkamah syariah.

Kata kunci: ijtihad, undang-undang keterangan mahkamah syariah, syahadah.

PENDAHULUAN

Salah satu jalan untuk mencapai keadilan pelaksanaan sesuatu undang-undang terutamanya di

Mahkamah Syariah ialah dengan adanya satu undang-undang keterangan dan acara yang

kemas, tersusun serta lengkap dari segenap sudut dan ruang. Dalam konteks Malaysia

undang-undang keterangan mahkamah syariah dalam bentuknya yang khusus atau statut

keterangan mahkamah syariah (SKMS) wujud dengan lahirnya SKMS yang pertama di

Kedah melalui Enakmen Keterangan Mahkamah Syariah Kedah 1989. Berbeza dengan

undang-undang yang sebelumnya di negeri-negeri di Malaysia yang meletakkan aspek

keterangan sebagai sebahagian dari statut pentadbiran agama Islam negeri-negeri, SKMS

telah memperkenalkan aspek-aspek penting undang-undang keterangan Islam berdasarkan

hukum syarak supaya ia boleh ditadbir dengan lebih adil tetapi bersesuaian dengan situasi di

Malaysia, terutama dari aspek keterbatasan bidang kuasa mahkamah syariah. Konsep-konsep

berkaitan bayyinah, syahadah, iqrar, qarinah, beban pembuktian, keterangan dokumen, dan

pemeriksaan serta testimoni saksi dijadikan sebagai peruntukan-peruntukan utama bagi

melengkapkan keperluan keterangan mahkamah syariah selari dengan tuntutan hukum

syarak. Walau bagaimanapun kertas kerja ini akan menumpukan perhatian kepada sejauh

mana ijtihad diaplikasikan dalam penggubalan peruntukan undang-undang keterangan Islam

khususnya syahadah dalam SKMS.



2

METODOLOGI KAJIAN

Kajian ini merupakan kajian kualitatif yang melibatkan kajian kepustakaan dan lapangan.

Kajian kepustakaan tertumpu kepada sumber-sumber sejarah berkaitan undang-undang Islam

di Malaysia serta sumber-sumber fiqh, usul fiqh dan maqasid shari’ah bagi mengenalpasti

asas penggubalan peruntukan berkaitan syahadah dalam SKMS. Manakala kajian lapangan

melibatkan beberapa protokol temubual bersama beberapa informan bagi mendapatkan

maklumat berkaitan sejarah penggubalan SKMS.

SEJARAH RINGKAS PENGGUBALAN STATUT KETERANGAN MAHKAMAH

SYARIAH (SKMS) DI MALAYSIA

Pindaan Perkara 121 (1A) Perlembagaan Persekutuan yang berlaku pada tahun 1988 telah

membuka lembaran baru kepada bidang kuasa mahkamah syariah termasuk pelaksanaan

undang-undang keterangan Islam. Secara prinsip asasnya, melalui pindaan tersebut,

mahkamah syariah telah diberi kuasa penuh untuk menyelesai dan memutuskan perkara-

perkara yang terletak di bawah bidang kuasanya, seperti yang diperuntukkan dalam Jadual 9

Senarai Negeri, dan tidak ada lagi ruang bagi mahkamah awam atau sivil untuk memutuskan

kes-kes yang terletak di bawah bidang kuasa mahkamah syariah. Dengan pengiktirafan

bidang kuasa mahkamah syariah ini juga bermakna undang-undang keterangan Islam untuk

kegunaan mahkamah syariah yang khusus dan tersendiri, kemas serta padat sangatlah

diperlukan.1

Kerajaan pusat dengan kerjasam kerajaan negeri mengambil langkah menggubal undang-

undang keterangan bagi mahkamah syariah berasaskan kehendak hukum syarak. Pihak yang

sangat bertanggungjawab menggubal undang-undang keterangan mahkamah syariah atau

SKMS ialah Bahagian Undang-undang Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (JAKIM)2 dengan

kerjasama Jawatankuasa Teknikal Undang-undang Syarak dan Sivil (JTUSS). JAKIM dan

JTUSS bertanggungjawab merangka dan menyiapkan draf undang-undang keterangan

mahkamah syariah untuk diterima pakai setelah diubahsuai oleh negeri-negeri di Malaysia.3

Secara umumnya, SKMS yang digubal diperingkat awal ini adalah hasil kombinasi Akta

Keterangan Malaysia (AK)1950, Majallah al-Ahkam dan undang-undang yang terpakai di

Pakistan bersama-sama pandangan mazhab yang muktabar melalui kitab-kitab fiqh. Kaedah

sebegini dilakukan bertujuan untuk mengatasi masalah pelaksanaan undang-undang

keterangan Islam sebelum ini dan sebagai bukti bahawa undang-undang keterangan Islam

merupakan undang-undang yang lebih baik, mantap dan unggul berbanding undang-undang

ciptaan manusia.4 Pendekatan pihak penggubal menggunakan lebih dari satu mazhab sebagai

panduan adalah untuk membuktikan undang-undang Islam tidak ketat dan tidak rigid malah

1 Mahmud Saedon A. Othman, “Undang-undang Keterangan Mahkamah Syariah: Satu Analisis”, dalam

Undang-undang Keterangan Dan Prosedur Mahkamah, ed. Abdul Monir Yaacob, (Kuala Lumpur: IKIM).

m.s. 86. 2 Dahulunya dikenali sebagai Bahagia Hal Ehwal Islam (BAHEIS), Jabatan Perdana Menteri.

3 Mahmud Saedon A. Othman, “Undang-undang Keterangan Mahkamah Syariah: Satu Analisis”, m.s.87.

4 Ibid.m.s.88



3

dasar penggubalannya juga mengambil kira kesesuaiannya dengan masa, tempat dan

persekitaran setempat.5 Sebagai contoh peruntukan yang membezakan di antara bayyinah dan

syahadah adalah berdasarkan kepada pendapat Ibnu al-Qayyim6 dan peruntukan berkaitan

pemakaian sumpah saksi jika tazkiyah al-shuhud tidak dapat dilakukan adalah berdasarkan

kepada pendapat Ibnu Hazm7 serta pemakaian prinsip radd al-yamin yang berasaskan kepada

mazhab Shafie.8

Negeri Kedah, Kelantan, Pahang dan Sarawak9 telah antara yang terawal meluluskan

enakmen keterangan mahkamah syariah negeri masing-masing dengan harapan

pelaksanannya akan lebih sesuai dengan kehendak Islam serta lebih mudah difahami untuk

dipraktikkan.10

SKMS yang digubal tersebut memperuntukkan lebih banyak lagi aspek-aspek

keterangan Islam seperti yang dibicangkan dalam kitab-kitab fiqh atau hukum syarak yang

penggubalannya juga berpandukan kepada undang-undang keterangan Malaysia atau AK

1950 11

termasuk qarinah, iqrar, keterangan dokumen, saksi, bayyinah, syahadah dan

pemeriksaan saksi.

Setiap SKMS mengandungi peruntukan yang menegaskan bahawa hukum syarak dijadikan

rujukan terakhir dan muktamad. Manakala mana-mana peruntukan yang bercanggah dengan

hukum syarak adalah terbatal. Sementara itu istilah ‘hukum syarak’ pula telah ditafsirkan

pemakaiannya di kebanyakan negeri dengan tidak membataskan kepada satu mazhab sahaja,

malah ia juga termasuk pendapat mana-mana mazhab yang sah,12

walaupun mazhab rasmi

yang dipegang oleh orang Islam di Malaysia adalah mazhab Shafi’i.13

Penambahbaikan SKMS seterusnya berlaku dalam usaha untuk menyeragamkan peruntukan-

peruntukan undang-undang keterangan Islam yang ada dalam statut negeri melalui beberapa

pindaan supaya lebih selaras walaupun tidak dapat dipusatkan seperti undang-undang yang

diluluskan oleh Parlimen14

dan Perlis merupakan negeri yang paling lewat menguatkuasakan

5 Ibid.

6 Ibnu Qayyim, al-Turuq al-Hukmiyyah Fi Siyasah al-Shar’iyyah, (Kaherah: Dar al-Hadith, 2002).m.s.16.

7 Ibnu Hazm, al-Muhalla bi a-Athar (Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, 1984), m.s.489.

8 Shamsuddin Muhammad Bin Muhammad al-Khatib al-Sharbini, Mughni al-Muhtaj (Kaherah: Dar al-Hadith,

2006) m.s.6:451 9 Statut-statut terawal yang digubal khusus berkaitan undang-undang keterangan Islam ialah Enakmen

Keterangan Mahkamah Syariah Kedah 1989,Enakmen Keterangan Mahkamah Syariah Pahang 1990, Enakmen

Keterangan Mahkamah Syariah Kelantan 1991 danOrdinan Keterangan Syariah Sarawak 1991.

10 Mahmud Saedon A. Othman, Institusi Pentadbiran Undang-undang & Kehakiman Islam, (Kuala Lumpur:

Dewan Bahasa Dan Pustaka, 1996), m.s.268. 11

Mahmood Zuhdi, Pengantar Undang-undang Islam Di Malaysia (Kuala Lumpur: Penerbit Universiti

Malaya, 1997), m.s. 192. 12

Seksyen 3 Enakmen Keterangan Mahkamah Syariah (Negeri Selangor) 2003 mentafsirkan istilah hukum

syarak sebagai hukum syarak mengikut mana-mana mazhab Shafi’i atau mengikut mana-mana satu mazhab

Hanafi, Maliki atau Hambali, berbeza sedikit dengan Akta Keterangan Mahkamah Syariah (Wilayah-wilayah

Persekutuan) 1997, seksyen yang sama mentafsirkan hukum syarak sebagai hukum syarak mengikit mana-mana

mazhab yang muktabar, tanpa menyebut nama mazhab tertentu. 13

Mahmud Saedon A. Othman, Institusi Pentadbiran Undang-undang & Kehakiman Islam, m.s.270. 14 Seperti yang terawal Enakmen Keterangan Mahkamah Syariah (Melaka) 1994, Enakmen Keterangan

Mahkamah Syariah (Kelantan) 2002, Enakmen Keterangan Mahkamah Syariah (Melaka) 2002 (menggantikan



4

SKMSnya yang tersendiri selepas sekian lama bergantung kepada satu peruntukan keterangan

Islam dalam Enakmen Pentadbiran Mahkamah Syariah 1991 melalui Enakmen Keterangan

Mahkamah Syariah (Perlis) 2006.15

Penyeragaman dan pindaan SKMS tersebut telah

mengambil Akta Keterangan Mahkamah Syariah (Wilayah-wilayah Persekutuan) 1997

sebagai model untuk negeri-negeri lain sesuai dengan statusnya yang diluluskan oleh Badan

Perundangan yang lebih besar iaitu Parlimen.16

PENDEKATAN IJTIHAD DALAM PENGGUBALAN UNDANG-UNDANG

KETERANGAN MAHKAMAH SYARIAH

Sifat SKMS yang tidak terikat dengan satu-satu mazhab tertentu menunjukkan ciri keanjalan

hukum syarak yang boleh berubah mengikut perubahan masa, tempat dan suasana dan prinsip

tersebut telah menjadi asas kepada penggubalan SKMS.17

Dan apa yang paling penting

SKMS yang digubal telah memberikan alternatif kepada penggunaan syahadah melalui

pentafsiran istilah ‘keterangan’ yang telah memasukkan ‘bayyinah’ sebagai salah satu bentuk

keterangan yang memiliki konsep yang lebih luas berbanding syahadah mengambil

pentafsiran bayyinah yang telah diberikan oleh Ibnu Qayyim. Malah, telah diperuntukkan

dalam SKMS negeri-negeri mana-mana saksi yang gagal memenuhi syarat syahadah

keterangan masih boleh diterima sebagai bayyinah seperti saksi yang mencapai umur baligh,

yang mempunyai risiko tohmah, mempunyai hubungan kekeluargaan seperi ibu, bapa, anak,

suami, isteri, saksi bukan Islam, fasik, atau pun saksi buta, mengambil kira prinsip keadilan

yang menjadi matlamat sistem kehakiman Islam.

