hubungan malaysia indonesia 1957-1970

HUB UNGANMALAYSIAINDONESIA

1957- 1970

HUB UNGANMALAYSIAINDONESIA

1957- 1970

KUNASEELAN a/I MUNIANDY

Dewan Bahasa dan PustakaKuala Lumpur

1996

CetakanPertama1996© Kunaseelana/I Muniandy 1996

Hak Cipta lbrpelihara. Tidak dibenarkanmengeluarulang mana-manabaha-gian artikel, ilustrasi,dan mi kandunganbuku mi dalamapajuga bentukdandengancan apajua samaadasecaraelektronik,fotokopi, mekanik, rakaman,ataucan lain sebelunimendapatizin bertulisdaripadaKetuaPengarah,DewanBahasadanPustaka,Peti Surat10803,50926KualaLumpur, Malaysia.Perun-

dingantertakiukkepadaperkiraanroyalti atauhonorarium.

PerpustakaanNegaraMalaysia

Muniandy, KunaseelanHubunganMalaysia-Indonesia1957—1970Kunaseelana/I MuniandyBibliognfI: hIm. 305—314MengandungiindeksISBN 983-62-4192-2I. Malaysia-Foreignrelations-History2. Indonesia-Foreignrelations-History3. Malaysia-Politicsandgovernment-History4. Indonesia-Politicsandgovernment-HistoryI. Judul959.5051

DicetakolebPercetakanDewanBahasadanPustakaLot 1037, Mulrim PerindustrianPKNS

Ampang/Hulu KelangSelangorDanil Ehsan

DataPengkatalogan-dalam-Penerbitan

KANDUNCAN

Pendahuluan viiPenghargaan xiiiSenaraiSingkatan xv

1 LATAR BELAKANG lIUBUNGAN AWAL TANAHMELAYU-INDONESLA 1

KepentinganGeografi 3Hubungandan SegiWarisanBangsa danBudaya 5HubunganSemasaEmpayar-empayarMelayu 9HubunganSemasaPenjajahanBaratdanJepun 18PerkembanganPenting SelepasPerangflunia

KeduaSehinggaKeinerdekaanTanahMelayu 40

2 HUBUNGAN TANAH MELAYU-INDONESLk SEJAKKEMERDEKAAN TANAH MELAYU SEHINGGACADANGAN PENUBUHAN MALAYSIA 53

Isu-isuPentingdalamHubunganPolitik 63HubunganEkonomi 94HubunganSosial 100PendirianTanahMelayudanIndonesiaterhadap

NegaraChina 108PendirianTanah Melayudan Indonesiaterhadap

Pertubuhan Serantau di Asia Tenggara 115

3 HUBUNGAN TANAH MELAYU-INDONESIA SEMASAPENUBUHANMALAYSIA 130

Reaksi Indonesia terhadapPenubuhan MalaysiaSebelumPemberontakan Brunei 131

V

HUBUNGAN MALA-YSIA:INDONFSIA 957-1970

PemberontakanBrunei 147PendirianIndonesiaterhadapPenubuhanMalaysia

SelepasPemberontakanBninei 152HubunganEkonomidanSosial 186

4 HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA SEMASAKONFRONTASI 189

RusuhandanPemutusanHubunganMalaysia-Indonesia 191

PemutusanHubunganEkonomiMalaysia-Indonesia 195Konflik KetenteraandanKegiatanSubversif 200UsahaPerdamaianantaraMalaysia-Indonesia 205PeluasanKonflik KetenteraandanPerbahasanKes

MalaysiadiPertubuhanBangsa-BangsaBersatu 214KonfrontasidanDiplomasiAfro-Asia 219Peringkat Akhir KonfrontasidanHubunganPulih 224UsahaPemulihanHubunganMalaysia-Indonesia 227

5 HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA SELEPASKONFRONTASISEHINGGATAHUN 1970 235

HubunganPolitik 236HubunganEkonomi 253HubunganSosial 263HubungandadAspekKeselamatan 271PertubuhanSerantau 275PendirianMalaysia-IndonesiaterhadapIsu Tuntutan

SahahdanHubungandenganRepublikRakyatChina(RRC) 283

6 PENUTUP 290

Bibliograti 305Indeks 315

Vi

PENDAHULUAN

IlubunganMalaysia (Tanah Melayu, sebdum 16 September1963)denganIndonesiadianggapsebagaihubunganyang istimewa keranakedua-duanegarami merupakanjiran tetanggayang rapat di AsiaTenggaradan mempunyaiwarisansejarah,bahasa,agama,dan kebuda-yaanyangsama.Pendudukdi kedua-duanegaraberasaldaripadarum-pun bangsayang samadan kebanyakandar.ipadamereka mempunyaiikatan kekeluargaanyang rapat, khasnyaantara pendudukSumateradenganTanahMelayu. Semasakegemilanganempayar-empayarsepertiSrivijaya, Majapahit dan Melaka, wilayah-wilayah Indonesia danMalaysiapernahberadadi bawah naungankuasa-kuasaMelayu ter-sebut.

Walau bagaimanapun,keadaanmi berubahdengankehadiranpen-jajah Barat seperti Portugis,Belandadan British yang kemudiannyamenguasaiwilayah-wilayah Malaysia dan Indonesiaselamatiga se-tengahabad berturut-turut. SemasaPerangDunia Kedua, kedua-duanegarami jugadijajah &eh sebuatikuasaAsia, iaitu Jepunselamatigatahun.KeistimewaanhubunganMalaysia-IndonesiaterbayangapabilarakyatTanahMelayu membanturakyatIndonesiamenyokongperjuang-an TanahMelayu menentangpenjajahBritish atas sebab-sebabanti-penjajahandantali persaudaraan.

Di sampingitu, hubunganistimewatersebutdapatdilihat apabilaTunku Abdul RahmansebagaiKetuaMenteriTanabMelayupadatahun1955mengadakanlawatanrasmi ke Indonesia.Lawatanheliaumerupa-kan persediaanawal TanahMelayu untuk memupukpersefahamande-ngan Indonesia.Seterusnya,TanahMelayu mendirikankedutaanper-tamanyadi Indonesiapadaawal tahun1957 selepasmendapattarafher-kerajaansendiri. TmndakantersebutadakeistimewaannyakeranaIndo-

vii

HUBUNGAN MALAYsIA-INDONESIA 1957-1970

nesiamerupakannegarabukananggotaKomanwelBritish sedangkanpada waktu itu, Tanah Melayu mempunyaihubunganrapat dengannegara-negaratersebut.

Satu lagi perkarayang menjadikanMalaysia-Indonesiaboleh di-anggapsebagaihubunganistimewaadalahsikap merekayang melihatsatusamalain sebagaiabangdanadik. Indonesia,sebagainegarabesardan mendapatkemerdekaanlebih dahulu,menganggapTanahMelayusebagai“adik kecil” sedangkanTanahMelayu menganggapIndonesiasebagai“abang besar”. Walaupun mempunyaihubunganyang rapat,kerjasamadan perselisihanturut wujud dalam hubunganMalaysia-Indonesia.TerdapatkerjasamatentangpenyelarasansistemejaanbahasaMelayu dan bahasaIndonesia,penububan“Association of SoutheastAsian Nations” (ASEAN) danpenstabilanhargabahan-bahanmentah.Sebaliknya,terdapatjugaperselisihanantarakedua-duanegaratentangkepimpinankeserantauan,kuasadanmartabat.Mujurlah, faktor kerja-samalebih menonjol daripadaperselisihandalamhubunganMalaysia-IndonesiasemasapentadbiranTunkuAbdul Rahman.

Pemilihantajuk 1-JubunganMalaysia-Indonesia1957—1970 adalahuntukmelihat sejauhmanakahhubunganistimewaantarakedua-duane-gara sebelumTanahMelayu mencapaikemerdekaanpadatahun 1957itu terusberkekalan.Tempobmi adalahpentingkeranakedua-duanega-ra buat kali pertamanyapernahterlibat dalamkonflik ketenteraanyangjuga menyebabkanhubungandiplomatik antarakedua-duanegarater-putus selamatiga tahun. Konflik mi berpuncadaripadapenentanganIndonesiaterhadappenubuhanPersekutuanMalaysiayang diusahakanoleh Tunku Abdul Rahmansendiri. Padatempoh mi, Tunku AbdulRahmanmemainkanperananpenting dalam dasarluar Malaysia, ter-utamanyadalamhubungandenganIndonesia.

Isu konfrontasi telah mendapatperhatianyang luas daripadaparasarjanasejarahdanjugasainspolitik. Banyakbuku danrencanatelahdi-tulis tentang perkaratersebut. Namun begitu, terdapat kekurangantulisan-tulisantentanghubusganantarakedua-duanegarasecaratebihmenyeluruh.Hal mi menggalakkanpenulisuntukmengkajisecaralebihterperinci tentanghubunganMalaysia-Indonesiakhasnyasemasapen-tadbiran Ketua Menteri Tanah Melayu yang pertama. HubunganMalaysia-IndonesiapadamasapentadbiranTunku Abdul Rahmanme-rupakansatujangkawaktuyang sangatgentingkeranakedua-duanega-raserumpunmi pernahterlibatdalamkonflik ketenteraan.

PenulismengkajihubunganMalaysia-Indonesiadaripadatarikh Ta-nah Melayu merdekapada 31 Ogos 1957 hingga akhir pentadbiran

Viii

PENDA H U LU A N

Tunku Abdul Rahmanpada 22 September1970. Dalam tempoh tigabelastahunmni, terdapattiga tahappenting. Tahappertamaadalahhu-bunganTanahMelayu-Indonesiadan 31 Ogos 1957 hinggapenubuhanPersekutuanMalaysia pada16 September1963. TahapkeduaadalahhubunganMalaysia-Indonesiasewaktukonfrontasi, iaitu dan 17 Sep-tember1963 hingga 11 Ogos1966.TahapketigapulaadalahhubunganMalaysia-Indonesiaselepaskonfrontasi, iaitu dan 12 Ogos 1966hingga22 September1970.Di sampingitu, buku mi jugabertujuanmengaitkanperubahansikap IndonesiaterhadapMalaysia semasapentadbiranSu-karno denganPresidenSuhartokeranakedua-duapemimpin mempu-nyai pendirianyangberbezaterhadappenubuhanPersekutuanMalaysia.Sukarnoingin menghancurkanMalaysiatetapi Suhartopula ingin be-kerjasamadanbersahabatdenganPersekutuanMalaysia.

Dalampenulisanmi, tumpuandiberikankepadalima temautama.

Tema-tematersebutadalahpersaudaraan,kerjasama,konflik, keseran-tauan,dankomunisme.Temapersaudaraanwujud akibatpendudukke-dua-duanegaraberasaldanipadarumpunbudayayang sama,menganutagamayangsama,iaitu Islamdanbertuturbahasayangsama.Selainitu,merekaadalahjiran tetanggayangrapatdengansempadanumum yangsama dan kedua-duanegarami cuma dipisahkanoleh Selat Melaka.Semangatpersaudaraanmi menggalakkankedua-duanegaramengambillangkah-langkahuntukmenyelaraskansistemejaanbahasaMelayu danbahasaIndonesiayang berasaldaripadarumpunbangsayang sama.Se-mangatyang samamenyebabkanIndonesiamemberi bantuankepadaMalaysia untuk menubuhkanUniversiti KebangsaanMalaysia yangmenggunakanbahasaMelayu sebagaibahasapengantar.Semangatper-saudaraanmi juga mendorongkedua-duajiran mengambil langkah-Iangkahwajaruntukmemulihkanhubunganmerekaselepasberkonfron-tasi selamatiga tahun.

Tema kerjasamapula dapatdilihat apabilakedua-duanegarame-nandatanganiperjanjianpersahabatanpadatahun1958 dantahun1970bagi mengeratkanhubunganantaramereka.Malaysiadan Indonesiate-lab mengadakanpertukaranguru-guruuntuk meningkatkankerjasamadalam bidang pendidikan.Kedua-duanegarajuga bekerjasamadalambidangekonomi. Sebagainegarapengeluargetahash dan bijih timah,MalaysiadanIndonesiatelahbekerjasamadengannegara-negarapenge-luan lain untuk menstabilkanhargabahan-bahanmentahtersebutdi pa-sarandunia.Selepaskonfrontasitamat, kedua-duanegaratelahbekerja-samadalambidang keselamatanuntuk menghapuskanancamanpeng-ganaskomunisdi sempadanumummerekadi Borneodanjuga masalah

ix

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-1970

lanun di SelatMelakadan di Laut China Selatan.Selain itu, Malaysiadan IndonesiabekenjasamadenganFilipina, Thailand dan Singapurauntuk menubuhkanASEAN bagi memperkuatkanlagi hubunganduahaladanjugakerjasamaserantau.

Tema konflik muncul dengan agak ketara daham hubunganMalaysia-Indonesiasebelumkonfrontasidan sangatmenonjol semasakonfrontasitetapiberkuranganselepaskonfrontasi.Konflik dapatdilihatdenganjelas dalamisu-isu sepertipemberontakanPemerintahanReVo-lusionerRepublik Indonesia(PRRI), soal tuntutanIrian Banat,masalahpeluasansempadanlaut Indonesia,dan konfrontasiIndonesiaterhadappenubuhanPersekutuanMalaysia. Konflik semasakonfrontasi dapatdibahagikankepadatiga bentuk, iaitu konfrontasipolitik, konfrontasiekonomidankonfrontasiketenteraan.

Tema seterusnyaadalahkeserantauandalam hubunganMalaysia-Indonesia.Temami menonjoldalamusahayangdijalankanoleh kedua-duapihak untuk mengadakanpertubuhanserantaudi Asia Tenggana.Antarapertubuhanserantauyangmemperhihatkantemakeserantauanmiialah “Associationof SoutheastAsia” (ASA), MAPHILINDO (Malay-sia, Philippines,Indonesia)dan ASEAN. ASA danMAPHILINDO ti-dak dapatberkembangdenganbaik keranaterdapatperselisihanpen-dapatantarakedua-duanegara.Misalnya,Indonesiatidak berpuashatiapabilacadanganASA daripadaTunku Abdul Rahmankerana men-jejaskanstatusIndonesiasebagainegaraterbesardi Asia Tenggarasertapotensinyauntuk memimpin rantauin Sementaraitu, cadanganMA-PHILINDO pulagagal keranaIndonesiatelah melancarkankonfrontasiterhadapMalaysia.Walau bagaimanapun,ASEAN berjayaberkembangkeranamendapatsambutan baik dan Indonesia,Malaysia mahupunanggota-anggotalain.

Tema terakhir dalam hubunganMalaysia-Indonesiaadalahsikapkedua-duanegaraterhadapkomunisme.Perbincangantentang komu-nisme mi meliputi semuaaspekyang berkaitandengan ideologi ko-munis.Ini termasukperkembanganpattikomunisdi MalaysiadanIndo-nesia.Di Malaysia,Patti KomunisMalayadiharamkantetapi di Indo-nesiasemasarejim Sukarno,Parti Komunis Indonesiamendapattempatpenting dalampolitik negaraitu. Seterusnya,tema mi dapatdilihat da-lam sikap kerajaanMalaysiadan Indonesiaterhadaphubungannegara-negara komunis khasnyaRepublik Rakyat China (RRC). Malaysiamelihat RRC sebagaiancamanutamaterhadapkeselamatannyatetapirejim Sukarnodi IndonesiamelihatRRC dan negara-negarakomunisse-bagairakan yangpenting.Ini adalahkeranaRRC menyokongkuat pe-

x

PENDAHU LUAN

lancaran konfrontasi IndonesiaterhadapMalaysia. Walau bagaimana-

pun, persahabatanIndonesia-RRCterjejas denganpelantikanJeneralSuhartosebagaiPresidenIndonesia.Selepaskonfrontasi,MalaysiadanIndonesiabersama-saniamelihat RRC sebagaiancamandan bekerja-samamenghapuskanancamanpengganaskomunis di sempadanantaramereka.

Dalam kajian i, penulis membuat rujukan daripadaduajenissumber,iaitu sumberutamadansumberkedua.Sumberutamami terdiri

daripadalaporan-laporanparlimen,kertasputih ataurisalah-risalahyangditerbitkan oleh kedua-duakerajaan,teks-teksperjanjian, buku rasmitahunan,ucapan-ucapandaripadapemimpin-pemimpindaripadakedua-duanegaradanjurnal ForeignAffairs Malaysia.Di samping itu, bahan-bahandaripadaperpustakaanPresidenJohn F. Kennedydan PresidenLB. Johnsonturut digunakan.2

Petikan-petikandaripadaakhbar dan agensi berita seperti TheStraits Times,Berita News,SabahTimes,Bernama, Suluh Indonesia,

Bintang Timur, Djakarta Times, Timesof Indonesia,Antara WeeklyReview, Antara Daily News Bulletin (edisi New York, Bonn danCologne)danAntara NewsBulletin (edisi Jakarta)dirujuk sebagaisum-ber utama Selamn itu, keratan akhbar The Times (London), AsianRecorder, Asian Almanacdan Keesing ContemporaryArchive turutdirujuk.

Suinber-sumberkedua pula terdiri daripada buku-buku tentangsejarah dan potitik Malaysia, Indonesiadan Asia TenggaraBeberapatesis yangberkaitandenganbidang mi turut dirujuk Selain itu, artikeldan rencanadaripadajurnal dan majalahsepertiAsian Survey,Journal

of SoutheastAsia Studies/History,ORBIS, TheNewLeft Review, WorldToday, Foreign Affairs, Pacific Affairs, Australian Outlook, Solidarity,The Reviewof Politics, Far EasternEconomicReviewdanAsia Weekturutdigunakan.

Di samping itu, penulis memperolehbahan-bahanmelalui temubual denganpegawai-pegawaiWisma Putradan KedutaanIndonesia.Justeru itu, penulis dapatmembuatsemakansilang sekiranyaterdapatsebarangkekeliruandalamsumberpertamadankedua.

Semasamembuat kajian mi terdapatmasalahkekuranganbahan-bahanutamayang berupaminit mesyuaratdan fail-fail kerajaanMa-laysia Kebanyakanbahanmi tidak dibenarkandirujuk oleh orangawamkeranadianggapsulit dan mengandungiperkarasensitif. Begitu jugakekuranganbahan-bahanutamadan IndonesiaWatau bagaimanapun,kedua-duamasalahmi dapatdiatasi dengannierujuk kepadaakhbar-

xi


akhbar daripada kedua-duanegara. Pihak akhbar sentiasamembuatliputan tentangperistiwa-peristiwapentingyang berlaku. Di sampingitu, usahatemu bual turut membantumengatasimasalah-masalahter-sebut.

Penuhisberharapagarbuku mi akanmemberisumbanganyangber-manfaat kepada sejarah hubungan antarabangsaMalaysia, khasnyadenganjiran-jiran dan anggota-anggotaASEAN. Seterusnya,buku mijuga untuk menyempurnakanhasratpenulisbagi memberipengetahuandan kefahamanpara pembacatentang hubunganMalaysia-IndonesiasemasapentadbiranTunku Abdul Rahmansertamenjadikanbuku misebagaisatu bahanrujukan dalam bidang sejarah hubunganantara-bangsaMalaysia.Penulisjugaberhanaplebih banyaklagi penulisanten-tangsejarahhubunganMalaysia-Indonesiadihasllkanpadamasadepan.

xm

PENCHARCAAN

L~alamusahamenyempurnakanbuku mi, penuhissangatterhutangbudi kepadabeberapapihak yang telab memberi sumbangan,bim-bingan,tunjuk ajarsertanasihatkepadapenulis. Pertama,penulisinginmerakamkanucapan setinggi-tinggi terima kasih dan sekalung budikepadapenyehiatesis mi, iaitu Prof. Madya Dr PamelaSodhy yangtelah banyakmemberibimbingan,nasihatdan kritikan yang membinaseterusnyadapatdijadikan panduanoleh penulisuntukmenyempurna-kan buku mi.

Penghargaanyang tinggi diucapkankepadaBapakM. RachmatA,Kepaha Bidang Politik dan Kedutaan Indonesia, Kuala Lumpur;Encik Shantananaban,Principal AssistantSecretarydan Wisma Putra;Encik Yogahingam,Deputy Director ASEAN dan Wisma Putra danEncik Mohd. ArshadHussain,KetuaPenolongSetiausahaAsia Teng-gara — I dan Wisma Putrayang sudi meluangkanmasauntuk bertemubual denganpenulis.Segalanasihat,panduandan maklumatyangdiberioleh merekatelah membantupenulismenyiapkanbuku i. Penulisjugatidak lupa mengucapkanterimakasih kepadaEncik P.O Williams danWismaPutrakeranapertolonganbeliau.

Penulis juga ingin mengucapkanterima kasih kepada ProfesorDatukZainal Abidin bin Ab4ul Wahid keranasudibertemubual denganpenulis dan memberi panduanserta nasihat untuk mengumpulkanbahan-bahanbagi menyiapkanbuku in Penulis turut merakamkanucapanterima kasih kepadaProf Madya Dr. Harold Crouch kerananasihat yang diberi oleh beliau tentang sumber-sumberIndonesia.SeterusnyapenulismengucapkanribuanterimakasihkhaskepadaProf.Dr. AhmatAdam, Prof. MadyaDr. Sanim Mustajab,Prof. MadyaDr.Khasnor Johan dan Prof. Madya Dr. Sabihah Osman dan Jabatan

xiii

HUBUNCAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-1970

Se~arah,Unlversiti KebangsaanMalaysiakeranapertolonganmereka.Penulisjugamerakamkanucapantenima kasib kepadakakitangan

PerpustakaanTun Sen Lanang,Universiti KebangsaanMalaysia, Per-pustakaanUniversiti Malaya, PerpustakaanNegaraMalaysia,Perpus-takaan The New Straits Times (khasnya Cik Haryati), PerpustakaanBernama(khasnyaEncik Robert),PerpustakaanWismaPutra dan Per-pustakaanKedutaanIndonesia.Akhirnya penulisberterimakasih ke-padaEncik ZakariaMohd. Elah dan JabatanSejarahkeranasudi me-naipkandraf buku mi.

KunaseelanMuniandyJabatanSejarahUniversiti KebangsaanMalaysiaSelangorDarul Ehsan1994

xiv

SENARAI SINCKATAN

/

AMDA Anglo Malaya(Malaysia)DefenceAgreementASA Associationof SoutheastAsiaASEAN Associationof SoutheastAsian NationsAUFS AmericanUniversitiesFieldStaffAWR AntaraWeekly ReviewBOAC BritishOverseasAirwaysCCO CladestineCommunistOrganizationCONEFO Conferenceof NewEmergingForcesCUP CornellUniversityPressECAF’E EconomicCommissionfor AsiaandtheFar EastEIC EastIndianCompanyFAM ForeignAffairs MalaysiaFAM Football Associationof MalaysiaFAO FoodandAgricultureOrganizationFEER FarEasternEconomicReviewGANEFO Gamesof NewEmergingForcesGESTAPU GenakanSeptemberTigaPuluhGIA GarudaIndonesiaAirwaysITC InternationalTin OrganizationJSEAH Journalof SouthEastAsiaHistoryKAMI KesatuanAsh MahasiswaIndonesiaKAPPI KesatuanAsh Pemudadan PelajarIndonesiaKCA Keesing’sContemporaryArchivesKLM SyanikatPenerbanganBelandaKMM KesatuanMelayuMudaKMS KesatuanMelayu SingapuraKMT Kuomintang

xv


KOGAMKOSTRADKOTIKOTOEKRISMAGERANMAPHILINDOMCAMDUMICMNPMPAJAMPRSMSAMSCCNCNKSNEFONKKUOICOLDEFOOUPPAPPASIPMIP

PARINDRAPARTINDOPBBPERMESTAPETAPKIP1CMPNIPRIPRRIPUTERARRCSCOSEASEAARC

— KomandoGanyangMalaysia— KomandoStrategisAngkatanDarat— KomandoTertinggi— KomandoTertinggiEkonomi— KesatuanRakyatIndonesiaSemenanjung— Majlis GerakanNegana— Malaysia,Philippines,Indonesia— MalayanChineseAssociation— MalayanDemocraticUnion— MalayanIndianCongress— Malay NationalParty— MalayanPeople’sAnti-JapaneseArmy— MadjehisPerpusjawaratanRakyatSementara— MalaysiaSingaporeAirlines— MalaysiaSolidarityConsultativeCommittee— NationalCommitteof KahimantanSolidarity— NewEmergingForces— NegaraKesatuanKalimantanUtara— Organizationof IslamicConference— Old EstablishedForces— OxfordUniversityPress— People’sAction Party— Patti Islam Se-MalaysialPan-MalaysianIslamic

Party— Parti IndonesiaRaya

— PartiIndonesia— PertubuhanBangsa-BangsaBersatu— PerjuanganSemesta— PembelaTanahAir— PartiKomunis Indonesia— Parti Komunis Malaya— PattiNasionalIndonesia— PattiRakyatIndonesia— PemerintahRevolusionerRepubhikIndonesia— PusatTenagaRakyat— RepubhikRakyatChina— SarawakCommunistOrganization— SoutheastAsia— SoutheastAsia Association of Regional Coope-

ration

xvi

SENARAI SINOKATAN

SEACOR — SoutheastAsia CommunityOrganizationSEAFET — SoutheastAsia Friendshipand EconomicTreatySITC — SultanIdrisTraining CollegeSM — SebelumMasihiSOBSI — SentralOrganisasiBuruh SeluruhIndonesiaSUPP — SarawakUnitedPeople’sPartyTNKU — TenteraNasionalKahimantanUtaraUKM — Universiti KebangsaanMalaysiaUMNO — UnitedMalaysNational OrganizationUNESCO — United Nations Educational,Scientific and Cul-

tural OrganizationUNKO — UnitedNational KadazanOrganizationUSM — Universiti SainsMalaysiaUSO — Union of SoutheastAsiaVOC — VereenigdeOostindischeCompagnie

xvii

BABI

LATAR BELAKANG HUBUNGAN AWAL TANAHMELAYU-INDONESIA

Bat, mi merupakanbab pengenalanhubunganMalaysia-IndonesiasemasapentadbiranTunku Abdul Rahman.Sebagaibab pengenalan,hubunganawalkedua-duanegaratersebutsehinggaTanahMetayumen-capai kemerdekaandibincangkansecarasepintaslalu. Dalam bab miperbincanganmeliputi limaperkarapenting,iaitukepentingangeografi,hubungandan segi warisan budayadan bangsa.hubungan semasaempayar-empayarMelayu. hubungansemasadi bawah penjajahBaratdan Jepun,danperkembanganselepasPerangDunia Kedua sehinggakemerdekaanTanahMelayu. Padaperingkatakhir hubunganawatmi,perananTunkuAbdul Rahmanmula menonjol.Beliaumengambilberatuntuk menguatkanlagi hubungannegaranyadenganIndonesia,yangdi-anggapsebagai“abang besar”kepadaTanahMelayu. Untuk tujuan ter-sebut,beliauselakuKetuaMenteri PersekutuanTanahMelayu melawatIndonesiapadatahun1955.Tunku Abdul RahmandisambutmesraolehPresidenSukarnodanparapemimpinIndonesiayanglain.

HubunganawalTanahMelayu-Indonesiadapatdibahagikankepadatiga tahap, iaitu semasakeagungankuasa-kuasaMelayu, penjajabanBaratsertaJepun,danperjuanganmenuntutkemerdekaan.Padatahappertama,terdapatempayar-empayarseperti Srivijaya, Majapahit danM&aka yangmenyatukannegeri-negeridi TanahMelayudanIndonesiadi bawah satu pemermntahanpusat untuk membentuk keserantauanwilayah-wilayahmi di bawah naunganempayar-empayaragung itu.Dalamtempohtersebut,perdaganganTimur-Baratberkembangdenganpesatnyadan telahmemajukanekonomiTanahMelayu dan Indonesia.Di sampingekonomi,perdaganganantarabangsaturut memperluaskanlagi kebudayaanTanahMelayu danIndonesia.Saudagar-saudagar asingkhasnya dan India dan Arab/Parsitelah menyebarkanagamadan ke-

HIJBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-1970

budayaan masing-masing sewaktu mereka singgah di rantau mi. Faktoragama dan kebudayaan telah menguatkan lagi hubungan penduduk diKepuiauan Melayu.

KejatuhankerajaanMelakapadatahun 1511 kepada kuasa Portugismenandakan tahap baru dalam hubungan Tanah Melayu-lndonesia.Pada tahap mi persainganrnerupakanelemenyang penting. Kuasa-kuasatempatansepertiAceh danJohorsertakuasa-kuasaBaratsepertiPortugis, Belanda dan British telah bersaing antara saW sama lain untukrnenguasai perdagangan di rantau mi. Di samping itu, kuasa-kuasa pen—jajah telah bersaing sesama sendiri untuk meluaskan tanah jajahan ma-sing-masing di Kepulauan Asia Tenggara. Penjajahan Barat telah mem-bangkitkan semangat nasionalisme rakyat Indonesia dan Tanah Melayu.Seniasa Perang Dunia Kedua, Jepun berjaya menjajah rantau mi danpentadbiran Jepun yang kejam menguatkan lagi semangat perjuanganmenentang penjajab di kalangan rakyat Tanah Melayu dan Indonesia.Pada masa mi, wujud idea untuk menyatukan Tanah Melayu denganIndonesia di bawah satu negara yang dikenali sebagai Indonesia Raya.

Tahap ketiga dalam hubungan Tanah Melayu-lndonesia ialah tahapselepas Perang Dunia Kedua sehingga tahun 1957. Pada masa itu, pen-duduk Tanah Melayu dan Indonesia berjuang menentang penjajah. Indo-nesia telah melanearkan revolusi untuk mendapatkan kemerdekaannya.Rakyat di TanahMelayu telah menyokong revolusi mi dengan memberisokongan moral, kewangan dan menjadi sukarelawan untuk menentangpenjajahan Belanda. Sebaliknya, pihak Indonesia menolong usaha pen-duduk Tanah Melayu yang ingin menyatukan Tanah Melayu denganIndonesia Raya berkurangan selepas Indonesia mencapalkemerdekaanpada tahun 1949. Menjelang tahun 1950-an, hubungan Indonesia de-ngan Tanah Melayu bertambah balk. 1-lubungan mi berada pada tahapyang tinggi apabila kerajaan Perikatan mendirikan kedutaan di Jakartasebelum kemerdekaannya pada tahun 1957. Dengan latar belakang yangsedemikian Tanah Melayu dan Indonesia mengadakan hubungan rasmisebagal dua buah negara yang merdeka dan berdaulat mulai 31 Ogos1957.

Dalam meninjau hubungan awal Tanah Melayu-Indonesia terdapatlima tema penting, iaitu ~ersaudaraan,kerjasama, konflik, keserantauandan komunisme. Temapersaudaraanmenonjol dalam hubungan mi ke-rana penduduk kedua-dua negara berasal daripada rumpun bangsa yangsama serta mempunyai pertalian darah dan ikatan kekeluargaan yangrapat. Agama Islam memainkan peranan yang lebih penting untuk me-rapatkan tali persaudaraan antara mereka kerana ajaran Islam menguta-

2

LATAR BELAKANG HUBUNGAN AWALTANAH MELAYU-INDONESIA

makan persaudaraan ummah. Tema kerjasama juga dapat dilihat dalamtempoh mi dan beberapa segi, seperti menentang penjajah, mewujudkanIndonesia Raya dan menyelaraskan sistem ejaan bahasa Indonesia danbahasa Melayu. Sementara itu, tema konflik dan persaingan timbul apa-bila negeni-negeri Melayu di rantau mi berlumba-lumba untuk mengua-sal perdagangan dan politik di Dunla Melayu. Tema keserantauan pu~amenonjol akibat kemunculan empayar-empayan Snivijaya, Majapahitdan Melaka yang menyatukan negeri-negeni Kepulauan Melayu di ba-wah satu kuasa pusat. Keserantauan mi agak berbeza daripada keseran-tauan moden kerana hanya negeni-negeri di Tanah Melayu dan Indone-sia sahaja disatukan. Tema tenakhir dalam hubungan mi ialah komu-nisme dan tema tersebut boleh dilihat melalui perjuangan parti-partikomunis di Indonesia dan Tanah Melayu menentang penjajahan.

Kepentingan Geografi

Dan segi geografi, Tanah Melayu dan Indonesia adalah sebahagiandanipada rantau Asia Tenggara.’ Tanah Melayu terletak dalam ]ing-kungan garis bujur 100°Thingga 104°Tdan dalam lingkungan garis un-tang 1°20’Uhingga 6°401]. Semenanjung Tanah Melayu mempunyaikeluasan kira-kira 131 297 km persegi. Tanah Melayu dikelilingi olehSelat Melaka dan Sumatera di bahagian barat dan Laut China Selatan disebelah timur manakala Thailand di bahagian utara. Justenu itu, apabilamerujuk peta Asia Tenggara, maka jelas kelihatan bahawa Tanah Me-layu seolah-olah dikelilingi oleh Indonesia kecuali di bahagian utara.2

Indonesia pula terletak di sepanjang garisan Khatulistiwa antarabahagian hujung Tanah Besar Asia Tenggara dengan Australia. Oleh itu,kedudukan Indonesia kelihatan seperti sebuah jambatan antara benuaAsia dengan Australia. Indonesia menganjur kira-kira 5543 km dan arahtimur ke barat dan 1272 km dan utara ke selatan. Indonesia tenletak da-lam lingkungan ganisan bujur 6°08Uhingga I 1°15’Sdan lingkungan

I Istilah Asia Tenggai-a merupakan saw istilab yang bans. Menurut sejarawan D.G.E.Hall, istilab Asia Tenggara digunakan semasa Perang Dunia Kedua untuk meng-gambarkan wilayah-wilayah Semenanjung Indochina dan Kepulauan Indonesia danFilipino. Sila lihat iRE. Waddle 1971. An Introduction to Southeast Asian Po!itic.c,Sydney: John Wiley and Sons, him. I. (Selepas mi Southeast Asia disingkatkan Se-bagai SEA).

2 A.J.F. Westdan I. Rose 1969. Southeast Asia with Malaysia and Singapore. London:Universityof London Press, hIm. 41.

3

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONE5tA 1957-I 970

ganisan lintang 94°l5’Thingga 141°05T.3Sebahagian besar KepulauanIndonesia tenletak di bahagian selatan garisan Khatulistiwa. Indonesiamempunyai keluasan kina-kina 1.9juta km pensegi yang meliputi 13667buah pulau.4 Jadi, keluasan Indonesia adalah 12 kali ganda danipada ke-luasan Tanah Melayu. Antana pulau-pulau yang penting di Indonesia ten-masuklah Kalimantan (Borneo) Sumatera, Jawa, Sulawesi dan InianBanat. Tanah Melayu tenletak di tengah-tengah Indonesia, Filipina me-nupakan jinan di utana manakala Australia merupakan jinan di selatan.Lautan Pasifik tenletak di bahagian timur dan Lautan Hindi di bahagianbarat pantai Indonesia. Selat Melaka memisahkan Sumatena denganSemenanjung Tanah Melayu.

Kedudukan geognafi Tanah Melayu dan Indonesia mempunyai ke-pentingan yang tersendini dalam hubungan awal kedua-dua negara ten-sebut. Kedua-dua negana mi terletak di sepanjang jalan perdaganganantana Negara China dan India sejak zaman kuno lagi. Kedudukan mitelah menyebabkan nantau ml menenima penganuh dan India dan jugaNegaraChina. Penganuh meneka dapat dilihat dalam kebudayaan, sosialdan agama masyanakat tempatan. Pengaruh India tendapat dalam aspek-aspek sepenti seni bina, seni ukin, kesusastenaan dan adat nesam masyana-kat tempatan sebelum kedatangan Islam pada abad ke-1 3 dan abad ke-14. Agama Hindu dan Buddha menupakan agama anutan masyanakat diKepulauan Indonesia dan Semenanjung Tanah Melayu. mi tenbukti de-ngan kewujudan candi-candi di Sumatera, Jawa dan SemenanjungTanah Melayu. Pengaruh Negana China pula Iebih kelihatan dalamaspek politik. Kenajaan-kerajaan dani kawasan Dunia Melayu mi, sepentikerajaan Snivijaya dan Majapahit pennah mengadakan hubungan diplo-matik dengan Negara China. Kenajaan Melayu Melaka pula pernah me-minta penlindungan Negana China untuk mengatasi ancaman Siam.5Benbanding dengan pengaruh India, pengaruh Negana China di Kepu-lauan Melayu adalah kecil. Ini disebabkan masyarakat Cina melihatpenduduk di luar Negara China sebagai orang-onang liar.6

3 J. Hardjono 1971. Indonesia, Land and People. Jakarta: Gunung Agung, him. 3 dan 4.4 A. Zainuddin 1968. A Short HistoryofIndonesia. Melbourne: Casseli Australia, him.

3.5 Sila lihat G.P. Dartford 1957. A Short History of Malaya. London: Longman, him. ii

dan 18; Joginden Singh Jessy 1978. Malaysia, Singapura dan Brunei. Kuala Lumpur:Longman, hIm. 8, dan Lufti ismail, Sejarah Malaysia 1400—1963, Kuaia Lumpur:Utusan Melayu, him. 7.

6 Lea F. Williams L976. Southeast Asia: A History. New York: OUP., him. 35—36.

4


Kedudukan fizikal Semenanjung Tanah Melayu yang terletak her-hampinan dengan Kepulauan Melayu, khususnya dengan Sumatena danPulau Jawa, telah menyebabkan penduduk di Semenanjung Iebihterpengaruh oleh kebudayaan masyarakat Kepulauan Melayu danipadakebudayaan masyarakat di Tanah Besar Asia Tenggara. Menunut DR.SanDesai, dalam bukunya bertajuk Southeast Asia: Past and Present:

“Southeast Asia can be seen as two geographical region: “mainland”Southeast Asia, to include the countries of Burma, Thailand, Laos,Kampuchea (Cambodia) and Vietnam; and “insular” Southeast Asiacomprising Malaysia, Singapore, tndonesia and the Philippines. Theinclusionof Malaya in the group is justified by the peninsular’s greatenexposure to the sea, and its ethnic, culture, religious and geographicalaffinities with Sumatera and Java.”

7

Selat Melaka yang bersempadankan pantai timun Sumatera denganpantai banat Semenanjung Tanah Melayu menupakan jalan laut yangpenting bagi perdagangan Timun-Banat atau pendagangan Sino-India.8Kegiatan perdagangan di selat mi telah memajukan kerajaan-kenajaanyang wujud di sepanjang selat sepenti Palembang, Kedah, Melayu(Jambi) dan Melaka. Kepentingan perdagangan laut telah menyebabkankemunculan empayan-empayar seperti Snivijaya dan Melaka. Merekameluaskan kuasa di kedua-dua bahagian Selat Melaka supaya dapatmengawal perdagangan di Selat Melaka. Dan satu segi, hal mi dapatmerapatkan hubungan antana penduduk Kepulauan Melayu denganSemenanjung Tanah Melayu.

Jadi, kedudukan geografi Tanah Melayu dan Kepulauan Melayuatau Indonesia telah memainkan penanan yang penting dalam hubunganantara kedua-dua wilayah tensebut tenutamanya dan segi perkembanganpendagangan dan penkembangan kebudayaan.

Hubungan dan SegiWarisan Bangsadan BudayaBahagian mi membincangkan persamaan dan perbezaan dan segi wa-risan bangsa dan budaya antana Tanah Melayu dengan Indonesia. Ten-dapat lima persamaan penting yang menonjol dalam hubungan awal ke-dua-dua negara. Pensamaan mi boleh dilihat dani aspek, numpun bangsa,

7 DR. SarDesai 1981. SoutheastAsia: Past and Present. New Delhi: Vikas PublishingHouse, hIm. 5.

8 Ibid., hIm. 20.

5


bahasa, agama, kebudayaan dan pckenjaan. Sebaliknya, terdapat tigapenbezaan kecil yang timbul dalam aspek-aspek kebudayaan, agama,serta pekerjaan dalam hubungan awal kedua-duajinan mi.

Dan segi numpun bangsa, penduduk penibumi Tanah Melayu danIndonesia dikenali sebagai orang Melayu (Malaysian) atau onang Indo-nesia (Indonesian).9 Penduduk Melayu umumnya benasal danipada rum-pun bangsa yang sama, iaitu numpun Mongoloid yang benasal dan baha-gian selatan Negara China (Yunan). Mereka telah benhijrah ke AsiaTenggana pada sekitar tahun 2500 S.M. Menunut teoni dua onang ahliantnopologi Belanda, P. Sanasin dan F. Sanasin, onang Melayu mi telahbenhijnah ke Asia Tenggana dalam dua kumpulan. Kumpulan pentama di-kenali sebagai Melayu Proto dan kumpulan kedua pula dikenali sebagaiMelayu Deuteno. Penbezaan masa penghijnahan kumpulan Melayu Protodan Melayu Deuteno diselangi masa lebih 2000 tahun.~Melayu Protobenpindah ke Asia Tenggana kina-kina pada tahun 2500 S.M. dan telahmembawa kebudayaan Neolitik. Manakala Melayu Deuteno pulaberpin-dah pada sekitan tahun 300 S.M. senta mempenkenalkan penggunaangangsa dan besi di nantau mi!t

Mengikut teoni Sarasin, ketununan Melayu Pnoto telah dipaksa pin-dah ke daerah pedalaman setelah ketibaan onang dagang baru iaituMelayu Deutero. Kumpulan baru mi menetapdi keseluruhan KepulauanMelayu dan lambat-laun telah dapat mengawal kawasan pantai Kepulau-an Asia Tenggara. Masyarakat Melayu Deuteno berjaya menguasai ka-wasan kepulauan kenana meneka mempunyai semangat pengembaraandan kebolehan menjadi kelasi. Teoni Sarasin ditenima oleh kebanyakanpengkaji sejarah awal Asia Tenggara kenana mereka bensetuju denganpenghijrahan dua kumpulan tensebut. Walau bagaimanapun, masih ter-dapat penselisihan pendapat tentang teoni tensebut kerana bagi segelintirahli sejarah, kebudayaan masyarakat Melayu bermula di Asia Tenggarasendiri dan bukan benasal dan Negana China.12

9 Seselengab penulis seperti R. Emerson, menggunakan istilah orang Melayu (Ma-laysian) untuk menggambarkan penduduk di rantau Kepulauan Melayu, manakalaBrian Hanison dan pan penulis lain menggunakan istilah orang Indonesia (Indo-nesian) untuk menggambarkan penduduk kepuiauan mi. Lihat Tate 1977. The Makingut Modern Southeast Asia. Kuala Lumpur: Oxford University Press, him. 27; danBrian Harrison 1966. Asia Tenggara: Suatu Sejarah Ringkas. Kuala Lumpur: DewanBahasa dan Pustaka, him. xi.

10 B.H.M. Viekke 1967. Nusantara, Sejarah Indonesia. Kuala Lumpur: Dewan Bahasadan Pustaka, him. 9—10.

II SarDesai, SEA: Past and Present, him. 9 dan Williams,SEA: A History, hIm. 12.12 Williams, SEA: Past and Present, him, 9 dan Williams, SEA: A History, him. 12.

6

LATAR BELAKANG HUBUNGAN AwAL TANAH MELAYU-INDONES1A

Penghijnahan penduduk di Asia Tenggara merupakan satu feno-mena yang berlaku sejak manusia mula tiba ke daenah mi.’3 Penghijnah-an sentiasa benlaku antara Tanah Melayu dengan Sumatena, Sumatenadengan Jawa, Jawa dengan Tanah Melayu dan Borneo dengan TanahMelayu. Pada han mi tendapat komuniti Jawa, Sumatena dan Borneoyang ramal di Tanah Melayu.’4 Oleh sebab penduduk Kepulauan Me-layu benasal danipada numpun bangsa yang sama, maka penghijrahan

meneka dan satu negeni ke negeni lain di nantau mi tidak dianggap se-bagai penghijrahan ke luar negeni tetapi sebagai penpindahan dan sebuahkampung ke kampung lain. Benhubung penghijrahan onang Indonesia keTanah Melayu, sukar ditentukan bila mereka mula benbuat demikian. Iniadalah kenana tidak adanya nekod-rekod yang menyimpan butin-butinpenghijrahan tensebut kecuali selepas kedatangan penjajah Inggenis keTanah Melayu.

Masyanakat Melayu di Kepulauan Melayu adalah masyanakat pelaut(maritime societies))5Sebagai masyarakat pelaut,meneka telah belayandi seluruh pelosok nantau i. Akibatnya bahasa meneka, iaitu bahasaMelayu, telah menjadi bahasa perantaraan umum atau lingua franca dikepulauan mi.’6 Bahasa Melayu ialah nama untuk selunuh kumpulanbahasa di Asia Tenggara. Sebenannya bahasa mi hanya ditutur oleh pen-duduk di bebenapa bahagian dm Sumatera dan Semenanjung Tanah Me-layu.17 Setiap kumpulan etnik di kepulauan mi mempunyai bahasadaerah masmng-masing tetapi semua bahasa tensebut berasal danipadanumpun bahasa Malayo-Polinesia)8 Bahasa Melayu mendapat donongan

13 Tunku Shamsul Babnin 1964. “The Indonesian in Malaya”, Tesis M.A. Sheffield:University of Sheffield, hIm, 267.

4 Robert Curtis 1964. “Indonesia and Malaysia”, New Lft Review, No.28, Nov. — Dis.,him. 6.

IS Menunit iRE. Waddell, “Maritime Societies” bermakna masyarakat yang menetapdi Semenanjong Tanah Melayu, Kepuiauan Indonesia dan Filipina. Mereka bergan-Lung pada perdagangan taut dan kegiatan melanun, Empayar manitim seperti Srivijayabukaniah sebuah empayar dalam erti kata peiuasan wilayah tetapi berdasarkankeupayaan kerajaan tersebut mengawal lab lintas kapal-kapal dan mengenakan toldan cukai kepada kapab-kapal yang menggunakan pebahuhan dan sebat kawaiannya.Waddell, SEA Politics, him. 17.

16 Tate, The Making ot Modern SEA, him. 27.17 Tate, Ibid., him, 27, hhat juga Robert Curtis, ‘Malaysia and Indonesia”, him. 7 dan

Vlekke, Nusantara, him, it dan 12.I 8 Malayo-Polinesia, menurut Harrison merupakan saiah saw daripada kumpuian bahasa

yang tersebar buas di seluruh dunia. Ia juga menjadi bahasa di Semenanjung TanahMeiayu dan KepuIauan Asia Tenggara. Brian Harrison, Asia Tenggara, him, xi,

7

HUBUNGAN MALAYSiA-INDONESIA 1957-1970

yang luar biasa untuk benkembang sebagai linguafrancakesan danipadapenkembangan pendagangan dan pelabuhan-pelabuhan di SemenanjungTanah Melayu dan Sumatena. Pusat-pusat pendagangan mi telah menjaditempat pentemuan bagi orang-onang dan rantau Asia Tenggana. Peng-gunaan bahasa Melayu telah menyatukan hampin semua suku bangsaIndonesia)9

Dan segi agama, tendapat jugapensamaan antana Indonesia denganTanah Melayu. Penduduk d~kedua-dua negana mi menganuti agamaBuddha dan Hindu sebelum kedatangan agama Islam pada abad ke-13.Benbanding dengan negara-negara lain di Asia Tenggara, Islam men-dapat sambutan yang bamk dm Tanah Melayu dan Indonesia!0 Dani segisistem kepercayaan, Islam menupakan elemen yang membezakan pen-duduk di Tanah Melayu dan Indonesia dengan penduduk Asia Tengganayang lain. Inm dmsebabkan majonmti pendudukd~Tanah Besar Asma Teng-gara dan di Kepulauan Filipina menganut agama Buddha dan Kristian.

Dalam mengkaji hybungan Tanah Melayu awal, tendapat pen-samaan dalam aspek kebudayaan antara kedua-dua negana. Wayang ku-lit menupakan salah satu contoh yang menunjukkan pensamaan tensebut.Pengaruh kebudayaan luan tenutamanya penganuh India dan penganuhIslam yang datang keniudian tenseban luas dalam penmainan wayangkulit di Indonesia dan Tanah Melayu. Cini-cini kebudayaan asing masihkekal sehingga han mi bagi masyanakatKepulauan Melayu.

Satu lagi persamaan penting antana Tanah Melayu dengan Indo-nesia adalah dan segi pekenjaan. Oleh sebab masyanakat KepulauanMelayu menupakan masyarakat pelaut, maka mata pencanian pendudukTanah Melayu dan Indonesia bengantung pada kegiatan perdaganganantanabangsa Timun-Barat, pengumpulan bahan-bahan mentah untukdiekspont, penangkapan ikan, perlanunan dan pertanian.2’

Walaupun tendapat bebenapa pensamaan antara kedua-dua negaratetapi jika diteliti dengan napm tendapat juga beberapa penbezaan kecildalam hubungan awal itu. Sungguhpun Tanah Melayu dan Indonesiatenletak dm jalan pendagangan Timun-Banat dan kemajuan ekonomi me-neka bengantung pada perdagangan tensebut tetapm danm satu segi Indo-nesia, khususnya Pulau Jawa, tidak bengantung pada pendagangan

9 Viekke, Nusantara, him. 12,20 Malaysia dan Indonesia merupakan dua buah negara yang mempunyai majoriti pen-

duduk yang beragama Islam di Timur Jauh, Lihal Robert Curtis, “Malaysia and Indo-nesia”,him,7.

21 Waddle. SEA Politics, him. 17.

8

LATAR BELAKANG HUBUNGAN AwAL’nANAH MELAYU-INDONESIA

sahaja. Pulau Jawa menupakan sebuah pulau yang benonientasikan per-dagangan dan pertanian.22 Malahan Pulau Jawa adalah pembekal bahanmakanan kepadapulau-pulau lain. Dan segi kebudayaan, Tanah Melayudan Indonesia menenima banyak unsun danipada kebudayaan India akantetapi unsun kebudayaan India lebih kelihatan. dalam kebudayaan Indo-nesia terutamanya dalam seni bmna dan senm ukin. Ini terbukti dengan ke-wujudan candi-candm yang tenkenal sepenti Borobudun dan Panamban diIndonesia.

Dan segi agama, tendapat juga penbezaan antana Tanah Melayudengan Indonesia, sungguhpun Islam menjadm agama dominan di Ke-pulauan Melayu selepas abad ke-l6. Di Tanab Melayu, Islam dianutidengan sepenuhnya oleh masyanakat penibumi khasnya orang Melayu,tetapi di Indonesia pula Islam dianuti oleh majoniti penduduk penibumi-nya. Walau bagaimanapun, unsur animisme dan agama Hindu masihdiamalkan dalam kepencayaan orang Indonesia23

HubunganSemasaEmpayar-empayar Melayu

Empayar-empayan Snivijaya, Singhasani, Majapahit dan Melaka me-nupakan empayan dominan di Kepulauan Melayu sebelum kedatangankuasa-kuasa BanaL Empayar-empayan mi pernah meliputi sebahagiandanipada kawasan-kawasan yang han mi disebut sebagai Malaysia danIndonesia. Empayan-empayan mi juga pennah menyatukan KepulauanMelayu di bawah satu pemenintahan pusat semasa zaman kegemilanganmasing-masing. Penyatuan mi menunjukkan bahawa tidak ada per-bezaan politik antana Tanah Melayu dengan Kepulauan Indonesia padaketika itu.

Penkembangan pendagangan antarabangsa Timur-Banat, tenutama-nya selepas abad pertama Masihi, telah menggalakkan penkembanganbandar-bandar perdagangan yang kemudiannya menjadi negara kota.Menjelang abad keenam, Selat Melaka memainkan penanan penting da-lam perdagangan antarabangsa dan Negana China ke India. Negana kota

22 Ibid.23 Wabaupun Islam menjadi anutan kebanyakan kerajaan di Indonesia tetapi keperca-

yaan sebenar dan amaian agaTha sejumlab besan rakyat berubah dengan lambat.Animisme dan unsur Hindu mendapat tempat dalani kepercayaan dan amalmi-amaiangobongan bangsawan di kebanyakan kawasan. Lihat George MeT, Kahin (ed.) i982.Kerajuan dan Politik Asia Tenggara. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka,him. 239—240.

9


yang kaya dan benkuasa benusaha menakluk negana kota yang lain ataunienjadikan negeri di bawah naungannya. Antana kenajaan negara kotayang pentama wujud di Kepulauan Melayu ialah kenajaan Snivijaya24Snivijaya sebenannya adalah pengganti kepada empayan Funan yangberpusat di Indochina. Kejatuhan Funan sebagai pusat pendaganganpenting di Asia Tenggana pada abad keenam telah membeni kesempatankepada Snivijaya untuk muncul sebagai kuasa pelaut yang penting diKepulauan Melayu. Snivijaya dapat mengekalkan kedudukannya seba-gai pusat pendagangan di Selat Melaka melebihi 400 tahun lamanya.25

Menjelang akhir abad ketujub, Snivijaya muncul sebagai pusat pen-dagangan yang penting.26 Kedudukannya di pensimpangan jalan lautantana Negana China dengan Indma membolehkannya mengawal lalulintas kapal-kapal perdagangan yang melalui Selat Melaka. Sebagaisebuah pusat perdagangan, Snivijaya menghadapi pensaingan dan Jambi(Melayu). Antana tahun 689 hingga tahun 692, Snivijaya melanggar danmenguasai Jambi. Pada akhin abad ketujuh, Snivijaya telah menguasaipantai-pantai Tanah Melayu. Snivijaya yang benibukotakan Palembangtelah menuntut ketuanannya tenhadap pantai timur Sumatera, pantaibanat daya Borneo, Jawa Barat dan Semenanjung Melayu. Ini membo-lehkannya mengawal Selat Melaka dan Selat Sunda27 Keadaan mimenguntungkan kenajaan Snivijaya yang meliputi sebahagian besanTanah Melayu dan Indonesia,

Pada pentengahan abad kesembilan, benlaku penkahwinan antanawangsa Snivijaya dengan wangsa Sailendna dan Jawa Tengah. Denganpenkahwinan itu, naja-naja Sailendna telah memenintah empayan Snivi-jaya sehingga kenuntuhannya pada abad ke-l4. Pemusatan kuasa politikdan pendagangan juga benlaku sejak penkahwinan tensebut. Pusat peme-

24 Kerajaan Srivijaya, ama terpendam dalam sejarah, tanpa diketahui oleh seorang pun.Sejak tahun 1918, kerajaan Snivijaya timbul lagi dalam sejarals basil penemuanProfesor George Coedes. Srivijaya mendapat sambutan hangat meiaiui penulisanCoedes bertajuk Le royaume de Criwijaya pada tahun 1918. Lihal Slametmulja 1963.Srivijaya. Arnoidus Ende-Flones Nusa Tenggara Timur, him. 1—7.

25 Tate, The Making ofModern SEA, him. 30.26 Lebih sepat bagi ibu negeri Srivijaya terletak di iembah Sungai Musi, iaitu kira-kira

120.75 km dad Sungai Palembang. Lihat Paul Wheatley 1980. The Golden flier’sonese, Kuala Lumpur: Penerbit Universiti Malaya. hIm. 293, Menjelang abad ke- II,ibu kota Srivijaya teiah berpindah dan Palembang ke Iambi di utara. Jambi jugateriesak di pantai yang sama dengan Palembang. OW. Wolters 1970. The Fall ofSrivijaya in Malay History. Kuala Lumpur: OUP, him. 32.

27 Waddeil, SEA Politics, hIm, 123.

10

LATAR BELAKANG HUBUNGAN AWAL TANAH MELAYIJ-INDONE5IA

nintahan Sailendna dipindahkan dan Jawa Tengah ke Sumatena Selatan.28Jadi, ikatan kekeluangaan negeni-negeni dalam empayan tensebut menjadilebih kukuh.

Selain menjadi kuasa politik yang penting di Kepulauan Melayu,Snivijaya juga menjadi pusat pengajian agama Buddha Mahayana men-jelang abad ketujuh. Agama merupakan elemen yang penting dalam hu-bungan awal Tanah Melayu-Indonesia. Dalam hubungan awal mi, ten-dapat tiga agama yang penting, iaitu Hindu, Buddha dan Islam.29 Semasakegemilangan kenajaan Snivijaya, agama Buddha mendapat kedudukanyang tenpenting. Agama-agama Buddha dan Hindu telah tiba ke ka-wasan mi bensama-sama dengan saudagan-saudagan dan India yangdatang untuk bemiaga di Kepulauan Melayu sejak awal abad Masihi.3°

Agama Buddha benada pada tahap kegemilangannya semasa empa-yan Snivijaya menguasai Kepulauan Melayu. Ibu kota Snivijaya, iaituPalembang, teiah menjadi pusat pengajian agama Buddha Mahayana dirantau mi. Para sanjana bangsa Cina yang hendak menuntut ilmu di Indiaakan singgah di Sumatena (Palembang) atau di Borneo untuk belajanbahasa Sanskrit dan Pali sebelum mereka belayar ke India.31 Menurutlaponan 1-Ching, seonang pendeta dan pengembara berbangsa Cina, ten-dapat lebih danipada senibu onang pendeta Buddha yang sedang menun-tut di Palembang.32 Selain itu, Snivijaya telah menjadi ejen penyebanagama Buddha. Snivijaya telah menyebarkan agama mi ke kawasan-kawasan naungannya di Kepulauan Melayu termasuk Tanah Melayu,Indonesia dan kawasan luar sepenti Kemboja di sekitan tahun 71 5,33 Jelasbahawa agama Buddha tensebar di Tanah Melayu melalui Indonesia(Snivijaya). Penenimaan agama Buddha oleh Tanah Melayu telah me-rapatkan hubungan penduduk di Tanah Melayu dengan Indonesia dansegi keagamaan.

Walau bagaimanapun, kegemilangan agama Buddha di KepulauanMelayu menosot hensama-sama dengan kemenosotan empayar Snivijayapada abad ke-1 I. Perkembangan agama Buddha semasa empayan Sri-vijaya telah mengubah sistem kepencayaan keseluruhan masyarakat

28 Brian Harrison, Asia Tenggara, him, 33. Lihatjuga Dartiord, Malaya, hIm, 12.29 Satu persamaan boieh didapati antana ketiga-tiga agama tersebut, iaitu cara keda-

tangan dan penyebaran di Kepuiauan Melayu. Paktor perdagangan Timur-Barat teiahmenjadi rangkaian bagi ketiga-tiga agama tersebut tiba ke rantau mi,

30 Dartford, Malaya, him, 11.31 SarDesai, SEA: Past and Present, hIm. 46.32 Ibid., hIm, 46 dan Tate, The Making ofModern SEA, hIm. 30.33 Brian Hanrison, Asia Tenggara, him, 27.

11

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-I970

Asia Tenggara termasuk Tanah Melayu-Indonesia danipada kepencayaananimissne kepada penyembahan Tuhan. Secara tidak langsung agamatensebut telah menyatukan penduduk Asia Tenggara dani segi kehuda-yaan. Kedatangan agama Buddha telah meningkatkan lagi penkembang-an seni bina di Asia Tenggara. Misalnya, candi Borobudun (di JawaTengah) dibina benasaskan cini-cini agama Buddha.

Sebagai sebuah pusat pendagangan yang penting, Snivijaya mem-punyai angkatan laut yang kuat untuk memaksa semua kapal yang be-layar di nantau mi singgah di pelabuhan-pelabuhannya dan membayarcukai.34 Dasan pendagangan yang sedemikian menguntungkan TanahMelayu dan Indonesia tetapi telah menyebabkan kenajaan-kerajaan luartidak benpuas hati dengan Snivijaya. Misalnya, huhungan pemenintah-pemerintah Melayu Snivijaya dengan kerajaan Chola dan kenajaan Jawasentiasa benmusuhan pada abad ke-lO dan abad ke-1 i.” Pada tahun1025, Rajendna Chola dan India Selatan telah menyerang Snivijayakenana mengamalkan dasar pendagangan monopoli.36 Serangan tensebuttelah melemahkan pengaruh Snivijaya di nantau mi. Walau bagaimana-pun, Snivijaya telah muncul kembali menjelang abad ke-12 dan me-nguasai pendagangan monopoli di Selat Melaka, iaitu dan Pulau Phuketdi utana hingga ke Kepulauan Riau di selatan. Snivijaya dapat mengawalsemula Selat Melaka dan Sunda.37 Akan tetapi Snivijaya tidak dapatmengatasi zaman kegemilangannya seperti sebelum serangan Chola.

Pada abad ke-13, empayar Snivijaya telah mengatami keruntuhanyang disebabkan oleh penkembangan kenajaan-kenajaan banu yang kuatdi Pulau Jawa dan Siam. Orang Siam telah meluaskan kuasa mereka keTanah Melayu, sementana kenaj~anSinghasani di Jawa telah menyenangSumatena. Di samping itu, bebenapa bahagiani empayar Snivijaya, sepertiKampar dan Jambi, telah mengisytihankan kemerdekaan daripada ke-najaan pusat.31 Menjelang akhin abad ke-l3, empayar Snivijaya luputsama sekali. Ini dibuktikan oleh catatan Marco Polo. Marco Polo yangmelawat Sumatena pada tahun 1292 tidak pennah menyebut namaSnivijaya dalam tulisannya.39

Kenajaan Singhasari telah mengisi kekosongan yang ditinggalkan

34 SarDesai, SEA: Past and Present, him. 4635 Wolters, The Fall o/Srrv,jaya, hIm. 2.36 N.J. Ryanm 1963. A Historyo/ Malaysia and Singapore. London: Oxford University

Press,him, 12,37 Paul Wheatley, The Golden Khersonese, him, 298 dan 300.38 Ryan, Malaysia and Singapore, him. 12 dan Dartford, Malaya. hIm. 14.39 Ryan, Malaysia and Singapore, hIm, 12.

12


oleh Snivijaya. Kenajaan Singhasani muncul di Jawa Timur pada tahunl222~°dan menyatukan sebahagian danipada Tanah Melayu dan Indo-nesia. Kewujudan kenajaan Singhasani adalah hasil penyatuan kerajaan-kerajaan Kedini dan Janggala. Singhasari juga menupakan kenajaan pen-tama benpusat di Jawa yang mengawal kawasan-kawasan sebenang lauttenmasuk Sumatera.4I Kegemitangan kerajaan mi semasa di bawah pe-merintahan Kartanegana (1268—1292). Semasa pemenintahan beliau,Singhasani menguasai selunuh Pulau Jawa tenmasuk kawasan Snivijaya.Pada tahun 1268, thu kota Snivijaya dan kenajaan Melayu turut ditawan.Dengan itu, kekuasaan taut Snivijaya tetah dinampas oleh Singhasani.Singhasani telah meluaskan wilayahnya ke bahagian timun Tanah Me-layu (Pahang), barat daya Bonneo (Pontianak), Jawa Banat dan pulau-pulau Maluku.42 Kerajaan Singhasani tidak memainkan penanan pentingdalam hubungan awal Tanah Melayu-Indonesia seperti yang dimainkanoleh Snivijaya. Ini disebabkan tempoh kekuasaan Singhasarm di ICe-pulauan Melayu adatah terhad benikutan senangan tentena Kublai Khandan Negara China. Kegemilangan Singhasani tenancam kenana serangantersebut pada tahun 1292. Pada masa yang sama, Kedini telah membe-rontak tenhadap Kartanegara. Dalam pembenontakan tensebut, Kartane-gana tenbunuh dan menantu beliau, iaitu Raden Wijaya, telah melarikandin ke Majapahit.43

Raden Wijaya ditabalkan menjadi naja Majapahit dengan gelananKantarajasa Jayawanddhara pada tahun 1293t Dan tahun 1293 hinggatahun 1353, Majapahit membina kerajaannya di Jawa Timun. Pada tahun1331, Gajah Mada menjadi Pendana Menteni Majapahit.45 Beliau telahmemainkan penanan yang besan dalam pembentukan empayan Maja-pahit. Sebelum kematiannya pada tahun 1369, Gajah Mada telah mdc-takkan Sumatera, Tanah Melayu. Patani, Bonneo Selatan dan Banat, ICe-pulauan Sulu, Sulawesi dan pulau-pulau Maluku di bawah naunganMaj apahit.46

40 Viekke, Nusantara, him. 53.41 Lihat Tate, The Making ofModern SEA, him. 38.42 Vlekke, Nusanlara, hIm. 53 dan Joginder Singh. Malaysia, Singapore and Brunei,

hIm. 10.43 Sarflesai, SEA.’ Past and Present, him. 56. Lihat juga Victor Purcell 1962. The

Revolution in Southeast Asia. London: Thames and Hudson, hIm. 23.44 Sartono Kantodhirdjo 1977. Sejarah Nasional Indonesia I!, Jakarta: Departmen Pen-

didikan dan Kebudayaan, Balai Pustaka, hIm. 257.45 Viekke, Nusantara, hIm, 55,46 Profesor CC. Berg menyangkal pandangan terhadap empayar Majapabit yang me-

13


Majapahit benada di ambang kegemilangannya semasa pemenin-tahan Raja Hayam Wunuk (1350—1389). Hayam Wuruk dan GajahMada telah membawa kerajaan Majapahit ke puncak kebesarannya.47Selepas kematian Gajah Mada dan Raja Hayam Wuruk, Majapahit telahmengalami kemenosotan. Kerajaan Majapahit, sebagai kenajaan Hinduyang tenbesan di Asia Tenggana, telah benpecah dalam masa 20 tahunselepas kematian Hayam Wuruk kerana perebutan kuasa antara saudara-saudara baginda.

Agama Hindu menupakan agama nasmi kerajaan Majapahit yangbenpusat di Jawa Timur. Seperti agama Buddha, agama Hindu juga di-bawa oleh saudagan-saudagan India. Sewaktu empayan Majapahit,agama Hindu telah merapatkan lagi hubungan Tanah Melayu-Indonesiadan segi kebudayaan. Agama Hindu telah menyebankan kesusastenaan-nya di Kepulauan Melayu. Cenita-cenita danipada epik-epik Hindu,seperti Ramayana dan Mahabharata, mendapat sambutan yang meluas diKepulauan Melayu. Cenita-cerita Ramayana dan Mahabharata diguna-kan dalam pensembahan wayang kulit.41 Agama Hindu telah meninggal-kan satu kesan yang penting di kalangan masyanakat Tanah Melayu danIndonesia semasa kegemilangannya, iaitu raja dianggap sebagai jelmaanTuhan.49 Ini menjadi salah satu sebab masyarakat Melayu di KepulauanMelayu sangat setia kepada raja meneka. Kedatangan agama Hindu jugatelah menggalakkan perkembangan seni bina. Banyak candi Hindudibina khususnya di Jawa Timun dan Pulau Bali.

Walau bagaimanapun, satu kelemahan agama Hindu mahupunagama Buddha adalah penganuhnya bensifat anistokrasi.5°mi benmaknahanya golongan pemenintah sahaja mengikuti ajanan kedua-dua agamatensebut dengan sepenuhnya. Penkara mi benbeza danipada ajanan agamaIslam yang datang kemudian ‘ke Kepulauan Melayu. Islam merupakan

liputi sebahagian hesar Kepulauan Meiayu dan mengaoggap sebagal mitos sahaja.Beiiau berpendapas, Majapahit hanya berkuasa di Jawa Timur, Madura dan Bali. Ke-banyakan ahli sejarah menerima pendapat Profesor N.J. Krom, yang mengatakanempayar Majapahit meliputi keseluruhan Kepulauan Melayu berdasarkan kronologiHindu Jawa dan sumber Cina. Lihat SarDesai, SM.’ Past and Present, him. 57. J.R.E.Waddeli puia berpendapat bahawa, walaupun Majapahit tidak berkembang di luarJawa Tengah dan Timur, tidak ada keraguan bahawa Majapahit mempunyai kawaianyang putus-putus ke atas Selat Meiaka. Lihat Waddell, SEA Politics, him. 124.

47 Sartono Kartodhirdjo. Sejarah Nasional Indonesia, hIm, 259.48 iD. Legge 1981. Indonesia, Kuala Lumpur: Dewan Babasa dan Pustaka, him. 33.49 Ibid., him. 49.50 Tate, The Making ofModern SEA, him. II.

14

LATAR BELAKANG HUBUNGAN AwALTANAH MELAYU-SNDONES1A

sebuah agama yang terbuka dan mudah mempenganuhi keselunuhanmasyanakat Kepulauan Melayu. Peluasan agama Islam abad ke-13 dankebangkitan kenajaan Siam telah melemahkan pengaruh empayar HinduMajapahit dan akhirnya PUPUS antana tahun 1513 hingga tahun 1528.51Namun begitu, salah seonang danipada naja-naja yang berada di bawahnaunganMajapahit telah mengasaskan Kesuttanan Melayu Melaka.

Metaka menupakan kuasa laut Melayu yang terakhin sebelum ke-datangan kuasa-kuasa Barat.52 Sekitar tahun 1400, Melaka dibuka olehParameswana, seorang putena naja dani Palembang. Beliau telah benkah-win dengan seonang puteni Majapahit. Parameswana enggan mengakuipentuanan Majapahit dan oleh itu beliau terpaksa melanikan din setetahdiusiroleh Majapahit.53 Dan Palembang, beliau melanikan dini ke Singa-puna atau Temasik. Parameswana cuba benkuasa di Singapura denganmembunuh gabenon Siam. Sekali lagi Parameswana menjadi pelaniankenana kenajaan Siam menghantan tenteranya untuk menghukum beliau.Akhinnya, beliau sampai di Melaka. Melaka pada masa itu hanya me-rupakan sebuah kampung nelayan sahaja.TM Untuk memajukan penda-gangan di Melaka, Parameswara telah memeluk agama Islam yangdibawa dani Pasai, Indonesia pada tahun 1414.