Hubungan ijtihad dengan proses penggubalan undang-undang pasti berlaku walaupun pihak

penggubal atau pihak yang bertanggungjawab merangka undang-undang tersebut tidak

memenuhi kelayakan ijtihad secara maksima sebagaimana yang ditetapkan oleh majoriti ahli

perundangan silam. Oleh sebab itulah aktiviti ijtihad dalam bentuk yang lebih kontemporari

sesuai dengan perubahan dan realiti semasa tanpa mengabaikan pandangan fiqh klasik adalah

perlu dalam memberikan nafas baru kepada sistem perundangan Islam.18

Ijtihad sebagai

proses yang melibatkan kesungguhan daya fikir intelektual memainkan peranan yang sangat

penting dalam konteks penggubalan dan pengkodifikasian undang-undang Islam. Proses ini

bukan hanya melibatkan pentafsiran hukum-hukum syarak secara literal dan tradisional

bersandarkan kepada apa yang pernah dibincangkan oleh ulama silam, tetapi juga melibatkan

sifat liberal dan fleksibel terhadap nas-nas syarak secara umum berasaskan ruh syariah atau

Enakmen tahun 1994), Enakmen Keterangan Mahkamah Syariah (Negeri Sembilan) 2003, Enakmen Keterangan

Mahkamah Syariah (Selangor) 2003, Enakmen Keterangan Mahkamah Syariah (Johor) 2003, Enakmen

Keterangan Keterangan Mahkamah Syariah (Pahang) 2005

15 Hamid Jusoh, “Undang-undang Keterangan Islam dan Perkembangan Pelaksanaannya Di Malaysia”, dalam

Undang-undang Islam: Jenayah, Keterangan Dan Prosedur, ed. Nasimah Hussin et al. (Kuala Lumpur:

Dewan Bahasa Dan Pustaka, 2007), m.s. 150. 16

Ibid. 17

Ahmad Mohamed Ibrahim, The Administratioan Of Islamic Laws in Malaysia (Kuala Lumpur: IKIM,

2000), m.s.688. 18

Abdulaziz Berghout, “Islamic Law And Public Interest: Urgency Of Creative Ijtihad”, [2005] 1 ShLR 25.



5

maqasid shari’ah sebagai satu pendekatan melalui metode dan teknik ijtihad yang lebih

kontemporari serta berhati-hati seperti kaedah talfiq dan takhayyur, sesuai dengan keperluan

dan situasi semasa.19

Menurut Abdul Monir Yaacob, proses penggubalan atau pengkanunan undang-undang

keterangan mahkamah syariah dalam bentuk enakmen atau akta (SKMS) juga merupakan

hasil ijtihad atau secara spesifiknya ijtihad jamai’e pihak penggubal bagi memudahkan

undang-undang Islam ditadbir dengan lebih baik dan berkesan sebagai panduan kepada

hakim-hakim di mahkamah. Mengambil pandangan ulama atau memilih pandangan dari

mazhab yang lebih mudah dan bersesuaian untuk mentadbir keadilan di mahkamah syariah

dalam konteks Malaysia ke dalam sebuah statut atau dikenali sebagai proses taqnin adalah

satu bentuk ijtihad bagi mencapai maqasid shar’iah.20

Malah penubuhan JTUSS yang

bertanggunjawab dalam proses penggubalan undang-undang Islam juga sebagai satu ijtihad

bagi merealisasikan maksud siyasah ‘adilah21

dan maqasid shari’ah untuk mencapai keadilan

dalam pentadbiran undang-undang sesebuah negara.22

Proses mentaqnin undang-undang

Islam ke bentuk statut dianggap sebagai satu keperluan bagi mencapai maslahah dalam

pentadbiran undang-undang untuk memudahkan mahkamah melaksanakan hukum-hukum

Islam, membantu hakim-hakim mengenalpasti hukum-hukum yang hendak dilaksanakan

tanpa perlu mencari rujukan yang banyak, mengelakkan daripada berlaku percanggahan

hukum dalam sesuatu perkara dari pelbagai pendapat ulama dan yang paling penting

memudahkan orang ramai mengetahui hukum-hukum Islam yang sedang dikuatkuasakan.

Malah, pihak-pihak yang secara langsung terlibat dengan pengendalian kes-kes di mahkamah

syariah terutama pihak pendakwaan dan peguam boleh menjimatkan masa membuat

perujukan melalui hukum-hukum yang telah dikanunkan.23

Penggunaan Metode Ijtihad Melalui Proses Harmonisasi Dalam Penggubalan Undang-

undang : Tumpuan Khusus Terhadap Konsep Syahadah

Secara umumnya peruntukan tentang syahadah dalam SKMS meliputi aspek definisi, syarat,

bilangan dan peruntukan khas berkaitan testimoni saksi atau tazkiyah al-shuhud. Manakala

peruntukan berkaitan syahadah yang diperuntukkan secara tidak langsung boleh dilihat

melalui peruntukan berkaitan keterangan dengar cakap atau shahadah ‘ala shahadah dan

shahadah al-tasamu’ berkaitan fakta relevan oleh orang yang telah mati atau hilang,24

19

Sayed Sikandar Shah Haneef, “Modern Legislative Ijtihad: The Need for A Holistic” [2009] 1 ShLR 35. 20

Abdul Monir Bin Yaacob (Professor, Naib Presiden 2, Universiti Islam Malaysia) dalam temubual dengan

penulis, 29 Disember 2014. 21

Siyasah ‘adilah dijelaskan oleh Mahmud Saedon Awang Othman sebagai ciri penting siyasah syar’iyyah

dalam konteks pentadbiran sebuah negara bertujuan mengelakkan kerosakan, kesusahan, kezaliman dan pada

masa yang sama mendapatkan manfaat dan faedah, menjaga maslahah dan kepentingan rakyat di dalam

pentadbiran dan pengurusan negara dan ummah bagi mencapai maqasid syariah. Lihat Mahmud Saedon Awang

Othman, “Pendekatan Siyasah Syar’iyyah Dalam Pentadbiran Negara”, Jurnal Undang-undang IKIM 4, no. 1

(Januari-Jun 2000), m.s.81. 22

Temubual, 29 Disember 2014. 23

Abdul Monir Yaacob, “Undang-undang Pentadbiran Agama Islam: Pengkanunan, Reformasi Dan

Penyelarasan”, Jurnal Undang-undang IKIM 2, no. 2 (1998), m.s.58. 24

Seksyen 20 Akta Keterangan Mahkamah Syariah (Wilayah-wilayah Persekutuan) 1997 dan Enakmen

Keterangan Mahkamah Syariah (Negeri Selangor) 2003.



6

keperluan saksi yang ‘aqil, baligh dan ‘adil terhadap iqrar yang dibuat di luar mahkamah25

dan sumpah saksi26

. Persoalannya apakah asas kepada penggubalan peruntukan-peruntukan

tersebut? Adakah wujud satu mekanisme ijtihad yang khusus yang digunapakai oleh pihak

penggubal dalam menggubal peruntukan tersebut?

Dalam menghasilkan SKMS negeri-negeri di Malaysia, harmonisasi beberapa metode atau

sumber adalah jelas melalui peruntukan-peruntukan yang terkandung di dalamnya. Asas-asas

pengharmonian melalui penggubalan oleh JAKIM dan JTUSS adalah berdasarkan teknik

peminjaman dan perujukan kepada undang-undang bertulis yang lain, penggunaan takhayyur

dan talfiq, pendekatan secara maqasid shar’iah serta siyasah shar’iyyah dan yang paling

utama adalah perujukan kepada kitab-kitab fiqh yang pastinya berasaskan nas-nas syarak

dalam meletakkan prinsip-prinsip utama undang-undang keterangan Islam. Kesemua kaedah

tadi pastinya akan melibatkan aktiviti ijtihad terutama oleh ulama dan pakar perundangan

Islam yang menjadi anggota utama JTUSS.

Secara umumnya perujukan kepada Akta Keterangan Malaysia (AK) 1950, Majallah Al-

Ahkam Al-‘Adliyyah27

, Qanun-E-Shahadat Pakistan 1984 dan The Islamic Law of Evidence

of Pakistan (Draf Ordinance 1982) dijadikan asas kepada penggubalan undang-undang

keterangan mahkamah syariah di Malaysia di samping kitab-kitab fikah utama seperti

Mughni Muhtaj28

dari mazhab Syafi’i dan pandangan Ibnu Qayyin dalam al-Turuq

Hukmiyyah29

. Akta Keterangan Malaysia 1950 (AK 1950) yang dijadikan sebagai dasar atau

manhaj untuk menderaf SKMS adalah bertujuan untuk memudahkan proses penggubalan

dengan kajian terperinci terlebih dahulu walaupun pada zahirnya kedua-dua undang-undang

tersebut (AK 1950 dan SKMS) memiliki format yang hampir sama.30

Ditambah baik lagi

dengan rujukan terhadap Qanun-E-Shahadat Pakistan 1984 bersama-sama cadangan yang

dikemukakan oleh Hakim Tanzil-il Rahman dan Majlis Ideologi Pakistan untuk menggubal

undang-undang keterangan Islam yang tersendiri melalui pengubahsuaian undang-undang

keterangan sivil dengan cara menolak peruntukan yang bercanggah dengan hukum syarak

dan seberapa boleh peruntukan-peruntukan dibuat mengikut al-Quran, Sunnah serta kitab-

kitab fiqh.31

25

Seksyen 17 (2) Akta Keterangan Mahkamah Syariah (Wilayah-wilayah Persekutuan) 1997 dan Enakmen

Keterangan Mahkamah Syariah (Negeri Selangor) 2003. 26

Seksyen 129 Akta Keterangan Mahkamah Syariah (Wilayah-wilayah Persekutuan) 1997 dan Enakmen

Keterangan Mahkamah Syariah (Negeri Selangor) 2003. 27

The Mejelle, terj. C.R. Tyser, D.G. Demetriades & Ismail Haqqi Effendi, (Kuala Lumpur:The Other Press,

2001), m.s.294. 28

Shamsuddin Muhammad Bin Muhammad al-Khatib al-Sharbini, Mughni al-Muhtaj, (Kaherah Dar al-

Hadith, 2006), m.s 6:370. 29

Ibnu al-Qayyim al-Jawziyyah, al-Turuq al-Hukmiyyah Fi Siyasah al-Shar’iyyah, m.s.16. 30

Tan Sri Syeikh Ghazali Bin Abdul Rahman (Pebasihat Perundangan Syariah, Jabatan Peguam Negara) dalam

temubual dengan penulis, 2 Disember 2014. 31

Lawatan telah diadakan oleh Profesor Emiritus TanSri Ahmad Mohamed Ibrahim, Tan Sri Syeikh Ghazali

Abdul Rahman bersama Tiga yang lain ke Pakistan, Kuwait, Arab Saudi pada tahun 1983 untuk melihat

undang-undang yang terpakai di negera-negara tersebut bagi mendapatkan idea penggubalan undang-undang

Islam di Malaysia dan hasil lawatan tersebut lima buah undang-undang berjaya digubal iaitu undang-undang

Islam berkaitan acara mal, acara jenayah, jenayah syariah, kekeluargaan Islam dan keterangan Islam, Temubual

2 Disember 2014. Lihat juga Ahmad Mohamed Ibrahim, “ Ke Arah Penyelarasan Undang-undang Islam di

Malaysia, Jurnal Hukum 5, (1987) m.s.241.



7

Penggubalan dan penyusunan SKMS, atas cadangan Profesor Dr Mahmud Saedon A.