Akibatnya, natnai saudagar Islam telah mengalihkan penhatianmeneka ke Melaka dan Melaka menjadi pusat perdagangan yang pentingpada abad ke-15. Menjelang tahun 1450, Melaka mampu mempen-tahankan din daripada ancaman Siam dan mula membina empayarnyasendini.55 Semasa pemenintahan Sultan Muzaffar Syah (1446—1454),Melaka meluaskan kuasanya hingga ke Kampar, Indenagini dan Rokan.Ini membolehkan Melaka mengawal kedua-dua perainan Selat Melaka.Sultan Mansun Syah pula meluaskan tanah jajahan Melaka hingga keKedah, Penak, Bnuas, Bennam, Johon, Pahang, Terengganu di Semenan-jung Tanah Melayu dan Ruput, Siak, Jambi dan Bengkalis di Sumatena,

SI Victor Purcell, The Revolution in SEA, hIm. 24.52 Tate, The Making ofModern SEA, him. 31.53 Sila lihat Richard Allen 1970. A Short Introduction to the History and Politics of

Southeast Asia. New York: OUP., him. 27 dan SarDesai, SEA: Past and Present, him,75. Menurut Tome Pires, Melaka dibuka oieh pemerintahan Palembang yang diusirkeluar oleh tentera Jawa (Majapahit) menjeiang akhir abad ke- 14. Wolters, The Fallof Srivijaya, hIm. 73.

54 Paul Wheatley 1964. Malay Peninsula in Ancient Times. Singapura: Eastern Univer-sity Press, him, 122.

55 Tate, The Making of Modern SEA, him. 3k.

15

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957—1970

Indonesia.56 Zaman’ Sultan Mansur Syah merupakan zaman kegemi-langan kerajaan Melaka.

Melaka juga menjadi pusat penyebanan agama Islam di rantau mi.Islam disebankan ke selunuh Kepulauan Melayu semasa kegemilanganMelaka. Penyebanan Islam telah meningkatkan lagi pensaudanaanummah antana penduduk Tanah Melayu dan Indonesia. Penkahwinan diantara keluarga diraja Melaka dengan kerajaan-kenajaan di Sumateradan Tanah Melayu menolong menyebarkan agama Islam.5’

Islam yang bentapak kukuh di Melaka telah tersebar ke selunuhTanah Melayu, pantai timun Sumatena, pantai utara Jawa dan Bnunei diBonneo, dan Islam juga dapat menembusi Kepulauan Maluku dan Ke-pulauan Sulu.51 Selepas kejatuhan Melaka pada tahun 1511, pusat Islamyang lain sepenti Aceh telah menyebarkan Islam ke kawasan pedalamanSumatera hingga ke Minangkabau. Di Jawa, Mataram telah menyeban-kan Islam di Jawa Timun dan di Borneo, Brunei menyebarkan Islam dikawasan pantai Borneo dan Sulu.59

Perkembangan Islam telah membawa beberapa kesan yang pentingdalam hubungan awal Malaysia-Indonesia. Kedatangan Islam ke AsiaTenggara telah menyebabkan wujudnya satu halangan antara pendudukAsia Tenggana. Kebudayaan penduduk Tanah Melayu dan Indonesia

telah menjadi berbeza danipada penduduk Asia Tenggana yang lainakibat penganutan Islam oleh nakyat di kedua-dua negara tersebut.6°Malaysia dan Indonesia6t han mi menupakan dua buah negana Islam di

Sb Paul Wheatley, The Golden Khersonese, him, 309. Bendahara Tim Perak telah me-mainkan peranan penting daiam pembinaan empayar Melaka, SarDesai, SEA: Pastond Present, him. 78.

57 Lihat Paul Wheatiey, The Golden Khersonese, hIm, 311. Pada akhirabad ke- 13, Islamteiah bertapak di baliagian barat KepuIauan Meiayu. Marco Polo pernah melaporkanbahawa pada lahun 1292, terdapal masyarakal Islam di sebuah negeri kecii bemamaPeriak di Sumatera Utara. Dad Sumatera Utara, Islam herkembang ke Meiaka padaawai abad ke- iS. Selama satu abad Melaka teIah berfungsi sebagai pusat penyebaranIslam di Kepulauan Melayu. Lihat Williams, SEA: A History, him. 14.

58 Tate, The Making of Modern SEA, hIm, 33.59 Walaupun Islam menjadi anutan kebanyakan kerajaan di Indonesia tetapi keperca-

yaan sebenar dan amaian agama sejumiab besan rakyatnya berubah dengan lambat,Animisme dan unsur Hindu mendapat tempat dalam kepercayaan dan amalan-amaiangoiongan bangsawan di kebanyakan kawasan, Lihat Kahin, Kerajaun dan Politik AsiaTenggara, him. 239—240,

60 Lihat Victor Purcell, The Revolution in SEA, him. 20.61 Indonesia telah menoiak idea menjadi negara islam kerana Indonesia mengutamakan

ideoiogi Pancasiia sebagai ideologi negara dengan tujuan untuk menyatupadukan ke-

16

LATAR BELAKANG HUBUNGAN AWALTANAH MELAYU.INDONESIA

Timur Jauh.62 Sebalikrxya, negana-negara Tanah Besar Asia Tenggaramerupakan negara yang mempunyai majoniti penduduk beragamaBuddha dan Filipina puta menupakan sebuah negana Kristian. AgamaIslam telah melahinkan fahaman pensaudanaan ummah di kalangan pen-duduk Kepulauan Melayu. Persaudanaan ummah mi telah menyatukanpenduduk Islam kepulauan dengan penduduk Islam Tanah Melayu.Islam juga telah mempenkenalkan tulisan Jawi di Tanah Melayu danIndonesia sejak Islam bertapak di Sumatera Utana pada abad ke-13. Inisecana tidak Iangsung telah mengembangkan ilmu pengetahuan Islam dirantau mi. Islam jugatelah menggalakkan penkembangan kesusasteraanMelayu dan Indonesia. Tulisan Jawi digunakan untuk menulis karya-kanya tempatan dan undang-undang sepenti Hukum Kanun Melaka.Islam sebagai kuasa sosial dan kuasa agama dapat menguasai masyara-kat Dunia Melayu kecuali di Pulau Bali dan Filipina sejak keagunganempayar Kesultanan Melayu Melaka. Islam berfungsi sebagai pelindungkepadapenduduk Tanah Melayu dan Indonesia danipada pengaruh Banatsemasa zaman penjajahan.6’

Berbanding dengan hubungan Tanah Melayu-Indonesia semasaempayar Snivijaya dan Majapahit, hubungan Tanah Melayu-Indonesiasemasa zaman Melaka adalah lebih napat. Ini adalah kenana Islam telahmemainkan penanan yang penting dalam menyatupadukan penduduk diKepulauan Melayu. Di samping itu, penkahwinan antana kerabat-kenabatdinaja telah banyak bentaku pada zaman Melaka. mi telah menapatkanlagi hubungan antana satu negeni dengan negeni yang lain di KepulauanMelayu. Walau bagaimanapun, kegemilangan empayar Melaka cumabenkekalan untuk satu abad sahaja.

Menjelang abad ke-16, Melaka mengalami kemenosotan. Ini dise-babkan Sultan Mahmud Syah, iaitu sultan yang tenakhin dalam Kesul-tanan Melayu Melaka, merupakan seorang pemenintah yang tidak cekapdalam pentadbinan. Misalnya, cukai yang tinggi dikenakan oleh bagindakepada saudagan-saudagan asing telah menimbulkan kebencian tenha-dapnya. Akibatnya, apabila wujud penmusuhan di antana Melaka denganorang Pontugis, saudagan-saudagan asing yang bukan Islam telah mem-

seiuruhan rakyat Indonesia yang terdiri danipada peIbagai kaum dan agama. sungguh-pun Islam merupakan anutan majoriti penduduknya.

62 Robert Curtis, “Malaysia and Indonesia”, hIm, 7,63 Gilbert Khoo 1977, Asian Transi’ormation. A History of Southeast South, and East

Asia, Kuala Lumpur: Heinemann Education Book, him. 432.

17

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONEStA 1957-1970

bantu pihak Pontugis mengalahkan kenajaan Melaka pada tahun 151164Sultan Melaka tenpaksa melanikan dini ke Johon dan membuka kesul-tanan banu, iaitu Kesultanan Johon. Kerajaan Johor, Portugis dan Acehkemudiannya bensaing untuk mengawal Selat Melaka. Dengan kejatuh-an Melaka, pedagang-pedagang Islam benpindah ke Aceh di SumatenaUtana. Kejatuhan Melaka juga menggambarkan kejatuhan kuasa do-minan orang tempatan di Kepulauan Melayu dan kemerosotan hubung-an Tanah Melayu-Indonesiapada waktu tensebut.

Hubungan SemasaPenjajahan Barat dan Jepun

Selepas kejatuhan Melaka ke tangan Portugis maka benmulalah tahapbanu dalam hubungan Tanah Melayu-Indonesia semasa zaman pen-jajahan. Tanah Melayu dan Indonesia mengalami penjajahan selamaempat abad, iaitu bermula dani awal abad ke-16 hingga pentengahanabad ke-20. Dalam tempoh mi, Tanah Melayu dijajah oleh empat kuasakolonial sebanyak lima kali, bermula daripada penjajahan Portugis,diikuti oleh Belanda, British, Jepun dan British semula. Sebaliknya,Indonesia juga dijajah oleh empat kuasa asing tetapi sebanyak enamkali, bermula dengan penjajahan Portugis, diikuti oleh Belanda, British,Belanda sekali lagi, kemudian Jepun dan akhirnya Belanda. Dalamtempoh mi pernah satu ketika, Tanah Melayu dan Indonesia dijajah olebpihak British akibat Perang Napoleon di Enopah. Walaupun TanahMelayu dan Indonesia pernah dikuasai oleh empat kuasa penjajah tetapiBritain merupakan kuasa dominan di Semenanjung Tanah Melayu danBelanda adalah penjajah utamadi Kepulauan Indonesia. Penjajahan Be-landa di Indonesia sangat kejam tetapi British pula mengamalkan sikapdiplomatik halus untuk menguasai Tanah Melayu. Penjajahan Baratjugamenyebabkan kemasukan bunuh asing dan India dan Negana China keTanah Melayu. Justeru itu, dasar penjajahan British mewujudkan ma-syanakat majmuk akibat kemajuan dalam sektor perlombongan bijihtimah dan penanaman getah. Bilangan penduduk penibumi dengan onangCina dan India adalah lebih kurang sama pada sekitan awal abad ke-20.

Pada masa yang sama, di Indonesia juga berlaku penghijrahanorang asing khasnya orang Cina tetapi bilangan mereka adalah kecil ber-banding dengan onang tempatan. Akhinnya, penjajahan turut membang-

64 Mohd, Dahian Mansoer, Pengantar Sejarah Nusantara Awal, Kuala Lumpur: DewanBahasa dan Puslaka, hIm. 260.

18

LATAR BELAKANG HUBUNGAN AWAL TANAH MELAYU-INDONESIA

kitkan semangat nasionalisme di kedua-dua negara. Di Indonesia, se-mangat nasionalisme adalah tinggi dan bermula lebih awal kerana pen-jajahan Belanda yang kejam. Sebaliknya di Tanah Melayu, Britishmengamalkan dasar pecah dan penintah senta lebih menjaga kepentinganonang Melayu. Nasionalisme di Indonesia menjadi donongan kepadanasionalisme Tanah Melayu.

Kejatuhan kota Melaka ke tangan onang Pontugis pada tahun 1511menandakan permulaan keunggulan orang Barat di Kepulauan Me-layu.65 Kejatuhan mi menandakan tumbangnya kegemilangan bangsaMelayu di Selat Melaka setelah benkuasa selama satu abad. Selepaskekalahan Melaka, Sultan Mahmud Syah menghantar utusan ke NegaraChina untuk meminta bantuan Maharaja Cina untuk melawan onangPontugis. Tetapi Negana China tidak dapat membantu kerana berperangdengan orang Tartar.66 Oleh itu, Sultan Mahmud Syah terpaksa mencanitempat baru yang selamat dalam empayar Melaka yang terus wujud itu.

Dan Pahang, Sultan Mahmud Syah benpindah ke Sayung Pinang(Johor), kemudian ke Pulau Bintang.67 Dan sini baginda melancankanbebenapa serangan terhadap Melaka tetapi gagal menawan semulaMelaka. Pada tahun 1526, Pontugis menyenang Pulau Bintang dan mimemaksa Sultan Mahmud Syah lani ke Kampan di Sumatera, tempatbaginda mangkat pada tahun 1528.6t Anakanda Sultan Mahmud Syah,bennama Alauddin telah membuka kerajaan Johor dan abang kepadaAlauddin, iaitu Muzaffan, menjadi Sultan Perak yang pentamaf’9

Johor telah menyenang Melaka pada tahun 1533 tetapi gagal danpada tahun 1536, Pontugis telah memaksa Johor bendamai denganmeneka. Untuk beberapa ketika, Johon, Pahang dan Penak terpaksabendamai dengan Pontugis kerana mereka memerhatikan dengan penuhbimbang penkembangan kuasa Aceh di Sumatera.71t Kemunculan Aceh

65 Khasnor Johan 1981. “Orang Portugis di Tanab Melayu” dalarn Zainal Abidin AbdulWahid (ed), Se/arab Malaysia Sepintas La/u. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa danPustaka, him. 34.

66 aGE, Hail 1981. Sejarah Asia Tenggara. Kuaia Lumpur: Dewan Bahasa dan Pus-taka, him, 34.

67 ibid., him. 423. Lihatjuga Harry Miller 1965. Story ofMalaysia, London: Faber andFaber, him, 50.

68 Hall, Se/arab Asia Tenggara, him, 424.69 ibid., him. 424; Miller, The Story of Malaysia, him, SI, dan KG. Tregonning, A

HistoryofMalaya. Singapura: Eastern University Press, him. 48.70 Hail, Sejarah Asia Tenggara, hIm, 425. Lihat juga J. Kennedy 1970. A History of

Malaya, (Edisi Kedua), London: MacMillan, hIm, 46.

19

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-i 910

di bawah Sultan Ali Mughayat Syah telah menjadi pesaing kepadaMelaka dan Johon. Kesultanan Johon (sebagai kuasa di Tanah Melayu)dan Aceh (sebagai kuasa di Indonesia) tetah berkongsi mengawal SelatMelaka di samping Portugis di Melaka. Beberapa kati Aceh telahmenyerang Melaka tetapi gagal untuk menawan kota tersebut. Acehbukan sahaja bercita-cita untuk menawan Melaka tetapi juga negeni-negeni Melayu di Sumatera dan Tanah Melayu. Oleh itu, Johor, Siak danPenak telah bensatu dan mengalahkan Aceh pada tahun 1539. Walaubagaimanapun, Aceh bangkit semula, dan pada tahun 1564, Aceh telahmenyerang Johon dan membawa pulang Sultan Johor sebagai onangtawanan ke Sumatena. Selama bebenapa tahun selepas itu permusuhansengit benlaku antana Johor dengan Aceh, dan Johor menyebelahi pihakPortugis. Oleh yang demikian, Aceh menyerang Melaka bebenapa kaliantara tahun 1568 hingga tahun 1575. Ini disebabkan Aceh bimbanghubungan Johor-Portugis di Melaka boleh mengancam kedudukannya diSelat Melaka. Maka Aceh sebagai kuasa Islam di Indonesia bertindaktegas dalam hubungannya dengan Johon yang cuba berbaik-baik dengansebuah kuasa Kristian di Melaka.

Aceh yang bercita-cita untuk memenintah Dunia Melayu telahmendinikan kubu di Perlis. Pada tahun 1575, Aceh telah menyerangPerak. Putera sulung Sultan Perak diambil sebagai suami oleh RawAceh. Empat tahun kemudian putera Sultan Penak itu menaiki takhtaAceh.” Baginda telah menghantar adiknya ke Perak sebagai SultanPenak. Tindakan mi merapatkan hubungan kekeluargaan antana Aceh(Indonesia) dengan Perak (Tanah Melayu). Penaklukan Perak oleh Acehmembeni dua kelebihan kepada Aceh: pertama, Aceh dapat bertapak diTanah Melayu dan kedua, Aceh mendapat monopoli perdagangan bijihtimah.72

Pada awal abad ke-17, satu lagi kuasa Enopah, iaitu Belanda, me-Iibatkan din dalam politik Kepulauan Melayu.73 Pada tahun 1606, SultanJohor dan Syanikat Hindia Timun Belanda (VereenigdeOostin.dische

71 Sila lihal Barbara Watson Andaya dan Leonard Y. Andaya 1982. Sejarah Malaysia.Kuala Lumpur: MacMillan, him. 69; Tregonning, A History of Malaya, him. 52;Sejarah Asia Tenggara, hIm, 425 dan Miller, The Story ofMalaysia, him. 52.

72 Miller, The Story ofMalaysia, him. 52.73 Pada bulan Jun 1595, empat kapai Beianda tiba di Bantam (Jawa Banat) dengan tujuan

perdagangan dan empayar Belanda dibentuk kemudiannya. OP. Bhattachaijee,Southeast Asian Politics: Malaysia and Indonesia. Calcutta: Minerva Associates,him. 28.

20

LATAR BELAKANG HUBUNGAN AwALTANAH MELAYU-1NDONESIA

Compagnie-VOC)telah menandatangani penjanjian untuk menyenangPontugis di Melaka tetapi serangan tersebut gagal.74 Pada tahun 1607.Iskandar Syah (Mahkota Alam) menjadi Sultan Aceh. Sultan Iskandartelah memulakan peluasan kuasa Aceh dengan menawan Anti. Padatahun 1613, Aceh telah menyenang Johor dan sekali lagi Sultan Johordan keluarganya menjadi tawanan Aceh. Kemudian Aceh telah me-nawan Pahang (1617), Kedah (1619) dan Perak (1620). Perak ditawansemula pada tahun 1620 kerana kepentingan perdagangan bijih timah disana.75 Oleh itu, ketuanan Johon ke atas negeni-negeni Melayu diambilalih okh Aceh. Walau bagaimanapun, Johor, Patani dan Portugis diMelaka telah mengalahkan angkatan Aceh dengan tenuk pada tahun1629.76 Di sepanjang abad ke-16 dan awal abad ke-17, Aceh (Indonesia)dan Johor (Tanah Melayu) sentiasa menyerang antara satu sama lainkerana pensaingan dan penmusuhan. Sikap sedemikian telah melemah-kan kuasa-kuasa Melayu di rantau mi.

Kemangkatan Iskandar Muda pada tahun 1636 telah melemahkankuasa Aceh kenana beliau digantikan oleh beberapa orang ratu yangmemenintah selama 60 tahun. Selain itu, tekanan danipada onang Be-landa dan pentolongan meneka kepada Johor telah menyebabkan Acehkehilangan kesemua wilayahnya di Tanah Melayu kecuali Perak.77Dengan kemangkatan Iskandar Muda, Johon telah mengisytihankan ke-mendekaannya dan Aceh. Oleh itu, benmula era barn dalam sejarahJohor.71 Justenu itu juga permusuhan tamat antara kerajaan Johor diTanah Melayu dan Aceh, sebuah kuasa penting di Indonesia. Di sam-ping itu, kuasa-kuasa Barat mula menguatkan kedudukan mereka di ICe-pulauan Melayu.

Kedudukan Johor dalam Dunia Melayu beransun naik sejajar de-ngan meningkatnya kedudukan Belanda di pensiaran Nusantana sejakhubungan pentama dengan Belanda pada awal abad ke-17. Johor melihatBelanda sebagai bakal sekutu untuk menentang dna musuh ketatnya,iaitu Aceh dan Pontugis. Sepanjang abad ke-16, Johon menjadi mangsaserangan Aceh dan Pontugis.’9 Pada tahun 1637, Belanda dan Johonmenandatangani perjanjian untuk menyerang Melaka. Johon bersetuju

74 Hail, Sejarah Asia Tenggara, hIm, 427.75 Tregonning, A Historyof Malaya, him. 54 dan 55.76 HaIl, Sejarab Asia Tenggara, him. 427.77 ibid., him, 428.78 Miller, The Story of Malaysia, hIm. 55.79 Andaya, Sejarah Malaysia, him, 78.

21


metnbantu Belanda menyerang Melaka, Pada tahun 1640,Belanda de-ngan bantuan Johor telah menyenang Melaka dan menawan kota tensebutpada tahun 7641. Hal mi telah menamatkan konflik tiga segi antaraJohon, Aceh dan Portugis.

Dengan kejayaan Belanda, kekuasaan Pontugis di Selat Melakatamat dan Johon bertambah makmur kerana Portugis dan Aceh tidak lagimenjadi ancamannya. Belanda memenintah Melaka dan mengekalkanpersahabatan dengan Johon. Belanda tidak memajukan Melaka kenanapihaknya lebih mementingkan Betawi (Jakarta) sebagai pusat penda-gangan Kepulauan MelayuY°Belanda mengawal Melaka supaya tidakmenjadi pesaing kepada Betawi. Melaka hanya berfungsi sebagal pusatpengumpulan bijih timah bagi Belanda. Empayar Johon yang benpusat diRiau mempunyai tanah jajahan diTanah Melayu dan Sumatena. Masalahdalam empayanJohor wujud benikutan dengan kemangkatan Sultan Mah-mud II dan kenaikan Bendahara Abdul Jalil sebagai sultan yang baruY1

Konflik wujud semula apabila kedudukan Bendahara Abdul Jalilsebagai Sultan Johon yang baru dicaban oleh Raja Kecil, iaitu Raja Mi-nangkabau dan Siak (Indonesia).12 Konflik mi membolehkan satu lagikuasa dan Indonesia, iaitu onang Bugis, melibatkan din dalam politikTanah Melayu. Raja Kecil menyerang Johon Lama dan merampas takhtakerajaan pada tahun 1717. Raja Kecil menjadi Sultan Johon yang banudan Abdul Jalil dilantik semula sebagai Bendahara. Kedudukan RajaKecil sebagai Sultan Johon tidak kekal lama. mi adalah kerana keluargaBendahana Abdul Jalil telah meminta bantuan Daing Perani, pemimpinorang Bugis, untuk mengusir Raja Kecil dengan menawarkan jawatanYamtuan Muda Johor kepada Daing Perani. Rancangan meneka itu

80 mid,, him, 79,SI Sultan Mahmud II merupakan pemerintah lerakhir daripada keturunan Kesultanan

Melayu Melaka. Sila iihat Hail, Sejarah Asia Tenggara, hIm, 432; Tregonning,History “1 Malaysia, hIm. 60; Miller, The Story of Malaysia, hIm, 59 dan Kcnnedy, AHistoryofMalaya, him. 52.

82 Raja Kecil dad Siak mengisyliharkan dirinya sebagai anak Sultan Mahmud yang di-lahirkan selepas kemangkatan sultan tersebut, Raja Kecil teiah meminta bantuanorang Bugis yang diketuai oleh Daing Perani untuk merampas takhta Johor dan ber-janji jika menang dalam serangan itu, beliau akan memberi jawatan Yamtuan MudaJohor kepada Daing Perani, Waiau bagaimanapun, Raja Kecil teiah bertindak sendiritanpa bantuan orang Bugis dan beijaya merampas takhta empayar Johor. KhasnorJohan, “Empayar Johor-Riau Dalam Kurun ke-IS,” daiam Zainai Abidin AbdulWahid (ed), Sejarah Malaysia Sepinras Lalu, Kuala Lumpur. Dewan Babasa danPustaka, hIm, 53. dan Iihatjuga Hall, Sejarah Asia Tenggara, hIm, 432.

22

LATAR BELAKANC HUBIJNGAN AwAL TANAH MELAYLJ.1NDONESIA

gagal dan Abdul Jalil dibunuh semasa melanikan din ke Pahang. Akantetapi Daing Perani dan pengikut-pengikutnya berjaya mengusir RajaKecit dan meletakkan anak Abdul Jalil sebagai Sultan Johor.83 Bagimenguatkan kedudukan meneka di empayar Johon-Riau, orang Bugis te-Iah berkahwin dengan kenabat diraja Melayu-Johon.84 Oleh yang demi-klan, bermulalah pengaruh orang Bugis dan Sulawesi, Indonesia, dalampolitik kerajaan Johor, dan Sultan Johor hanya sebagai boneka keranaorang Bugis memainkan penanan penting dalam mentadbir empayarJohor-Riau.

Di bawah pengaruh Bugis, Matam, Mempawah, Kampan danSamba menenuskan pensahabatan dengan Johor-Riau. Di Tanah Melayupub, Selangor telah tunduk kepada kuasa Bugis secara langsung.15Orang Bugis telah meluaskan pengaruh meneka meliputi kenajaan Perakdan Kedah. Kekuasaan Johor-Riau tidak kekal lama kerana tenlalu ber-gantung pada kekuatan orang Bugis. Kekuasaan orang Bugis dalamempayar Johon-Riau tidak menyenangkan orang Melayu dan Belanda,16sebaliknya, telah mengancam kedudukan raja-naja Melayu dan kepen-tingan pendagangan Belanda. Akibatnya orang Melayu mahu mengusirorang Bugis. Bebenapa pertempuran berlaku antara tahun 1756 hinggatahun 1784. Akhirnya, Belanda telah mengalahkan onang Bugis. ICe-matian pemimpin Bugis, Raja Haji, menandakan kejatuhan kuasa Bugisdi Johon-Riau.87 Pada awal abad ke-IS, onang Melayu di Tanah Melayumenenima kedatangan orang Bugis dan Indonesia kerana orang Bugismempunyai pensamaan etnik dengan mereka. Akan tetapi sikap orangBugis mengambil kesempatan untuk menggugatkan kedudukan merekadalam politik Tanah Melayu telah membimbangkan orang Melayu. mlmenyebabkan orang Melayu mula mengusir orang Bugis daripada poll-tik Tanah Melayu.

83 Orang Bugis berasal dan Puiau Sulawesi, Mereka telah berhijrah ke Tanah Melayudan pulau-pulau lain selepas pihak Beianda menawan ibu kola mereka, Makasan padalahun 1667. Lihat Tregonning, A Historyof Malaya, hIm. 60,

84 Lihat Khasnor Johan, Empayar Johor-Riau”, hIm, 54 dan juga Hall, Se)utah AsiaTenggara, him. 433.

85 Raja Lumu, iailu anak Daing Chelak, Ielah mengisytiharkan dirinya sebagai SultanSelangor yang pertama pada tahun 1745. Lihat Tregonning, A History of Malaya,him, 62, dan Miller, The Story of Malaysia, htm, 59,

86 Hail, Sejarah Asia Tenggara, him. 434,87 Walaupun orang Bugis kalah, mereka dapat mengekaikan kedudukan mereka di ne-

geri Seiangor. mi disebabkan Sultan Selangor berketuninan Bugis. Akan tetapiSelangor tidak menjadi saw ancaman kepada Belanda,

23

HUBUNCAN MALAYSIA.INDONESIA 1957-1970

Dengan kekalahan orang Bugis pada tahun 1784, Belanda menjadikuasa dominan di Selat Melaka, Di Kepulauan Melayu pula, Belandaterus meluaskan kuasanya. Menjelang awal abad ke-19, Belandamendapat pensaingan hebat danipada pihak British dalam peluasan kuasadi Kepulauan Melayu.58

Walau bagaimanapun, pada akhir abad ke-18 dan awal abad ke-19,selama hampin 19 tahun, Tanah Melayu dan Indonesia benada di bawahnaungan Britishakibat pepenangan di Enopah. Pada tahun 1795, Penancistelab menawan Belanda dalam Penang Napoleon. Raja Belanda, WilliamV. telah melanikan din ke England. Beliau telah membeni hak kepadaBritish untuk melindungi tanah-tanah jajahan Belanda. Semasa pemenin-tahan British di jajahan-jajahan Belanda, pihakBritish dengan StamfordRaffles sebagai Leftenan Jeneral di Jawa telah memperkenalkan bebe-rapa reformasi sepenti penubahan dalam sistem pengangkutan, membenigaji kepada pembesar tempatan yang berkhidmat dan mempenkenalkanidea-idea liberalismeY~Raffles juga bercita-cita menjadikan Betawi se-bagai pusat banu empayan British di Kepulauan Melayu.9° ImpianRaffles tidak berjaya kerana selepas Perang Napoleon tamat, kerajaanBritish menyenahkan semula semua jajahan Belanda kepada kerajaanBelanda.9’ Dan tahun 1795 hingga tahun 1814, semua jajahan Belandate!ah menikmati pentadbinan yang sama seperti jajahan-jajahan Britishdi Kepulauan Melayu. Dengan itu, hubungan antara jajahan British de-ngan Belanda bentambah rapat dalam tempoh 19 tahun tensebut.

Selepas memperoleh semula tanah-tanah jajahannya di KepulauanMelayu, Belanda tenus mengamalkan monopoli dalam penniagaan dikepulauan itu dan hubungan jajahan-jajahan British dan Belanda men-jadi renggang. Dasar monopoli menghalang Britain menjalankan per-

88 Sehenamya persaingan antara VOC dengan E1C (East India Company) yang dimiiikioieh orang lnggeris telab bermula sejak taliun 1602, apabila EIC mendirikan pusatperdagangannya di Bantam, Menjelang tahun 1619, EIC mempunyai pusal-pusat per-dagangan di Bantam, Jakarta, Banda dan Ambon, iaitu hampir setiap tempat VOCmempunyai pusat perdagangan. Bagi mengekalkan monopoii di Kepulauan Melayu,Gabenor Jeneral Belanda, iaitu J.P. Coen telah menakiuki Pulau lnggeris secaraberamai-ramai, Dengan itu, VOC mengekalkan monopoiinya di Kepulauan Indo-nesia, Sila lihat SarDesai, SEA: Past and Present, hIm, 88 dan D.J.M. Tate, TheMaking of Modern SEA, hIm, 96—99.

89 Robert Curtis, Malaysia and Indonesia”, hIm, 7, Iihatjuga SarDesal, SEA: Past andPresent, hIm, 123.

90 Donald Fryer dan James C. Jackson 1977. indonesia. London: Ernesi Benn, hIm. 98.91 Sarflesai, SEA: Past and Present, hIm, 119 dan Waddeil, SEA Politic,c, hIm, 126.

24


dagangan dengan bebas. Oleh itu, Raffles, Leftenan Gabenor di Beng-kulen, meminta Gabenon Jeneral British di India menghapuskan mono-poli Belanda di Kepulauan Melayu. Raffles juga meminta persetujuanGabenor Jenenal tersebut untuk membuka pusat perdagangan baru diAsia Tenggana. Dengan persetujuan Gabenor Jeneral pada tahun 1819,Raffles telah membuka Singapuna melalui penjanjian dengan Temeng-gung Johor.92

Pembukaan Singapura telah menyebabkan Belanda tidak berpuashati kerana Raffles telah melantik seonang sultan yang banu bagiempayar Johor-Riau.93 Dengan penlantikan itu, kerajaan Johor-Riau adadua orang sultan, seorang yang disokong oleh Belanda, iaitu SultanAbdul Rahman yang berpusat di Riau, dan seorang disokong oleh Bri-tain, iaitu Sultan Hussein yang berpusat di Johor. Bagi mengelakkanpensengketaan benterusan antara pihak Belanda dengan Britain, makakedua-dua pihak telah bersetuju mengadakan satu perjanjian di Londonpada tahun 1824. Penjanjian mi dikenali sebagai Treaty of Commerceand Exchange Between Great Britain and Netherlands.94 Perjanjian mimerupakan perjanjian penting dalam hubungan awal Tanah Melayu de-ngan Kepulauan Indonesia. Perjanjian mi membahagikan Dunia Melayukepada dua kawasan yang benlainan dan segi politik.

Menunut Fasal 9 dan Fasal 10 penjanjian mi, pihak British bersetujumenyerahkan semua pusat perdagangannya di Sumatera kepada pihakBelanda dan tidak akan membuat sebarang perjanjian dengan pemimpintempatan di pulau tensebut. Belanda pula menyerahkan kota Melaka dankawasan-kawasannya di Semenanjung Tanah Melayu kepada pihakBri-tish dan tidak akan membuat sebarang penjanjian dengan pemimpin tem-patan di Semenanjung.95 Penjanjian mi telah mengasingkan Tanah Me-layu dan segi politik dengan Indonesia kerana Tanah Melayu benada

92 Sun lihat SarDesai, SEA: Past and Present, hIm. 127. dan Williams, SEA: A History,him. 95.

93 Seiepas Sultan Mahmud mangkat pada tahun 1812, pan pembesar Bugis telabmelantik Abdul Rabman, putera kedua sultan sebagai Sultan Johor dan menyingkir-kan Tunku Long, putera sulung baginda untuk mengukuhkan kedudukan mereka,Belanda pula tidak berpuas hati dengan tindakan Raffles kerana mereka telab mem-buat peljanjian dengan Sultan Abdul Rabman untuk kepentingan mereka. Belandamengecam Raffles kerana pembukaan Singapura itu mengganggu kepentingan me-reka di Riau, Sila lihat Tate, The Making ofModern SEA, him. 119-121.

94 The Consolidated Treaty Series 1969. Jil, 78. New York: Ocean Pub, Inc., DobbsFerTy, him, 88.

95 SarDesai, SEA: Past and Present, hIm, 58.

25

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-I 970

dalam kawasan penganuh British dan Kepulauan Indonesia berada dalamkawasan pengaruh Belanda. Perjanjian mi juga menjadi asas kepadanegara Indonesia moden dan Persekutuan Tanah Melayu yang wujudkemudiannya kerana penjanjian mi telah mengasingkan Tanah Melayudanipada Kepulauan Indonesia.

Pada tahun 1826, British telah menggabungkan Pulau Pinang, Me-laka dan Singapuna menjadi satu unit politik yang dikenali sebagaiNegeri-Negeri Selat untuk memudahkan mereka mentadbir. Sehinggatahun 1873, British mengamalkan dasar tidak campur tangan di TanahMelayu. Perang saudara di beberapa negeri di Tanah Melayu telahmengancam kepentingan ekonomi British, Oleh itu, Gabenor Negeri-Negeri Selat, iaitu Andrew Clarke, menjalankan dasar campur Eangandan memperkenalkan Sistem Residen di Perak (1874), Selangor (1876),Negeni Sembilan dan Pahang (l888).~~

Keempat-empat negeri mi kemudiannya digabungkan menjadi Ne-geni-Negeri Melayu Bersekutu melalui Perjanjian Persekutuan 1896.Negeri-Negeri Melayu Bersekutu mi ditadbir oleh seorang ResidenJeneral British. Beliau akan menjadi penyelia kepada pentadbiran ke-empat-empat negeri tersebut.97 Melalui perjanjian Bangkok yang di-tandatangani pada tahun 1909, Siam telah menyerahkan negeri-negeriMelayu naungannya, iaitu Kedah, Kelantan, Perlis dan Terengganu, ke-pada pihakBritish dan sebagai balasan British membeni pinjaman empatjuta untuk membina jalan keretapi Bangkok-Prai.95 Keempat-empatnegeni mi menerima seorang penasihat British di negeri masing-masing.Johor merupakan negeri terakhir yang menenima penasihat British. Ne-geri-negeni yang menerima penasihat mi enggan memasuki persekutuankerana sultan-sultan di negeri-negeni tersebut merasa akan menikmatilebih autonomi jika tidak menjadi ahli persekutuan?9 Menjelang PerangDunia Kedua di Tanah Melayu tendapat tiga bentuk unit politik diTanahMelayu iaitu Negeni-Negeri Selat, Negeri-Negeri Melayu Bersekutu danNegeri-Negeni Melayu Tidak Bersekutu.tttt

Di Indonesia, VOC telah menjalankan dasar paksaan untuk men-dapatkan konsesi perdagangan. Cara paksaan mi telah menolong VOC

96 Bhactacharjee, Malaysia and indonesia, him, 25—26. Lihatjuga SarDesai, SEA: PasIand Present, hIm, 157—158.

97 SarDesai, SEA: Past andPresent,hlm, 58.98 Tate, The Making of Modern SEA, him, 519—520.99 Bhattachaijee, Malaysia and indonesia, him, 27.

100 Ibid., hIm, 27.

26


meluaskan kuasanya di Indonesia, Walau bagaimanapun, cara mni tidakdipersetujui oleh para pengarah VOC di Amsterdam. Dengan carapaksaan juga, mereka merampas pusat-pusat perdagangan Portugis diIndonesia dan menghalau kedatangan EIC untuk berniaga di kepulauan

°~Dasar paksaan telah menyebabkan benlakunya peperangan dengankuasa-kuasa tempatan. Menjelang tahun 1799, hutang VOC bertamhahmenjadi 134 juta guilder akibat peluasan kuasa secara paksaan. Padatahun tersebut kerajaan Belanda telah membubarkan dan mengambilalih pentadbiran VOC di Indonesia.

Menjelang awal abad ke-19, benlaku dua peperangan yang pentingantara pihak Belanda dengan penduduk tempatan. Pertama ialah PerangPaderi (1821—1837) yang meletus di Sumatera Barat dan kedua ialahPerang Jawa (1825—1830) yang berlaku di Jawa Tengah. Kedua-duapeperangan mi menelan belanja yang tinggi dan mengorbankan nyawayang ramai. Peluasan kuasa Belanda di Sumatera telah membawa kon-flik terbuka dengan Aceh. Pelanggaran Belanda mendapat penentanganyang kuat daripada pihak pembesar dan juga golongan agama. Pe-perangan dengan Aceh berlanutan dan tahun 1873 hingga tahun 1908.Perang mi merupakan salah satu perang yang paling panjang dalamsejarah penaklukan tanahjajahan.1°2

Walaupun Tanah Melayu dan Indonesia mengalami penjajahan,terdapat beberapa perbezaan dalam pentadbiran British di Tanah Melayudengan pentadbiran Belanda di Indonesia, British tidak mengamalkanpenaklukan langsung seperti yang diamalkan oleh pihak Belanda diIndonesia tetapi telah menggunakan diplomasi halus dan rundingan.Cara mi menyebabkan peperangan tidak wujud dalam peluasan kuasaBritish di Tanah Melayu. British meletakkan residen mereka sebagaipenasihat kepada sultan dalam pemerintahan.th3 Dan segi teorinya,residen ialah penasihat tetapi dari segi praktiknya beliau merupakan se-orang pemenintah yang defaCto. Oleh sebab British menggunakan diplo-masi yang halus, maka negeni-negeni Melayu telah hilang kemerdeka-annya walaupun kedudukan sultan tetapi dipelihara. Akibatnya, Tanah

101 Legge, Indonesia, hIm, 87 dan Kahin, Kerajaan dan Politik Asia Tenggara, him,24 1—242.

102 William, SEA: A History, him, 133.103 Di Negeri-Negeri Melayu Tidak Bersekutu, British meletakkan seorang penasihat.

Sultan tidak semestinya menerima pandangan beliau, tetapi penaxihat akan berusahasupaya sultan menetima nasihatnya. Sila lihat D.O.E. Hali 1968. A Historyof South-East Asia, Edisi Ketiga. London: MacMiilan, hIm, 566—567.

27


Melayu tidak mengalami perasaan antikolonial yang pahmt seperti yangdialami di Indonesia. Inm disebabkan di Tanah Melayu, pihak Britishsangat anif dalam menjaga perasaan pemerintah peribumi.104

British yang mengamalkan dasar pecah dan perintah telah mem-bawa kestabilan politik dan kemakmuran ekonomi. Terdapat kemajuandalam bidang pengangkutan, perkhidmatan pos, telegraf, kesihatan danjuga pendidikan. Menurut Frank Swettenham, terdapat jalan raya kelassatu sepanjang 2500 batu pada tahun 1904. Pada tahun 1875, tidak adajalan raya sejauh sebatu kelas satu di negeri-negeni Melayu.105 Per-kembangan industri bijih timah dan penanaman getah di Tanah Melayutelah menyebabkan British menggalakkan kemasukan buruh-buruh Cinadan buruh-buruh India ke Tanah Melayui°~British telah menggalakkanorang Melayu berkhidmat dalam pentadbiran awam mereka,

Selepas permulaan campur tangan British di Tanah Melayu, iaituselepas Penjanjian Pangkor pada tahun 1874, penghijrahan orang Indo-nesia ke Tanah Melayu juga berlaku dengan pesatnya.U~Ini disebabkandi Tanah Melayu peluang ekonomi terbuka luas berbanding di Indonesiayang dijajah oleh Belanda. Menurut satu banci yang dibuat oleh ke-rajaan Belanda di Indonesia pada tahun 1930, terdapat 1.5 juta orangIndonesia yang tinggal di luar negeri. Ini termasuklah sebilangan orangIndonesia yang berada di Tanah Melayu ketika itu)°1Banci yang dibuatdi Tanah Melayu pada tahun 1947 menunjukkan bahawa jumlah pen-duduk Indonesia yang menetap di Tanah Melayu ialah 309 150 orang.Angka mi meliputi 189400 orang Jawa, 62400 orang Banjar, 26300orang Sumatera (Minangkabau dan Palembang), 20400 orang Boyandan 7000 orang Bugis. Masyarakat Jawa meliputi 60 peratus danipadajumlah penduduk Indonesia di Tanah Melayu.’°~

Persamaan etnik antara penduduk Melayu di Semenanjung TanabMelayu dengan penduduk Melayu di Kepulauan Indonesia sebagai hu-bungan yang istimewa. Persamaan rumpun bangsa mi telah membeza-kan penghijrahan orang dan Kepulauan Indonesia ke Tanah Melayu

04 Rhattacharjee, Malaysia and indonesia, hIm. 31.05 Frank Swettenham 948, British Malaya. London: George Allen and Unwin,

hIm, 299.06 Robert Curtis, “Malaysia and Indonesia”, hIm, 8.07 T.E. Smith 1952. Population Growth in Malaya. London: Royal Institute of Inter-

national Affairs, hIm, 14,108 Tunku Shamsul Bahrin, “The Indonesian in Malaya”. hIm. 35.109 Tunku Shamsul Bahrin 1967. “The Pattern of Indonesian Migration and Settlement

in Maiaya” daiam Asian Studies, Jil, 5, No.2, Ogos, hIm, 233.

28

LATAR BELAKANG HUBUNGAN AWALTANAH MELAYU.tNDONEStA

dengan penghijrahan orang Cina dan India ke Tanah Melayu. Ini adalahkerana orang dan Kepulauan Indonesia mempunyai beberapa kelebihanyang tidak terdapat di kalangan penghijrahan orang Cina dan India, iaitumereka yang dan Kepulauan Indonesia mempunyai persamaan dan segibahasa, bangsa, kebudayaan dan agama yang membolehkan merekaditerima sebagai penduduk sebangsa Melayu dan bukan sebagai orangasing diTanah Melayu,fltt

Persamaan etnik mi juga membolehkan penduduk dan KepulauanIndonesia, khususnya orang Bugis dan orang Minangkabau, melibatkandin dalam politik negeri-negeri Melayu path abad ke-17 dan abadke-18. Penduduk Melayu di Tanah Melayu tidak melihat sebagai orangasing. mi terbukti apabila penduduk negeri Selangor menenima RajaLumu daripada keturunan Bugis sebagai sultan mereka pada tahun 1742dan pe~dudukdi Negeni Sembilan pula menenima Raja Melewar yangberketurunan Minangkabau telah menjadi Yang Dipertuan Besan NegeniSembilan pada tahun 1773!”

Sementana di Indonesia pula, pihak Belanda telah membina empa-yarnya melalui kekerasan dan paksaan. Pentadbiran Belanda di Indo-nesia berbeza daripada pentadhiran British di Tanah Melayu keranaBelanda menjalankan pemenintahan langsung. Dasar mi menyebabkanrakyat tempatan merasa benci dan sening menentang secana terbukaterhadap pemenintahan Belanda.”2 Sebagai tanah jajahan Belanda danBritish, hubungan luan Tanah Melayu dan Indonesia dikawal oleh pihakBelanda dan British. Oleh itu, hubungan politik antana negeri-negeniTanah Melayu dengan Indonesia, semasa zaman kolonial mi tidakberkembang kerana pihak penjajah bimbang tanah jajahan mereka akanbekerjasama untuk membebaskan din danipada penjajahan.

Seperti penjajah British, Belanda juga menggalakkan penghijrahanorang Cina ke Indonesia. Di Indonesia, orang Cina berperanan sebagaipemungut cukai, peniaga kecil, orang tengah dalam perniagaan dansebagai pegawai kecil dalam pentadbiran Belanda!’3 Sementara itu,perkembangan industri getah di Tanah Melayu menyebabkan Britishmembawa orang India sebagai buruh. Sebaliknya di Indonesia, Belanda

110 Leon Comber 1983. 13 May 1969: A Historical Survey of’ Sino-Malay Relation.Kualn Lumpur: Ueinemann Asia, hIm, 23.

Ill Tate, The Making ofModern Asia, hIm, 158 dan 268.112 Bhattacharjee, Malaysia and Indonesia, hIm, 34—35.113 Kedudukan orang Cinn telali menimbuika.n perasaan cemburu di kal, ,an orang

Indonesia, ibid., him. 35 dan Robert Curtis, “Malaysia and Indonesia”, him. 9,

29


telah membawa kuli-kuli Jawa ke ladang-ladang getah di Sumatera. Ke-hidupan kuli-kuli mi adalah sarna seperti bunuh paksa.’’4

Pembubaran VOC, Perang Napoleon di Eropah, Perang Paderi diSumatera dan Perang Jawa telah menyebabkan kerajaan Belanda meng-alami beban kewangan yang rumit, Bagm mengatasi masalah kewanganni, Sistem Kultur diperkenalkan oleh pihak Belanda pada tahun 1830.”~

Di bawah smstem mni, petani-petani Jawa dikehendaki menggunakan satuper lima danipada tanah mereka untuk menanam dengan tanaman ko-mensil untuk pasaran Eropah. Tanaman tersebut ialah kopi, teh, tebu,indigo, ternbakau, lada hitam, kapas dan kulit kayu manis,116

Oleh sebab kedudukan politik Belanda di Jawa adalah dominan,mereka rnenyusun penggunaan tanah dan tenaga bunuh dengan teraturdan mntensmf demi kepentingan mereka.”7 Sistem Kultur bertujuan me-makmurkan dan menyelamatkan negara Belanda daripada muflis, Pc-tani-petani Jawa terpaksa menggunakan lebih masa untuk tanaman ke-rajaan darmpada tanaman padi. Sistern ml jelas mengeksploitasikanpenduduk dan negara Indonesia demi kepentingan Belanda.”t

Golongan liberal di Belanda mula mengkritik Sistem Kultur keranasistem ml mengutamakan monopoli. Pada tahun 1860, novel MaxHavelaar yang dikarang oleh ED. Dekker mengkritik dengan kerasnyapenyalahgunaan Sistem Kultur. Dua kelernahan sistem ml ialah, per-tarna, mengabaikan pembangunan pulau-pulau luar, dan kedua, tidakmembaiki keadaan masyarakat Indonesia.’’9 Belanda kemudian mern-perkenalkan Dasar Liberal untuk menggantikan Sistem Kultur, DasarLiberal cuma dapat mengatasi kelemahan pertama Sistem Kultur, iaitumasalah pengabaian kemajuan pulau-pulau luar. Dl bawah DasarLiberal, orang Cina dan pemodal-pemodal swasta Belanda sahaja me-nikmati keuntungan kerana monopoli kerajaan Belanda dikurangkan.Menurut Clifford Greetz, Dasar Liberal bukan satu penkembangan baru

114 Robert Curtis, “Malaysia and Indonesia”, hIm. 9,115 Sistem Kultur diraogka oleh Van den Bosch, dan ke.jayaan sistem mi menyebabkan

heliau dikurniakan gelaran Baron (1836) dan Count (1839). Lihat SarDesai, SEA:Past and Present, hIm, 139,

116 Bhattacharjee, Malaysia and lndone,ria, hIm, 35—36.117 Herbert Feilh 1964. “Indonesia” daiam George MeT, Kahin (ed), Governments and

Politic’s in SoutheastAsia, edisi kedua, New York: CUP, Ithaca, him. 189.118 Melajul Sistem Kultur, antora tahun 1830—1877 kerajaan Indonesia mendapat ke-

untungan 837.4 juta guilder. ibid., hIm, 189, dan 1.5. Furnivail 1944. NetherlandsIndia: A Study of Plural Economy. New York: MacMillan, hIm, IS,

119 Bhattachai’jee, Malaysia and Indonesia, hIm. 38.

30

LATAR HELAKANG HUBUNGAN AwAL’rANAH MELAYU-INDONESIA

tetapi hanya saw cana untuk memeras hasil pertanian daripada gugusanpulau terutamanya Jawa!2°

Pada akhin abad ke-19 dan awal abad ke-20, muncul idea yang lebihbersifat pen kemanusiaan di Belanda. Pada tahun 1899, tulisan vanDeventer bertajuk Hutang Budi (Debt of Honour), meminta onangBelanda membayar balik kekayaan yang diperas dan Indonesia semasaSistem Kultur.’2’ Pada tahun 1901, kerajaan Belanda pimpinan Dr.Abraham Kyupen telah menjalankan Dasar Etika berdasarkan prinsip-pninsip yang dikemukakan oleh Deventer.

Melalui dasan in kerajaan Belanda menyalurkan bantuan kewang-an untuk membaiki sistem komunikasi, memajukan pertanian, meluas-kan perkhidmatan kesihatan, memberi pelajaran kepada penduduk Indo-nesia dan melindungi industri-industri yang dimiliki oleh orang Indo-nesia.’22 Dasan Etikajuga menggariskanpemindahan kuasa dan Belandakepada kenajaan Betawi dan kemudian kepada unit politik tempatan.Tetapi sebenarnya, tidak ada pémindahan kuasa sungguhpun Volksra.ad(Dewan Rakyat) diperkenalkan pada tahun 1918.123

Dalam bidang industri, Dasan Etika tidak mencapai sebarangkemajuan selain melindungi knaftangan dan industri orang tempatan.Dasar Etika memberi penekanan penting terhadap pelajaran. Banyaksekolah didirikan di seluruh Indonesia dengan bantuan kewangan ke-rajaan. Walau bagaimanapun, pihak Belanda tidak benar-benan inginmemberi pelajanan tinggi kepada orang Indonesia kerana bimbang ke-bangkitan kesedaran nasionalisme. Pelaburan asing juga turut bertam-bah di Indonesia. Britain dan Amerika telah melabur dalam bidang-bidang perladangan getah, perlombongan bijih timah dan perlombonganpetroleum. Walaupun terdapat unsur-unsur kemanusiaan dalam DasarEtika tetapi dasar mi tidak mempopularkan pemerintahan Belanda dantidak dapat menghalang kebangkitan nasionalisme dm Indonesia.’24 Per-tambahan penduduk yang pesat dan kemelesetan ekonomi dunia padatahun 1930-an telah merosotkan perkembangan Dasar Etika.’25

Perbezaan pentadbiran British dan Belanda di tanah jajahan ma-sing-masing telah mempengaruhi perkembangan nasionalisme di Tanah

120 Legge. indonesia, him. 104.121 Ibid., hIm. 110.122 ibid., hIm. ItO dan Bhattacharjee, Malaysia and indonesia, hIm. 40.123 Bhattncharjee. Malaysia and indonesia, hIm, 41.124 ibid., him. 43.125 Legge, indonesia, him. 118.

31


Melayu dan Indonesia. Berbanding dengan dasar pertanian Belanda,pentadbiran British telah melindungi hak pertanian penduduk Melayumanakala pentadbiran Belanda pula telah mengeksploitasi hak pertanian

orang Indonesia melalui penanaman paksaan.’26 Ini menyebabkan pe-

rasaan antipenjajah tidak begitu ketara di Tanah Melayu berbandingdengan Indonesia.

Jadi, tidak hairanlah bahawa nasionalisme Indonesia benmula lebihawal daripada nasionalisme Tanah Melayu sebagai reaksi menentangpenjajahan Belanda.’27

Apa yang berlaku di Indonesia menjadi pendorong kepada per-kembangan nasionalisme di Tanah Melayu kerana kedua-dua neganabenasal danipada rumpun yang sama dan sama-sama menghadapi pen-jajahan. Penduduk Indonesia tidak puas hati dengan kedudukan merekayang miskin dan mundur akibat penjajahan. Meneka juga tidak puas hatidengan kedudukan orang Cina minoriti yang hidup lebih baik daripadamereka. Bagi orang Indonesia, Belanda adalah punca utama kepada ke-miskinan dan kedudukan mereka seperti hamba di negeri sendini. Ja-watan-jawatan penting kerajaan dipegang oleh orang Belanda, OrangCina dan Eropah diberi gaji yang tinggi daripada orang Indonesia se-dangkan kerja yang dibuat adalah sama. Kemenangan Jepun dalam pe-rang dengan Rusia (1905), Revolusi Cina (1911) dan Revolusm Bolshe-vik (1917) menjadi pendorong kepada nasionalisme Indonesia. Disampmng itu, pendidikan Banat yang dibeni oleh Belanda turin melahir-kan golongan elit untuk memimpin pergerakan nasionalisme Indonesia.’28

Terdapat tiga aliran penting dalam nasionalisme Indonesia: aliransekular, aliran Islam dan aliran komunisme.’29 Nasionalisme yang ter-atur bermula di Indonesia pada tahun 1908. Budi Utomo merupakanorganisasi nasionalisme yang pertama di Indonesia, ditubuhkan padatahun 1908 oleh Dr. Waidin Sudira Usada. Budi Utomo mengutamakan

26 Di Tanah Meiayu, orang Meiayu menjalankan kegiatan pertanian tanpa gangguan,orang Cina pula bergiat dalam sektor perlombongan bijih timal, dan pcrdagangan,dan orang India beke~jadi ladang getab. Lihat SarDesai, SEA: Past and Present,hIm. 301.

127 George McT, Kahin dalam bukunya bertajuk Nationalism and Revolution in indo-nesia, memperdebatkan bahawa semangat nasionalisme telah wujud di kalanganmasyarakat Indonesia sejak kedatangan Belanda ke Indonesia. Tetapi, beliau mene-gaskan bahawa ciri nasionalisme pada abad ke-20 adalab berlainan Jan Iebih teratur,Lihat Legge, indonesia, hIm, 143 dan SarDesai, SEA: Past and Present, hIm. 261.

128 Bhattachaijee, Malaysia and Indonesia, hIm, 48.129 ibid., hIm, 48.

32

LATAR BELAKANG HUBUNCAN AWAL TANAH MELAYU-INDONESIA

matlamat kebudayaan, pelajaran dan ekonomi dan berjaya menanik ahli-ahlinya daripadagolongan anistokrasi, pegawai kerajaan, pelajar sekolahmenengah dan golongan intelektual. Organisasi mi tidak berjayamena-rik perhatian rakyat biasa3°

Empat tahun kemudian, Sarekat Islam telah ditubuhkan. SanekatIslam merupakan organisasi politik secara langsung sungguhpun padamulanya bertujuan menentang kemasukan orang Cina dalam industribatik. Ahli Sarekat Islam terdiri danipada saudagar-saudagar dan go-longan berpendidikan Barat. Organisasi mi berkembang dengan pesatdan pada tahun 1918 mempunyai kira-kmra dua juta ahli,’3’ Sarekat Islammenjadi barisan hadapan pengerakan yang mempunyai banyak cawang-an di Sumatera, Jawa dan Sulawesi.’32

Menjelang tahun 1917, unsur komunisme telah menyerap masuk kedalam Sanekat Islam. Di banyak kawasan pihak komunis telah menu-buhkan Sarekat Islam Merah. Dengan itu, wujud ketegangan antaraSarekat Islam asal dengan Sanekat Islam Menah. Pada tahun 1920, ca-wangan Sarekat Islam Menah di Semarang telah menubuhkan PattiKomunis Indonesia (PM) dibawah pimpinan Semaun, Darsono dan TanMalaka.’33 Ramai ahli Sarekat Islam yang muda telah menyertai PMkerana mereka tidak saban dengan perjuangan Sarekat Islam yang seden-hana dan mereka tertarik dengan perjuangan radikal PM. Akibatnya,PM menjadi organisasi politik yang kuat di Indonesia pada awal tahun1920-an di bawah pimpinan Tan Malaka.’34 PKI juga telah mendapatsokongan daripada golongan pekerja di bandar, golongan berpelajaranyang tidak mendapat kenjadan golongan berpendapatan sederhana yangmenghadapi beban cukai. Antara tahun 1924 hingga tahun 1926, parapemimpin PM seperti Alimin, Musso, Tan Malaka dan Subakat selalumengunjungi Singapura dan Negeni-Negeri Melayu Bersekutu untukmendapatkan penyokong dan berbincang tentang pemberontakan yangakan diadakan di Indonesia.’35

130 Sila lihat Herbert Feith 1969. “Indonesia” dalam George McT. Kahin (ed), Govern-ments and Politics of Southeast Asia, New York: CUP., him. 194; Legge, indo-nesia, hIm, 163; William, SEA: A History, him, 171 dan SarDesai, SEA: Past andPresent, him, 261.

131 George McT, Knhin (ed.) 1967. Major Governments of Asia, Edisi Kedua, NewYork: CUP,,hIm, 547.

132 Feith, “Indonesia”, hIm. 194.33 Waddeil, SEA Politics, hIm, 197, dan Legge, Indonesia, hIm, 156 dan 162.

134 SarDesai, SEA: Past and Present, hIm. 266.135 William R. Roff 1977. Nasionalisme Melayu. Kuaia Lumpur: Penerbit Universiti

Malaya, hIm, 283.

33


Para pemimpin PKI telah menyatukan 22 buah kesatuan sekerja dibawah sebuah persekutuan yang dikuasai oleh PM. Persekutuan mltelah menjadi salunan revolusi PKI untuk melancarkan demonstnasi danmogok antara tahun 1926 hingga tahun 1928.136 Menjelang tahun 1926,PM merasa sudah tiba masanya untuk melancankan revolusi bagi meng-gulingkan kerajaan penjajah. Pada tahun 1926 dan 1927, mogok secarabesar-besaran dilancarkan di Jawa dan Sumatera. Pada tahun 1926, PMtelah mengisytihankan kerajaan republik dan ahli-ahli PM berkecualidanipada membayar cukai)37 Tindak balas kerajaan Belanda telah meng-gagalkan pemberontakan PM. Belanda telah menangkap kira-kira13 000 orang ahli PM dan menahan mereka di kem-kem tahanan di NewGuinea.

Perjuangan PM telah menjadi dorongan kepada kemunculan per-tubuhan-pentubuhan nasionalis yang lain. Nahdlatul Ulama (NU) danMuhammadiyah merupakan dua buah organisasi nasionalis yang pen-ting. Kedua-dua organisasi mi mementingkan soal agama dan kebajikanmasyarakat tetapi telah berjaya menimbulkan kesedanan kebangsaan dikalangan masyarakat Islam.’39 Penubuhan Parti Nasional Indonesia(PNI) pada tahun 1927 di bawah pimpinan Sukarno telah mengambilinisiatif untuk menyatukan persatuan-persatuan nasionalis yang lainmenjadi satu pertubuhan.’4°Oleh sebab PNI mengecam pemerintah pen-jajah Belanda, maka pada tahun 1929, PM diharamkan dan Sukannotelah ditahan oleh Belanda.’4’ Ahli PNI telah menubuhkan Parti Indo-nesia (Partindo) dengan menggunakan cara perjuangan PNI tetapi Se-golongan kecil ahli PNI yang tidak berpuas hati dengan perjuanganPartindo telah menubuhkan Kelab Pendidikan Kebangsaan Indonesia.”2

Mohd. Hatta dan Sutan Sjahrir yang pulang dani Belanda telah me-nyertam Kelab Pendidikan Kebangsaan Indonesia dan melatih pemimpin

136 SarDesai, SEA: Past and Present, him. 267.37 Lihat Feith, Indonesia, hIm. 194 dan SarDesai, SM: Past and Present, hIm. 268.

138 Dengan pemberontakan itu, kegiatan komunis secara bcsar-besaran Ielah lamat danPKI telah diharamkan, Lihat Feith, Indonesia, hIm. 194. dan SarDesai, SEA,hIm. 268.

139 Feith, Indonesia, him, 195.40 Legge, indonesia, hIm, 164.

141 Sukarno ditahan dan 19 Disember 1929 hingga 31 Disember 1931. Lihat Bhatta-charjee, Malaysia and indonesia, him. 53. PNI yang diharamkan pada tahun 1929adalah berbeza daripada PNI yang ditubuhkan pada tahun 1946 walaupun ahlinyasama, Legge. Indonesia, hIm. 163.

142 Harold W. Sundstrom 1957. Indonesia: Its People and Politics. Tokyo, him. 91—93.

34

LATAR BELAKANG HUBUNGAN AWALTANAH MELAYU-TNDONESIA

untuk aktiviti nasionalisme. Sementara Sukarno yang dibebaskan padatahun 1931, telah menyertai Partindo dan meneruskan perjuangannya.Pada tahun 1933 dan 1934, Sukarno, Mohd. Hatta dan Sjahnir telahditahan dan dibuang negeri sehingga kedatangan Jepun.’43 Selain itu,terdapat parti-parti seperti Parti Rakyat Indonesia (PIll) dan PartiIndonesia Raya (Parindra) yang merupakan parti yang sederhana dansedia bekerjasama dengan Belanda.’4’ Oleh itu, perpecahan dan per-saingan nampaknya menjadi cmi utama nasionalisme Indonesia sebelumkedatangan Jepun.

Manakala nasionalisme orang Melayu sebelum Perang Dunia Ke-dua lebih merupakan perasaan anti-Cina daripada anti-British.”5 Me-nurut Jagjit Singh Sidhu, seonang ahli sejarah Malaysia, isu yang mem-bawa orang Melayu bersatu bukan soal mendapatkan kemerdekaantetapi kebimbangan mereka terhadap dominasi orang Cina terhadap me-reka.’46 Menurut banci tahun 1911, jumlah penduduk Melayu di TanahMelayu ialah 1 437 000 orang dan orang Cina ialah 916 000 orang tetapimenjelang tahun 1941 bilangan penduduk Cina melebihi bilangan pen-duduk Melayu. Jumlah penduduk Melayu pada tahun 1941 ialah2 278 000 orang dan orang Cina ialah 2 374 000 orang. Ini bermaknabahawa penduduk Melayu tetah menjadi minoriti di negeri sendiri. Olehitu, nasionalisme orang Melayu lebih merupakan anti-Cina daripadaanti-British kerana pihakBritish mengamalkan dasar pno-Melayu.’47

Terdapat segolongan orang Melayu yang tertanik kepada idea-idease-Islam selepas campur tangan British di Tanah Melayu. Golongan mimenentang kecenderungan materialisme peradaban Barat dan inginmembina masyarakat berdasarkan kepada prinsip-pninsip Islam. Go-

43 Sukarno dibuang negeri ke Hores dan kemudian ke Bengkulen, manakala Hatta danSjahrir dibuang negeri ke Irian Barat dan kemudian ke Banda Neira, Lihat SutanSjahrir 1949. Oat of Exile. New York: John Day, him, 224—230; Feith, indonesia,hIm, 195 dan SarDesai, SEA: Past and Present, hIm, 270.

44 Legge, Indonesia. him, 164.45 Bhattacha~ee,Malaysia and indonesia, him. 43.

146 Tuntutan yang disuarakan oieh wakil penduduk Cina dan India dalam perbahasan diMajlis Perundangan Persekutuan dan Negeri-Negeri Selat demi kepentingan kaummasing-masing teIah menimbulkan kebimbangan di kalangan masyarakat Meiayuterhadap masa depan politik mereka, Jadi, sebagai tindak balas, Kesatuan MelayuSingapura (KMS) ditubuhkan padatahun 1920 untuk kemajuan orang Melayu. Sunlihat Jagjit Singh Sidhu 1985. “Nasionalisme Melayu Sebelum Perang Dunia Kedua’dalani R. Suntharalingain dan Abdul Rahman lsmaii, Nasionalisme: Satu TinjauanSejarah. Kuala Lumpur: Penerbit Fajar Bakti, him. 74.

47 Bhattacharjee, Malaysia and indonesia, hIm. 43.

35

HUBIJNGAN MALAYSIA-INDONESIA l957-l970

longan mi telah meningkatkan kesetiaan mereka kepada Sultan Turki(Khalifah) sebagal pemimpin Islam. Walau bagaimanapun, naja-rajaMelayu tidak menyokong pergerakan mi.t45

Perkembangan nasionalisme Indonesia memberi kesan yang pen-ting terhadap golongan intelek Melayu dan mi membangkitkan perge-rakan Melayu Raya atau Indonesia Raya yang berasaskan faktor etnik.Sebahagian besan golongan itu adalah lepasan Maktab Perguruan SultanIdris (MPSI) dan mereka sama ada secara langsung ataupun secara tidaklangsung kuat dipengaruhi oleh perjuangan sayap kin gerakan kebang-saan Indonesia. Golongan mi mempunyai impian bahawa Tanah Melayuakan bebas daripada pemenintahan kolonial dan akhirnya mengadakankesatuan politik dengan Indonesia dalam satu Malaysia Raya.t49

Dm Indonesia, kegelisahan politik meledak di kalangan rakyatnyayang mempunyai hubungan kekeluargaan dan kebudayaan denganorang Melayu dan mereka merancang untuk menggulingkan pemerin-tahan kolonial Belanda secana kekerasan.’5°Pada tahun 1926, para pe-juang kebangsaan Indonesia cuba menggulingkan pentadbiran Belandadi Indonesia tetapi gagal. Akibatnya, segelintmn danipada meneka telahmelarikan din ke Tanah Melayu dan kedatangan rombongan mi me-nguatkan semangat penyokong Indonesia Raya. Setain itu, melalui pem-bacaan akhbar dan hasil-hasml kesusasteraan Indonesma, perhubungan Se-sama sendini dan perhubungan dengan guru-guru Indonesia juga telahmeningkatkan semangat kebangsaan di Tanah Melayu.’51

Menjelang tahun 1938, terdapat dua kumpulan pemuda Melayu.Kumpulan pertama ialah golongan birokrat atasan yang berpendidikanInggeris dan bersikap sederhana. Kumpulan kedua ialah para intelekMelayu yang radikal yang berpendidikan Melayu. Golongan yang radi-kal mi tertarik kepada perjuangan orang Indonesia dan menyokong ideaIndonesia Raya. Pada pertengahan tahun 1938, Kesatuan Melayu Muda(KMM) ditubuhkan oleh mereka.t52 KMM dipimpin oleh Ibrahim

148 Ibid., hIm, 44,149 RoIl, Nasionalisme Melayu, hIm, 323.150 Ibid., hIm. 189.151 Para guru dan penuntut secara bersendirian melanggan terus majalah herkala Indo-

nesia. Ibid., hIm, 197.152 KMM ditubuhkan oleh Ibrahim Yaakub dan Ishak Haji Muhammad, Lihat J.A.C.

Mackie 1974. Kon.trontasi: The indonesia-Malaysia Dispute 1963—1966. KualaLumpur: OUP, hIm. 20. Secara umumnya pucuk pimpinan KMM kuat dipengaruhioleh gerakan nnsionalisme Indonesia dan bercita-cita untuk menghubungkan TanahMeiayu dnn Indonesia dalam Melayu Raya. Walau bagaimanapun, KMM meng-

36

LATAR BELAKANG HUBUNGAN AWALTANAH MELAYU.iNDONESIA

Yaakub mengikuti jejak !angkah penjuangan pemuda Indonesia danmelanggan majalah Fikiran Rakyat, yang merupakan lidah rasmi PNIpimpmnan Sukarno.t53 KMM mencontohi secara langsung akan perge-rakan Jong Jawa dan Jong Sumatera di Indonesia dan bersemangat anti-kolonial yang kuat.154 Oleh sebab K?vIM merupakan sebuah pergerakanantikolonial yang radikal maka pihak British telah menahan pemimpin-pemimpin KMM.155 Walau bagaimanapun, semasa Perang Dunia Ke-dua, pemimpin-pemimpin KMM dibebaskan oleh pihak Jepun apabilamereka menguasai Tanah Melayu.

Nasionalisme orang Cina dan orang Indma diTanah Melayu sebelumPerang Dunia Kedua tidak mementingkan kemerdekaan Tanah Melayu.Sebaliknya, mereka lebih mementingkan perkembangan politik dankemerdekaan di negara asal mereka kerana kebanyakan orang Cina danIndia tidak menganggap Tanah Melayu sebagai tanah air mereka.tSbOrang Cina telah menubuhkan cawangan Parti Kuomintang (KMT) diTanah Melayu untuk membantu perjuangan KMT di Negara China. Se-mentara itu, pada tahun 1930, Panti Komunis Malaya (P1(M) ditubuhkandan kebanyakan ahlinya terdini daripada orang Cina.t57 PKM telah di-haramkan kerana PKM bersikap anti-British dan mengancam kepen-tingan ekonomi Britain melalui kesatuan sekerja.

Pendudukan Jepun di Tanah Melayu dan Indonesia semasa PenangDunia Kedua merupakan satu era penting dalam hubungan kedua-duabuah negana kenana inilah kali pertama Tanah Melayu dan Indonesiaberada di bawah satu kuasa penjajah sejak tahun 1824. Oleh itu, rakyatkedua-dua negara merasakan pengalaman penjajahan yang sama padazaman mi. Di samping itu, pendudukan Jepun juga meningkatkan lagiperasaan kebangsaan di kalangan penduduk tanah jajahan. Semasapendudukannya (1942—l945), Jepun membahagikan Indonesia dan Ta-nah Melayu kepada tiga bahagian. Tanah Melayu dan Sumatera diga-bungkan sebagai satu bahagian yang beribu.pejabat dm Singapura, Jawa

hadapi kesulitan untuk bergerak secara terbuka kerana bersikap anti-British dan tidaksetia kepada raja-raja. Jagjit Singh Sidhu, “Nasionalisme Melayu,” hIm, 76.

153 Roff, Nasionalisme ftJeiayu, hIm, 219 dan 286,154 Ibid., him. 282.155 Mackie, Konfrontasi, him, 20.156 SnrDesai, SEA: Past and Present, hIm, 302.57 Bhattachasjee. Malaysia and Indonesia, hIm, 46. PKM ditubuhkan oieh bekas ahli

KMT. selepas wujudnya perpecnhan dalam KMT pada tahun 1927, Waddeil, SEAPolitics, him. 141.