Othman,32

adalah tidak terikat secara rigid dengan pendapat mazhab yang tertentu kerana

dasar penggubalannya ialah memilih pendapat ulama, yang lebih sesuai dengan keadaan,

masa dan persekitaran tempat termasuk bahagian dalam statut tersebut yang membezakan

bayyinah dengan syahadah berdasarkan pandangan Ibnu Qayyim.33

Dengan merujuk kepada

Ordinan Keterangan Mahkamah Syariah 1991 Negeri Sarawak, yang pernah terpakai di

Sarawak, dan peruntukan masih tidak berubah sehingga ke hari ini dalam SKMS negeri-

negeri, adalah jelas bahawa definisi dan syarat yang ketat berkaitan dengan syahadah seperti

yang diperuntukkan dalam statut, dan akan mengikat hakim jika diterima, hampir tidak boleh

dilaksanakan pada hari ini. Sebab itulah statut menerima pandangan Ibnu Qayyim berkaitan

keluasan konsep bayyinah untuk menyelesaikan banyak masalah dan menghapuskan salah

faham terhadap undang-undang keterangan Islam terutama dalam penerimaan keterangan

orang fasik, kanak-kanak, orang kafir dan orang yang pelupa.34

Walau bagaimanapun,

definisi syahadah yang diperuntukkan dalam statut merupakan definisi yang diterima oleh

kebanyakan ulama.35

Ini menunjukkan kaedah harmonisasi undang-undang dan sumber

mazhab dijadikan sebagai satu pendekatan berasaskan ijtihad pihak penggubal undang-

undang dalam menghasilkan undang-undang keterangan Islam untuk kegunaan mahkamah

syariah.

Istilah harmonisasi bukan merupakan istilah yang asing dalam konteks penggubalan undang-

undang. Secara umumnya perkataan harmonisasi melalui kata kerjanya, ‘mengharmonikan’

boleh ditakrifkan menyelaraskan, menyesuaikan dan menyepadankan36

. Istilah ‘harmonize’

dalam Bahasa Inggeris pula memberi maksud titik pertemuan di antara dua unsur sama ada

tujuan, metode, gaya dan warna sehinggan melahirkan satu persetujuan.37

Perkataan lain yang

seerti dengan istilah ‘harmonize’ ialah agree, balance, blend, cooperate, coordinate,

correspond, go together, match, suit each other, tally , tone in 38

yang bermaksud setuju,

seimbang, sebati, kerjasama, selaras, serupa, seiring, sesuai, sepadan dan selari. Definisi-

definisi tersebut menggambarkan satu suasana atau situasi yang positif dan berfaedah hasil

dari gabungan atau padanan dua unsur yang berbeza sehingga melahirkan satu bentuk

keselarian dan keserasian. Abdulmumini A Oba telah memberikan beberapa istilah yang

setara dengan maksud harmonisasi iaitu uniformity, hybrid, dan intergration yang setiap

satunya memberikan konotasi yang sama dengan takrifan harmonisasi.39

32

Temubual 29 Disember 2014. 33

Mahmud Saedon, “Undang-undang Keterangan Mahkamah Syariah:Satu Analisis”, m.s.88. 34

Ibid., m.s.95. 35

Ibid., m.s.93. 36

Kamus Dewan, ed. Ke-3(Kuala Lumpur: Dewan Bahasa Dan Pustaka,1997) m.s.442. 37

Longman Dictionary of Contemporary English, (England: Longman, 1991), m.s.479. 38

Little Oxford Thesaurus, (Oxford: Clarendon Press, 1998), m.s.219. 39

Abdul Mumini A Oba, “Harmonisation of Shari’ah, Common Law And Customary Law in Nigeria: Problems

And Prospects” (2008) 3 JMCL 126. Latar belakang sistem perundangan di Nigeria telah memberi kesan

kepada pentakrifan istilah harmonisasi melalui usaha pihak pemerintah Nigeria menyerapkan undang-undang

Islam dalam sistem undang-undang mereka yang sebelum ini menggunakan sistem common law dan undang-

undang adat. Apatah lagi kedua-dua sistem perundangan tersebut telah sebati dalam kehidupan masyarakat

sehingga undang-undang Islam sukar mendapat tempat dalam usaha untuk mengislamisasikan undang-undang

sedia ada. Kesukaran usaha mengharmonisasikan undang-undang lebih ketara apabila ada pihak yang

menganggap harmonisasi di antara common law dengan undang-undang Islam tidak boleh berlaku langsung

kerana perbezaan bentuk dan prinsip.



8

Dalam konteks sistem perundangan Islam, Mohammad Hashim Kamali berpandangan istilah

harmonisasi sebagai satu konsep dan juga boleh menjadi sebagai satu metode dan prosedur.

Beliau telah mendefinisikan istilah tersebut sebagai penyesuaian atau keserasian dua unsur

atau dua bentuk undang-undang yang mempunyai prinsip-prinsip yang sama.40

Atau dengan

kata lain proses harmonisasi hanya berlaku sekiranya wujud persamaan prinsip di antara

undang-undang sivil dan undang-undang Islam dan mana-mana prinsip yang bertentangan

dengan undang-undang Islam hendaklah diabaikan atau tidak dimasukkan. 41

Ini berbeza

dengan istilah islamisasi yang lebih luas konteksnya dan biasanya ia lebih menjurus kepada

dua bentuk undang-undang yang berbeza dari aspek prinsip dan proses islamisasi berlaku bila

sesuatu undang-undang itu hendak diserapkan dengan nilai-nilai Islam yang sebelum ini

bertentangan dengan Islam. Walau bagaimanapun, harmonisasi undang-undang kadang-

kadang boleh dikatakan sebagai satu proses Islamisasi dalam erti kata untuk membentuk satu

undang-undang yang selari dengan prinsip perundangan Islam.42

Atau dengan kata lain,

harmonisasi juga mebatkan proses islamisasi dalam konteks mana-mana peruntukan undang-

undang sivil yang sudah selari dengan prinsip Islam akan diterima sebagai tidak

bertentangan dengan Islam.43

Beliau dalam tulisannya yang lain44

pernah juga merumuskan

bahawa istilah harmonisasi dalam konteks penggubalan undang-undang atau taqnin boleh

berlaku dalam dua bentuk iaitu harmonisasi di antara undang-undang sivil atau prinsip

common law Inggeris dengan undang-undang Islam melalui proses mengislamisasikan

undang-undang sivil supaya selari dengan hukum syarak45

atau pun berlaku dalam undang-

undang Islam sendiri melalui harmonisasi di antara prinsip-prinsip hukum syarak disesuaikan

dengan realiti atau keperluan semasa.46

Kedua-dua bentuk harmonisasi ini merupakan satu

bentuk ijtihad zaman moden dengan tidak mengabaikan prinsip-prinsip hukum syarak dan

maqasid shari’ah. Malah dalam sesetengah aspek perundangan, sebagai contoh undang-

undang keterangan Islam sendiri, seperti apa yang berlaku sekarang dengan mengadaptasi

beberapa prinsip dari undang-undang keterangan di mahkamah sivil adalah untuk

memudahkan pentadbiran mahkamah syariah.47

Dengan itu matlamat perundangan Islam

untuk kemaslahatan dalam pentadbiran undang-undang sesebuah negara dapat dicapai

melalui pendekatan harmonisasi undang-undang.

Ruzman Md. Noor telah menggunakan istilah Islamisasi/harmonisasi/kacukan bagi

menggambarkan SKMS yang telah disebut oleh tokoh-tokoh perundangan Islam yang juga

40

Mohammad Hashim Kamali, “Shari’ah And Civil Law: Towards A Methodology Of Harminization”, Islamic

Law And Society 14, no.3 (2007), m.s.392. 41

Ibid. 42

Ibid., m.s.398. 43

Lihat juga Mohamad Ismail Hj. Mihamad Yunus & Shamshina Mohamad Hanifa, “Harmonisation Of

Prescribed Punishment (Hadd) In Islamic Law And Under The Malaysian Penal Law: A Mere Fantasy Or

Reality, IKIM Law Journal 9, no. 1 (2005), m.s.212 44

Mohammad Hashim Kamali, “Harmonisation of Shari’ah And Civil Laws: The Framework And Modus

Operandi”, IIUMLJ 11 (2003), 152. 45

Sebagai contoh pemakaian beberapa prinsip dalam sulh atau tahkim dalam aplikasi penyelesaian pertikaian

alternatif (Alternative Dispute Resolution) dalam isu-isu berkaitan komersil . Lihat Mohammad Hashim Kamali,

“Harmonisation of Shari’ah And Civil Laws: The Framework And Modus Operandi” (2003), m.s.155. 46

Pemakaian adat sebagai sumber dalam undang-undang keluarga Islam sebagai contoh harta sepencarian yang

menjamin hak pasangan suami isteri selepas berlaku perceraian. Lihat Mohammad Hashim Kamali,

“Harmonisation of Shari’ah And Civil Laws: The Framework And Modus Operandi” (2003), m.s.155. 47

Mohammad Hashim Kamali, “Harmonisation of Shari’ah And Civil Laws: The Framework And Modus

Operandi”, m.s.158.



9

anggota JTUSS iaitu Profesor Ahmad Ibrahim,48

Mahmud Saedon49

, Abdul Monir Yaacob50

serta Tan Sri Sheikh Ghazali Abdul Rahman51

sebagai hasil modifikasi undang-undang dari

AK 1950 dan hukum syarak dengan cara mengekalkan peruntukan yang bertentangan dengan

hukum syarak dan memasukkan beberapa aspek hukum syarak berkaitan undang-undang

keterangan Islam ke dalam SKMS. Beliau seterusnya merumuskan bahawa proses Islamisasi

dan harmonisasi di antara AK 1950 dengan prinsip-prinsip undang-undang keterangan Islam

dalam SKMS dilakukan melalui tiga metodologi ijtihad iaitu kaedah pemansuhan

(repugnancy method), pengekalan peruntukan yang tidak bercanggah (istishab al-asl)52

dan

pemakaian pelbagai pendapat mazhab53

dan ulama.54

Ketiga-tiga kaedah tersebut juga

sebenarnya telah disebut oleh Profesor Ahmad Ibrahim, Mahmud Saedon dan Abdul Monir

Yaacob dalam tulisan mereka tentang sejarah penggubalan SKMS seperti yang telah

dijelaskan sebelum ini. Kaedah pertama dengan memansuhkan atau tidak mengambil

peruntukan-peruntukan dalam AK 1950 yang bercanggah dengan hukum syarak seperti

seksyen 112 AK 1950 tentang penentuan kesahtarafan anak, kaedah kedua dengan

mengekalkan mana-mana peruntukan dalam AK 1950 yang tidak bercanggah dengan hukum

syarak55

dan kaedah ketiga melalui pendekatan talfiq dan takhayyur seperti yang akan

dibincangkan kemudiaan dalam kajian ini. Pendekatan talfiq dan takhayyur digunakan secara

meluas dalam bab saksi atau syahadah melalui pengambilan dan perujukan lebih dari satu

sumber mazhab yang meletakkan titik perbezaan besar di antara SKMS dengan AK 1950

yang tidak mementingkan bilangan dan syarat saksi. Sebagai contoh definisi syahadah

diambil dari mazhab Shafi’i56

tetapi pada masa yang sama membezakan maksud syahadah

dengan bayyinah dengan mengambil pentafsiran bayyinah dengan maksud yang lebih luas

48

Ahmad Ibrahin menggunakan ungkapan ‘Rujukan telah dibuat kepada Akta Keterangan 1950….peruntukan

yang bercanggah dengan hukum syarak telah ditolak dan seberapa boleh peruntukan dibuat mengikut al-Quran,

Sunah dan Kitab-kitab Fiqh’. Lihat Ahmad Mohamed Ibrahim, “Ke Arah Penyelarasan Undang-undang Islam di

“m.s.270. 49

Mahmud Saedon menggunakan ungkapan ‘ Undang-undang keterangan Malaysia 1950 telah dijadikan

sebagai asas penggubalan. Mana-mana peruntukan yang bertentangan dengan hukum syarak dibuang dan mana

yang sesuai atau tidak bertentangan dengan hukum syarak diterima kerana sesuatru yang tidak bertentangan

dengan hukum syarak adalah diterima syarak. Mana-mana yang memerlukan ubahsuai maka pengubahsuaian

pun dilakukan agar menepati kehendak hukum syarak’. Lihat Mahmud Awaang Saedon Othman, “Undang-

undang Keterangan Mahkamah Syariah: Satu Analisis”, m.s.88. 50

Temubual 29 Disember 2014. Lihat juga Abdul Monir Yaacob, “Undang-undang Pentadbiran Agama Islam,