37


dengan mbu pejabatnya di Betawm dan pulau-pulau Timun yang benibupejabat di Makasar. Pada pertengahan pendudukan Jepun, Sumateratelab dipisahkan dan Tanah Melayu yang menjadikan Indonesia danTanah Melayu dibahagikan kepada empat bahagian politik.15t Jepuntelah menanik balik sempadan politik yang dibentuk oleh Britmsh danBelanda di Kepulauan Melayu pada tahun 1824. Pmhak Jepun jugamenggalakkan idea Indonesia Raya yang menggabungkan TanahMelayu dengan Indonesia sebagai satu unit politik.

Semasa pendudukannya, pihak Jepun telah membebaskan semuatahanan politik yang ditahan oleh pihak British dan Belanda. Parapemimpin politik yang pernah ditahan itu kini bekerjasama denganpihak Jepun. Perasaan anti-Barat telah ditiupkan oleh pihak Jepun dikalangan penduduk Tanah Melayu dan Indonesia demi kepentmnganonang Jepun sendini.159 Pendudukan Jepun telah memberm beberapa ke-baikan kepada penduduk Tanah Melayu dan Indonesia. Pertama, Jepuntelah menggalakkan penggunaan bahasa Melayu dan bahasa Indonesiasebagam bahasa perantaraan dan mengharamkan penggunaan bahasaBelanda dan Inggenis.’~°Kedua, pihak Jepun juga telah membeni pe-luang pekerjaan yang banyak dalam bidang pentadbiran kepada orangMelayu dan Indonesia. Ketiga, pihakJepun telah melatih dan memben-tuk pasukan tentera yang terdiri danipada orang Indonesia dan Me-layu.’6t Sebaliknya, terdapatjuga kebumkan dalam pentadbiran Jepun.Mmsalnya, penduduk Cina mendapat layanan buruk dan ramai yang di-seksa dan dibunuh oleh tentera Jepun. Kira-kmna 300 000 orang Indo-nesia telah dibawa ke Tanah Besar Asia untuk membuat kerja paksa.’62

Jepun telah berusaha untuk mendapatkan bantuan para pemimpinnasionalis bagi memperoleh kerjasama rakyat tempatan. Di Indonesia,para pemimpin Indonesia membahagikan perjuangan meneka kepadadua kumpulan. Kumpulan pertama pimpinan Sukarno dan Mohd. Hattatelah bekerjasama secara terbuka dengan pihak Jepun dan kumpulan

158 Robert Curtis, “Malaysia and Indonesia”, him. ii, dan Iihatjuga J. Norman Palmer,“Malaysia” dalam George McT. Kahin fed.), Governments andPolitics in SoutheastAsia, edisi kedua. Ithaca, New York: CUP.. him, 289.

i 59 Bhnttacharjee, Malaysia and Indonesia, him, 58—61.i60 Lihat Robert Curtis, “Maiaysia and Indonesia”, him, It dan George McT. Kahin

(ed), Major Governments ofAsia, hIm, 556.161 Menjelang tahun 1945, di Jawa sahaja terdapat 35000 orang askar yang teriatih,

Herbert Feilh, “Indonesia”, him. 198.162 Ibid., hIm, 198 dan Bhattacharjee, Malaysia and Indonesia. him. 59.

38

LATAR BELAKANG HUBUNGAN AWAL TANAH MELAYU-INDONES1A

kedua merupakan kumpulan yang bergerak di bawah tanah. Mereka midipimpin oleh Sjahnin dan Sjanifuddin.t63 Kedua-dua kumpulan mi mem-punyai matlamat yang santa, maitu untuk mencepatkan kemerdekaanIndonesia, dan mereka bekerjasama ke arah tensebut. Di Tanah Meiayu,pemimpin-pemimpin Melayu seperti Ibrahim Yaakub dan Ishak HajiMuhammad yang berhaluan kin telah bekerjasama dengan Jepun tetapipada masa yang sama mereka berhubung rapat dengan gerakan anti-Jepun yang dilancankan oleh Malayan People’s Anti-Japanese Army(MPAJA) yang dipimpin oleh PKMJM

Di pihak Jepun, mereka telah membentuk sebuah badan politikboneka yang dmkenali sebagai Pusat Tenaga Rakyat (PUTERA).PUTERA dipimpin oleh Sukarno dan Mohd. Hatta.165 PUTERA mem-bantu pihak Jepun menjalankan pentadbiran. Jepun membantu menu-buhkan unit tentera yang dinamakan Pembela Tanah Air (PETA). PETAdibentuk sebagai tentena pembantu kepada tentera Jepun untuk meng-hadapi serangan pihak Perikatani66

Menjelang tahun 1944, Perdana Menteri Jepun membuat peng-umuman bahawa Indonesia akan dibeni kemendekaan dengan seberapasegera. Pada 1 Mac 1945, satu jawatankuasa penyiasatan terhadap kese-diaan kemerdekaan Indonesia dmbentuk. Semasa sesi pertama jawatan-kuasa mi, Sukanno telah mengemukakan Pancasila sebagai prinsip asasnegara yang akan wujud.167 Dalam persidangan jawatankuasa mi Su-karno telah mengatakan bahawa beliau menenima banyak surat dan tele-gram dani Tanah Melayu yang meminta supaya Tanah Melayu dmmasuk-kan dalam Indonesia.t6t Sukarno juga berkata pada 9 Julai 1945, tigaorang pemuda dan Singapura datang bertemunya dan menyampaikanutusan danipada pemuda-pemuda Malaya supaya Tanah Melayu diserta-kan dalam Indonesia. Sement.ara itu, pihak Jepun berjanji membenikemerdekaan Indonesia pada 7 September tetapi tidak menentukan sem-padan Republik Indonesia yang bakal akan wujud. Oleh itu, para

163 Bhattachaijee, Malaysia and Indonesia, hIm, 61 dan SarDesai, SEA.’ Past andPresent, him. 272.

164 Mackie, Konfrontasi,hIm. 20.165 SarDesai, SEA: Past and Present, hIm, 272.166 Ibrahim Yaakubmenjadi komander PETA di Tanah Meiayu. Lihat Mackie, Kon-

frontasi. him. 20 dan juga Herbert Feitli, “indonesia”, him, 558.167 Bhattachatjee,Malaysia and Indonesia, hIm. 63 dan Background to Indonesia’s

Policy Towards Malaysia. Koala Lumpur: Jabatan PeneranganMalaysia, 1964,hIm. i.

168 Background to Indonesia’s Policy Towards Malaysia. hIm, 20.

39


pemimpin Indonesma seperti Sukanno, Mohd. Yamin dan Sutardjo telahmenentukan sempadan Republik Indonesma berdasankan karya Prapantjayang berjudul Negarakertagama yang memapankan wilayah-wilayahempayar Majapahit termasuk Tanah Melayu, Papua (Irian), BorneoUtana dan Timon.169

Bagi mempercepatkan proses kemerdekaan Indonesia, Sukarno danMohd. Hatta pergi ke Saigon, ibu pejabat tentera Jepun bagi rantau AsiaTenggara, untuk berbincang dengan Field Marshall Count Terauchitentang kemerdekaan Indonesia. Dalam perjalanan pulang ke Indonesiapada 12 Ogos 1945, Sukarno dan Mohd. Hatta singgah di Tanah Melayudan bertemu dengan para pemimpin Kesatuan Rakyat Indonesia Seme-nanjung (f(ffl5)I7tt Pemimpin KRIS, iaitu Ibrahim Yaakub, telah me-mmnta Sukarno dan Mohd. Hatta supaya Tanah Melayu dimasukkan da-lam pengisytiharan kemerdekaan Indonesia dan KRIS dibenankanmenghantar wakil-wakilnya ke majlis perisytmharan kemerdekaan Indo-nesia. Walau bagaimanapun, semua usaha mi telah gagal berikutan pe-nyerahan tenteraJepun kepadapihak Perikatan pada 15 Ogos 1945, Ber-ikutan daripada penyerahan itu, pada 17 Ogos 1945 Sukarno telahmengmsytmharkan kemerdekaan Indonesia tanpa penyertaan Tanah Me-Iayu.17t Penyerahan Jepun dan perisytmharan kemerdekaan Indonesiadengan segera telah menggagalkan usaha para pemimpin Melayu untukbergabung dengan Indonesia. Oleh itu, pemimpin KRIS, iaitu IbrahimYaakub, berhijrah ke Jakartauntuk meneruskan perjuangannya.’72

PerkembanganPentingselepasPerangDunia KeduaSehinggaKemerdekaanTanah Melayu

Hubungan Tanah Melayu-Indonesia selepas Perang Dunia Kedua me-rupakan jangka waktu yang penting kerana pada masa mi hubunganantara kedua-dua pihak menjadi erat. Dalam tempoh yang dikaji mi ter-dapat lima perkara penting. Pertama, Tanah Melayu telah memberi ban-

169 Ibid., him, 21—25.170 KRIS ditubuhkan oleh Ibrahim Yaakub pada bulan Julai 1945 dengan tujuan me-

nyertakan Tannh Meiayu dengan Indonesia, Lihat Mackie, Konfrontasi, him, 20 danRobert Curtis, “Malaysiaand Indonesia”, him. 12.

171 Tanah MeIayu tidak dimasukkan dalam perisytiharan kemerdekaan indonesia keranapihak Jepun menyerah din secara mengejut dan rombongan wakii-wakii Tanah Me-Iayu yang sepatutnya berada di Indonesia tidak dapat sampal. Mackie, Konfrrmtasi,him, 20.

172 Ibid., hIm, 20.

40

LATAR BELAKANG HUBUNOAN AWALTANAH MELAYU-INDONESLk

tuan kepadaRevolusiIndonesiamenentangBelandadenganmenghantarsukarelawan,memberibantuankewangandanmoral.Sebaliknya,rakyatIndonesia turut membantu saudara mereka di Tanah Melayu untukme-nentang penjajahanBritish. Kedua, terdapatjuga segolonganrakyatIndonesiadanTanahMelayuyang berhasratmenyatukanTanahMelayudenganIndonesiadi bawah gagasanIndonesiaRaya. Ketiga. TanahMelayu-Indonesiamula bekerjasamauntuk menyamakansistemejaanbahasaMelayu denganbahasaIndonesia.Keempat,untukmerapatkanhubungandenganIndonesia, para pemimpin Tanah Melayu sepertiTunku Abdul RahmandanRajaPerlis telah mengadakanlawatanmuhi-bah ke Indonesia.Kelima, konflik juga timbul dalamhubunganTanahMelayu-IndonesiasetepasPerang Dunia Kedua apabila pada tahun1955, Indonesiaenggan menjemput Tanah Melayu ke PersidanganBandung yang ditaja oleh Indonesiasendiri dengan alasanTanahMelayubelummerdeka.

Dua minggu selepaskekalahanJepunpada tahun 1945, tenteraBritishyangmewakili pihak Perikatantelah mendaratdi TanahMelayudan Indonesia.Di Indonesia,tenteraBritish pimpinanLeftenanJeneralPhilip ChristisonmendapatisebuahkerajaanpimpinanSukarnosedangmemerintah.’73Oleh keranajumtah tenteraBritish cuma 2000 orangsahajamakamerekatidak dapatmengambilalih pentadbiranIndonesia.PihakIndonesiamenunjukkantanda-tandabahawamerekasudahsediauntuk menghadapisebarangseranganyang boleh menggugatkemer-dekaanmereka.LeftenanJeneralChristisonmengatakanpihaknyatidakakancampurtangandalampolitik Indonesiatetapi akancubamemujukdenganpemimpin-pemimpinIndonesiauntuk berunding.’14Sementaraitu, pihak Belandapulatidak mahu mengiktirafkankemerdekaanIndo-nesia.PertempuranberlakuapabilatenteraBelandamendaratdi Indo-nesia. PihakBelandamendapatbantuandaripadatenteraBritish yangmendaratIebih awal Iagi}75 Akibatnya Revolusi Indonesiatelah ber-mula. TenteraBritish dan BelandamendudukiKep&auanIndonesiase-caraberansur-ansur.Pertempuranhebatberlakuapabila tenteraBritishmendaratdi Surabaya.PihakBelandatidak mendapatkemenanganyang

173 British mendapati Repubiik Indonesiayang barnberjalandenganlancardan teratordi Jawa dan Sumatera serta telab mendapat sokongan yang kuat daripada masyarakatIndonesia, Lihat Kahin (ed), Major Governmentsri/Acm, hIm. 560; Hail, SejarahAsia Tenggara,him, 1040; dan SarDesai, SM, him, 274.

174 The Malay Mail, Koala Lompur, I Oktober 1945.175 Herbert Feith, “Indonesia”, him. 274.

41

HUBUNOAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-1970

besardi Jawadan Sumateraseperti manamerekamendudukipulau-pulaudi luar.

Perjuanganrakyat Indonesiatelah mendapatsokongandaripadapendudukTanahMelayu,Singapura,BorneoUtaradan Sarawak.Selainmemberisokonganmoral dan material kepadaperjuanganrakyatIndo-nesiamenentangpenjajah,adasegelintirdaripadamerekatelahpergi keIndonesiauntuk membantusaudara-maramerekayang berjuanguntukkemerdekaan.Antaramereka,adayangterkorbandalamperjuanganmlmanakalayang lain telah menetapdi IndonesiasebagaiwarganegaraIndonesia)76

Padamasayangsama,kerajaanrevolusi Indonesiatelah mernintabantuandaripadapendudukberketurunanSumatera,Jawadan Boyanyangmenetapdi TanahMelayu dan Singapura.Terdapatjuga wakil-wakil Indonesiadi Singapuradan Tanah Melayu berfungsi sebagaiagensimembeli senjatadan mengadakanhubungandenganpihak-pihakasing sebagaimenyokong revolusi mereka)77 Selain itu, getah danbahan-bahanlain diseludupke Singapuradan Indonesia.Basil daripadapenyeludupanml digunakanuntuk membantuperjuangankemerdekaanIndonesia)71Terdapatbeberapakumpulan Cina dan Melayu di TanahMelayu menyokongRevolusi Indonesiadenganmenyeludupsenjata,ubat-ubatan dan barang-barangmewah antara Singapura denganpelabuhan-pelabuhankecil di Sumatera.”9

Terdapatpersaingandanpersengketaanantarakumpulandi TanahMelayu denganSingapurayang menyokongRevolusi Indonesia.Bagimengatasimasalah mi, padabulan Mac 1947, Sutan Sjahrir, PerdanaMenteri Indonesia,melantik Dr. Oetojo sebagaiwakil diplomatik yangrasmi di Singapurauntuk menyelaraskanaktiviti pelbagalkumpulanIndonesiadi Tanah Melayu tanpamenimbulkansyak wasangkadantidak campurtangandalam urusanTanahMelayu.’t°Dr. Oetojo jugamenggunakankumpulan-kumpulanmi untuk menyebarkandoktrin

76 Malaysia’s Casein the United NationsSecurity Council”, Ministry of ExternalA/fidrs. Kuala Lumpur: Malaysia, 1964. hIm. 2. Sernangatpersaudaraanantarana-sionalis Indonesia dengan Tanah Meiayu adalah kuat pada tahap perjuanganantipenjajahkhususnyaselepastahun1945 dantempoh sebelumnya.Lihat Mackie,Konfrontasi, hIm, 19.

177 Mackie, Konfrontasi,hlm. 23—24.178 Russell H. Fifield 1968. The Diplomacy of Southeast Asia: i945—1958. Archorn

Books,hIm, 157.179 RobertCurtis, ‘MalaysiaandIndonesia”,hIm. 14.180 indonesian Intentions Towards Malaysia 1964. Kuala Lumpur: JabatanPenerangan

Malaysia,hIm. 3, dan lihat Mackie,Konfrontasi, hIm. 24.

42

LATAR BELAKANO I-IUBUNGAN AWAL TANAI-1 MELAYU-INDONESIA

IndonesiaRayadi kalanganpendudukTanahMelayu.Sementaraitu, pihak Brmtish berusahauntuk membawapihak Be-

landadanRepublik Indonesiauntuk berunding.Padabulan November1946, pihakBelandadan Indonesiaberundingdi Linggadjati.Akhirnyapada25 Mac 1947,pihak BelandamengiktirafkanRepublik Indonesiasebagaikerajaandefecto di Jawa,SumateradanMadura.181

Walau bagaimanapun,perjanjianLinggadjati gagalkeranakedua-duapihaktidakpercayadengankejujuranantarasatusamalain. BelandamenuduhIndonesiamelanggarperjanjiandan padaJulai 1947,Belandatelahmelakukanserangansecarabesar-besaranyangdinamakan“Policeaction” terhadapwilayah-wilayah kawalan Republik Indonesia)82De-ngan itu pertempuranterus berlaku. India dan Australia memintaPer-tubuhan Bangsa-BangsaBersatu(PBB) untuk mengeluarkanperintahgencatansenjatapadabulan Ogos 1947. Wakil-wakil dan Australia,BelgiumdanAmerikaSyarmkatberusahauntukmendamaikanperteling-kahan tersebut. Perjanjian Renville dmtandatanganmpada 17 Januari1948.183Perjanjianmi ternyatagagal daripadaperjanjianLinggadjati.PihakBelandamasihtidak puashati dan merekamelancarkanseranganpolis keduake atas wilayah-wilayahrepublikdanmenawanpemimpin-pemimpinkerajaantermasukSukarnodanMohd. Hatta.

Majlis KeselamatanPBB sekali lagi telahcampurtangandanme-nyeru Belanda menyerahkanibu kota republik. Jogjakarta,kepadaIndonesiadan membebaskanparapemimpinIndonesia.Amerikapulamengugut akan memotongbantuankewangankepadaBelandajikamereka enggan memberi pengiktirafan kewujudan Republik Indo-nesia.t14Justeruitu, rundinganmejabulat diadakandi The Haguepada23 Ogos 1949,untukmenyusunperalihankuasadi Indonesia)85Belandamemberi kemerdekaankepada Indonesiapada 27 Disember 1949.SukarnomenjadiPresidendanMohd. Hattamenjadi PerdanaMenteriIndonesia.86

181 Text of the Liggadjati Agreement”,Lampiran II dalamYong Mon Cheong1982.Hi. Van Mook and Indonesian independence: A Study of His Role in Dutch-Indonesian Relation, 1945—48. The Hague: MartinusNijhoff, hIm. 203.

182 Hail, Sejarah Asia Tenggara, him. 1042 dan Sarflesai,SEA: Past and Present,hIm. 276.

183 PerjanjianRenviiie ditandatanganidi ataskapalterbangAmerikaSyarikatyangher-namaRenville. Lihat Hall,Sejarah Asia Tenggara, him. 1043.

184 Bhattachaijee,Malaysia and Indonesia, hIm. 79.185 TentangIdan Jayatidak dibincangkandalammndinganmejabulatdi The Hague.

86 HaIl, Sejahth Asia Tenggara, him. 1045.

43


SemasaIndonesiasedangmenentangpenjajahan,TanahMelayujuga beradadalampenjajahan.Di TanahMelayu, wakil-wakil kerajaanIndonesia berhubungandengan kumpulan-kumpulanberhaluan kinuntuk menentangkewibawaanpenjajahBritish. Ada antara merekamendapatgerakandan bantuankewangandaripadapejabatKonsul Indo-nesiadi Singapura.’81Keadaangeogratidan demografi TanahMeiayumenjadisamkelebihankepadaperkembanganpengaruhdan propagandadan Indonesiamerebakke TanahMelayu.mi disebabkanTanahMelayudan Indonesiamerupakanjiran yang rapatdenganpendudukmajoritiyang berasaldaripadarumpunbangsayang sama.

Sementaraitu, pihak komunisIndonesiatelah menolongmemben-tuk PartiKebangsaanMelayu atauMalay NationalistParty (MNP) padabulan Oktober 1945.Itt Kebanyakanahli MNP adalahbekasahli KJvIMyang mempunyaisemangatpro-Indonesiasertaantikolonialismeyangkuat danbekerjasamadengansemuaparti berhaluankin)89 MNP me-rupakanpenyokongkuat IndonesiaRayadan parti mi menuntutbahawaTanah Melayu adalah sebahagiandaripadaIndonesia.Parti mi jugamengibarbenderaIndonesia,menerimalagu kebangsaanIndonesia,danmenerima Sukarno sebagai pemimpinnya.’t” Apabila pihak BritishmemperkenalkanMalayanUnion padatahun 1946,pentamakalinya da-lam pergerakannasionalismeTanahMelayu, berlaku penentanganse-canabesar-besaran.UMNO, sebuahparti sederhana,mendapatsokongandanipadaorang Melayu dan juga raja-rajaMelayu untuk menentangMalayanUnion.’9’ DenganperlembagaanMalayanUnion mi, hak ke-rakyatanuntuk onang asing dilonggarkan,kuasaraja-rajaMelayu di-kurangkandan semuarakyat, samaadaMelayu atau bukan Melayu,akanmenikmatihak yang sama.’92SelainUMNO, MNP dan pertubuhanpolitik yang berhaluankin, seperti MDU atau Malayan Democratic

I 87 Selepastahun I 950, kerajaanIndonesiatidak meneruskandasarsedemikianterhadapTanahMeiayu tetapi meneruskansokongannyaterhadappeijuanganantipenjajabdan perjuanganorang Meiayu yang pro-Indonesia.Lihat Mackie, Konfrontasi.him.24.

88 Indonesian Intentions Towards Malaysia, hIm. 2 dan 4.189 Mackie, Konfronlasi, hIm, 21. MNP dipimpin oleh Dr. Burhanuddindan Ahmad

Boestamam.90 Indonesian Intentions Towards Malaysia, hIm. 4..

191 UMNO atau United Malays National Organizationditubuhkan pada bulan Mac946, Dato’ Onn bin Ja’afarsebagaipresidenpertamanya.Bhattacharjee,Malaysia

and Indonesia, hIm. 65.92 Ibid.,hlm.64.

44


Union (yangmewakili kaum bukanMeiayu)menentangMalayanUniondengantujuan menentangpemenintahpenjajah,lebih cenderunguntukbergabungdenganpenjuanganpolitik, ideologi danrasdi Indonesia.’93Selain itu, nasionalis Melayu yang berhaluan kin seperti IbrahimYaakub,AhmadBoestamamdan ahli MNP mempunyaihubungande-ngan pemimpin komunis IndonesiasepentiTan Malaka dan Alimin,padatahun 194O-an.’~Hubunganmi telah meningkatkanlagi kenjasamaantanapendudukIndonesiadenganTanahMelayu.

Apabila Malayan Union mendapattentanganyang kuat danipadaorang Melayu, makaBritish telah menanikbalik penlembagaanmi danmenggubalPenlembagaanPensekutuanyangIebih menjaminkedudukannaja-najaMelayu danhak istimewaorangMelayu. Sebelummenggubalpenlembagaani, British telah mengambil kina pandangandanipadaUMNO dan naja-najaMelayu supayatidak timbul sebarangmasalah.PenlembagaanPersekutuanmi dikuatkuasakanmulai 1 Februari1948.Pensekutuanmi mendapattentangandanipadapanti-partiorangCinadanMelayu yang benhaluankin. Penentanganmi tidak menggugatPen-lembagaanPersekutuankeranaorangMelayu lebih yakin kepadaper-juanganUMNO.

Padatahun 1948, PKM telah melancarkanpembenontakantenbukatenhadapPersekutuan)95Berikutanitu, pihak British telahmengisytihar-kan danunatdi TanahMelayu danmengharamkansemuapathberhaluankin. UMNO danparti sederhanayang lain mendapatsokonganBritish.Pada tahun 1952, UMNO dan MalayanChineseAssociation (MCA)telah menubuhkanPartiPenikatandanMalayanIndianCongress(MIC)telahmenyertaiPenikatanpadatahun 1953.t96Padatahun 1955,pilihannaya umumdiadakandanparti Penikatantelah memenangi51 daripada52 buah kenusi. Dengan itu, Tunku Abdul Rahmandilantilc sebagaiKetuaMenteniTanahMelayu.’97

KejayaanIndonesiamendapatkankemendekaannyasecararevolusipadatahun 1949 telah meninggikanimej negaratersebutdi kalanganpendudukMelayu kenananakyat Indonesiabenjuangmenentangpen-

93 Mackie,Konfi-onlasi, hIm. 26.94 Ibid., him. 64.95 PKM yangdipimpinoiehChin Pengtelahmenyerangpengunisladanggetahbangsa

Eropahdanparapegawaikerajaan.Selainitu, ladanggetahdanlombongbijib timahdi seluruhTanahMelayuturut menjadisasaranPKM. LihatSarDesai,SEA: Past andPresent, him. 303.

196 Bhattachatjee,Malaysia and Indonesia, hIm. 71.97 Mackie,Konfrontasi, hIm. 27.

45


jajah Belandauntuk memperolehkemerdekaan.Denganitu, pemimpinRevolusiIndonesia,iaitu Sukarnodan Mohd. Hatta, menjadi lebih po-pulardaripadaTunku Abdul Rahman.SukarnodanMohd. Hattadilihatsebagaiwira bukan sahajadi Indonesiatetapi juga di TanahMelayu.Padamasaitu, gambar-gambarSukarnodanMohd. Hattabolehdikata-kan terdapatdi kebanyakanrumah orangMelayu. Ini tidak bermaknapendudukMelayu mahumengamalkanpenjuanganala-Indonesiatenha-dapBritish tetapi perjuanganSukarnodanMohd. Hatta telah mening-katkanperasaanbahawaonangMelayu tidak lagi sebagaiorangbawahankepadakuasaEropah.’98Lebihpenting lagi, dalamhubunganTanahMe-Iayu IndonesiaadalahpenkembanganpelajarandankebudayaanIndo-nesia di Tanah Melayu. Selepasperang kemendekaandi Indonesia,buku-buku teks, majalah, penyiarandan perhubunganpenibadi telahbenkembangdi DuniaMelayu. PertamakalinyabahasaMelayu diguna-kan dalambidangkomunikasimoden.’~°

Pada tahun 1955, Tunku Abdul RahmansebagaiKetua MenteniTanahMelayu telah mengadakanlawatan rasmi ke Indonesia.TunkuAbdul Rahmantelah dijemputoleh BurhanuddinHarahap,pemimpinkerajaanIndonesiapadawaktuitu. TujuanjemputanBunhanuddinada-lah untuk mewujudkansatu persefahamanmuhibah denganpemimpinMeiayu yang sedangmenghadapipemenintahanpenjajah.288’Manakalatujuan Tunku Abdul RahmanmelawatIndonesiaadalahuntuk menge-kalkanpersahabatandanmuhibah denganpihakIndonesia.20’LawatanTunku Abdul Rahmanke Indonesiamerupakanlawatan yang berjaya.Tunku Abdul Rahmandilayan sebagaitetamu penibadi PnesidenSu-karnodanSukarnomenjaminbahawapihaknyaakanmembenisokonganmoral kepadapergerakankemerdekaanTanahMelayu.202

Pada14 November1955,Tunku Abdul RahmandanMenteni LuanNegeni Indonesia,Ide Anak Agung,mengeluarkansatukenyataanher-sama.Dalamkenyataanmi, IndonesiadanPersekutuanakanmerapatkanhubunganantarakedua-duanegaradalam bidangpelajaran,kebudaya-an, perkembanganbahasaIndonesiadan bahasaMelayu (Malaysia),pertukaranpengalamanpertaniandan mengeratkanhubunganperda-

198 RobertCurtis, MalaysiaandIndonesia,”hIm. 15—16.99 Lagu kebangsaanTanahMelayu, iaitu “Negaraku” adalab iagu yang diubahsuai

daripadasebuahlagupopularIndonesiayangbernamaTerangBulan. Ibid., hIm. 16.200 Mackie,Konfrontasi, hIm. 27.201 Malaysia’s Case in the United Nations, hIm. 2.202 Fifleld, The Diplomacy qfSEA, him. 156.

46

LATAR BELAKANC HIJBIJNGANAWALTANAH MELAYU-INDONESIA

ganganantarakedua-duanegara, khususantaraPulauPinangdenganSumatenaUtara.203Kesanlawatan Tunku Abdul Rahmanmi juga,ke-rajaanIndonesiatelah mengumumkanbahawapejabatkonsulnya diKuala Lumpur akandinaikkan taraf menjadi Konsul-Jeneral,supayapenkhidmatandapatmeliputi seluruhPensekutuan.KenajaanBritish diLondonjugabersetujudengantindakanbaruini.2°~

Selainhubunganmi, parti-partinasionalisMelayu yang berhaluankin danorangperseorangandan TanahMelayujuga turutmengadakanhubungandenganpihakIndonesia.Sesungguhnyapihak British meng-haranikansemuajenispenjuanganyangberhaluankini padatahun 1948.Pemimpin Melayu berhaluankin seperti Dr. BurhanuddinHelmi danIbrahim Yaakub, terus melobi pihak Indonesiasupayamengiktirafpenjuanganmerekasebagaisuaratulen nasionalismeMelayu.205 Ke-rajaanIndonesiaketikaitu yangdipimpin olehAli Sastroamidjojotidakbensungguh-sungguhuntukmemenuhipermintaanmereka.2”~

Ibrahim Yaakub, yang menetapdi Indonesiasejak tahun 1945,mengadakanhubunganyangrapatdenganPKI dankumpulan-kumpulanradikal yang lain di Indonesia.Beliau menubuhkanMalayanIndepen-denceUnion dan mempunyaihubungandengankumpulan-kumpulanradikal di TanahMelayu.2°’Beliau berhasratuntuk menyatukanTanahMelayudenganIndonesiadi bawahIndonesiaRaya.

Padatahun 1955, Indonesiamenjadi negarapenajakepadaPersi-danganAfro-Asia. ParapemimpinTanahMelayu, terutamanyaTunkuAbdul Rahmandan Tan Siew Sin (PresidenMCA), menyuarakanhasratmerekauntuk menghadiripersidangantersebut,sebelumpihak penajamenjemputmereka.Sementaraitu, PresidenSukarnopulamenyatakankepadaDutaBritaindi JakartabahawapihaknyamahukanorangMelayumenghadinipensidanganitu.2ttt Walau bagaimanapun,pihak Indonesia

203 Anlara: Daily News Bulletin, New York, IS November1955. Selain Tunicu AbdulRabman,Ketua Menteri Singapura,David Marshall,turut melawat Indonesiapadabulan September1955. Lawatan mi telah merapatkankerjasamaekonomi antaraSingapuradengan Indonesia. Satu jawatankuasakerja ekonomi bersamaTanahMelayu-Singapurad,hantarke Indonesiauntuk meninjaupeiuangdi sanadanpihakIndonesiajugamenghantarrombonganyangsamake singapura.Lihal Fifield, TheDiplomacy of SEA, hIm. 156.

204 Antara: Daily NewsBulletin, IS November1955.205 Mackie.Konfrontasi, hIm. 27.206 Ibid., him. 27—28.207 Indonesian Intentions Towards Malaysia, hIm. 5.208 Eric Kocher(AmericanConsul,K.L.). Telegramto Secretaiyof State,3 Mac 1955,

47

HUBUNGAN MALAYStA-INDONESIA 1957-1970

tidak menghantarjemputan kepada TanahMelayu untuk menghadiriPersidanganAfro-Asiaml keranamungkinTanahMelayu masihbelummerdekapadaketikaitu ataupunIndonesiatidak memerlukankehadinanTanahMelayu untuk mengambilbahagiandalampersidangantersebut.Tindakanpenajapersidangantidak menjemputTanahMelayu sebagaipemerhatitelahmengecewakanTunku Abdul Rahman.Oleh itu, beliaumengambil keputusanuntuk tidak menghadiriPersidanganAfro-Asiakecuali dijemput keranamenghadini persidanganitu tanpajemputanakan merendahkanprestij Perikatandan menjadikanTanahMelayusepenti “mengemis” kepadaorang1uar;~SemasaPersidanganAfro-Asia diadakan di Bandungpadabulan April 1955, Dr. Burhanuddintelah meminta persidangantersebut, supayameluluskansatu resolusiyangmemintapihak British memberikemerdekaanserta-mertakepadaTanahMelayu.2’°Beliau juga memintapihak Afro-Asia supayameng-halang Tanah Melayu sebagaipangkalan SEATO (SoutheastAsiaTreaty Organization)dan meminta semuatenteraasing benandurdanTanahMelayu.21’ Selepaspulangdan Indonesia,Dr. Burhanuddinme-nubuhkan Parti Rakyat dengan menggunakanperlembagaanPartiNasionalIndonesiayangdipimpin oleh Sukarnountukmenenuskanper-juangannyayangpro-Indonesia.Tetapipadatahun1956,beliaumenanikdin daripadaParti RakyatdanmenjadipresidenParti Islam Se-Malaya(PAS). Beliau terus menyokongpeijuanganIndonesiaRaya.212Tunku

National Archives(NA), WashingtonD.C.. Folder310; InternationalConfenence.(Untuk dokumenmi dandokumen-dokumendan NA, WashingtonD.C., penulisten-hutangbudi kepadaDr. PamelaSodhykeranasudi meminjainkanbaban-bahanter-sebutkepadapenulis).

209 Eric Kocher, Telegramto Secretaryof State, I April 1955, NA, WashingtonD.C..Folder310.

210 Antara: Daily News Bulletin, 21 April 1955. Menurut Mackie,TanahMeiayu tidakmenghantarwakil nasmi ke PersidanganAfro-Asia tetapi beberapamndividu danTanahMelayu menghadiripersidanganin Namunbegitu. KonsuiAmerikadi KoalaLumpur melaporkanbahawaTanahMelayu tidak menghantanwakil secanarasmi.Tunku Abdul Rabman,Presiden UMNO, menghantanEn. SandonJubir, KetuaPemudaUMNO. ke persidangantensebutatasusahasendirinya,supayaSardonyangmewakili TunkudapatmenghubungipanperwakilanAfro-Asia danmemperkenal-kan keadaanTanab Meiayu kepaclamereka. Seonanglagi yang menghadiriper-sidanganmi ialah Burhanuddin,Ketua Parti MNP yang diharamkanoleh British.Eric Kocher,Telegramto Secretaryof State, IS April 1955, NA, WashingtonD.C.,Folder310. InternationalConference.LihatMackie,Konfrontasi, hIm. 27.

21 t Antara: Daily News Bulletin, 21 April 1955.212 Lihat Ibid., hIm. 28 dan Indonesian Intentions Towards Malaysia, hIm. 5.

48


Abdul Rahmandanparapemimpin Perikatanyang lain telah pengi keLondon untuk berundingdenganpihak British tentang kemerdekaanTanah Melayu dan pihak British telah bersetujuuntuk membeni ke-mendekaanpada 31 Ogos 1957.213 Padatarikh tersebutkemendekaanTanahMelayu telah diisytiharkan danTunku Abdul RahmandilantiksebagaiPerdanaMenteri.