Pengkanunan, Reformasi dan Penyelarasan”, m.s.74. Penulis menggunakan ungkapan ‘mengikut contoh

undang-undang keterangan dan acara mal di mahkamah sivil, dengan tanbahan dan pindaan supaya sesuai

dengan hukum syarak’. Beliau juga dalam temumual menggunakan istilah ‘sesuaikan SKMS berpandukan AK

1950’. 51

Temubual 2 Disember 2014. Dalam temubual beliau menggunakan istilah ‘mengikut format AK 1950’ dan

‘ubahsuai’. 52

Pandangan yang sama sebagai proses harmonisasi melalui pengekalan peruntukan undang-undang sivil yang

selari dengan prinsip hukum Islam oleh Mohamad Ismail Hj. Mohamad Yunus & Shamsina Mohamad Hanifa,

(2005), m.s.212 dan Mohammad Hashim Kamali,(2007), m.s.395. 53

Pandangan yang sama oleh Abdul Monir Yaacob sebagai proses harmonisasi melalui pemilihan dan

pemakaian pandangn dari mazhab lain selain mazhab Shafi’e. Temubual 29 Disember 2014. 54

Ruzman Md. Noor, “Kedudukan Bayyinah, Syahadah dan Qarinah Dalam Penggubalan Undang-undang

Keterangan Islam di Malaysia” Jurnal Syariah 16, no. 2 (2008), m.s.350. 55

Hampir 75% kandungan AK 1950 adalah tidak bercanggan dengan hukum syarak dan dianggap telah harmoni

dengan hukum syarak, Temubual 29 Disember 2014. 56

Lihat Abi Bakr ‘Uthman Bin Muhammad Shatta al-Dimyati al-Bakri, I’anah al-Talibin, (Beirut: Dar al-

Fikr,1995), m.s.3:452, Shamsuddin Muhammad Bin Abi al-‘Abbas Ahmad Bin Hamzah Ibnu Shihabuddin al-

Ramli, Nihayah al-Muhtaj Ila Sharhi al-Minhaj (Beirut: Dar al-Fikr, 1984), m.s.8:292, Muhammad al-

Sharbini al-Khatib, al-Iqna’ (Beirut: Dar al-Fikr,t.t), m.s.1: 314. Definisi yang sama dari mazhab Shafi’i iaitu

memberitahu atau memberi keterangan dengan menggunakan lafaz yang khusus (ashhadu).



10

menurut Ibnu Qayyim57

sedangkan menurut mazhab Shafi’i tidak membezakan bayyinah

dengan syahadah. Manakala dari aspek syarat saksi seperti yang diperuntukkan dalam

seksyen 83 hingga 85, bilangan saksi dalam seksyen 86 dan kedudukan kesaksian atas

kesaksian dalam seksyen 20 (walaupun tidak menggunakan istilah kesaksian atas kesaksian)

di kebanyakan SKMS negeri-negeri, banyak dipengaruhi oleh mazhab Shafi’i melalui kitab-

kitab utama iaitu58

al-Umm59

, Mughni al-Muhtaj60

, Nihayah al-Muhtaj61

dan al-Iqna’62

.

Proses pengharmonian di antara undang-undang keterangan Islam dengan undang-undang

keterangan sivil melaui AK 1950 dalam proses penggubalan undang-undang keterangan

mahkamah syariah seperti yang dibincangkan oleh Ruzman Md. Nor pernah dibincangkan

oleh Donald L. Horowitz. Dengan menggunakan beberapa istilah seperti hybridization

(kacukan), borrowing (peminjaman) dan convergence (penyatuan), Horowitz dalam

kajiannya merumuskan bahawa statut keterangan syariah di Malaysia digubal mengikut acuan

AK 1950 yang digunakan di mahkamah sivil tetapi dalam beberapa aspek undang-undang

keterangan Islam atau pun hukum syarak dijadikan sebagai asas, sebagai contoh keperluan

dua orang saksi dalam pengakuan luar mahkamah, penerimaan keterangan kanak-kanak dan

orang bukan Islam sebagai bayyinah dan juga aspek bilangan saksi. Horowitz juga

menimbulkan isu istilah ‘semua orang Islam’63

yang digunakan untuk menentukan

kebolehterimaan keterangan seseorang saksi sebagai syahadah yang masih menimbulkan

persoalan tentang sejauh manakan istilah tersebut ditafsirkan terutama dari aspek gender

saksi kerana terdapat peraturan dalam hukum syarak tentang penerimaan keterangan saksi

wanita. Walau bagaimanapun, dari sesetengah aspek yang lain undang-undang keterangan

mahkamah syariah masih mengekalkan sebahagian besar prinsip common law yang terdapat

dalam AK terutama peruntukan berkaitan kerelevenan, keterangan dokumen, anggapan

tentang dokumen, pendapat pakar, keterangan watak dan beban pembuktian. Cuma dalam

kajiannya Horowitz melihat proses gabungan dua bentuk undang-undang atau hybridization

bukan sahaja berlaku dalam aspek keterangan, malah ia juga berlaku dalam undang-undang

prosedur jenayah yang terpakai di mahkamah syariah. 64

Terdapat juga pandangan-pandangan yang kurang bersetuju jika dikatakan wujud proses

pengharmonian undang-undang dalam menggubal SKMS dan apa yang berlaku adalah proses

pengubahsuaian semata-semata dengan mengekalkan mana-mana peruntukan AK 1950 yang

tidak bertentangan dengan hukum syarak dan tidak memasukkan mana-mana peruntukan

yang bertentangan dan yang paling utama ialah menjadikan hukum syarak sebagai asas utama

57


Ibid., 351, lihat juga Ruzman Md. Noor, “Kesaksian Dalam Konteks Undang-undang Keterangan Mahkamah

Syariah di Malaysia: Analisis Dari Perspektif Mazhab Syafie”, Jurnal Fiqh 5 (2008), m.s.143. 59

Muhammad bin Idris al-Shafi’e, al-Umm (Beirut: Dar al-Fikr, 2009), m.s.4:47. 60

Shamsuddin Muhammad Bin Muhammad al-Khatib al-Sharbini, Mughni al-Muhtaj, m.s.370. 61

Shamsuddin Muhammad Bin Abi al-‘Abbas Ahmad Bin Hamzah Ibnu Shihabuddin al-Ramli, Nihayah al-

Muhtaj Ila Sharhi al-Minhaj , m.s.292. 62

Muhammad al-Sharbini al-Khatib, al-Iqna’, m.s.314. 63

Seskyen 83 (1) AKMS dan juga hampir kesemua enakmen negeri memperuntukkan ‘…semua orang Islam

adalah kompeten untuk memberikan syahadah atau Bayyinah sebagai saksi dengan syarat bahawa mereka

adalah ‘aqil, baligh, adil, mempunyai ingatan yang baik dan tidak berprasangka’. 64

Horowitz, Donald L, “The Quran and the Common Law: Islamic Law Reform and the Theory of Legal

Change”, The American Journal of Comparative Law 42 (1994), m.s.267.



11

perujukan melalui Quran dan Sunnah serta kitab-kitab fiqh.65

Pandangan ini melihat istilah

tersebut hanya sesuai dalam proses harmonisasi di antara undang-undang sivil dengan

undang-undang Islam dengan menyerapkan prinsip-prinsip hukum Islam ke dalam undang-

undang sivil.66

Namun perkara ini tidak berlaku dalam AK 1950 kerana masih ada lagi

peruntukan yang bertentangan dengan undang-undang Islam seperti seksyen112 berkaitan

kesahtarafan anak. Apa yang berlaku adalah membawa masuk atau mengubah suai

peruntukan dalam AK 1950 ke dalam SKMS sehingga beberapa peruntukan dalam SKMS

menyamai AK 1950.67

Walau bagaimanapun, menurut Abdul Monir Yaacob, proses

harmonisasi wujud dalam bentuk yang berbeza dalam konteks kandungan SKMS itu sendiri,

bukan dengan undang-undang sivil, iaitu apabila berlaku pemilihan dan pengambilan

pandangan dari beberapa mazhab selain mazhab rasmi iatu mazhab Shafi’i atau

menyesuaikan dan memasukkan beberapa pandangan dari mazhab lain selain mazhab Shafi’i

supaya sesuai dengan suasana dan sistem pentadbiran keadilan mahkamah syariah di

Malaysia.68

Menurut beliau lagi proses harmonisasi juga boleh dan akan wujud dengan

mengadakan ‘common law’ Malaysia dalam konteks undang keterangan khususnya, apabila

segala konsep, prinsip, nilai, dan penilaian kehakiman sendiri berasaskan prinsip undang-

undang Islam di samping uruf dan budaya yang boleh diterima oleh segenap lapisan

masyarakat tanpa perlu lagi terikat dengan pengaruh atau prinsip undang-undang sivil atau

common law yang berasal dari England. Proses ini juga boleh dianggap sebagai satu bentuk

‘independent ijtihad’ dalam konteks mewujudkan sistem undang-undang yang selari dengan

prinsip hukum syarak sekiranya proses harmonisasi undang-undang benar-benar hendak

dilaksanakan.69

Walau apa pun pandangan tentang wujud atau tidak proses harmonisasi dalam SKMS tetap

menunjukkan berlakunya proses harmonisasi atau apa pun istilah yang menggambarkan

asimilasi atau gabungan atau penyesuaian, di antara prinsip common law melalui AK 1950

dengan prinsip-prinsip keterangan menurut hukum syarak. Dan metodologi yang telah

digunapakai atas nama harmonisasi atau pengubahsuaian udang-undang sedia ada tetap

merupakan ijtihad hasil usaha pihak penggubal, JTUSS terutamanya. Mekanisme ijtihad

yang digunapakai adalah tidak bertentangan dengan prinsip hukum syarak dan sebagai

membantu usaha penyeragaman dan penyelarasan SKMS negeri-negeri di Malaysia.70

Malah

65

Menurut Abdul Monir Yaacob, usaha JTUSS untuk mengharmonikan undang-undang sivil dan syariah masih

lagi diperingkat usaha dan hasrat kerana jika proses harmonisasi undang-undang berlaku di Malaysia sudah

tentu tiada timbul isu konflik bidangkuasa di antara Mahkamah Sivil dan mahkamah syariah. Beliau melihat

undang-undang Islam di Malaysia hakikatnya masih mengikit arus gelombang mahkamah sivil terutama dari

aspek prosedur dan keterangan. Istilah harmoni sepatutnya melibatkan proses ‘timbal balik’, bukan setakat

pengubahsuaian undang-undang Islam tetapi juga berlaku dalam undang-undang sivil supaya peruntukannya

semua selari dengan prinsip hukum syarak. Istilah harmoni juga perlu ada bertemu di ‘puncak’ yang sama iaitu

kedua-dua undang-undang sama ada sivil dan Islam mempunyai sumber utama yang sama iaitu al-Quran dan Sunnah seperti yang berlaku di Pakistan, sedangkan di Malaysia Perlembagaan Persekutuan merupakan undang-

undang utama negara. Temubual 29 Disember 2014. 66

Pihak JAKIM melihat pengharmonian undang-undang hanya berlaku dalam undang-undang sivil dengan

memasukkan elemen undang-undang Islam ke dalamnya, bukan sebaliknya tanpa mengubah nama statut yang

asal. Sebagai contoh memasukkan elemen undang-undang Islam seperti kesalahan tanpa rela di antara suami

isteri tidak masukkan sebagai kesalahan di bawah kategori rogol. Temubual 14 Januari 2015. 67

Temubual 29 Disember 2014 dan 14 Januari 2015. 68


Abdul Rahman Awang dan Mohamad Ismail Hj Mohamad Yunus, “Harmonisation of Shariah and Civil Law:

A Special Reference To The Concept Of Punishment”, IKIM Law Journal 9, no. 2 (2005), m.s.106 70

Bahagian Penasihat Undang-undang, Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (JAKIM), “Penyeragaman Undang-

undang Islam di Malaysia”, Jurnal Hukum 15, no. 2 (Disember 2002), m.s.128



12

pengambilan atau pemilihan pandangan ulama yang sesuai dan lebih mudah diaplikasi untuk

mentadbir keadilan di mahkamah-mahkamah syariah di Malaysia (sebagai contoh konsep

bayyinah menurut Ibnu Qayyim) dan proses mengkodifikasikan hukum-hukum fiqh ke dalam

sebuah statut (SKMS) menjadi satu ‘landmark’ ijtihad yang utama dalam penggubalam

SKMS selain pengubahsuaian terhadap AK 1950. 71

Apatah lagi apabila kajian yang

terperinci melalui pengumpulan dan perujukan terhadap nas-nas al-Quran dan hadis dari

sumber bersifat primer serta kitab-kitab fiqh72

menjadi perhatian utama pihak penggubal

khususnya JTUSS dalam membentuk kerangka undang-undang keterangan mahkamah

syariah. Dalam hal ini Profesor Emiritus Tan Sri Ahmad Mohamed Ibrahim yang pernah

menerajui JTUSS pernah dengan tegas menyatakan bahawa apa yang hendak dihasilkan ialah

‘sebuah undang-undang, bukan sebuah buku atau kitab’ yang memerlukan kerja keras dan

kajian terperinci untuk menghasilkan undang-undang keterangan yang sesuai dalam konteks

Malaysia walaupun mengikut format AK 1950.73

Penggunaan Takhayyur Dan Talfiq Dalam Penggubalan SKMS

Takhayyur bermaksud mengambil salah satu pendapat mazhab yang paling rajih disebabkan

kekuatan dalilnya dan sesuai serta selari dengan maslahah umum.74

Atau dalam istilah yang

paling mudah takhayyur bermaksud penyesuaian beberapa doktrin undang-undang dari

sesuatu mazhab dengan keperluan dan tuntutan semasa masyarakat dan negara.75

Sebagai

contoh dalam peraturan perundangan, mazhab Hanafi telah dijadikan sebagai asas

penggubalan Majallah al-Ahkam al-‘Adliyyah atau The Mejelle76

dengan disesuaikan dengan

keperluan dan tuntutan semasa masyarakat dan negara.77

Pendekatan secara takhayyur bukan

asing lagi terutama di kebanyakan negara-negara Islam khususnya dalam penggubalan

undang-undang kekeluargaan atau undang-undang sivil Islam atas dasar maslahah umum dan

selari dengan kaedah-kaedah fiqh.78

Sebagai contoh Pakistan, Sudan, Iran, Libya. Nigeria

dan Mesir yang telah melakukan proses harmonisasi undang-undang Islam dari bersifat teori

fiqh dalm kitab-kitab turath ke dalam bentuk statutori bersama-sama prinsip dari undang-

undang sivil yang bersifat sekular tetapi selari dengan hukum dan objektif syariah.79

Dalam konteks undang-undang keterangan mahkamah syariah di Malaysia, penggunaan

mazhab Shafi’i yang mendominasi kebanyakan peruntukan statut terutama syahadah80

71


Sebagai contoh kitab Nazariyyat al-Ithbat Fi al-Fiqh al-Jinai al-Islami oleh Ahmad Fathi Bahnasi dan kitab

Min Turuq al-Ithbat Fi al-Shari’ah wa al-Qanun oleh Ahmad ‘Abdul Mun’im al-Bahai, yang di antaranya telah

menjadi rujukan utama dalam penggubalan SKMS. Temubual 2 Disember 2014. 73


Muhammad Siraj, Usul al-Fiqh al-Islami, (Iskandariyah: Mansha’ah al-Ma’arif, 1988), m.s.383. 75

Abdullah @ Alwi Haji Hassan, “Ijtihad Dan Peranannya Dalam Pengharmonian Pengamalan Undang-undang

Syariah Di Dunia Islam Masa Kini”, Jurnal Syariah 15, no.2 (Kuala Lumpur: Akademi Pengajian Islam

Universiti Malaya, 2007), m.s.6. 76

Ini diperakui oleh Hakim Mahkamah Agung Pakistan S.A. Rahman pada tahun 1967, Mohd Daud Bakar

bahawa mazhab Hanafi merupakan asas kepada kandungan Majallah al-Ahkam al-‘Adliyyah, lihat The Mejelle,

v. 77

Muhammad Siraj, Usul al-Fiqh al-Islami, m.s.382. 78

Ibid., m.s.383. 79

Abdullah @ Alwi Haji Hassan, m.s.18. 80

Ruzman Md. Noor, “Kedudukan Bayyinah, Syahadah dan Qarinah”, m.s.350.



13

merupakan satu teknik takhayyur hasil ijtihad JTUSS dalam mengkodifikasikan SKMS dan

undang-undang Islam yang lain untuk kegunaan mahkamah syariah. Mengiktiraf amalan

taqlid dan penggunaan ijtihad dalam konteks dunia moden, peruntukan SKMS negeri-negeri

telah memberi ruang, seperti yang telah dijelaskan sebelum ini, untuk merujuk hukum syarak

dalam keadaan tiada peruntukan khusus dalam SKMS tentang sesuatu perkara atau sekiranya

berlaku lakuna81

, sama halnya dengan apa diamalkan di Brunei Darussalam.82

Dalam situasi

ini, seseorang hakim boleh merujuk mana-mana sumber fiqh atau kitab-kitab fiqh dari mana-

mana mazhab seperti yang telah ditafsirkan oleh SKMS terhadap istilah hukum syarak

sekiranya sesuai dan selari dengan nilai-nilai semasa dalam keadaan tidak ada peruntukan

khusus tentang sesuatu perkara tetapi perlu putuskan berdasarkan fakta-fakta kes yang

dikemukakan. Ini merupakan ‘semangat’ takhayyur yang diserapkan dalam SKMS oleh

pihak JTUSS. Sebagai contoh penggunaan konsep shahadah ‘ala shahadah, shahadah al-

tasamu’ atau khabar sebagai sebahagian dalam perbahasan konsep syahadah tetapi tidak

diperuntukkan secara khusus dalam SKMS. Oleh yang demikian ruang ijtihad yang

diberikan oleh SKMS secara tidak langsung membuka jalan kepada aplikasi ijtihad secara

takhayyur melalui pemilihan pandangan yang paling rajih dari mazhab-mazhab yang

muktabar dengan mengambilkira juga kesesuaiannya kepada maslahah, keadaan atau situasi

semasa.

Istilah talfiq pula boleh ditakrifkan sebagai melaksanakan hukum syarak yang tidak pernah

disebut oleh mujtahid dalam konteks bertaqlid dengan mengambil pendapat dari mazhab

selain dari mazhab rasmi yang dipegang dalam masalah atau situasi tertentu.83

Talfiq juga

ditakrifkan sebagai menggabungkan pendapat dari dua mazhab atau lebih secara bertaqlid

dalam sesuatu perbuatan atau perkara atau rukun dalam satu permasalahan induk.84

Talfiq

merupakan salah satu mekanisme ijtihad selepas berlalunya zaman yang dikatakan zaman

penutupan pintu ijtihad dan bermulanya zaman bertaqlid. Mohd Salleh telah merumuskan

talfiq sebagai menghimpun atau mencampuradukkan dua pendapat atau mazhab dalam satu-

satu permasalahan sehingga membentuk satu hukum atau konsep tertentu walaupun kaedah

sedemikian tidak mendapat pengiktirafan dari mazhab tersebut. 85

Takrifan yang lebih moden

dan ringkas diberikan oleh Abdullah @ Alwi Haji Hassan sebagai peminjaman secara bebas

dari pelbagai sumber atau mazhab secara tidak eksklusif pada satu-satu mazhab.86

Muhammad Siraj telah membahagikan talfiq kepada dua kategori iaitu talfiq dalam bertaqlid

dan talfiq dalam perundangan. 87

Talfiq kategori pertama merupakan talfiq dalam pengertian

yang biasa di kalangan ulama berkaitan hukum-hukum fiqh walaupun tidak diiktiraf oleh

majoriti ulama atas hujah seolah-olah hendak mempermudah-mudahkan hukum.88

Talfiq

kategori kedua pula berlaku dalam perundangan atau dalam proses menggubal undang-

undang. Talfiq ini berlaku apabila pihak pemerintah atau badan perundangan

menggabungkan beberapa mazhab sebagai asas kepada sesuatu undang-undang dan talfiq

81

Seksyen 130 AKMS 1997 dan EKMS 2003. 82

Sessyen 163 Perintah Undang-undang Keterangan Mahkamah Syariah 2001. 83

Al-Zuhaili, Wahbah, Usul al-Fiqh al-Islami (Beirut: Dar al-Fikr, 1996), m.s.2:1142. 84


Mohd Salleh Ahmad, Pengantar Syariat Islam, (Batu Caves: Pustaka Haji Abdul Majid, 2014), m.s.186. 86

Abdullah @ Alwi Haji Hassan, m.s.7. 87


Lihat juga Mohd Salleh Bin Ahmad, “Penggunaan Taqlid Dan Talfiq Dalam Fatwa: Satu Penilaian’, dalam

Risalah Ahkam (Petaling Jaya: Intel Multimedia & Publication, 2005), m.s.216.



14

jenis inilah yang menjadi amalan badan perundangan masa kini dan dianggap kaedah yang

paling sesuai bagi mempastikan undang-undang Islam terlaksana selari dengan matlamat

syarak dan maslahah umum.89

Apatah lagi dalam konteks Malaysia contohnya, walaupun

mazhab Shafi’i merupakan mazhab rasmi negara, proses pengeluaran fatwa atau penggubalan

undang-undang mahupun dalam konteks penghakiman di Mahkamah syariah, perujukan

kepada mazhab-mazhab lain yang muktabar selain mazhab Shafi’e adalah dibenarkan

sekiranya pandangan dari mazhab Shafi’e tidak sesuai dengan uruf atau keperluan semasa.

Pemakaian talfiq dalam peruntukan syahadah adalah sangat jelas walaupun secara umumnya

mazhab Shafi’i mendominasi konsep-konsep syahadah dalam SKMS sama ada dari aspek

definisi, syarat dan bilangan saksi.90

Ini boleh dilihat dalam peruntukan tentang konsep

bayyinah yang mempunyai pengertian yang lebih luas mengikut konsep bayyinah yang

dibawa oleh Ibnu Qayyim91

di samping memudahkan sistem pentadbiran keadilan untuk

hakim menerima keterangan berbentuk bayyinah sekiranyaa keterangan saksi tidak boleh

diterima sebagai syahadah.92

Manakala dari aspek bilangan saksi pula penentuan tiga orang

saksi dalam kes dakwaan fakir oleh orang yang dikenali sebagai kaya93

adalah berasaskan

Hambali94

. Begitu juga dengan penerimaan kesaksian tunggal wanita dalam kes-kes khusus

wanita95

seperti sakit puan adalah berasaskan mazhab majoriti terutama mazhab Hanafi96

kerana mazhab Shafi’i hanya menerima kesaksian wanita dengan bilingan minima empat

orang.97

Pandangan ini dilihat lebih sesuai dan praktikal kerana adalah amat sukar sekiranya

empat orang saksi wanita menjadi prasyarat diterima keterangan yang berhubung dengan

perkara-perkara di bawah pengetahuan wanita sahaja dan secara tidak langsung boleh

mengelakkan berlakunya ketidakadilan dan kemudaratan.