Padabulan Januani1957,Raja PerlistelahmelawatIndonesiase-lamaduaminggu, danbagindadilayan sebagàitetamu kerajaanIndo-nesia. LawatanmuhibahRaja Penisdapatmenguatkanlagi hubunganpersaudaraanantarakedua-duanegara.Raja Perlis yang singgah diSingapuraketika pulangke TanahMelayu berkata,PnesidenSukarnoakanmelawatTanahMelayu padatahun mi (1957), kemungkinanse-lepasTanahMelayu mencapaikemerdekaannyapadaakhirbulanOgos.Presiden Sukanno juga telah memuji kebijaksanaanpara pemimpinTanahMelayu yangberjuanguntuk kemendekaanTanahMelayu tanpapertumpahandarah.214Hasil lawatanRajaPenisjuga telahmenyebab-kan bebenapauniversitidi Indonesiasediamenenimapelajar-pelajandanTanah Melayu. Raja Perlis juga berkata,bagindamahu menghantarpelatih-pelathindustni tembikantempatanke Indonesiauntuk berlatihmemandangkankemajuanyang dialami oleh Indonesiadalam bidangtersebut.215

Di sampinglawatanRaja Perliske Indonesia,terdapatjuga aspekkenjasamaantaraIndonesiadenganTanahMelayu sebelumkemerdeka-an TanahMelayu. KerajaanTanahMelayu telah menghantarseorangpegawai penerangannya,Che Hassan,ke Indonesiauntuk mengkajisistem penenanganawamnegaraitu selamatiga minggu. Beliau jugamengkaji bagaimanaIndonesiabertindak untuk menghapuskanbutahunufdi kalanganrakyatnyasejaknegaraitu mendeka.216Terdapatjugakerjasamaantarakedua-duapihak dalamsoal bahasa.PihakIndonesiatelah menghantarperwakilannyake Kongres BahasaMelayu yangdiadakandi Johorpadatahun 1957. Dalam kongresmi, perbincangandiadakanbagaimanahendakrnenjadikanbahasaMelayu sebagaibahasaperantaraanumum bagikedua-duanegana.217

213 SunihanjayaPerlembagaanReidtelahmenggubalPeniembagaanTanabMelayupadatahun1956. Hall, Sejarah Asia Tenggara, him. 1082.

214 Antara: Daily News Bulletin, 22 Januari 1957.215 Ibid.216 Ibid.217 Ibid.

49


Padaawal tahun 1957, kerajaanTanahMelayu telah mendirikanpejabatkedutaannyadi Jakarta.Tetapipejabatmi tidak berfungsiseba-gai kedutaanyangsepenuhnya.Tujuan mendirikankedutaandi Jakartaadalah sebagailangkahpertannauntuk menjalinkan hubungandiplo-matik denganIndonesiaselepasTanahMelayumerdekapada31 Ogosl957.2~Penubuhankedutaandi Jakarta tidak sebenarmenunjukkanhubunganTanah Melayu denganIndonesiasebagaisuatu hubunganyang istimewa keranaTanahMelayu telah mengambil langkahyangsamadi beberapaneganayangdianggappenting bagi TanahMelayusepertiBritain, Australia dan India.219 Tetapi tindakanpenubuhanke-dutaandi Jakartaadakeistimewaannya,kenanaIndonesiamerupakanse-buahnegarayangbenadadi luan KomanwelmanakalaBritain, Australiadan India merupakanahli Komanwel. Pada31 Ogos 1957, kedutaanTanahMelayu di Jakartadinaikkanke tarafkedutaanpenuhdan Indo-nesiamembukakedutaannyadi Kuala Lumpur sebagaimengiktinafke-merdekaankedaulatanTanahMelayu.

Menjelangakhir bulan Mci 1957, satu persetujuandicapaiolehkerajaanIndonesia,United Kingdom dan PersekutuanTanahMelayutentang pembukaan Pejabat Perwakilan PerdaganganPersekutuanTanahMelayu di Indonesia.Tujuan utamaperwakilanmi adalahuntukmemajukanlagi pendaganganantaraTanahMelayu denganIndonesia.Di sampingitu, penwakilanmi juga akan membuatpersediaanuntukmembukakedutaanTanahMelayu selepasTanahMelayu mengisytihan-kan kemerdekaannya.22°SebelumkemerdekaanTanahMelayu, satupen-bincangandiadakan di Singapura, antara Ahli Parlimen Indonesia,Mohd. Yamin22’ denganTunku Abdul Rahmandan para pemimpinTanabMelayu yang lain, supayaTanahMelayu mengikutibentukdasarluaryang samasepertiyangdiamalkanolehIndonesia.PihakIndonesiabenminatdalam hal mi kenana kedudukangeografi Tanah Melayu-Indonesiayang rapatyang cuma dipisahkanoleh Selat Melaka dan

218 Malaysia’s Case in the United Nations, hIm. 2.219 TemubualpenulisdenganEncikMohd. ArshadHussain,KetuaPenolongSetiausaha

AsiaTenggaraI, KementerinnLuar Negeri,di pejabatbeiiaudi WismaPutrapada24Februani1989.

220 Antara: Daily News Bulletin. 22 Mci 1957.221 Mohd. Yamin seorangsejarawandannasionalisIndonesiayangterkenal.Beliause-

orang yang sangatpercayakepadaidea IndonesiaRayadan merupakanpenasihatyangrapatkepadaPresidenSukarno.J.A.C. MackiepuinmenyifatkanYamin seba-gai pujanggadi IstanaSukamo.Mackie,Konfrontasi, him. 23.

50


pendudukmajoniti kedua-duaneganaberasal danipadarumpun bangsayang samasentamempunyaiasasbahasayang sama.222Walau bagai-manapun,kedua-duapihak tidak mengambilsebanangkeputusanpadawaktu itu kenanasoal tersebutmemerlukanpenbincanganyang lebihmendalam.

Perhatianjuga dibeni kepadasoal kebudayaandan pelajarankenanaikatan antanakedua-duanegana.Senombongan27 onangpelajardan Pen-satuanBahasaMelayu, Univensiti Malaya, melawatIndonesiapadabulan Jun 1957.Semasalawatan mi merekamengkaji cini-ciri sistemejaan Indonesiayang boleh disenapkanke dalam sistemejaan bahasaMelayu.223Menekajuga melawatPresidenSukarnopadaII Julai 1957.Sukarnoberpesankepadameneka supayaselepasTanahMelayu men-deka, meneka hanus berusaha menentangimpenialisme dan kolo-nialisme.224

Sebagai langkah awal mengalu-alukankemerdekaanTanah Me-Iayu, Menteri Luan NegeniIndonesia,Dr. Subandnio,telah mengumum-kan bahawaDn. Razifakandilantik sebagaiDutaBesarRepublikIndo-nesiake Tanah Melayu. Indonesiamenupakannegana pertamayangtelah menamakanduta ke TanahMelayu. Sementaraitu Malaya Mer-deka, iaitu lidah rasmi UMNO, mengukuhkanlagi kenyataanRajaPerlisyangdikeluarkan padaawal tahun 1957, iaitu PresidenSukannoakanmelawatTanahMelayu selepashan merdeka.Malaya Merdeka ben-pendapatbahawalawatan PnesidenSukarnoakanmenguatkanlagi ikat-an persaudanaanantanaTanahMelayudenganIndonesia.225

Bagi menapatkanlagi hubunganantarakedua-duanegana,selepaskemendekaanTanahMelayu, PengurusBesarGaruda Indonesian Air-ways (GIA), Dr. Sutoto, berundingdenganMenteri PengangkutanTa-nah Melayu, OngYook Lin, untuk mendapatkankebenaranmendaratdiKuala Lumpur.276Kapal tenbangGIA dibenankanmendanatduakali se-minggu di KualaLumpur dalam perjalanannyaantaraJakartadenganBangkok.Duahan sebelumkemerdekaanTanahMelayu,Dr. Subandniodan Timbalan PendanaMenteri PentamaIndonesia, Hardi, bersama-samadengan12onangperwakilanyanglain dan Indonesiatiba di TanahMelayu untuk menghadini penisytiharandan penayaankemendekaan

222 Antara: Daily News Bulletin, 7 Jun 1957.223 Ibid., 20 Jun 1957.224 Ibid., II Juiai 1957.225 Ibid., 25 Jun 1957 dan23 Julai 1957.226 Ibid., 30 Julai 1957.

51

HUBUNGAN MALAYsIA-INDONESIA 1957-1970

TanahMelayupada31 Ogos 1957.Dr. SubandniodanHardimenupakanwakil nasmi Indonesia227yang menghadiripenisytiharankemerdekaanTanah Melayu. Kehadinanmeneka tetah menguatkanlagi hubunganTanahMelayu-Indonesia.

227 Ibid., 29 Ogos1957.

52

BAB2

HUBUNGAN TANAH MELAYU-INDONESIA SEJAI(KEMERDFKAAN TANAH MELAVU SEHINGGA

CADANGAN PENUBU HAN MALAYSIA

B ab mi melanjutkanperbincangantentanghubunganTanahMelayu-Indonesiasemasatahun-tahunawal kemerdekaan Tanah Melayu. Hu-bungan kedua-duajiran padaperingkatmi, bermuladenganmesratetapicepat berakhir dengan konflik. mi disebabkanterdapat banyak per-selisihanpolitik antara kedua-duapihak dalam isu Irian Barat, Pembe-rontakan PemerintahRevolusioner Republik Indonesia(P11111),penye-ludupan dan penubuhan pertubuhan serantau di Asia Tenggara.Padatahapmi, Tunku Abdul Rahmantelahmemainkanperananpentingda-lam hubungankedua-duanegaraserumpunmi. Penglibatanbeliaudapatdilihat dalanimasalahMan BaratdanpenubuhanpertubuhanserantaudiAsia Tenggara. Di samping itu, pihak Indonesia mendakwaTunkuAbdul Rahmanterlibat dalainisu pemberontakanPRRIkeranakerajaan-nya memberi suakapolitik kepadapara pemberontakitu. HubunganTanahMelayu-Indonesiamenjadidingin keranaTunku Abdul RahmandanpemimpinIndonesia,iaitu PresidenSukamotidak sehaluandalamisu-isuyangmelibatkankedua-duanegara.Walaubagaimanapun,dalamtempohempattahun,TanahMelayu telahberusahauntuk mewujudkansawhubunganyangamandanmesradenganjiran besarnya,Indonesia,di selatan)mi disebabkanTanahMelayudanIndonesiamempunyaihu-bunganyang luasdalampelbagaiaspeksepertiyang dibincangkanda-lam Bab I danIndonesiadianggapsebagai“abang” keranamempunyaiwarisan kebudayaanyangbanyaksertapengalamanyang luas menen-tangpenjajahan.

I Marvin C. Ott 1971. “The SourcesandContent of MalaysianForeignPolicy TowardIndonesiaand the Philippines: 1957—1965”.TesisPh. D. Baltimore: John HopkinsUniversity,hIm. 106.

53

HUBIJNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-1970

Dabmi akanmembincangkanbeberapaperkaraperiling dalamhu-bunganTanahMelayu-Indonesiadan segipolitik, ekonomi,sosial,pen-dirian TanabMelayu-IndonesiaterhadapNegaraChinadanperbezaanpendapatTanah Melayu-Indonesiaterhadap penubuhanpertubuhanserantaudi Asia Tenggara.Aspekpolitik akanmembincangkanisu Se-perti tuntutan hian Barat, pemberontakanPRRI,peluasanperbatasanlaut Indonesia,masalahnelayandan masalahmengadakanperjanjianekstradisi.Di sampingitu, terdapatkerjasamaantarakedua-duaneganadalambentuklawatanmuhibahdanperjanjianpersahabatantunutdikaji.Soal ekonomipula membincangkanperdaganganduahala, kerjasamamenstabilkanhargabahanmentah,kerjasamamelaburbijih timah danmasalahpenyeludupan.Sementaraisu sosial pula membincangkanhu-bungansukan,agama,kebudayaan,kebajikan,pelajarandanbahasa.

Dalammernbincangkanhal mi, kelima-limatemayang telahdibin-eangkandalam hubunganawal Tanah Melayu-Indonesiamasih her-terusanselepaskemerdekaan.Temapersaudaraandapatdilihat melaluilawatan muhibah yang dilakukan oleh pemimpin kedua-duanegara,bantuanyangdiberikanolehrakyatTanahMelayukepadamangsaben-canaalam di Indonesia,danjugamelalui kerjasamadalambidangpela-jaran, bahasasentakebudayaan.Tema kerjasamapula kelihatandalamaspekekonomi terutamanyadalam menstabilkanhargabahanmentah.Dalamsoal politik, kedua-duanegarabekerjasamamenandatanganiper-janjian persahabatan.Kerjasamatambahketaradalamaspeksosialkhas-nya,dalamsoal bahasadan pelajaran.Temakonflik pula timbul dalamisu-isusepertiIrian Barat,pemberontakanPRRI,penyeludupandansoalpenubuhanpertubuhanserantaudi Asia Tenggara.Seterusnyatemakomunismedapatdilihat mela!ui penglibatanPM dalamsoal tuntutanIrian Barat dan pendirian Tanah Melayu-IndonesiaterhadapNegaraChina.Akhirnya, temakeserantauanmuncu! dalamsoal penubuhanper-tubuhanserantaudi Asia Tenggara.Walaupunterdapatlima tema pen-ting, persaudaraan,kenjasamadan konflik merupakantemayang pentingdalamhubunganTanahMelayu-Jndonesiasebehimcadanganpenubuh-an Malaysia.

Sebagaiduabuahnegarayang berdaulat,TanahMelayu dan Indo-nesiamempunyaiempatpersamaanyangpenting. Pertama,kedua-duanegarami tidak menyertaiSEATO keranabagi TanahMelayu, AMDAmenjamin keselamatannyadan bagi Indonesia,SEATO akanmenje-jaskandasarberkecualiIndonesiaterhadapperangdinginTimur-Barat.Kedua, Tunku Abdul RahmandanSukarnomempunyaiperananyangpentingdalammenggubaldasarluar negaramasing-masing.Sejakmer-

54

HtJBUNGANTANAH MELAYU-INDONESIA SEJAK KEMERDEKAAN

deka, pembentukaàdasarluar TanahMelayu dikendalikan oleh seke-lompok elit yang terdiri daripadaempatatau lima orang, akibatnyadasar-dasarpadakebiasaannyadibuat melaluiperbincanganyang tidakformal.2 Dasar luar Indonesiapula menjadi “Sukanno’s personaldomain”,danbeliaumemamnkanpenananyangistimewauntukmenguat-kan kedudukanIndonesiadalampolitik antarabangsa.3Di sampingSu-karno, Dr. Subandriojuga mempunyaiperanansebagaiMenteri LuarNegeridalarnmelaksanakandasarluar Indonesia.B. Grantberpendapat:

“While Sukarnois the greatbrewerof Indonesianrevolutionaryspirit,Dr. Subandriobecameits leadingdispenser.’4

Berikutnya, kedua-duanegarami berminat untuk mengadakanpertubuhanserantautetapi tidak sehaluan.TanahMelayu telahmenca-dangkanpenubuhanpertubuhanserantauyang bercorakekonomi dansosial di Asia Tenggaratetapi Indonesiaingin meluaskankerjasamaserantaudalamkonteks Afro-Asia untuk kemakmuranbersama.Indo-nesia menolakuntuk menyertaisebarangpertubuhandi rantauAsiaTenggaraselagi ketuaannyatidak dijamin. Sebaliknya,Tunku AbdulRahmantidak berminatmenyentaikumpulanAfro-Asia keranapadata-hun 1955,sewaktuPensidanganBandungdiadakandi Indonesia,TunkuAbdul RahmanmemintaTanahMelayu dibeni taraf pemerhatitetapipermintaanitu ditolak. Oleh mm, Tunku Abdul Rahmanberpendapattidak adasebabTanahMelayu harusmenjadi sebahagiandaripadage-rakan negara-negaraAfro-Asia.5 Persamaankeempatialah kedua-duanegarami menentangpenjajahberdasarkanprinsip PersidanganBan-dung dan bensimpati dengan perjuangan antipenjajahandi DuniaKetiga.6

Di sampingmempunyaibeberapapersamaan,tendapatjuga bebe-rapapenbezaanpealing antarakedua-duanegara.Pentama,oleh sebab

2 Marvin C. Ott 1972. “Foreign Policy Formulation in Malaysia”.Asian Survey, iii. XII,No, 3, Mac, hIm. 225. Kelompok elit itu terdiri dañpada Tunku Abdul Rahman, TunAbdul Razak, Dato’ Dr. [small,Encik (Tan Sri kemudiannya) Mohd. Ohazali Shafiedan Tun TanSiew Sin.

3 Michael Lcifer 1983. Indonesia’s Foreign Policy. London: George Allen and Unwin,

hIm. 56.4 Bruce Grant1966. Indonesia. Melbourne:MelbourneUniversityPress,hIm. 157.5 Lihat notakaki Ii dalam Abdullah Ahmad I987. TunkuAbdul Rahnw.ndan Dasar

Luar Malaysia. Kuala Lumpur: Berita Publishing,hIm. 42.6 Grant,Indonesia,hIm. 157.

55


kemerdekaanIndonesiadiperoleh melalui revolusi,maka mm menye-babkanrakyatIndonesiamenganggapdiri menekalebib ungguldanipadarakyatTanahMelayu dan segimoral.7ParanasionalisIndonesiamelihatkemerdekaanTanahMelayu sebagaisatupenghinaandan pengejekan,ataukemerdekaanyangbukantulen keranadibeni dengankeadaanyangsungguhaman.Selainitu, tenteraBritish masihadadi TanahMelayu.8HubunganTanah Melayu denganbekaspenjajahnya(British) adalahbaik dan dmpenkukuhkanlagi denganPerjanjian PentahananAnglo-Malaya(AMDA). Sebaliknya,hubunganIndonesiadenganbekaspen-jajahnya(Belanda)dingin dan bertambahburuk dengantuntutanIndo-nesiaterhadapwilayahInian Barat. Di sampingitu, Indonesiamengang-gap“adalahsatudosauntukbekenjasamadenganbekaspenjajah,walau-pun untukkepentingankedua-duapihak”.9

Kedua,terdapatperbezaanpendapattentangbentuk kerajaanyangdiamalkanoleh TanahMelayu dan Indonesia.PihakIndonesmamelihatTanahMelayu sebagaikawasanhulu yang tmdak maju, mengamalkansistempolmtmk feudal danparti yang memerintahTanahMelayu (Pen-katan)merupakanparti gabungangolonganaristokratMelayu dan panajutawan Cina. Kemakmuran ekonominyaberadadi tangan kapitalisBaratdanCina.

Menurut Zainal Abidin Abdul Wahid, TanahMelayu merupakancontoh yang wujud bagi apa yang diisytiharkan oleh pemimpin-pemimpinIndonesiasebagaitidak sesuaidan tidak akantercapaidalamsituasmdi Asia Tenggara.Indonesiamenganggapdemokrasiberpanlimenyang Imberal tidak sesuaiuntuknyatetapiTanahMelayu mengamalkan-nya denganberjaya.’°Indonesiapula mengamaikandemokrasiterpim-pin yanglebih bercorakkediktaktoran.ParapemimpinIndonesiameng-anggapsiStem kerajaanPersekutuantidak sesuaibagi IndonesiatetapiTanahMelayu mengamalkerajaanberbentukpersekutuan.Dasareko-norni yang liberal telahmembawakemakmurandan kemajuandi Tanah

7 J.B. Dalton 1967. “The Development ofMalayanExternal Policy 1957—1963”. TesisPh.D. Oxford: University ofOxford, him. 132.

8 Ibid., him. 132.9 Zainaj Abidin bin Abdul Wahid 1986. “Malaysia, Southeast Asia and World

Politics”, dalam Wang Gung Wu (ed). Malaysia: A Survey. New York: Federick A.Praeger,hIm. 371.

10 Ibid., him. 371. Pada 21 Februari 1957, PresidenSukarno telab mengumumkan demo-krasi terpimpin sebagai sistem pentadbiran baru di Indonesia yang menamaikandemokrasi perlembagaan ala Barat di Indonesia. Lihal Bruce Grant 1966. indonesia,hIm. 46. 148 dan 156.

56

HUBUNGAN TANAH MELAYU-INDONESIA SEJAK KEMERDEKAAN

Melayu tetapi ekonomi terpimpmn Indonesiatelab menyebabkanke-miskinandankebulurandi neganatersebut.”

KerajaanTanahMelayu secarasemulajadinyatelahmenolakgam-baran-gambaranejekan yangdiberi oleh pihak Indonesia.Sebaliknya,Tanah Melayu juga mempunyai pandangannyatersendini terhadapkerajaanIndonesia,yangmengamalkandemoknasiterpimpin, sebagaikerajaanyang tmdak bertanggungjawab,kerajaanyangmenyokongper-juangankomunisdankerajaanyangberanimerosakkanekonomiIndo-nesiamelalui tabiat sukaberpenangkeranacintakantanahair mereka(jingomsm)2

Ketiga, menurutDalton,kedua-duarejim adalahbenbezapadada-Sarnya.Jakarta,merupakanrejim yang tidak stabil, bersifatneutralda-lam dasanluarnya, xenophobia, bensifatantikapitalis,membelanjakanperuntukanbesanuntuk menghapuskanpemberontakandalam negeri,dan lebih mementingkanpeperangandenganBelandadanipadamem-bangunkannegana.Sementaraitu, rejim KualaLumpur pulamerupakanrejim yang pro-Banatdan bersayapkanan,prokapitalis,moderatedanpragmatik.’3Kedua-duapihakmempunyaiperasaansyakwasangkater-hadapsatusamalain. Indonesiaberasabimbangakankemakmuraneke-nomiTanahMelayu manakalaTanahMelayu pulabimbangtentangduapenkara iamtu perkembanganpenganuhkomunis di Indonesiadan so-konganPIG terhadapPresidenSukarnokeranasokonganitu merupakanmuslihatpihakkomunisuntukberkuasadi Indonesia.‘~

Keempat, terdapatjuga pertentanganpersonaliti antara TunkuAbdul RahmandenganPresidenSukanno.Tunku, seoranganistoknatyang telah diberm kuasaoleh rakyat, manakalaSukannomemperolehkuasamelalui pengorbanandan perjuangan.Pertentanganpersonalitiwujud dalamsoal penubuhanbadanserantaudi AsiaTenggara.Apabilasuratjemputan untuk mengadakanpertubuhanserantaudihantarolehTunku Abdul Rahmankepadaneganadi Asia TenggaratermasukIndo-nesia, Sukarno menolakcadangantersebutdan menjawabIndonesiamahukanhubunganduahala denganjinan-jirannya. Sukannomenolakcadanganpenubuhanpertubuhanserantaukenanabelmau tidak sukame-lihat timbulnya Satu pakatan banu yang mungkin akanmencabarke-tokohan beliau dalam kumpulanAfro-Asia.’5 Lagipun, Sukarnotidak

II Zainal Abidin Abdul Wahid,“Malaysia”, him. 371.12 Dalton,“The Developmentof MalayanExternalPolicy”, hIm. 133.13 Ibid., him. t32—t33.14 Ibid., hIm. 133. Lihatjugaeditorialdalarn Straits Times,4 September1957.IS Oliver E. Clubb,Jr. 1966. The UnitedStatesandtheSino-SovietBlock in Southeast

57


suka cadanganitu datangdan TanahMelayu yang dianggapolehnyasebagai“Adik Kecil” kepadaIndonesma.

Kelima, dan segi ketenteraan,Indonesiamempunyaiangkatanten-terayangterbesardanpaling kuatdi rantaumi, dengankira-kira 350 000orangaskaryangterlatih sertatenteralaut dan tenteraudarayangkuat.Padabulan Disember1960, Indonesiamenerimaperalatantenteradansenjatayangberhargakira-kina ASS1000juta dan SovietUnion untukkempen membebaskanIrian Barat.’t Di sampmngitu, pihak tenteraIndonesiajugamemain perananpentmngdalampentadbirannegaradanpenstabmianpolitik Indonesia.PresmdenSukarnomenggunakantentenaIndonesiauntuk mengirnbangmkekuatanPKI dan sebaliknya.’7Dalamtempoh yangsama,TanahMelayu tidak mempunyaiangkatantenterayangkuat,malahantidak mempunyaisebuahjet pejuangpun. Sebalik-nya,TanahMelayu bergantungpadaBritain untuk menghadapiancam-an luar rnelaluipenjanjianpertahananAMDA yang ditandatanganipadabulanOktober1957.’~

Keenam,Indonesiamerupakannegaraterbesardi rantauAsiaTeng-garadan mempunyaibilanganpendudukkira-kira 100 juta orang,iaitusepuluhkaim gandadanipadapendudukdi TanahMelayu. Walau bagam-manapun,pendapatankasar negaraTanahMelayu adalahlebih tinggmdaripadapendapatankasar Indonesia.Malahan,pendapatankasar ne-garaTanahMelayuadalahyang keduatertinggi di Asia,selepasJepun.’9Dalam tcmpoh mi, Indonesiatelah rnemiliknegarakanhartadan syari-kat-syarikatasing,khususnyaorang BelandaberikutandarmpadasoalIrian Barat.21’ManakalaTanahMelayu tidak berbuatdemikian,sebalik-

Asia. Washington D.C.: The Brooking Institution, him. 3 1—33. Kumpulan Afro-Asiamuncui bersama-samaPersidanganBandungyangdiadakanpadatahun 1955 denganIndonesia menjadi negara penaja persidangan tersebul.

16 Sila lihat Grant, indonesia, him. ISO, dan Donald Hindley, “Indonesia’s Confron-tation with Malaysia: A Search for Motives”, AsianSurve~v,iii. IV, No. 6, Jun 1964,hIm, 910.

17 Hindiey. “Indonesia’s Confrontation”, hIm. 909.18 Dengan adanya AMDA, Britain bersetuju mempeilahankan Tanah Melayu dad se-

rangan iuar serta melatih dan memajukan angkatan bersenjata Tanah Melayu.Sebaiiknya, Tanah Meiayu berjanji membantu Britain meiindungi tanah jajahanBritain di rantau mi. Lihat Abdullah Ahmad 1987. Tunku Abdul Rahman dan DasarLuar Malaysia, 1963—1970, Kuaia Lumpur: Berita Publishing, hIm. 32.

9 Malaysia’s Care in The United Nations Security Council. Ministry of External Affair,Kuala Lumpur: Government Press, 1964, hIm. 2.

20 Hindley, “Indonesia Confrontation”, him. 910. dan Britannica Book o/the Year 1958.London, him. 249.

58


nya telah menggalakkanlebih banyakpelaburasing untuk melaburdiTanahMelayu.

Selain itu, terdapatperbezaandansegi keagamaanantaraTanahMelayu denganIndonesia.Islam adalahagama rasmi TanahMelayutetapidi Indonesia,Islambukanagamarasmi,sungguhpunmajoritipen-duduknyaberagamaIslam.2’ mi keranaPancasiladijadikanfalsafahasasnegaraIndonesiauntuk menyatupadukanrakyatnyayang terdini darm-padapelbagaisukubangsayangmengamalkanpelbagaikepercayaan.22

Kelapan,dalam tempoh yang samami, terdapatperbezaandasanluar antaraTanahMelayu denganIndonesia.Padaawal erakemerdeka-an, TanahMe!ayu mengamalkandasar luar yangpro-Barat dan anti-komunis.MenurutTunku Abdul Rahman:

“DasarluarTanahMelayubukanlahberkecualikeranapertimbangan-pertimbanganpokok terhadapkeselamatannegaratidak syak lagimenjadikannyaantikomunistetapibukanlahbermaksuduntukmeme-rangi komunis.Ia hanyauntukmelindungikemerdekaankita.”23

Bagi tujuan pertahanan,TanahMelayu mengadakanperjanjianAMDAdenganBritain dan tidak menyertaiSEATO yang ditubuhkan untukmenghadapiancamanCina komunisdi rantauAsia Tenggara.Keeng-gananTanah Melayu menyertaiSEATO menunjukkansikap berke-cualinyaterhadapkomunismeantanabangsa.24Keengganantersebutjuga

21 Agama Islam tidak mendapat tempat dalam perlembagaan IndonesiakeranaIndonesiamenggunakan Pancasiia sebagai alat untuk menyatukan rakyat Indonesia yang meng-amalkan pelbagai agama. Dengan adanya Pancasila setiap warga Indonesia berhakuntuk menganuti agama masing-masing. Lihat Michael Leifer, Indonesia’sForeignPolicy, him. XVI.

22 Mohainmad Hatta, “Indonesia’s Foreign Poiicy”, ForeignAffairs, iii. 31, No.4, April1954, hIm. 450—452 dan temu bual penulis dengan M. Rachmat, Kounselor PoiitikKedutaun Indonesia pada IS Mac 1989 di Kedutaan Besar Republik Indonesia, KualaLumpur.

23 Abdullah Ahmad, Tunku Abdul Rahrnan dan Dasar Luar Malaysia. hIm. 32. Untukketerangan lanjut, sila rujuk OP. Bhattacharjee I976. Southeast Asian Politics: Ma-laysia and Indonesia.Calcutta: Minerva Associates,hIm. 94—96. South East AsiaTreaty Organization (SEATO) dibentuk padatahun 1954 atas mnisiatif Amerika Sya-rikat untuk menghalangperluasanpengaruh komunis di AsiaTenggara.John Oullickdan Bruce Gale 1986. Malaysia: It’s Political and EconomicDevelopment.PetalingJaya: Peianduk Publication, hIm. 199.

24 Uhat T.H. Silcock 1963. “Development of a Malayan Foreign Policy’. AustralianOutlook, uI. 17, No. I, Aprii, him. SO,

59


menunjukkanbahawaTanahMelayu yakmn terhadapjaminan yang di-berikanolehAMDA yangmenjanjikankehadiranCommonwealthStra-tegic Reserve.25PendirianTanah Melayu tentangSEATO telah me-nyangkalpendapatpara pemimpin Indonesiayang menyatakandasarluarTanahMelayu dikawalolehLondon.26

Sebaliknya,dasar luar Indonesiapadaumumnyaadalah bersifatberkecuali,antipenjajahandan menumpukanperhatian kepadaktrja-samadalamIingkunganAfro-Asia.27 Perjuanganmenentangpenjajahanmerupakanaspekpentingdalamdasarluar Indonesiasemasaerademo-krasi terpimpin Indonesia.Aspek mi berpuncadaripadape~uangannegaraitu untuk memperolehkemerdekaan(1945—1949)dan tuntutan-nyaterhadapIrian BaratdaripadapenjajahanBelanda.Olehitu, hubung-an Indonesiadengannegara-negarablok Baratadalah tmdak mesrake-ranamerekatidak bersimpatidengantuntutanIndonesiaterhadapIrianBarat. Sebalmknya,negara-negarablok Timur, iaitu Soviet Union danRRC menyokongtuntutanIndonesiaitu.28 Di sampingitu, IndonesiamembenarkankegmatanP1(1dan hubunganIndonesiadengannegara-negarakomunisbertambahrapatkhususnyaselepasPersidanganBan-dung.29Dalamtempohyang sama,TanahMelayu tidak mempunyaise-baranghubungandiplomatik dengannegara-negarablok ‘rmmur. Satulagi aspekdalamdasarIuar Indonesmaadalahsmkap berkecualiterhadapperangdinginantaraBaratdenganTimur dansikapmi diperkuatkanlagidengankegiatanaktif JakartadalamkumpulanAfro-Asia. Sungguhpunbersikap berkecualm,Indonesialebih mendekati blok Timur keranaSukarnoberpendapatbahawablok komunisjugamenentangpenjajahanseperti Indonesia.3°Dasar luar Indonesiaadalahmelihat politik dunia

25 Dalton,“The Developmentof Maiayan External Policy”, hIm. 72. Tunku Abdui Rah-man berkata, “a defence agreement with Britain is sufficient for our nalionaldefence”. Lihat Straits Budget, 4 September 1957.

26 George McT. Kahin 1964. “Malaysiaand tndonesia”, Pacific Affairs, uI. 36, No. 3,hIm. 252.

27 Bhattachaijee,Malaysiaand Indonesia,hIm. 100—106.28 Leifer, IndonesiaForeignPolicy,him. 56—74.29 Bhattacha,jee, Malaysia and Indonesia,hIm. 116. MenurutIde Anak Agungbekas

Menteri LuarNegeri Indonesia.“Though Indonesia’sforeign policy was still termedas nonalignment,it was clear that Indonesiahad veered morn and morn to the left andthat theship of state had been blown by the prevailingEasternwinds from ils formercoursebetweenthe two giant cliffi towards the troubled waterof the communistcountries”.Lihat Ide Anak Aping, 1973. TwentyYearsIndonesianForeign Policy—

1945—1965. The Hague:Mouton, him. 266.30 Ibid., him. 128.

60


sebagalpenentanganantaraOld EstablishedForces (OLDEFOS) de-ngan New EmergingForces(NEFOS).31 IndonesiamendakwaTanahMelayusebagaiahli OLDEFOSkeranaTanahMelayumempunyaiikat-anpertahanandanekonomiyang kuatdenganBritain.

Pada peringkat awal kemerdekaan,hubungan Tanah Melayu-Indonesianyataberadadalam suasanayang penuhmesra.KemesraanjelasapabilakerajaanIndonesiamengarahkanradioRepublmkIndonesiayangdmmilikinya mengharamkanpenyiaranlagupopularIndonesiayangberjudul Terang Ru/an sebagaimenghormatijirannyayangbarnmer-deka. mi keranalagu kebangsaanTanahMelayu, iaitu Negaraku,telahdiubahsuai daripadalagu Terang Bulan.32 Di sampingitu, IndonesiamerupakannegarapertamamenghantarDutaBesarke KualaLumpur.33

Akhbar-akhbarIndonesiajugamengalu-alukankemerdekaanTanahMelayu. Lidah pengarangDuta Masyarakatmenutisseperti yang ber-ikut:

“Malaya would be able to remainatpeacewith nationsof the world,andparticularlywith hercloseneighbour.Indonesia.Indonesia,whichfor centuries had establishedclose relations with Malaya in thecultural and other fields, is happy to welcome free Malaya to thecommunityof nations,’‘~

AkhbarSuluhIndonesiaberkata,dengankemerdekaanTanahMelayu,barisanAfro-Asia bertambahkuat dalampolitik antarabangsa.35

Sementaraitu, MenteriLuarNegeri Indonesia,Dr. Subandrio,yangberadadi Kuala Lumpur untuk perayaankemerdekaanTanahMelayuberkata,“KebebasanTanahMetayuakanmembukasatubabakbaruda-lam hubunganTanahMelayu-Indonesia.mi akanmeningkatkankerja-samakebudayaandan bahasa”?’Padamasayang Sama,Tun Abdul

3! OLDEFOSterdiri daripadanegara-negarakapitalis, dan NEFOS terdiri daripada ne-gara-negaraAfro-Asia,Amerika Latin dan negara-negara sosialis. Leifer, IndonesiaForeignPolicy,hIm. 59.

32 Sila lihat Antara Daily News Bulletin, New York, 3 September 1957 dan RobertCurtis, “Malaya and Indonesia”, New Left Review, No. 28, November-Disembert964, him. 16.

33 Malaysia’s Case in the UnitedNations,hIm. 2, dan Malaya/IndonesiaRelations,31Ogos 1957—IS September 1963. Koala Lumpur: Jabatan Penerangan, 1963, hIm. I.