Oleh kerana talfiq melibatkan penggunaan pandangan mazhab-mazhab yang lain dari mazhab

rasmi masyarakat Malaysia, maka ia boleh disifatkan sebagai mengharmonisasi sumber

undang-undang Islam dalam bentuk penggabungan atau kombinasi sumber mazhab.98

89

Muhammad Siraj, m.s.383. 90

Ruzman Mohd Noor, “Kedudukan Bayyinah, Syahadah dan Qarinah”, m.s.351. 91


Seksyen 83, 84 dan 85 EKMS2003 dan AKMS 1997. 93

Seksyen 86 (1) AKMS 1997 dan EKMS 2003. 94

Ibnu al-Qayyim al-Jawziyyah, al-Turuq al-Hukmiyyah Fi Siyasah al-Shar’iyyah, m.s.138, Taqiyuddin Abi

al-Baqa Muhammad Bin Ahmad Ibnu al-Najar al-Fatawhi, Sharhu Muntaha al-Iradat, (Beirut: Dar al-Kutub

al-‘Ilmiyyah, 2005) m.s.4:486. 95

Seksyen 86 (4) AKMS 1997 dan EKMS 2003. 96

‘Alauddin Abi Bakr Bin Mas’ud al-Kasani al-Hanafi, Badai’ al-Sanai’ Fi Tartib al-Sharai’ (Kaherah:

Matba’ah al-Imam, t.t) m.s.4050, Burhanuddin Abi al-Hasan ‘Ali Bin Abi Bakr al-Farghani al-Marghinani, al-

Hidayah Sharh Bidayah al-Mubtadi ( Beirut: Sharikah Dar al-Arqam Bin Abi al-Arqam, t.t) m.s.2:116, Ibnu

al-Humam, Sharhu Fathul Qadir, (Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, 1995) m.s.7:345. 97

Abi Ishaq Ibrahim al-Shirazi, al-Muhadhab, (Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, 1995), m.s.3:454, Abi Bakr

‘Uthman Bin Muhammad Shatta al-Dimyati al-Bakri, I’anah al-Talibin (Beirut: Dar al-Fikr,1995), m.s.3:457,

Shamsuddin Muhammad Bin Muhammad al-Khatib al-Sharbini, Mughni al-Muhtaj, m.s.397. 98

Tan Sri Syeikh Ghazali Bin Hj Abdul Rahman pernah menyatakan dalam kertas kerjanya bahawa dalam

menggubal peruntukan undang-undang dan enakmen-enakmen, metodologi ijtihad dan talfiq telah digunakan

secara meluas demi memperlihatkan kesesuaian hukum Allah SWT mengikut peredaran zaman dan masa,

sekaligus gama Islam dilihat sebagai suatu agama yang unik oleh masyarakat bukan Islam, lihat Tan Sri Sheikh

Ghazali Hj. Sbdul Rahman, “Beberapa Manifestasi Penggunaan Ijtihad dan Talfiq Dalam peruntukan-

peruntukan Statut Moden Di Malaysia”, (Kertas kerja, Seminar Taqlid, Ijtihad dan Talfiq: Skop, Amalan Dan

Batasan , anjuran Institut Kefahaman Islam Malaysia (IKIM), Dewan Besar, IKIM, Kuala Lumpur, 12-13



15

Mohammad Hashim Kamali pernah menyatakan bahawa takkayyur dan talfiq merupakan

metode atau kaedah yang boleh digunakan dalam proses harmonisasi undang-undang. Malah

kedua-dua metode tersebut merupakan metode usul fiqh yang biasa digunakan dalam

melaksanakan prinsip-prisip siyasah shar’iyyah dalam proses pembentukan polisi atau

undang-undang yang berorientasikan syariah.99

Oleh yang demikian, adalah jelas bahawa

penggunaan ijtihad dalam penggubalan SKMS khususnya peruntukan berkaitan syahadah

telah juga mengambil kira pendekatan secara talfiq dan takhayyur bagi mempastikan prinsip-

prinsip asas syahadah dapat diaplikasikan dengan cara yang lebih fleksibel atau anjal sesuai

dengan maslahah, keperluan, ‘uruf dan situasi semasa di Malaysia. Dalam hal ini Ruzman

Md Noor pernah merumuskan bahawa undang-undang keterangan mahkamah syariah

(SKMS) telah menggunapakai pendekatan ini secara agak liberal terutama peruntukan yang

berkaitan dengan konsep syahadah dan bayyinah serta bilangan saksi.100

Ini dikukuhkan lagi

dengan penegasan Mahmud Saedon bahawa pemakaian hukum syarak dalam SKMS adalah

tidak terikat kepada satu-satu mazhab sahaja iaitu mazhab Shafi’i tetapi termasuk juga

pendapat mana-mana mazhab yang sah kerana dasar penggubalannya ialah memilih pendapat

ulama yang lebih sesuai dengan keadaan, masa dan persekitaran setempat.101

Perkembangan

sistem perundangan Islam di Malaysia yang tidak taasub atau fanatik kepada satu-satu

mazhab sahaja dilihat sebagai satu perkembangan positif menunjukkan para ulama tempatan

bersama-sama pihak pemerintah telah mula bersikap terbuka dengan menerimapakai

pandangan selain mazhab Shafi’i terutama apabila pandangan tersebut dalam satu-satu situasi

boleh membawa kepayahan kepada umat Islam untuk diamalkan.102

Dalam hal ini, Mohd

Badrol Awang dan Mohd Lotpi Mohd Yusob pernah menyatakan dalam tulisan mereka

bahawa pihak pemerintah (atau wakilnya, seperti JAKIM) mempunyai kuasa yang luas untuk

menggubal undang-undang serta tidak terikat kepada mana-mana mazhab walaupun mazhab

penduduk setempat. Pemerintah berhak menilai dan mengambil pendapat fiqh dari mana-

mana fukaha serta menilai kepelbagaian interpretasi al-Quran dan hadis yang dibuat oleh para

ulama dalam bidang tersebut bagi dijadikan sebagai sebuah undang-undang.103

Pembukaan pintu ijtihad dan pembaharuan penggunaan kaedah takhayyur dan talfiq secara

tidak langsung memberi ruang yang luas kepada para hakim di mahkamah syariah untuk

berijtihad mengikut skop bidang kuasa yang diperuntukkan, terutamanya bila menghadapi

permasalahan semasa yang tidak dijangka bersifat kontemporari, bukan hanya dalam konteks

undang-undang keterangan malah dalam skop undang-undang Islam yang lain yang

digunapakai di mahkamah syariah.104

Kaedah penggubalan SKMS yang tidak terikat secara

rigid dengan pendapat mazhab yang tertentu dan penggunaan dasar memilih pendapat ulama

yang lebih sesuai dengan keadaan, masa dan persekitaran tempat (termasuk bahagian dalam

November 2009), 2. Pandangan yang sama mengenai talfiq sebagai satu bentuk harmonisasi oleh Ruzman Md.

Noor , “Kesaksian Dalam Konteks Undang-undang Keterangan Mahkamah Syariah di Malaysia”, (2008), 152

dan Abdul Monir Yaacob, Temubual 29 Disember 2014. 99

Mohammad Hashim Kamali, “Shariah And Civil Law: Towards A Methodology Of Harmonization”, m.s.1. 100

Ruzman Md. Noor, “Kesaksian Dalam Konteks Undang-undang Keterangan Mahkamah Syariah di

Malaysia”,(2008), m.s.152. 101

Mahmud Awang Saedon Othman, Undang-undang Keterangan Mahkamah Syariah: Satu Analisis, m.s.88. 102

Ridzwan Bin Ahmad, “Sikap Liberal Dalam Memahami Fiqh Mazhab Syafi’i: Realiti Dan Fenomena Di

Malaysia”, Jurnal Fiqh 4 (2007),137. 103

Mohd Badrol Awang & Mohd Lotpi Mohd Yusob, “Penggubalan Dan Pelaksanaan Undang-undang Oleh

Pemerintah: Satu Pandangan”, m.s.120. 104

Lihat Abdullah @ Alwi Haji Hassan, “Ijtihad Dan Peranannya Dalam Pengharmonian Pengamalan Undang-

undang Syariah Di Dunia Islam Masa Kini”, Jurnal Syariah 15 no. 2 (Kuala Lumpur: Akademi Pengajian

Islam Universiti Malaya, 2007), m.s.12.



16

statut tersebut yang membezakan bayyinah dengan syahadah berdasarkan pandangan Ibnu

Qayyim) adalah bukti mekanisma ijtihad melalui kaedah takhayyur dan talfiq merupakan

kaedah yang sangat relevan dalam usaha mentransformasi undang-undang syariah daripada

bentuk teoritikal atau shakliy dari kitab-kitab turath kepada undang-undang bersifat legislasi

statutori.105

Oleh yang demikian, bolehlah dikatakan bahawa penggunakan kaeadah takhayyur dan talfiq

dalam penggubalan SKMS secara umum dan peruntukan berkaitan syahadah secara

khususnya, tidaklah melibatkan pembentukan hukum baru dalam konteks fiqh. Sebenarnya

ia lebih kepada tujuan kepentingan umum atau maslahah dalam konteks undang-undang

negara, tanpa terkeluar dari maqasid shari’ah dan bersandarkan kepada pandangan ulama

yang sesuai dengan situasi di Malaysia walaupun mungkin bukan dari pandangan majoriti

ulama.106

Apatah lagi proses penggubalannya dilakukan secara berstruktur melalui kajian

terperinci, perbincangan dan dialog yang berasaskan kepada sumber syarak dan maqasid

shari’ah.107

Pendekatan Maqasid Shariah dan Siyasah Syar’iyyah: Keadilan Dan Maslahah sebagai

Dasar Penggubalan Undang-undang

Syahadah dalam sistem kehakiman Islam secara umum dilihat merupakan satu mekanisme

untuk membantu hakim mencapai keadilan yang menjadi salah satu matlamat syarak atau

maqasid shari’ah yang utama seperti yang telah dijelaskan dalam bab kedua kajian ini.

Syarat-syarat yang agak ketat dalam syahadah terutama dalam syarat tahammul 108

seperti

yang diperuntukkan dalam seksyen 83 di kebanyakan SKMS negeri-negeri, peruntukan

tentang bilangan saksi dan keperluan tazkiyah al-shuhud atau testimoni saksi adalah tidak lain

dan tidak bukan bertujuan memelihara keadilan melalui pembuktian yang jauh dari sebarang

keraguan bagi mengelakkan berlakunya kesilapan atau kekhilafan dalam penghakiman. Oleh

sebab itulah kesaksian dalam Islam sangat mementingkan kualiti dan kuantiti saksi semata-

mata untuk memelihara keadilan semua pihak dalam sesuatu kes109

berbeza dengan prinsip

kesaksian dalam sistem perundangan sivil dan common law yang lebih menekankan sejauh

mana seseorang saksi dipercayai walaupun hanya seorang dan boleh memahami soalan-

soalan yang dikemukakan di samping boleh menjawab soalan dengan rasional.110

105

Ibid.Lihat juga Abdulah @ Alwi Hassan, 18. 106

Seperti dalam peruntukan berkaitan bilangan tiga orang saksi dalam dakwaan fakir oleh seseorang yang

dikenali sebagai seorang yang kaya. 107

Temubual 2 Disember 2014, 29 Disember 2014 dan 14 Januari 2015. 108

Syarat tahammul ialah syarat penyampaian kesaksian yang secara umumnya mestilah saksi itu seorang Islam,

baligh, berakal, merdeka, kuat ingatan, ‘adil, tiada tohmah, bermaruah, boleh bercakap dan boleh melihat. 109

Amir Husin Mohd Nor, Zuliza Kusrin & Che Maryam ahmad, “Kesaksian Dalam Undang-undang

Keterangan Islam” dalam Al-Syariah Jilid 3: Undang-undang Keterangan Islam, ed. Siti Zalikha Md. Nor

et. Al, (Kuala Lumpur: Dewan Bahasa Dan Pustaka, 2006), m.s.51. 110

Seksyen 118 Akta Keterangan 1950.