34 Antara Daily News Bulletin,4 September1959.35 Ibid.36 Berita Harian, 3 September1957.

61


RazaktelabmenolakberitayangdisiarkanotehAntara (IndonesiaNa-tionalNewsAgency)bahawaTanahMelayuberjanji menyokongtuntut-an IndonesiaterhadapIrian Barat. Menurut Tun~Abdul Razak, Dr.Subandriodan Hardi yang beradadi KualaLumpuruntukperayaanke-merdekaantidak berbincangtentang soal Irian Barat denganTanahMelayu?Perbezaanpendapatmi menandakanbahawasudah wujudkonflik antarakedua-duanegara.

Namun begitu, Indonesiadan kumpulan Afro-Asia menyokongTanah Melayu menyertaiPertubuhanBangsa-BangsaBersatu (PBS)tanpasyaratapabilaBritain danAustraliatelahmembawausul keMajlisKeselamatanPBSsupayaTanahMelayu diterimasebagaiahli PBB.

Wakil tetapIndonesiake PBS,Ali Sastroamidjojomenegaskan:

“Representinga nation and friendly neighbourcountry to Malaya, Iam happy with the struggle of Malayan people which today hasachieveda new result with the decisionof the SecurityCouncil toacceptthe Federationof Malayaasa memberof United Nation.~3t

Apabila permohonanTanahMelayuuntuk menjadi ahli PBB diterima,akhbarTimesofIndonesiaberkata:

“Sahabat-sahabatMalayaakanmerasabanggakerananegeri itu dapatmenyertaiPBS. Kita (Indonesia)sendiri bersukacitakeranabilanganahli dalam kumpulanAfro-Asia akanmenjadi 28. Soal Irian Baratakan muncul semula dalam Majlis PerhimpunanAgung dan undiMalayaakanmenguatkanlagi tuntutanIrian. Malayapastimengundimenyokongkita dan kemungkinankita mencapai kejayaandalamtahunmi keranapeluangmenjadilebih baik daripadamasa-masayangsudah.”39

PendapatakhbarIndonesiaitu menunjukkanbahawaIndonesiaSe-olah-olahmenyokongkemasukanTanahMelayuke dalamPBSdenganmengharapkanTanahMelayu menyokongusahanyauntukmemperolehIrian BaratdaripadapenjajahBelandadanmenguatkankumpulanAfro-Asia yangditajaoleh Indonesia.Ini menunjukkanbahawaIndonesiati-dak benar-benarjujur denganTanahMelayu yang barn merdeka.Se-baliknya,TanahMelayu berharappenyertaannyadalamPBSakanme-

37 Ibid., 6 September 1957.38 ,4ntara Daily News Bulletin, 4 September 1957.39 Sila lihat Berita Harian, 9 September 1957 dan Times of Indonesia, 8 September

1957.

62

HUBUNGAN lANAI! MELAYU-INDONESIA SEJAK KEMERDEKAAN

nguatkanperpaduanAfro-Asia dankerjasamadenganjiran-jiran khu-susnyadenganIndonesia,keranarakyat Indonesiadan rakyat TanahMelayu bersaudara4°

Isu-isuPenting dalam Hubungan Politik

Hubunganpolitik TanahMelayu-Indonesia4’padaawal kemerdekaantidak bermulasebagaihubunganyangbaik keranaberbagai-bagaimas-alah. Salah satu daripadamasalahtersebut timbul padatahun 1957,apabilakerajaanIndonesiamengeluarkandikri untuk memperluaskankawasanperairannyadi Selat Melaka sepanjangdua belasbatu danwilayah Indonesia.Dengandikri mi Indonesiamengisytiharkansemuakawasanperairanpulau Indonesiatanpa berunding dengankerajaanTanahMelayu,sedangkankawasanperairanTanabMelayujugaterlibatdalam isu mi. KawasanperairanIndonesiayang barudi SelatMelakakini meliputi juga kawasanperairanPersekutuanTanahMelayu yangcumatiga batu sahajadaripadapantainya.

Masalahtimbul apabilakerajaanIndonesiamenutupbeberapaka-wasanyangdikenali sebagaikawasanpenangkapanikan tradisionalbaginelayan-nelayanTanahMelayu. Pihak Indonesiatelah menahandanmerampashasil penangkapandan bot-bot nelayan yang masuk ke ka-wasantersebutdenganalasanterlibatdalampenyeludupan.42

Masalahberikutnyaialah gangguanpolis mannIndonesiaterhadapnelayan-nelayandan saudagar-saudagarTanahMelayu yang berniagadenganSumaterakeranadidakwaterlibat dalampenyeludupan.Merekayang ditahandibawake Indonesiadan dipenjarakanataupundidendatanpaperbicaraanyang adil.43 Padatahun 1960, terdapat31 kejadianyangmelibatkanpihak berkuasaIndonesiamenghalaunelayan-nelayanTanahMelayu yangmemasukiperairanmereka.Dalam beberapake-jadian, pihak berkuasaIndonesiatelah memasuki kawasan perairanTanah Melayu untuk menyekatkemasukannelayan-nelayanTanahMelayuke perairanIndonesia”

40 Antara Daily News Bulletin, 4 September 1957.41 Malaya/Indonesia Relations, hIm. 7. Lihat juga Michael Leifer 1978. Straits of

Malacca, Singapore and Indonesia.The Netherlands: Sifthoff and Nodrdhoff, him.17—19.

42 Malaya/Indonesia Relations, hIm.7.43 Ibid.44 Ibid. Lihat juga Parliamentary Debates:Dewan Ralcyat, Official Report, iii. II,

No. 39, IS Disember 1960, Lajur 4245.

63

HUaUNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-1970

Pihak kenajaanTanahMelayu membuatbantahanyangkeras dansemasake semasasupayakerajaanIndonesiatidak mengganggune-layan-nelayanTanahMelayu.Jakartatidak mahubertolakansurdalamhal mi keranamerekamendakwanelayan-nelayantersebutmerupakanpenyeludup.45Indonesiategasdalam hal mi keranakegiatanpenyelu-dupanyangdijalankandi SelatMelakatelah banyakmerugikaneko-nomi mereka.Di sampingitu, pihak pemberontakPRRI yang berpusatdi Sumatenatenlibat dalam kegiatan penyeludupanmi dan merekamenyeludupsenjatadan SingapuradanTanahMelayu.~

Masalah seterusnyaadalah tentang perjanjian penyerahanatauExtradition Treaty. Pada28 Januari1960, Menteri Luan Indonesia,Dr.Subandrio,mengirimsuratkepadakerajaanTanahMelayu untukmeng-adakan perjanjianpenyerahanantarakedua-duanegarasupayadapatmengadakanpertukaranpenjenayah-penjenayahyang melarikan dindaripadanegaraasal.Dalamsuratnyaitu, Dr. Subandniomenulissepertiyangberikut:

“Sebagaiwarisandadzamanyanglampau,makahubunganantarakitadiliputi oleh berbagaikegiatan-kegiatanillegal yang berlangsungdiantarapantaiIndonesiadanpantaiMalaya. Kegiatanillegal mi di sam-ping mengandungiunsur-unsurpolitis, ekonomis,danjuga mengan-dungiunsurpensenjataan.”4’

Justeruitu, beliauberkata,kerajaanIndonesiamewujudkanusulpenjan-jian penyerahanantarakedua-duanegara. Perkarayang menjadi luarbiasadalamusulmi adalabpihakIndonesiamahumemasukkanpelarianpolitik dalamperjanjiantersebut.45

Menteri LuarTanahMelayu padamasaitu, Dato’ Dr. Ismail Dato’Abdul Rahman, tidak bersetuju dengan cadanganIndonesiauntukrnemasukkanpelarian politik dalam perjanjianpenyerahan.mi dise-babkan cadangantersebut melanggarundang-undangantarabangsa.Dalam undang-undangantarabangsa,tidak adaruangyang membenar-kan pelarianpolitik ataupunpesalah-pesalahpolitik diserahkansemulakepadanegaraasal mereka.49Dato’ Dr. Ismail berkata,TanahMelayu

45 ParliamentaryDebates,Jil. II, No. 40, 16 September1960.46 Gullick dan Gale, Malaysia: Its Political andEconomic Development,him. 200.47 “Proposal For Extradition Treaty”, Lampiran V. Malaya/indonesiaRelations,

hIm, 35.48 ParliamentaryDebates,iii. VI, No, 38, 12 Mac 1963, lajur 4126,49 Ibid., dan juga Malaya/Indonesia Relations, hIm. 5, Lihat juga HF. Armstrong, “The

Troubled Birth of Malaysia”, Foreign Aff~zirs,iii. 41, No. 4, .Julai 1963, hIm. 681.

64

HUBUNGAN TANAH MELAYU.INDONESIA SEJAK KEMERDEKAAN

sediabenbincangtentangperjanjianpenyerahanjikaperjanjianitu hanyamelibatkanpenyerahanpenjenayahsahaja.DalamsuratnyakepadaDr.Subandrio,Dato’ Dr. Ismail menulissepertiyang berikut:

“Kerajaan Persekutuanadalah berpatahteguh kepada dasar yangsudahditentukandan segi hukum-hukumdan amalaninternasional,umpamanya di dalam hal penjanjian penyerahanmaka soalpenyerah-an tidak akan timbul terhadap orang-orang didakwa ataudituduh ataumenjadi banduan keranaperkara-perkarayangberunsur politik.”°

Oleh yang demikian,IndonesiaagakkecewadenganjawapanTa-nabMelayu dansejakitu TanahMelayutidak pennabmenerimajawapandaripadapihak Indonesia tentang hal mi. Sebaliknya,pihak mediaIndonesiamembuatkomenbahawaTanahMelayu engganbekenjasamadengankerajaanIndonesiakerananegaraitu memberibantuankepadapemberontakPRRI untuk menentangkerajaanIndonesia.Sebenarnya,TanahMelayu akanbersetujumengadakanperjanjianpenyerahanyangmelibatkan jenayah politik jika perkara tensebut tidak bercanggahdenganundang-undangantarabangsa.5’

Masalahkeempattimbul keranakegiatanrakyatTanahMelayu diIndonesia.SebelumTanahMelayu mencapaikemendekaan,sebllangani’akyat TanahMelayu yang benhaluankin telab melanikandin ke Indo-nesia untuk menjalankankegiatanbagi menggulingkanpemenintahanBritish di TanahMelayu dan menyatukanTanahMelayu denganIndo-nesiasebagaisawnegara.Antanamerekayang terpentingialah IbrahimHj. YaakubdanAhmadBoestamam.Merekamendapatsokongandan-padapihak Indonesia,khususnyadaripadagolonganberhaluankin se-perti Parti Murba.52 SelepasTanah Melayu mencapai kemerdekaan,Ibrahim Hj. Yaakubyangmenetapdi Medan,Indonesia,berhubungde-ngan kumpulanpelampaukin di TanahMelayu, terrnasukpihak komu-nis, untuk menggulingkankerajaan TanahMelayu pimpinan Tunku

50 ‘Reply To Indonesia Proposal For Extradition Treaty”, Lampiran VI, Malaya/lndo’nesiaRelations,hIm. 37.

SI Tujuan Indonesia mengadakan perjanjianpenyerahanyangmelibatkanjenayahpo-

litik adalahkeranapihak berkuasaTanahMelayu menahan 30 orang yang masuksecaraharamkeTanabMelayu. KerajaanIndonesiamemintamerekaitu diserahkankepadapihaknya tetapi Tanah Melayn menolak perminlaanitu dengan alasan sebagaipemberontak undang-undang antarabangsa, Sila lihat Zainal Abidin Wahid 1978.Sejarah Dasar Luar Malaysia. Sid Kebudayaan, Kuala Lumpur: KementerianKebudayaan, Belia dan Sukan, hIm. 17.

52 Malaya/lndonesiaRelation,hIm, 6.

65


Abdul Rahman.53Sementaraitu, AhmadBoestamampWa mengadakanpenjanjiansulitdenganparti-partipolitik di Indonesiauntukmenghantarahli-ahli Parti Rakyatyang terpilih bagi mendapatkanlatihan politik diIndonesia.54Padaawaltahun 1960-an,panapemimpin PartiRakyatdanTanahMelayu berkunjungke Indonesiauntukmendapatkanlatihansulittensebut.AhmadBoestamamtelahbercadanguntukbekerjasamadenganpihakkomunisIndonesiabagi menyatukanIndonesia,Pilipina, Borneo,Thai Selatan,TanahMelayu dan Singapuradi bawahMelayu Raya.55Walau bagaimanapun,beliau ditahanoleh polis TanahMelayu padabulan Februani 1963 keranarancanganbeliau yang mengancamkese-lamatannegana.Dalamhal mi, pihak Indonesia,samaadakerajaannyaataupunparti-parti tententu di Indonesia, telah tenlibat secaratidaklangsunguntukmenjatuhkankerajaanTanahMelayu.

Pada 1958. persaingan berlaku antara Tanah Melayu denganIndonesiauntuk menjadi tuan rumahbagi PensidanganColomboPlan.SemasamenghadiniPersidanganColomboPlanyangketujub di Seattle,Amenika Syanikat, pada tahun yang sama, ketua perwakilan TanahMelayu. iaitu Khir Johani,telahmelobi wakil-wakil dalampersidangantersebutuntuk menyokongTanahMelayu menjadi tuan rumah bagipensidanganbenikut.56 Pada masayang sama, pihak Indonesiajugaberhasratuntuk menjadi tuan rumah.Justeruitu, ketuapenwakilannya,Dr. Subandnio,memintaketuaperwakilanTanahMelayu supayamem-ben peluang kepadaIndonesia. Demi mengekalkanhubunganpen-saudaraanyangbaik dan aman,Khir Joharitelah bersetuju.Tetapiper-setujuandibeni dengansyanatapabilaDr. Subandniomemberiucapanuntukmempelawanegeri-negeniColomboPlanmenghadinipersidanganyang akandiadakandi Indonesia,Subandniohendaklahmenyebutbaha-wa TanahMelayu yang mula-mulahendakmenjadi tuan rumahtetapidisebabkanIndonesiaingin menjadi tuan rumahmakaTanahMelayumembenipeluang kepadapihaknya. Dr. Subandriobensetujudengansyarat mi akan tetapi semasamembuatucapan,beliau tidak menepatijanjinya itu.5’ TindakanDr. Subandrioitu seolah-olahmemperkecilkanjasabaik TanahMelayuyang telahmemberipeluangsupayahubunganIndonesia-TanahMelayutidak menjadi tegang.

53 Ibid.. hIm. 6. Lihatjuga Straits Times,28 April 1963 dan 17 Mci 1963.54 ParliamentaryDebates,12 Mac 1963, Iajur 4132,55 Ibid.. Iajur4l3l.56 Ibid., 13 Mac 1963, Iajur4l97,57 Ibid., lajur 4198.

66


Masalahkelima adalahtentangpemberontakanPemermntahanRe-volusionenRepublik Indonesia(PRRI).58Pemberontakanmi yangben-pangkalandi Padang,SumatenaBarat,meletuspadatahun 1958 untukmenentangkenajaanpusatdi Jakarta.Pembenontakanmi meletusakibatperbezaanpendapatantara kerajaan pusat dengan pana pemimpindaerah.MenurutRobertCurtis,dalamrencananyayang bertajuk“Ma-laysiaandIndonesia”,faktonutamaadalahkeingmnankomander-koman-den tenteradaripadabeberapabahagianSumateradan SulawesiuntukmenubuhkankenajaankerantauanyangbebasdanipadakerajaanpusatdiJakarta.59MenurutBenjamindanJeanHiggins,pemberontakanmi jugaberpuncaakibatdaripadamasalahekonomidi Indonesia!’°Kadaninflasidan hutangnegaraIndonesiatelah meningkatakibatperbelanjaanbesaryangdiperuntukkanbagipihak tentenauntukmembebaskanInian BanatdanipadapenjajahBelanda.Marvin Ott pula berpendapatbahawapem-benontakanmi adalah bertujuanuntuk menentangrejim Jakarta yangdidominasikanolehorangJawa.PihakPRRImenupakankumpulanyangkonsenvatif,yangberpegangteguhkepadaagamaIslam, lebihpro-Barat,dan terdini daripadaorang bukan Jawa,6’ PRRI juga bertujuanuntukmenghapuskanpengaruhkomunisdalamkerajaanIndonesia.62Semen-tanaArnold Bnacknamdalambukunya,SoutheastAsia’sSecondFront,

58 Pembenontalcan PRRIdipimpin oleb Lt, Kol, Ahmad Saleh dan Sjafruddin Pnawira-negara, bekas Gabenor Bank Indonesia, Meneka telah mengisytihankan RepublikIndonesia Barndenganmenjadikan Bukit Tinggi sebagai ibu kota PRRI. Pada tempohyang sama, meletusjuga pemberontakanyang sama di Sulawesi yang dikenalisebagai Pemberontakan Permesta atau PerjuanganSemesta(Universal Struggle). Silalihat Justus M. van der Kroef 1958. “Disunited Indonesia”, Far Ea,ctern Survey Jil,xxvii, No,4, April, hIm, 49,

Pemberontakan PRRI di Sumatena membeni kesan yang penting dalam hubunganTanah Melayu-lndonesia. Faktor geografi memain penanan penting dalam hal mi.Surnatera dan Tanah MeIayu dipisahkan oleh Selat Melaka yang lebannya cuma duapuIuh empat batu sahaja, Ini membolehkan pembenontak-pemberontak tersebut me-larikan diri ke Tanah Melayu denga.n mudahsekali dan bersembunyi di pulau-puIaubakau di sepanjang pantai Tanah Melayu. Pihak peronda Indonesia dan TanahMelayu mendapatisukaruntuk menghapuskankegiatan mi. Lihat Amstrong,“TheTroubledBirth of Malaysia”,hIm. 681.

59 Komandertenterami mendapat sokongandaripada ahli politik tempatan dan jugapenduduktempatan.Curtis,“Malaysia and Indonesia”, hIm, 21.

60 Benjamin dan JeanHiggins 1958. “Indonesia:Now or Never”, Foreign Ajftiirs, JiI.37, No, I, Oktober, hIm. 158,

61 Ott, “The Sourcesand Contentof Malaysian Foreign Policy”, him. 116.62 Kroef, “Disunited Indonesia”,hIm. 49.

67

HUBUNCAN MALAYSIA.INDONFSIA 1957-I 970

benpendapatPRRIbukanmerupakankumpulanpemisahtetapi pembe-nontakanmenekabertujuanuntuk memulihkansistemberperlembagaandi Indonesiadan mengekalkanSukarno sebagaiPresidenIndonesia.Akan tetapi kerajaanIndonesiadi Jakartatelah mengeluarkanmitos ba-hawamatlamatPRRIadalahuntukberpisahdan RepublikIndonesia.63

Walau apapun tujuan PRRI itu, kerajaanTanah Melayu telahmembuatpendinianrasmi untuktidak campurtangandalamisu mi padabulanMactahun 1958.TanahMelayu mengamalkandasartidak campuntangankeranaberpendapatbahawasoal pemberontakanPRRI itu me-rupakansoal dalam negeniIndonesia.Lagipun,kerajaanIndonesiatidakmengisytihankan“a stateof insurgency” keranaisu mi dapatmenjadisoal antarabangsa.64WalaupunTanahMelayu menjalankandasanber-kecualisemasapemberontakanPRRIbenlaku,namaipembenontakPRRItelah masuk dankeluan denganbebasdan TanahMelayu dan Singa-pura.65Merekajuga mendapatsimpati dan TanahMelayu. KebebasananggotaPRRI keluar-masukTanahMelayu telah dikritik oleh pihakIndonesia.Akhbar-akhbanIndonesiamenudubTanahMelayu membenipenlindungankepadapanapemberontakPRRI. Tuduhan-tuduhanmi di-tolak olehKualaLumpur.DutaTanahMelayu ke Indonesia,SenuAbdulRahman,memberitahuakhban Waspada bahawatidak adanya buktiyang menunjukkanTanahMelayu membenipenlindungankepadapanapembenontakIndonesiaitu. Tanah Melayu tidak menghalanganggotaPRRIkeluar-masukke TanahMelayu keranatidak adaundang-undangyang boleh menghalangmenekamasuk ke wilayah TanahMelayu.66Beliau menegaskanbahawasikap TanahMelayu itu tidak benmaknaTanahMelayu memberipenlindungankepadaparapemberontak.

KerajaanIndonesiakemudianmemintaTanahMelayu mengambillangkah-langkahluar biasauntuk membantukerajaanIndonesiamem-

63 Arnold Brackman 1963. Southeast Asia’s Second From: The Power Struggle in heMalay Archipelago. New York: Frederick A. Praeger, him. 98. Menurut Brackman,“The Padang Ultimatum, 10 February, 1958, appealed to Hatta and to the Sultan ofJogjakarta to establish a national working cabinet pending general election, and toSukarno to “resume his Contitutional Status”,sincethat Djakarta and its opologistshave promotedthe myth that the objective of the rebellion was to dismembertheIndonesia Republic”.

64 Malaya/IndonesiaRelations,him. 4 dan Mackie, Konfronta.ci, him, 29.65 Mackie 1974. Konfrontasi: The Dispute of Malaysian—IndonesianRelation, Kuala

Lumpun: OUP, hIm, 29 dan juga Zainai Abidin Abdul Wahid, Sejarah Dasar LuarMalaysia, hIm, 16.

66 Antara Daily News Bulletin, 22 Mei 1958.

68

HUBUNGAN TANAH MELAVU-INDONESIA SEJAK KEMERDEKAAN

banteraspembenontakan.67Misalnya,kerajaanTanahMelayu dimintamenghalangkemasukanpm-apembenontakanPRRI ke wilayahnya.Te-tapi TanahMelayu menolaktuntutanIndonesiadenganalasanbahawaselagipanapembenontakPRRI menggunakandokumenperjalanandanpaspontIndonesiayang sah,TanahMelayu tidak menyekatkemasukanmereka.68PihakIndonesiapulatidak mengharamkanpaspontpanpem-benontakkeranatindakanyangsedemikianakandianggapsebagaipeng-iktinafan pihakkerajaanIndonesiatentangkewujudankeadaanpembe-nontakandi Indonesia.69

Benikutan daripadakegagalanpemberontakanpada pentengahantahun 1958, lebih kunang30 orangpemimpinpemberontakantenmasukpemimpin-pemimpinparti Masjumi dan Parti Sosialis Indonesiatelahmelanikandin ke TanahMelayu danmemohonperlindunganpolitik.7°Mereka dibantu oleh nakyat TanahMelayu ketununanSumatenayangbersimpatidenganpenjuanganPRR.I.7’ Pelanian-pelarianyangpentingtenmasuklahPnofesor Sumitno (bekasMenteni Perdagangandan Pen-industnian Indonesia), Kolonel Des AIwi dat) Kolonel A.E. Kawila-rang.72 Panapelanian mi lebih rela memintá’penlindunganpolitik diTanahMelayudanipadamenyerahdin kepadakenajaanIndonesiayangbelum menawarkanpengampunankepadamereka.KerajaanTanahMe-layu membenipenlindunganpolitik kepadapanapelaniantensebutdengansyanattidak akanterlibat dalamkegiatanmenentangkenajaanIndonesia,yang boleh menjejaskanhubunganTanahMelayu denganIndonesia.Perlindunganatausuakapolitik yang dibeni adalabbersesuaiandenganpelaksanaanundang-undangantarabangsa.Tunku Abdul Rahmantelahmembenipenlindungantersebutatas fakton kemanusiaanyang tulen.73Sebaliknya,kerajaanIndonesiaberpendapatbahawapembenianpenlin-dungan itu menupakansokonganTanahMelayu tenhadappemberon-takan PRRI.74

Semasalawatan Tun Abdul Razakke Indonesiapadabulan No-

67 Malaya/IndonesiaRelations,hIm. 4.68 Ibid., hIm. 5 dan Zainal Abidin Abdul Wahid, Sejarah Da.tar Luar Malaysia, hIm. 16.69 Zainal Abidin Abdui Wahid, Sejarah Dasar Luar Malaysia, hIm, 16 dan 17.70 The Malay Mail, 2 Jun 1963, Patti Masjumi dan Patti Sosiahs Indonesia telah diha-

ramkan oleh Pnesiden Sukanno, Lihat Brackman, Southeast’s Second Front, him, 95.71 Ott, “The Sources and Content of Malaysian Foreign Policy”, hIm. 117.72 Ibid., lihatjuga Armstrong, “The Troubled Birth of Malaysia”, him. 681.73 Malaya/IndonesiaRelations,hIm. 5.74 Lihat BK. Gordon 1966. The Dimensions of Conflict in SoutheastAsia. New Jersey:

Prentice-Hall,hIm, 87.

69


vember1958,soalmembenipenlindunganpolitik kepadapemberontakanPRRI telah timbul. Tun Abdul RazakberkatabahawakenajaanTanahMelayu akanmenamatkanpem’beniansuakapolitik jika kerajaanIndo-nesiamemberisenarainamapemberontakdan membatalkandokumenpenjalananmeneka75Cadanganmi dikemukakanolehTun Abdul RazakkenanaTanah Melayu ingin mengekalkanpersahabatandenganIndo-nesia.CadanganTun Abdul Razakdisambutbaik oleh pihakIndonesia,tenutamanyaolehDutaIndonesiake TanahMelayu. KerajaanIndonesiamenyediakansatu senanaisepenti yang diminta oleh Kuala Lumpun.Apabita kerajaanIndonesiamembatalkanpasportmerekayang dipen-cayai terlibat dalam pembenontakanmaka Tanah Melayu menolakkemasukanmenekake TanahMelayu76

Menyentuh hal mi, agensi benita nasmi Indonesia,Antara DailyNewsBuletin, melaponkanbahawaTanahMelayu dan Singapunamem-buat keputusanbensamasupayatidak akanmembenarkanpembenontakIndonesiamasukke wilayahmeneka77SungguhpunTanahMelayu be-kenjasamadenganIndonesiatetapi konflik tetapwujuddalamkenjasamamereka.Menujuk senarai rakyat Indonesiayang dibatalkandokumenpenjalanan,didapatibahawaramaiantaramerekayang disenaraikanitutelahpun dibeni penlindunganpolitik olehTanahMelayu sebelumpihakIndonesiamembatalkanpasportmereka75OIehsebabmerekasudahdi-ben penlindunganpolitik sebelumkerajaanIndonesiamemberisenaraipembatalandokumenpenjalanan,makaTanahMelayutidak mengambilsebanangtindakan untukmenghantanbatik merekake Indonesia,79Ke-najaan Indonesiasangatmengharapkanpemberontakyang dibeni per-lindunganpolitik dihantanpulangoleh TanahMelayutetapi TanahMe-layu tidak benbuat demikian. Akibatnya, hubunganTanah Melayu—Indonesiabentambahdingin. Di sampingitu, pihak KedutaanIndonesiatelah membuatpemeniksaanke atasnakyatIndonesiayang menetapdinegeni-negeniutanaTanahMelayu (Pulau Pinangdan Penlis) dengantujuan untuk memastikanorang Indonesiayang beradadi sanatidakmenjalankanaktiviti bagi pihak pembenontak.t°Pemeniksaantensebutadabhuntuk mengelakkansebanangkegiatanpnopemberontakdijalan-

75 Ott, “The Sources and Content of Malaysian Foreign Policy,” him, 118.76 Ibid., iihat juga Mackie, Konfrontasi, him. 29 dan Malaya/Indonesia Relations,

him. 5.77 Antara Daily News Bulletin, 24 Februari 1959.78 Ott, “The Sources and Content of Maiaysian Foreign Policy”, him. Its,79 Mackie, Konfrontasi, hIm. 29,80 Antara Daily News Bulletin,6 Januari 1959.

70


kan oteh rakyatIndonesia.JurucakapKedutaanIndonesiaberkataada-lahmenjadiharapankami (Indonesia)untukmengekalkankeharmoniandalamhubunganTanahMelayu-Indonesia.t’

Masalahpembenontakanmi memuncakapabilapolis mm-in TanahMelayu menahansebuahbot yang membawa30 onang pembenontakIndonesiake penairanTanahMelayu, berhampinanSungaiKrian. Mere-ka telahdibawake PulauPinanguntukdibicaraatastuduhanmemasukiwilayah TanahMelayu secaraharamdan memiliki senjataapi secanaharam.82KerajaanIndonesiatelahmengemukakantuntutannasmi ke-padakerajaanTanahMelayu supayamenyerahkan30 onangpemberon-tak kepadapihakIndonesia.KerajaanTanahMelayu tidak menunaikanpermintaanIndonesiakeranakalau30 onangitu dianggapsebagaipem-benontak,maka menekaberhakuntuk memohonperlindunganpolitikmengikutundang-undangantarabangsa.Penyerahanitu juga benmaknapengiktirafanakanwujudnyapemberontakandi Indonesia.t3Padamasayangsama,kerajaanIndonesiatidak mengiktirafkewujudanpemberon-takan di negaranya.Sekinanyakumpulan itu tidak dianggapsebagaipembenontak,makaTanahMelayuengganmenyenahkanmerekakepadaIndonesia,kenanakedua-duanegaratidakmempunyaipenjanjianpenye-rahant4MenteniLuar NegeniTanahMelayu,Dato’ Dr. Ismail, membenijawapan nasmi tentangpm-a pembenontaktersebutkepadaDuta BesarIndonesiake TanahMelayu, Dn.Mohd. Razif, sepentiyangberikut:

“With regard to the requestby the IndonesiaGovernmentthat theprisonersshouldbehandedoven, this cannotbedone,sincethis mattermust be treated in accordancewith the establishedpninciples ofinternational law and code of mntemationalconduct by which theFederation,as an independentcountry and a memberof the UnitedNations, is bound to uphold and sobecausetherewasno extraditionagreementbetweenthe two countries.”t5

Padamasayang sama,akhban-akhbardi Jakartatelah mendesakke-najaanTanahMelayu untuk menyerahkan30 anggotaPRRI kepadake-rajaan Indonesia.Kenyataandalam lidah penganangakhbar-akhbar

81 Ibid.82 Ibid., 8 Januari 1960.83 Zainal Abidin Abdul Wahid, Sejarah Dasar Luar Malaysia, him. 17 dan Malaya/

IndonesiaRelations,hIm. 584 Ibid., lihat jugaMalaya/Indonesia Re/ations, hIm. 5.85 AntaraDailyNewsBulletin, l2Januari 1960.

71


Indonesiamenumitkanlagi hubunganTanabMelayu-Indonesia.AkhbanIndonesia Observer menulis:

“The friendly relationsbetweenIndonesiaand Malayaare put underseverestrainat the momentby the refusalofthe latter to handover30armedrebelsdetainedby MalayaPolice authoritiesto the IndonesiaGovernment.it is hopedthat the Federationof MalayaGovernmentrealizes the importance of keeping high the spirit of treaty offriendshipandconsequentlydoesnot resorttojuridical hairsplitting infinding a solutionfor the caseof armedreheis.”51’

Sementanaitu, akhbar Straits Timespula mengknitik penmintaankenajaanIndonesiaterhadapparapemberontaktersebut.Straits TimesberkatabahawaketiadaanpenjanjianpenyertaanbukanlahsebabTanahMelayu tidak menyerahkanpara pemberontaktersebutkepadapihakIndonesiatetapi pihak Indonesiasendinitidak mengetahuimerekayangterlibat danjuga apa-apamaklumattentangmenekakecuali ketenanganyangdiberikanoleh parapembenontakyang dalampenjalanandan Riauke Aceh)t7

Parapemberontakitu telahdibicarakandi MahkamahPulauPinang.Dalamketerangandi mahkamah,JohannesChuldi, junucakapbagi parapemberontakberkata,heliau dan nakan-rakannyatidak berniat untukmembawasenjatake TanahMelayu. Mereka memasukiperairanTanahMelayu semasaperjalanandani Riau ke Aceh keranabot merekatelahrosak dan angin kencangtelah menukarhaluan perjalananmeneka.15MahkamahPulauPinangmenjatuhi hukumanpenjanaenambulan danmiendenda$100setiapseoranguntukkesalahanpertamadandenda$125setiapseorang,dan penjarasebulanbagikesalahankedua.19

86 Anton, Daily News Bulletin, II Januari 1960.87 Lihat Straits Times, 23 Januari 1960 dan Antara Daily News Bulletin, 25 Januari

1960.88 Antara Daily News Bulletin, 14 Januari 1960.89 Antora Daily News Bulletin, 8 Februari 1960. Pada bulan Mci 960, 30 orang pem-

berontak dibebaskan dan diberi pas sernentara untuk tinggai di Puiau Pinang tetapimahkamah teiah meiarang mereka memasuki Semenanjung Tanah Melayu. Semen-tara itu, kerajaan Tanah Meiayu menoiak permintaan mereka untuk mendapalkanperlindungan politik sebagai mematuhi janji yang diherikan oieh Tun Abdul Rasakkepada kerajaan indonesia semasa iawatannya pada tahun 1958. Oleh sebab TanahMeiayu tidak inembeti periindungan politik, maka 22 daripada 30 orang pemberontaktelah memohon perlindungan politik di Thailand dan lapan orang lagi telab balik keIndonesia. LihatAntaraDaily News Bulletin, 8 Februari 1960 dan 12 Mci 1960.

72


Dalam usahanyauntuk mendapatkan30 orang pembenontakitu,kerajaanIndonesiatelah memintakerajaanTanahMelayu untukmeng-adakansatupenjanjianpenyerahanyangmelibatkanpanapesalahpolitik.PermintaanIndonesiatelah ditolalç,oleh TanahMelayu kenanadalamundang-undangantarabangsa,tidak termaktubuntukmenyenahkanparapesalahpolitik.9°PerselisihanantaraTanahMelayudanIndonesiamasihbentenusanapabila sekumpulandiplomat Indonesiadi Enopah yangmenyokongpemberontakanPRRItelahmemintaperlindunganpolitik diTanahMelayu. PadamulanyaTanahMelayu telahmenolakpenmohon-an merekatetapiselepasmemohonbeberapakali, menekadibeni penlin-dunganpolitik atas dasarpenikemanusiaandengansyanatmenekatidakmelibatkandini dalam aktiviti politikY’ Antara mereka adayang ben-peluangbencakapdi RadioMalayadan merekamenggunakankesem-patanmi untuk mempnopagandaperjuanganPRRI akantetapi kerajaanTanahMelayumenolakdakwaantersebut.92

PendinianTanahMelayu tidak campurtangan dalam soal pembe-rontakanPRRI dipentikaikanoleh pihak Indonesia.Pembenianpenlin-dunganpolitik kepadaparapemberontakyang melanikandin ke TanahMelayu dankeenggananTanahMelayu mengadakanperjanjianpenye-rahanyangmelibatkanpenyenahanpenjenayahpolitik denganIndonesiadilihat oleh Indonesiasebagaisokonganyang dibenikan oleh TanahMelayu kepada pemberontakanPRRI. Dr. Subandnio,Menteri LuanIndonesia,menuduhbahawaTunku Abdul Rahman telah memberisemuajenisbantuankepadapihakpembenontakdenganharapanSuma-tena dapatdigabungkandenganTanahMelayu.93 Antara Daily NewsBulletin, melaponkanbahawapemimpin PRRI di Tanah Melayu be-kerjasamanapatdenganTunku Abdul Rahmanuntuk menyatukanSu-materadenganTanahMelayu.Akhbartensebutjugamelaporkanbahawatendapatpensediaanbaruuntuk aktiviti subvensif.94Menurut Dr. Suban-drio, tujuan TunkuAbdul Rahmanadalahuntuk memisahkanSumateradanipadaonbit Jakartadan menyatukannyadalam onbit TanahMelayudan SingapunasupayadapatmengimbangipendudukbangsaMelayu

90 Sila lihat subtajuk isa Penting dalam 1-lubungan Politik untuk keterangan lanjut ten-tang perjanjian ekstradisi,

91 Malaya/Indonesia Relations, him. 6 dan juga Ott, “The Sources and Content of Ma-laysian Foreign Policy,” hIm. 119.

92 Armstrong, “The Troubled Birth of Malaysia’, him. 68t.93 Gordon, The Dimensionof Conflictin SoutheastAsia, hIm. 88.94 ibid.