17

Untuk menyerlahkan lagi prinsip maqasid shari’ah111

dalam peruntukan berkaitan syahadah,

SKMS telah memberi ruang kepada penerimaan keterangan-keterangan lain atau bayyinah

mengikut pandangan Ibnu Qayyim112

seperti yang telah dijelaskan sebelum ini dan

keterangan dokumen sekiranya saksi-saksi yang dikemukakan tidak dapat memenuhi syarat-

syarat syahadah atau bilangan saksi tidak mencukupi. Maknanya syahadah bukanlah

pembuktian yang bersifat mandatori dalam SKMS, malah bagi merealisasikan maksud

keadilan hakim mempunyai kuasa untuk menerima sebarang keterangan lain yang boleh

membantu menjelaskan sesuatu fakta yang menjadi isu. Malah SKMS telah memperuntukkan

tatacara untuk memeriksa kredibiliti saksi yang bukan berstatus syahadah melalui proses

pemeriksaan saksi secara berperingkat iaitu pemeriksaan utama, pemeriksaan balas dan

pemeriksaan semula,113

sama saperti apa yang dipraktikkan di mahkamah awam berdasarkan

Akta Keterangan (AK) 1950. Manakala proses testimoni saksi atau tazkiyah al-shuhud pula

diperuntukkan khusus bagi memeriksa keadilan saksi berasaskan konsep syahadah.114

Syahadah dalam SKMS bukan sahaja dilihat sebagai hasil ijtihad pihak penggubal berasaskan

maqasid syari’ah,115

malah pada masa yang sama ia juga merupakan hasil ijtihad berasaskan

keperluan dalam sistem pentadbiran negara atau siyasah shar’iyyah yang juga bersandarkan

kepada maqasid sharia’ah dan doktrin maslahah. Dalam konteks siyasah shar’iyyah, adalah

menjadi tanggungjawab pemerintah untuk menjaga dan mempertahankan syariah dan negara,

melindungi dan menjaga kepentingan rakyat dengan apa cara sekali pun selari dengan

maqasid shari’ah untuk menjaga maslahah dan monolak kerosakan atau kemudaratan demi

kebahagian manusia dunia dan akhirat.116

Demi mencapai objektif tersebut, pemerintah perlu

mempastikan agar negara diurus dan ditadbir selari dengan hukum dan matlamat syarak atau

maqasid shari’ah termasuklah dalam konteks penggubalan undang-undang. Bukan setakat

berpegang kepada prinsip menarik maslahah dan menolah kerosakan yang menjadi dasar,

malah prinsip dan amalan syura serta amalan merujuk kepada pakar dan golongan bijaksana

amat penting117

dalam konteks siyasah shar’iyyah khususnya dalam soal penggubalan

111

Hubungkait takhayyur dan talfiq dengan maqasid shari’ah ialah takhayyur dan talfiq merupakan kaedah

penyelidikan hukum dalam ilmu Usul Fiqh manakala maqasid shari’ah pula ialah pendekatan dalam

menggunakan kaedah penyelidikan tersebut, dan kedua-dua kaedah serta pendekatan tersebutkan merupakan

cabang ijtihad atau penyelidikan (kaedah dalam ijtihad dan pendekatan dalam ijtihad), lihat Mahmood Zuhdi

Haji Abdul Majid, “Ijtihad. Taqlid dan Talfiq Dari Perspektif Maqasid Al-Syariah”, (Kertas kerja, Seminar

Taqlid, Ijtihad dan Talfiq: Skop, Amalan Dan Batasan , anjuran Institut Kefahaman Islam Malaysia (IKIM),

Dewan Besar, IKIM, Kuala Lumpur, 12-13 November 2009), 1. 112


Bab 3 Pemeriksaan saksi dan seksyen 91 tentang pemeriksaan utama, pemeriksaan balas dan pemeriksaan

semula dalam AKMS 1997 dan EKMS 2003. 114

Ahmad Mohamed Ibrahim, The Administratioan Of Islamic Laws in Malaysia (Kuala Lumpur: IKIM,

2000), m.s.780. 115

Abdul Monir Yaacob berpandangan pendekatan maqasid shari’ah dalam penggubalan SKMS adalah untuk

mencapai matlamat keadilan dalam pentadbiran sesebuah negara, bukan secara langsung untuk mencapai

maksud daruriyyah al-khamsah atau dikenali sebagai ‘matlamat sosial’ iaitu agama, nyawa, akal, keturunan dan

harta kerana lima aspek itu merupakan tanggunjawab institusi-instutusi lain. Temubual 29 Disember 2014. 116

Khairil Azmin Mokhtar dan Nayel Musa Shaker Al-Omran pernah merumuskan dalam konteks harmonisasi

di antara undang-undang sivil dan syariah, bahawa matlamat dan tujuan utama ‘good governence’ atau siyasah

‘adilah di antara Barat dengan prinsip Islam mempunyai banyak persamaan, di antaranya ialah keadilan,

kesaksamaan, syura, ketulusan, amanah dan kebebasan. Lihat Khairil Azmin Mokhtar & Nayel Musa Shaker

Al-Omran, “Theories And Principles Of Good Governence In The Shariah And The Civil Law: Its

Constitutional Framework In The United States And Egypt” [2011] 4 MLJ cli, 11. 117

Menjadi amalan JTUSS dalam mempastikan undang-undang Islam digubal mengikut metode dan pendekatan

yang betul, sesuai dan adil melalui kajian terperinci, mesyuarat, diskusi dan majlis-majlis dialog. Temubual 2

Disember 2014, 29 Disember 2014 dan 14 Januari 2015.



18

undang-undang supaya undang-undang tersebut dapat dilaksanakan dengan adil.118

Penggunaan ijtihad melalui pendekatan harmonisasi119

, pengubahsuaian, kaedah takhayyur

dan talfiq120

di samping prinsip-prinsip maslahah atau maqasid shari’ah seperti yang

dijelaskan sebelum ini dalam penggubalam SKMS dan peruntukan berkaitan syahadah

khususnya merupakan inisiatif para penggubal merealisasikan prinsip siyasah sha’iyyah

dalam pentadbiran undang-undang Islam di Malaysia.

Mahmud Saedon sendiri pernah menjelaskan bahawa satu contoh paling mudah menunjukkan

amalan ijtihad berdasarkan siyasah shar’iyyah ialah penggubalan undang-undang Islam bagi

kegunaan mahkamah syariah121

seperti undang-undang pentadbiran hukum syarak, undang-

undang keluarga Islam, undang-undang tatacara jenayah syariah dan mal termasuklah juga

undang-undang keterangan mahkamah syariah melalui arahan pihak pemerintah kepada

badan-badang yang bertanggungjawab untuk merangka, menderaf, menggubal seterusnya

menguatkuasakan undang-undang tersebut. Beliau seterusnya merumuskan bahawa selain

menjadi satu keperluan dalam urusan pentadbiran agama dan ummah, siyasah shar’iyyah

juga merupakan sebahagian dari syarak bertujuan menegakkan keadilan, mendapatkan

maslahah atau manfaat dan mengelakkan kesusahan serta kerosakan. Oleh itu ijtihad sangat

memainkan peranan dalam merealisasikan siyasah syar’iyyah122

terutama untuk membantu

sistem kehakiman ditadbir dengan lebih sempurna dan adil. Sistem kehakiman pula

merupakan sebahagian daripada keperluan sistem pemerintahan dan pentadbiran sesebuah

negara atau dikenali sebagai badan kehakiman (judiciary) yang duduk sama tinggi dengan

badan-badan penting yang menjadi tulang belakang sesebuah kerajaan iaitu badan

pentadbiran (executive) dan badan perundangan (legislative).

Oleh yang demikian, peruntukan berkaitan syahadah dan penggubalan SKMS secara

umumnya adalah hasil ijtihad pihak JTUSS yang bertanggungjawab merangka dan menderaf

undang-undang keterangan mahkamah syariah mengikut acuan undang-undang keterangan

Islam seperti yang dibahaskan oleh ulama fiqh dengan mengambil kira juga aspek maqasid

shari’ah dan siyasah shar’iyyah sebagai nilai tambah kepada sumber ijtihad mereka. Proses

harmonisasi jelas berlaku dalam konteks penggabungan di antara teori fiqh berkaitan dengan

syahadah bermula dari definisi, syarat, bilangan dan proses tazkiyah al-shuhud dengan

pendekatan maqasid shari’ah berdasarkan realiti semasa di Malaysia dengan mengambilkira

prinsip-prisnip keadilan dalam menghasilkan undang-undang yang selari dan hukum syarak

dan objektif shariah.123

Segala usaha pihak penggubal, JTUSS khususnya, sebagai mewakili

pihak pemerintah, adalah untuk memenuhi keperluan siyasah shar’iyyah dalam

menghasilkan satu undang-undang yang sangat penting membantu sistem kehakiman ditadbir

dengan lebih sempurna dan adil.

118

Mahmud Saedon Awang Othman, “Pendekatan Siyasah Syar’iyyah Dalam Pentadbiran Negara”, m.s.81. 119

Mohammad Hashim Kamali pernah merumuskan bahawa siyasah shar’iyyan boleh digunakan dalam proses

harmonisasi di antara Syariah dan undang-undang. Lihat Mohammad Hashim Kamali, “Shariah And Civil Law:

Towards A Methodology Of Harmonization”, m.s.410. 120

Kedua-dua kaedah takhayyur dan talfiq menurut Mohammad Hashim Kamali merupakan sebahagian dari

aplikasi dalam siayasah shari’yyah untu membentuk sistem atau polisi yang berorientasikan syariah. Lihat

Mohammad Hashim Kamali, “Shariah And Civil Law: Towards A Methodology Of Harmonization”, m.s.409. 121

Ibid, m.s.98. 122

Ibid, m.s.99. 123

Temubual 2 Disember 2014.



19

DAPATAN KAJIAN DAN KESIMPULAN

Perkembangan SKMS banyak bergantung kepada usaha pihak penggubal iaitu JAKIM dan

JTUSS yang dibentuk sebagai mewakili pihak pemerintah atau kerajaan Malaysia dalam

merealisasikan konsep siyasah shar’iyyah untuk pentadbiran keadilan mahkamah syariah

mengikit acuan dan realiti semasa di Malaysia. Kronologi dan proses penggubalannya telah

memperlihatkan usaha yang sangat berhati-hati atau boleh dianggap sebagai ijtihad dalam

menghasilkan undang-undang atau taqnin yang sesuai dengan realiti di Malaysia dan

memudahkan sistem pentadbiran di mahkamah syariah. Walaupun secara zahirnya SKMS

dilihat banyak dipengaruhi oleh AK 1950 yang terpakai di mahkamah sivil, secara asasnya

hukum syarak tetap menjadi sumber utama undang-undang tersebut, kerana walaupun

terkandung di dalamnya beberapa peruntukan yang menyamai AK 1950 pemakaiannya

adalah berasaskan prinsip mana-mana yang tidak bertentangan dengan hukum syarak adalah

diterima.

Aktiviti ijtihad menggunakan takhayyur dan talfiq sebagai metode usul fiqh dan maqasid

shari’ah sebagai pendekatan dalam proses penggubalan undang-undang boleh berlaku dalam

satu masa dalam bentuk yang lebih harmoni. Ini boleh dilihat melalui sikap keterbukaan

pihak penggubal terhadap pandangan-pandangan selain mazhab Shafi’i dalam beberapa

peruntukan berkaitan syahadah walaupun mazhab Shafi’i dianggap mazhab rasmi Malaysia

dan menjadi mazhab pertama yang perlu diutamakan berbanding mazhab lain dalam

pembentukan undang-undang mahu pun fatwa. Malah kedua-dua metode dan pendekatan

ijtihad ini mempunyai hubungan yang sangat rapat dan releven dengan siyasah shar’iyyah

dalam konteks pentadbiran undang-undang sesebuah negara. Prinsip-prinsip yang berkaitan

syahadah dalam SKMS dari aspek definisi, syarat, dan bilangan khususnya telah digubal

sebegitu rupa adalah hasil usaha para penggubal yang diberikan mandat oleh pihak kerajaan

untuk mengaplikasikan ijtihad melalui metode dan pendekatan tersebut supaya ia relevan dan

mudah digunakan dalam pentadbiran keadilan di mahkamah syariah.

Begitu juga dengan pendekatan mengambil AK 1950 sebagai format untuk menghasilkan

undang-undang yang baru juga merupakan satu mekanisme ijtihad bagi memudahkan proses

penggubalan tanpa mengabaikan ciri-ciri keunggulan syariah sebagai sumber utama.

Menggunakan kaedah mengambil prinsip dalam AK 1950 yang tidak bercanggah dengan

hukum syarak, ‘membuang’ peruntukan yang bertentangan dan memasukkan peruntukan-

peruntukan baru bersumberkan Quran, Sunnah, kitab-kitab Fiqh dan teks perundangan

Islam yang lain (seperti The Mejelle dan Qanun-e-Shahadat Pakistan 1984) bukan satu

perkara yang mudah untuk dilakukan kerana ia melibatkan kajian yang terperinci dan berhati-

hati pihak penggubal dalam proses mentaqnin undang-undang Islam. Ini membuktikan

dinamisma ijtihad yang sentiasa relevan dalam usaha menjadikan undang-undang keterangan

mahkamah syariah umunya dan peruntukan berkaitan syahadah khususnya sesuai dengan

keadaan dan ‘uruf di Malaysia serta selari dengan prinsip-prinsip hukum syarak.

RUJUKAN

‘Abdul Karim Zaydan. (1983).Nizam a-Qada’.Baghdad: Matb’ah al-Ma’ani.



20

‘Alauddin Abi Bakr Bin Mas’ud al-Kasani al-Hanafi.(t.t). Badai’ al-Sanai’ Fi Tartib al-

Sharai’. Kaherah: Matba’ah al-Imam.

Abi Ishaq Ibrahim al-Shirazi.(1995). al-Muhadhab. Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah

Abi Bakr ‘Uthman Bin Muhammad Shatta al-Dimyati al-Bakri.1995. I’anah al-Talibin.

Beirut: Dar al-Fikr.

Abdulaziz Berghout, “Islamic Law And Public Interest: Urgency Of Creative Ijtihad”,[2005]

1 ShLR 25.

Abdul Basir Mohamad, “Iqrar, Syahadah Dan Qarinah Dalam Undang-undang Sivil Islam”

dalam Siti Zalikhah Md. Nor et al.(2006) Al-Syariah Jilid 3: Undang-undang

Keterangan Islam. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa Dan Pustaka.

Abdul Hamid Bin Haji Mohamad, “ Civil And Syariah Courts In Malaysia: Conflict of

Jurisdictions”, [2002] 1 MLJ cxxx-cxliv.

Abdul Monir Yaacob, “Undang-undang Pentadbiran Agama Islam: Pengkanunan, Reformasi

Dan Penyelarasan”, Jurnal Undang-undang IKIM 2, no. 2 (1998)58.

Abdul Mumini A Oba, “Harmonisation of Shari’ah, Common Law And Customary Law in

Nigeria: Problems And Prospects” (2008) 3 JMCL 126.

Abdullah @ Alwi Haji Hassan, “Ijtihad Dan Peranannya Dalam Pengharmonian Pengamalan

Undang-undang Syariah Di Dunia Islam Masa Kini”, Jurnal Syariah 15,

no.2.(2007). Kuala Lumpur: Akademi Pengajian Islam Universiti Malaya. m.s.6.

Abi Bakr ‘Uthman Bin Muhammad Shatta al-Dimyati al-Bakri. (1995) I’anah al-Talibin.

Beirut: Dar al-Fikr.

Ahmad Mohamed Ibrahim. (2000). The Administratioan Of Islamic Laws in Malaysia

Kuala Lumpur: IKIM.

Amir Husin Mohd Nor, Zuliza Kusrin & Che Maryam Ahmad, “ Kesaksian Dalam Undang-

undang Keterangan Islam” dalam Siti Zalikhah Md. Nor et al (2006) Al-Syariah Jilid

3: Undang-undang Keterangan Islam. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa Dan Pustaka.

Al-Khatib, Muhammad al-Sharbini.(t.t) Al-Iqna’. Juzuk 1. Beirut: Dar al-Fikr.

Al-Shafi’i, Abi ‘Abdillah Muhammad Bin Idris.(2009). Al-Umm. Jilid ke-5. Beirut: Dar al-

Fiqh.

Al-Syarbini, Shamsuddin Muhammad al-Khatib. (2006). Mughni al-Muhtaj. Juzuk ke-

6. Kaherah: Darul Hadith.

Al-Zuhayli, Wahbah. (1997).Al-Fiqh al-Islami wa Adillatuh. Juzu’ 8. Damsyiq: Dar al-

Fikr,1997.

_________________. (1996). Usul al-Fiqh al-Islami. Juzuk ke-2. Beirut: Dar al-Fikr.

Bahagian Penasihat Undang-undang, Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (JAKIM),

“Penyeragaman Undang-undang Islam di Malaysia”, Jurnal Hukum 15, no. 2

(Disember 2002), m.s.128

Burhanuddin Abi al-Hasan ‘Ali bin Abi Bakr al-Farghani al-Marghinani.(t.t) Al-Hidayah

Sharh Bidayah al-Mubtadi. Jilid ke-2. Beirut: Sharikah Dar al-Arqam bin Abi al-

Arqam.

Ibnu Farhun. (1301H). Tabsirah al-Hukkam Fi Usul al-‘Aqdiyyah wa Manahij al-Ahkam.

Jilid ke-2. Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah.

Ibnu Hazm.(1984) al-Muhalla bi a-Athar. Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah.

Ibnu al-Humam.(1995). Sharhu Fathul Qadir. Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah.



21

Ibnu al-Qayyim al-Jawziyyah.(2002). Al-Turuq al-Hukmiyyah Fi al-Siyasah al-

Shar’iyyah. Kaherah: Darul Hadith.

Ibnu Rushd. (2009).Sharh Bidayah al-Mujtahid wa Nihayah al-Muqtasid. Jilid ke-4.

Kaherah: Dar al-Salam.

Hamid Jusoh.(2007). Tazkiyah al-Syuhud dalam Nasimah Hussin et. al. Undang-undang

Islam: Jenayah, Keterangan dan Prosedur. Jil. Ke-13. Kuala Lumpur: Dewan

Bahasa dan Pustaka.

___________. (2007). Undang-undang Keterangan Islam Dan Perkembangan

Pelaksanaannya Di Malaysia dalam Nasimah Hussin et. al. Undang-undang Islam:

Jenayah, Keterangan dan Prosedur. Jil. Ke-13. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan

Pustaka.

Horowitz, Donald L. “The Qur’an And The Common Law: Islamic Law Reform And The

Theory Of Legal Change”. The American Journal of Comparative Law 42 (1994):

233-293.

Kamus Dewan. Ed. Ke-3. (1995).Kuala Lumpur: Dewan Bahasa Dan Pustaka.

Khairil Azmin Mokhtar & Nayel Musa Shaker Al-Omran, “Theories And Principles Of

Good Governence In The Shariah And The Civil Law: Its Constitutional Framework

In The United States And Egypt” [2011] 4 MLJ cli, 11.

L B Curzon. Dictionary of Law.(1995). Kuala Lumpur: International Law Book Services.

Little Oxford Thesaurus, (Oxford: Clarendon Press, 1998), m.s.219.

Mahmood Zuhdi Abd. Majid. (1997). Pengantar Undang-undang Islam di Malaysia.

Kuala Lumpur: Penerbit Universiti Malaya.

Mahmood Zuhdi Abd. Majid. “Ijtihad, Taqlid dan Talfiq Dari Perspektif Mawasid al-

Syariah”. Seminar Taqlid, Ijtihad dan Talfiq: Skop, Amalan Dan Batasan. IKIM, 12-

13 November 2009.

Mahmud Saedon Awang Othman. (1991). Undang-undang Keterangan Islam. Kuala

Lumpur : Dewan Bahasa & Pustaka.

____________________________. (1995) Institusi Pentadbiran Undang-undang Dan

Kehakiman Islam. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa Dan Pustaka.

_____________________________. “Pendekatan Siyasah Syar’iyyah Dalam Pentadbiran

Negara”, Jurnal Undang-undang IKIM 4, no. 1 (Januari-Jun 2000), m.s.81.

______________________________. (1995).“Undang-undang Keterangan Mahkamah

Syariah:Satu Analisis”, Dalam Undang-undang Keterangan Dan Prosedur di

Mahkamah, ed. Abdul Monir Yaacob.Kuala Lumpur: IKIM, 1995.

Md. Saleh Hj. Md. @ Hj. Ahmad. (2005). “Penggunaan Taqlid dan Talfiq Dalam Fatwa:

Satu Penilaian” Dalam Risalah Ahkam, ed. Hajjah Salihah Hj. Ab. Halim. Petaling

Jaya: Intel Multimedia & Publication.

_________________________. (2014). Pengantar Syariat Islam. Batu Caves: Pustaka Haji

Abdul Majid.

Mohammad Hashim Kamali.(2000). Islamic Law In Malaysia Issues And Developments.

Kuala Lumpur: Ilmiah Publishers.

______________________. “Shari’ah And Civil Law: Towards A Methodology Of

Harminization”, Islamic Law And Society 14, no.3 (2007), m.s.392.

______________________. “Harmonisation of Shari’ah And Civil Laws: The Framework

And Modus Operandi”, IIUMLJ 11 (2003), 152.

Mohamad Ismail Hj. Mihamad Yunus & Shamshina Mohamad Hanifa, “Harmonisation Of

Prescribed Punishment (Hadd) In Islamic Law And Under The Malaysian Penal Law:

A Mere Fantasy Or Reality, IKIM Law Journal 9, no. 1 (2005), m.s.212

Mohd Shahrizad Mohd Diah, “Child’s Testimony In Islamic Law – An Appraizal”,

International Islamic University of Malaysia (IIUM) Law Journal 10 (2002): 77-98.



22

Muhammad Siraj. (1988). Usul al-Fiqh al-Islami. Iskandariyah: Mansha’ah al-Ma’arif.

Nasimah Hussin et al. (2007). Siri Perkembangan Undang-undang Di Malaysia :

Undang-undang Islam Jenayah, Keterangan dan Prosedur. Jilid ke-13. Kuala

Lumpur : Dewan Bahasa Dan Pustaka.

Nehaluddin Ahmad, “ Islamic Law Of Evidence And The Merit of Women Witnessses: An

Overview”, [2010] 1 MLJ xcii-cii.

Siti Zalikhah Md. Nor et al. (2006). Al-Syariah : Undang-undang Keterangan Islam. Jilid

ke-3. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa Dan Pustaka, 2006.

The Mejelle. (2006). terj. C.R. Tyser. D.G. Demetriades & Ismail Haqqi Effendi. Petaling

Jaya: The Other Press.

Ruzman Md. Noor. “Kajian Semula Terhadap Undang-undang Keterangan Islam”. Prosiding

Seminar Semakan Semula Korpus Undang-undang Islam di Malaysia: Keperluan Dan

Cabaran, IKIM. 1-2 April 2008.April 1-2, 2008 .

_____________________. “Kedudukan Bayyinah, Syahadah dan Qarinah Dalam

Penggubalan Undang-undang Keterangan Islam Di Malaysia”, Jurnal Syariah 16

(2008):345-366.

_____________________. “Kesaksian Dalam Konteks Undang-undang Keterangan

Mahkamah Syariah di Malaysia: Analisis Dari Perspektif Mazhab Syafie”, Jurnal

Fiqh 5 (2008): 143-167.

Ridzwan Bin Ahmad, “Sikap Liberal Dalam Memahami Fiqh Mazhab Syafi’i: Realiti Dan

Fenomena Di Malaysia”, Jurnal Fiqh 4 (2007),137.

Sayed Sikandar Shah Haneef, “Modern Legislative Ijtihad: The Need for A Holistic” [2009]

1 ShLR 35.

Shamsuddin Muhammad Bin Abi al-‘Abbas Ahmad Bin Hamzah Ibnu Shihabuddin al-

Ramli.(1984). Nihayah al-Muhtaj Ila Sharhi al-Minhaj. Beirut: Dar al-Fikr.

Sheikh Ghazali Hj. Abdul Rahman, “Beberapa Manifestasi Penggunaan Ijtihad dan Talfiq

Dalam Peruntukan-peruntukan Statut Moden di Malaysia”. Seminar Taqlid, Ijtihad

dan Talfiq: Skop, Amalan Dan Batasan. IKIM, 12-13 November 2009.

Taqiyuddin Abi al-Baqa Muhammad Bin Ahmad Ibnu al-Najar al-Fatawhi. (2005). Sharhu

Muntaha al-Iradat. Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah.

ijtihad dalam penggubalan undang-undang keterangan mahkamah

Documents