73


denganpendudukCina di TanahMelayu.95 MenyentuhsoalpenyatuanTanahMelayu dan Sumatera,terdapatpandangandaripadapendudukSumatenasendiri bahawaSumatenaakanmencapaikemakmunanyangtinggi jika telah bersatudenganTanabMelayuYt

Konsul JeneralIndonesiadi Singapura,iaitu BnigedienJenenalGustiDjatikusomotelahsecaratenusterangdan tidak berdiplomatikmembeniucapan-ucapanyangmenentangpembenontakandan merekayangben-simpatidenganpemberontakandi SingapuradanTanahMelayu. BeliaujugamenggalakkanonangMelayu di TanahMelayu dan Singapuname-ngenali din mereka sebagainakyat Indonesia.Djatikusomo menghu-bungi pelbagaikumpulan pro-Indonesiadan menyediakankumpulan-kumpulantensebutsebagaionganisasipenisikan.97KerajaanTanahMe-layu mengikutikegiatanDjatikusomodenganrapi supayatidak meng-ancamkeselamatanTanahMelayu.95

Satu lagi aspekyang menimbulkan ketegangandalam isu PRRIadalah soal penyeludupan.ParapemberontakPRRI telah menyeludupbahan-bahanpengeluaranpentingSumateratenmasukgetab,ladahitam,tembakaudankelapasawit.99Kenajaanpusattelah kehilangansejumlahbesanpentukaranasingdanduti kastamakibatpenbuatanpemberontakPRRI mahupun Permestayang menyeludupbarang-barangkeluananIndonesiake pelabuhan-pelabuhandi Singapunadan TanahMelayu)tttKegiatanpenyeludupanmi telahmenguntungkanpanapengusahakapaldan saudagar-saudagardi Singapuna.KenajaanIndonesiamengambilIangkah-langkahuntuk menghapuskanpenyeludupanyang dilakukanoleh pembenontakPRRI, misalnyamengharamkanperdaganganbarteryangberlangsungantaraIndonesiadanTanabMelayu sentaSingapura.TentenaLaut Indonesiapulamenyekattongkang-tongkangyang terlibatdalamperdaganganbarter danmenahanparasaudagarCina yang ben-kenaan dalam kegiatanmi)0’ Di sampingitu, tenteralaut Indonesiamenahandanmengancambot-botnelayanTanahMelayu di SelatMe-

95 ParliamentaryDebates, II Mac 1963, lajur 3962 dan Curtis, “Malaysian and Indo-nesia”, hIm. 21.

96 Curtis, “Malaysia and Indonesia”, him. 21.97 Mackie, Konfrantasi,hIm. 30. Ott, “The Sources and Content of Malaysian Foreign

Policy”, hIm. 121.98 Ott. “The Sources and Content of Malaysian Foreign Policy”, hIm. 122.99 Mackie, Konfrontasi, hIm. 30 dan Antara Daily News Bulletin. 3 Januari 1958.

IOU 1-jindley, “Indonesia’s Confrontation with Malaysia”. hIm. 907 dan Mackie, Kon-frontasi,him. 39.

101 Antara Daily News Bulletin, 24 Januari 1958, 14 Mci 1958 dan 4 Oktober 1961.

74

HUBUNGAN TANAH MELAYU-INDONES1A SEJAK KEMERDEKAAN

laka atasalasanmerekabengiatdalam penyeludupan.Duta Indonesia,Dn. Mohd. Razif, telah memintakerajaanKualaLumpurmenghapuskanpenyeludupandi SelatMelaka)1t2

SungguhpunTanahMelayu danSingapuraterlibat dalampenyelu-dupanin tetapi Singapuramerupakanpusatpenyeludupanyangpen-ting. KerajaanTanahMelayu danpihak benkuasaBritish di Singapuratelah dituduh tidak benusahamembanteraspenyeludupanoleh Indo-nesia.PihakBritish khususnyamembisudalamhal mi kenanakegiatanpenyeludupansangatmenguntungkanekonomiSingapuna.tm3Parapem-berontakmi membeli senjatauntukperjuanganmerekadenganhasHpe-nyeludupanmerekadi Singapurakenana Singapura.merupakanpusattempatpertemuanbagi pemberontakPRRI.ttM Selain itu, para pembe-rontakjuga mendapatbantuandan Taiwandan pihakBarat, khususnyaAmenikaSyarikat.Kebanyakandanipadabantuanmi disalurkanmelaluiCentralIntelligenceAgency IA’°5Bantuanjugaditerimasecarasulitdan TanahMelayu tetapi TanahMelayubukan pembekalsenjatayangpentingbagiPRRI.’°6

PemberontakanPRRI dapatdipatahkanpada pentengahantahun1958 oleh tentenaIndonesiadibawahpimpinanJeneralNasution.Walaubagaimanapun,pembenontakansecarakecil-kecilan masih bentenusansehinggatahun1962.Selepasmematahkanpemberontakansecarabesar-besanan,kenajaanIndonesiatelah menawarkanpengampunankepadaparapemberontakyang mendapatpenlindunganpolitik di TanahMe-layu. Kebanyakandanipadapembenontakitu menerimapengampunantersebutdan pulang ke Indonesia,dan cuma sebilangankecil sahajayangmenetapdi TanahMelayu. Isu pemberontakanPRRI telahmenim-bulkan konflik dalamhubunganTanabMelayu-IndonesiakenanapihakIndonesiamenganggapjinannya menyokongpemberontakantensebutdenganmembeniperlindunganpolitik kepada para pemberontakdanengganmengadakanpeijanjianpenyerahanyangmelibatkanpenjenayah

102 ibid.,24januari 1958.103 Dalton, “The Development of Malayan ExternalPolicy”, hIm. 143.104 Para pemberontak PRR1 membeli senjatadi Singapuradan di sempadan Tanah

Melayu—Thailanddenganbasil penjualan bahan mentahSumatera. Sila lihat Ott.“The Sourcesand Contentof Malaysian Foreign Policy”, hIm. 117; Gullick, Malay-sia: its Political and Economics Development, hIm. 20 dan Dalton, “The Develop-ment of Malaysian External Policy”, him. 143.

105 Curtis, “Malaysia and indonesia”, hIm. 21 dan 1-tindley, “Indonesia’s Confrontationwith Malaysia,” him. 907.

106 Dalton, “The Development ofMalayan ExternalPolicy”, hIm. 144.

75

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESiA 1957-1970

politik. Keenggananmi disalah faham oleb pihak IndonesiasebagaisokonganyangdibenikankepadapembenontakanPRRI.

Isu tuntutanIrian Banatttt7oleh Indonesiamenjadiisu politik yangterakhindantenpentingdalamhubunganTanahMelayu-Indonesia.Tun-tutan mi menjadimasalahdalamhubungankedua-duanegaraberikutanpendinianTanahMelayu yangbenkecuali,apabilaIndonesiamembawaisu Inian Baratke dalamagendamesyuaratPBB padabulan September1957 dengan hanapanTanah Melayu menyokong usulnya. MenurutkenajaanTanahMelayu,pihaknyabenkecualidalamhal mi kenanainilahkali pertamapenwakflanTanahMelayu menghadiniperbincangandalam

107 Semasa Rundingan Meja Buiat diadakan pada tahun 1949 untuk menyerahkan ke-daulatan Kepulauan Indonesia danipada pihak Belanda kepada Repubiik Indonesia,soai irian Barat tidak diselesaikan sepenuhnya. Daiam Artikel 2, perjanjian pemin-dahan kedaulatan Indonesia menyatakan bahawa, .cratus quo kedudukan irian Baratakan diselesaikan dalam setahun dan tarikh pemindahan kedaulatan kepada Indo-nesia. Pihak Belanda menganggap kawasan irian Barat sebagai satu kawasan yangberasingan dan Indonesia berdasarkan perbezaan kaum dan bangsa. Belanda berpen-dapat bahasa dan bangsa kaum Papua adalah berbeza daripada rumpun dan bangsaindonesia, Pihak Indonesia pula menganggap irian Barat sebagai sebahagian dadIndonesia berasaskan bekas tanah jajahan Belanda di Hindia Timur iaitu dad Sabangke Merauke. Dalam ucapan kemerdekaannya pada 17 Ogos 1950, Sukarno berkata,‘Irian is also Indonesia territory, not tomorrow, not the day after tomorrow, but now.at this very moment. The Dutch de facto authority over Inian is recognized for thisyear only”. Walau bagaimanapun, Belanda tidak berhasrat untuk meninggalkan irianBarat dan cuba menguasni irian seberapa lama yang boieh. Rundingan yangdiadakan di sepanjang tempoh tahun 1950—1953 telab gagal mencapai persetujuan.Tambahan pula, Amerika Syarikat bersikap berkecuali dalam hal mi kerana Belandaadalah sekutu tentera Amerika dalam NATO (North Atlantic Treaty Organization).Keadaan mi membenarkan pengaruh komunis meluas di Indonesia. Antara tahun1954—1957, Indonesia telah benisaha memhawa iso Irian Rant ke agenda Per-

hirnpunan Agung PBB tetapi gagal kerana Indonesia tidak mendapat undi majoritidua pertiga. mi kerana negara Barat menentang usul Indonesia; cuma negara-negarabiok komunis dan Afro-Asia menyokong Indonesia. Oieh itu, sikap anti-Baratmeluas di Indonesia. Parti Komunis Indonesia (PKI) telah membentuk Biro irianBarat untuk menggembleng sokongan ralcyat Indonesia dalam tuntutan kembali IrianBrat. Sun lihat Leifer, indonesia’sForeignPolicy, hIm. 29—35; JR. Angel, “Indo-nesian Foreign Policy Since independence”, The Year Bookof World Affairs /977,London institute of World Affairs, hIm. 134—139; Ide Anak Agung, Twenty YearsindonesiaForeign Policy, /94.5—1965, hIm. 79—los; John M. Reinhardt, ForeignPolicy and National Integration: The Caseof indonesia,Monograf No. 17, YaleUniversity Southeast Asia Studies, 1971, him. 68—69 dan Bernhard Dahm 1988.Sejarah Indonesia Abad Kedua Puluh. (Tetjemahan). Koala Lumpur: DewanBahasa dan Pustaka, him, 186—187.

76


PenhimpunanPBB dan Tanab Melayu baru tiga han menjadi ahliPBB.t05

Akan tetapipendirianTanahMelayu telahdisalahentikanolehpihakIndonesiayang menganggapTanah Melayu tidak menyokongpen-juanganIndonesiamenuntutInian Banat.Akhbar-akhbarIndonesiatelahmengecampendinianberkecualiTanahMelayu tenhadapisu Inian tense-but. Akhbar IndonesianObservermisalnya, mengknitik sepenti yangbenikut:

‘All is well if only the IndonesianGovernmentwould realize thatMalaya,althoughsimilar in manyrespectsto Indonesia,hasherowninterestsin herstrugglefor sunvival. We shouldhaverefrainedfromtoomuchenthusiasmwhenMalayareceivedhenlndependence.~~1~S

Sementanaitu, akhbar Timesof Indonesiapula henasahairanter-hadappendinianTanahMelayu dan menyatakanbahawakesemua21negaraAfro-Asia, kecualiFanmosa,Laos dan TanahMelayu, telahme-nyokongnesolusiIndonesia,HttAkhbarUtusanMelayudi KualaLumpunmehgemukakanpandanganbahawapendirianberkecuali oleh TanahMelayu terhadapsoal Irian Barat telah membeni satu gambananyangsalahtenhadapTanahMelayu. Menunut akhbar ito, Irian Barat masihdiperdebatkandi PBB dan mi akanmemberi peluangkepadaTanahMelayu untuk membuktikanbahawaia mengamalkandasanberbaik-baik denganjirannya,iajtu Indonesia,t~

KetuaperwakilanTanahMelayu di PBB, Dato’ Dn. Ismail menje-laskankepadaDr. Au Sastnomidjoyo,wakil tetapIndonesiadi PBB, ten-tangpendirianbenkecualiTanahMelayudalamisu Inian Barat. Merujukkepadakedua-duasebabyangdikemukakanolehkenajaannya,Dab’ Dn.Ismail menjelaskanbahawaTanahMelayu banu sahajamenyentaiPBB,tidak mahin dalamcarapengundianbadanduniaito dan hendakmeng-kaji denganlebih mendalamsoalIrian Banat.MenurutDr. Ismail, tujuanberkecuali adalahuntuk membolehkanTanah Melayu mencanijalanyangsesuaisupayamenyokongIndonesia.1t2

108 Sila lihat Mackie, Konfrontasi, him. 31; Peter Boyce 1968. Malaysia and Singaporein international Diplonwcy: Document and Comentaries. Sydney: Sydney Univer-sity Press, hIm. 54; dan Dalton, “The Development of Malayan External Policy”,hIm. 145.

109 Antara Datly News Bulletin, 2 Oktober 1957 dan juga Hazra, “Malaya’s ForeignRelations”, hIm, 161.

110 Antara Daily News Bulletin, 2 Oktober 1957.Ill Ibid., 9 Oktober 1957.112 Parliamentary Debates, 12 Mac 1963, lajur 4122—4123

77

HUBUNGAN MALAYSIA-iNDONESiA 1957-1970

Selain alasan-alasanyang dikemukakan,Tunku Abdul Rahmanpula menjelaskanbahawaTanah Melayu herkecuali dalam isu IrianBaratdisebabkanolehfaktordalamnegeni.RakyatTanahMelayu tendinidaripadabenbagai-bagaibangsadansetiapbangsamempunyaipendinianyangberbezadaripadabangsayang lain tenhadapsesuatuisu. Olehitu,apajua tindakanyangdiambil di PBB oleh TanahMelayu akanmen-jejaskankepentinganmana-manakumpulannakyatTanahMelayu. Atassebabmi, wakil TanahMelayu di PUB akanmengundidalam isu-isuyangberkaitanlangsungdenganTanahMelayusahajasedangkandalamisu-isuyanglain TanahMelayu akanbersikapberkecuali.t13

Alasanetnik yangdikemukakanoleh Tunku Abdul Rahmantidakditenimaoleh akhbarTimesofIndonesia.Menunutakhbaritu, penjelasanTunkuAbdul RahmantidakmunasabahkenanarakyatbenbilangkaumdiTanahMelayu tidak menentangsokongankenajaanmerekabagi Indo-nesiadalarn isu Inian Barat)” Ini keranasoal Inian Barat tidak men-jejaskankepentinganbangsa-bangsadi TanahMelayu. Sementanaitu,akhbarMerde/capula merasahainandankecewadenganpendinianben-kecualiTanabMelayukerananegara-negarayangham merdeka,sepertiGhana,Tunisia danMoroko, menyokongusul yang dibawaoleh Indo-nesia. Tetapi Tanah Melayu yang sebangsadenganIndonesiasertamempunyaipentaliandarah mengambilsikap henkecualitelah menge-cewakanpihakIndonesia.”5

PendinianberkecualiolehTanahMelayupadasesiPBByangke-12,mesyuanat682 tenhadapusul Indonesia,membawaisu Irian Barat keagendamesyuaratPUB, telahmenimbulkanpenselisihanantarakedua-duanegara.Tetapi lima tahun benikutnyaTanahMelayu telahmenyo-kong Indonesiamenuntut Inian Barat sehinggatuntutan itu selesai.”6Pada26 November1959, buat kali tenakhirIndonesiatelah membawausul Inian Baratke PerhimpunanAgung PBB tetapi gagal menerimaundi dua pentiga}’7 Dalam pengundianpada26 Novembenitu, Tanab

113 Antara Daily News Bulletin, 24 Oktober 1957.114 Ibid.115 Straits Budget, 2 Oktober 1957 dan juga Dalton, “The Development of Malayan

ExternalPolicy”, hIm. 145.116 Mackie,Konfrontasi,hIm. 31.117 Britannica Book of The Year Book 1958,hIm. 247. Menteri Luar Negeri Indonesia,

Dr. Subandrio.telabmemberi amaranbabawaIndonesiatidaicada pilihan lain untukmendapat Irian Brat kecuali di luar PBB. Berikutan kegagalan mendapatmajoritidua pertiga, pihak Indonesiatelah mengambil tindakan keras terhadap Belanda danmelancarkan kempenanti-Belanda.KerajaanIndonesia melarang kapal terbang ke-

78

HIJBUNGANTANAH MELAYU-INDONFS1A SEJAK KEMERDEKAAN

Melayu telahmenyokongIndonesiaakantetapi sokongannyaitu tidakmencukupi bagi Jakartameminta PBB untuk menyelesaikanisu InianBarat.

KegagalankerajaanIndonesiauntuk membawaisu Inian BaratkeagendamesyuanatPenhimpunanAgung PUB telah memberipeluangkepadaParti KomunisIndonesia(PM)untukmeluaskanpenganuhnyadiIndonesia.Semua pihak dan parti di Indonesiatelah menyokongtun-tutan Irian BaratsebagaituntutankebangsaanIndonesiatetapi PresidenSukarnodan PM telah mengeluarkansuarayang lantangmenyokongtuntutantensebut.Denganmemberisokonganyangkuat kepadaSukannodalam menuntutIrian Banat, PKI dapat membentuksatu pandanganyangbaik di kalangannakyatIndonesiaterhadapusahanyayangmenen-tang impenialismeBarat.’’t Penkembangandi Indonesiatelah membawakebimbangankepadaTanahMelayu dan dua segi; pentarna,kemung-kinan peperanganterbukaakanmeletusantanaIndonesiadenganBe-Linda dan kedua,kemungkinanJakartaakanmemintabantuannegara-negarakomuniskeranaPlC mempunyalpengaruhyang kuat dalamke-rajaanIndonesia.1t9

Padatahun 1958dan tahun 1959,penjuanganIndonesiamendapat-kan Irian Barat tidak dibeni tumpuanyang sepenuhnyaoleh kerajaanIndonesiakenanaterdapatpembenontakanPRRIdanPermesta.PenhatiansepenuhnyahanyadapatdibenikanselepaspembenontakanPRRI danPermestadihapuskanpadatahun 1960. Sebagailangkahpertama,Indo-nesiamenamatkanhubungandiplomatiknyadenganBelandapada 17Ogos 1960. Tentera Indonesiayang bersikap antikomunisberminatuntukmembeli senjatadani Amerikabagi menguatkanlagi kempenInianBarat. Bagi tujuantensebut,padabulan Oktober1960,JeneralNasution,Menteri PertahananIndonesiatelah mengunjungiWashington tetapigagal rnendapatkanbantuanAmenika keranaAmerikabersikapbenke-

punyaan Syarikat Penerbangan Belanda (KLM) mendarat di Indonesia. TenteraIndonesia pula telah mengambil alih syanikat’syarikat Belanda. Sementara ilu, Sen-tm! Organisasi Buruh Seiuruh Indonesia (SOBSI) yang dipengaruhi PKI juga telahmengambil alih syanikat-syarikat Belanda dan melancarkan mogok. Kerajaan Indo-nesia telah memaksa 48 000 orang Belanda meninggalkan Indonesia tetapi dakwaanmi dinafikan oleh Indonesia yang meminta dengan sopan supaya ralcyat Belanda me-ninggaikan Indonesia. Ibid., dan juga Angel, “Indonesian Foreign Policy”, hIm. 53.

118 Mohd. Hatta 1958. “Indonesia Between the Power Blocs”. Foreign Affairs. uI.XXXVI, No. 3, April, him. 486—7; dan juga Bhattacharjee, Malaysia and Indonesia,him. 140.

119 Malay Mail,2 Jun 1963.

79

HIJBtJNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-1970

cuafi dalamsoal Irian Barat. Oleh itu, Nasutionpergi ke Moscow padabulan Disember1960 dan benjayamendapatbantuanketentenaandaniSovietUnion.Antaratahun1961 hinggatahun 1962,SovietUnion telahniemberibantuanketentenaansebanyaksatu bilion (AS Dolan) kepadaIndonesia.20

Memandangkankeadaansemakingenting antaraBelandadenganIndonesiadi Inian Banat,Tunku Abdul Rahmanmenawankanjasabaik-nya menjadi orang tengahuntuk menyelesaikanisu tersebut.TunkuAbdul Rahman menawankanpenkhidmatannyasebagaiorang tengahadalahkenana:

“1 fear the troublewill explodeintoopenconflictunlessasettlementisreached.Such a conflict would not be containedbut would involveother countries. The Communistswould undoubtedly exploit thesituationastheyalwaysdo at suchtimes.~tt2t

Di sampingitu, jika benlakukonflik terbukaantanaIndonesiadenganBelandadi Inian Banat,makami akanmelibatkansemuaneganadi rantaumi, khususnyaTanahMelayukenanamenupakanjinan yangnapatdenganIndonesia. 22

Oleh yang demikian, pada 20 September1960, Tunku AbdulRahmanmenulissunatkepadaPresidenSukarnountukmengetahuisamaadaTanahMelayu boleh membawapenyelesaiandalam masalahInianBarat yang mengancamkeselamatandan keamananAsia Tenggana.Tunku Abdul Rahmanjuga menenangkanbahawabeliau sudi menjadionang tengah untuk menyelesaikanpensengketaanantanaBelandade-nganIndonesia.’23Surat tawanandaripadaTunku Abdul Rahmantidakdijawaboleh Sukarnokenanabeliau benadadi luar negeri.Oleh itu, Dr.DjuandasebagaiPemangkuPresidentelah menjawabbahawapihakIndonesiapada prinsipnya bensetujudengancadanganTunku AbdulRahmanyangmahu Irian BaratdiamanahkankepadaPBB untuk suatu

120 Sila lihat Bhatrachmjee, Malaysia and Indonesia, hIm. 140; Justus M. van der Kmoef1961. “Nasution, Sukarno and the West New Guinea Dispute”, Asian Survey, hi I.No.6, Ogos, him. 2023 dan Hindley, “Indonesia’s Confrontation Against Malaysia”,him. 910.

121 Straits Times, IS November 1960.122 Parliamentary Debates, 6 Disember 1960, lajur 3414.123 Malayoilndonesia Relations, him. 8, Dalton berpendapat, tawaran Tunku Abdul

Rahman menjadi orang tengah dalam pertikaian Irian Banal telah menjadikan isu ler-sebut sebagai “dud dalam daging” dalam hubungan Tanah Meiayu-Indonesia.Dalton, “The Development of Malaya External Policy”, hIm. 148.

80

HUBUNGAN TANAH MELAYIJ-INDONESIA SEJAK KEMERDEKAAN

tempohyangtidak melebihi setahun.’24Sebelum menulis sunat pada 20 September1960, Tunku Abdul

Rahman telah mengemukakansoal Inian Barat dalam PensidanganMenteni Komanwelpadaawal tahun 1960 untuk mendapatsokonganKomanwel.KemudianTunkuAbdul Rahmantelahpergi ke TheHague,Belanda untuk benbincang dengan Menteri Luar Negeni Belanda,J.M.A.H. Luns.Tunku Abdul RahmandiberitahubahawaBelandasediamenyenahkanpentadbinanInian Barat kepada badanamanahPBB.125Padabulan September1960,Tunku Abdul RahmanmenganahkanSenuAbd. Rahman,Duta Tanah Melayu ke Indonesia,untuk benbincangdenganSukannotentang pendinianBelanda. Belandatidak bersetujumenyenahkankedaulatanInian Barat terus kepadakenajaanIndonesiatetapi tidak kebenatanmenyenahkanInian Barat di bawah amanabPBB.’26

Dalam sunatnyabentarikh 20 September,Tunku Abdul Rahmantelah menghunaikancadangan-cadangannyauntuk menyelesaikanpen-tikaianIrian Barat.CadanganTunkuAbdul Rahmanadalahsepentiyangberikut:

(1) Kenajaan Belandahendaklah bensetuju menyenahkanInianBaratkepadaPBSsebagaisebuahdaenahamanah.

(ii) PBS hendaklahmenenimadaenahmi sebagaidaerahamanahuntukditadbinmengikutcanasistemamanah.

(iii) Amanahitu hendaklahmengandungisatusyaratbahawaIrianBarat akhirnyaakandisenahkankepadaIndonesiadenganse-benapasegeramenunut tempoh yang ditentukan oleh MajlisAmanah.’27

Sementaraitu, pihakIndonesiatelahmemberitahuSenuAbd. Rahman,bahawanegaraitu tidak membantahpenyenahanIrian Barat menenusiPBB selepasPBB menenimapentadbiranInian Barat dan Belanda.MenurutIndonesia,PBBhanusmengambillangkah-langkahyang segerauntuk penyenahanTrian Banat kepadaIndonesiadalam tempohkurangdaripadasatutahun.Di sampingitu, sunatjawapandanipadaDr. Djuanda

124 Dalton, “The Development of Malayan External Policy”, him. 148.125 On, “The Sources and Content of Malaysian Foreign Policy”, hIm, 126.126 Surat Tunku Abdul kahman kepada Sukarno dalam Malaya/Indonesia Relations,

him. 39,127 Ibid.

81


hentanikh28 Septemben1960jugamenekankanbahawaIndonesiamahuamanabPBB di Inian Barat berlangsungbertujuanmenyenahkanke-daulatanIrian BanatkepadaIndonesiatanpasyanat.’2t

Selain mandatyang dibenikan oleh Dn. Djuanda,JenenalNasutionjugamenggalakkanTunku Abdul Rahmanmemulakanusahaperdamai-an tentangisu Inian Barat semasabeliau beradadi Kuala Lumpun.’29MenurutTunku Abdul Rahman,Nasutionmembenisokongansepenuh-nya.’3°Akhbar-akhbarIndonesiasepertiTimesofindonesiadan Indone-sian Observerjuga mengalu-alukantawaran Tunku Abdul RahmanuntukmenyelesaikanpertikaianIrian Barat.t3t.

BagimengadakanperbincangantentangmasalahIrian Baratdenganpemimpinnegara-negaraAmenikaSyanikat,KanadadanBelanda,padapertengahanbulan Oktoben1960,TunkuAbdul Rahmantelah benangkatke tempat tersebut.Sewaktu di Amerika dan Kanada, Tunku AbdulRahmanmenekankanbetapa pentingnya mencanipenyelesaianbagimasalahInian Barat. Tunku menegaskankonflik di Irian Banal akanmembeni peluang kepadakomunis mengeksploitasikeadaankonflikuntuk kepentinganmeneka.Tunku Abdul Rahmanrneminta sokonganmonal yangpenuhdan Amerikadan Kanadauntuk menyelesaikanper-tikaian Inian Barat.’32 Tunku Abdul Rahmanjuga mengadakanpen-bincangandenganSetiausahaAgung PBS, Dag Hammvenskjold,ten-tang masalahIrian Barat. Tunku telah pengi ke The Hague untuk ben-bincangdenganPerdanaMenteni Belanda,Prof. Jande Quay; MenteriLuan Negeri, Dn. J.M.A.H. Luns; dan SetiausahaNegarabagi InianBarat,T.H. Bot. Pada25 Novemben1960,kedua-duapihak mengeluan-kan kenyataanbersamayangmengatakanbahawakenajaanBelandaben-sediamenyerahkantanahjajahannyadi Irian Banatuntuk disiasatdandiadili olehPBB:

“That the NetherlandsGovernmentarewilling to subjecttheir policies

28 Ibid., him. 44.[29 Times ofIndonesia, IS Oktober 1963.130 Antara Daily News Bulletin, 24 Oktober 1960, dan Ott. “The Sources and Content of

Malaysian Foreign Policy”, hIm. 127. Kenyataan Nasulion dalam Straits Times ada-lah menghaimankan. Nasution berkata, “... there must be no question of a UnitedNations trusteenship in settingthe West irian question. The Dutch have to return it sous completely and unconditionally”. Straits Times, 13 Oktober 1960.

131 Antara Daily News Bulletin, 19 Oktobem1960.132 Malaya/Indonesia Relations, hIm. 8 danAsia Recorder: Weekly DiRest, New Delhi,

24—31 Disember1960, hIm. 3707.

82

HOBUNGAN TANAH MELAYU-INDONESIA SEJAK KEMERDEKAAN

in Westirian to the scnuitinyandjudgementof the United Nations.”t33

Dalam pensidanganakhbar yang diadakanselepasmengeluarkanke-nyataan bersamaitu, Tunku Abdul RahmanmembuattafsiranbahawaBelandasediamenerimadan menghormatisebarangpengadilanolehPBB yangbenkaitandenganmasadepanwilayahInianBarat. Bagimem-buat pengadilan,PBS harusmenghantarSuruhanjayaPenyiasatankeInian Barat. Akan tetapi sebelumTunku Abdul Rahmanberangkatpu-lang ke Kuala Lumpun, Menteni Luar Negeni Belanda, Luns dalamlaporan akhbarnyamenyatakanTunku Abdul Rahmantelah membuatintenpretasiyang tidak betul terhadapkenyataanbersamamereka.Me-nurut Luns, BelandahanyaakanmembenankanPBB untuk mengadilidasanBelandadalampembangunanMan Barat)M

SebelumTunku Abdul Rahmanpulangke KualaLumpun, Dr. Su-bandnio,telahmengecamusahaTunku Abdul Rahmansentamenolakpandanganbeliau untuk menghantarsunuhanjayapenyiasatPBB keIrian Banat.Dr. Subandrioberkata,Indonesiatidak mahuisu Inian Banalmenjadi isa antarabangsadi bawah PBB. Beliau juga mengatakanbahawaadalahtidak bergunauntukPBB menghantarpesuruhjayanyakeInian BanatkenanaInian Baratadalahwilayah Indonesia)35PenkanayangmengecewakanTunku Abdul Rahmanialah knitikan Dr. Subandrioba-hawaTunku Abdul RahmanbentindaktanpaberundingdenganpihakbenkuasaIndonesia.KenyataanDr. Subandnioitu menimbulkankonflikantanakedua-duanegana.Akhbar-akhbanIndonesiamelancarkankem-penmengkritik usahaTunku Abdul Rahmansebagaionangtengahme-nyelesaikanisu Irian Barat.’36

Tunku Abdul Rahmanmembenitahuparawantawandi KualaLum-pun bahawabeliautidak mungkinmengumumkancadangannyakepadaawamjikamengetahuilebih awalsikapDn. Subandnio.Beliau nagusamaadakerajaanIndonesiajuga mempunyaipendirianyang samadenganDn. Subandnio.137Dalam laporannyatentangusahapendamaianIrian

133 Straits Times, 26 November dan juga Dalton, “The Development of Malaya ExternalPolicy,” hIm. 149.

134 Ott, “The Sources and Contentof Malaysian Foreign Policy”, him. 128.135 Antara Daily News Bulletin, 29 November1960. Lihat juga Mackie,Konfrontasi,

him. 31.136 Malaya/Indonesia Relations, him. 9, Mackie, Konfrontasi, hIm. 31 dan Annstrong,

“The Troubled Birth of Malaysia”, hIm. 681.137 Asian Recorder, 24—31 Disember 1960, hIm. 3706.

83

HUBUNGAN MALAYSIA.INDONESIA 1957-i 970

BaratkepadaPresidenSukarno,Tunku Abdul Rahmantelah menerang-kan bahawabeliau tenkejutdenganbantahanyangdibuat oleb Dn. Su-bandnio.TunkuAbdul Rahmanmenjelaskanperbuatanmi telahmenim-bulkan pandanganburuk di kalangannakyatIndonesiaterhadapnya.t38DalammenjawablaporanTunku Abdul Rahman,PresidenSukarnober-kata bantahanDr. Subandnioperlu keranauntuk mengekalkanpersa-habatankedua-duanegana. SukannomenerangkanbahawakenyataanbersamaTunku Abdul RahmandenganpihakBelandaseolah-olahme-maksaIndonesiamengakuikedaulatanBelandadi Irian Baratdan mlakanmenimbulkanneaksiyanghebatdi kalangannakyatIndonesiater-hadappemenintahIndonesiadan juga kepadaTunku Abdul Rahman.Olehitu, Dr. SubandniomembuatbantahanterhadapusahaTunkuAbdulRahman.Sukarno mengatakanneaksi Indonesiaitu tidak sebenarnyaditujukan kepadaTunku Abdul Rahmanatau kepadaTanah Melayutetapi ditujukankepadakenajaanBelanda.’39

Sungguhpunbegitu, Dr. Subandniodan pihak media di Indonesiamasihmeneruskankritikan menekadenganmengatakanTunku AbdulRahmantelahmengambilusahadalamurusanIndonesiatanpadijemput.Dr. Subandnioyangmemulakankritikan tenhadapusahaTunku AbdulRahmanberkata,penghantananSuruhanjayaPBB ke Irian Barat tidakakanmenyelesaikanisu Inian Banat. Hanya tendapatsatu cana sahajauntuk menyelesaikanisu Irian Barat, iaitu BelandamenyenahkanteruspentadbinanInian Banat kepadaIndonesia.t40Tunku Abdul RahmanmengulaspandanganDr. Subandnioseperti yangberikut:

“if Dr. Subandriorepresentsthe official view of the IndonesianGo-vernment, thenmy next move is to sleepin bedhappily.”4’

Bagi Tunku Abdul Rahman,minatnya dalam Isa Irian Barat adalahkeranaingin memeliharakeamanandi Asia Tenggara.Akhbar Suluh

Indonesiamenolakmenjadikanisu Inian Baratsebagaimasalahantara-bangsadan menegaskan,Indonesiaboleh mendapatkembali Inian Baratdenganatau tanpa bantuanpihak lain. Akhbar tersebutjuga benkata,Indonesiabersyukurjika Tunku Abdul Rahmanmenyalurkanusahanya

138 Lampiran IX dalamMalaya/Indonesia Relations, hIm. 47.139 Lampiran X dalam Malaya/Indonesia Relations, hIm. SO.140 Asian Recorder, 24—31 Disember 1960, hIm. 3706 dan 15—21 Januari 1961, him.

3736.141 Ibid., him. 3706.

84

HUBUNGAN TANAH MELAYU-INDONESiA SEJAK KEMERDEKAAN

dalamsemangatpenjuanganIndonesiaseperti yangdikatakanoleh Dn.Subandrio bahawa Belandahendak menyenahkanInian Barat tenuskepadaIndonesiatanpasyarat.AkhbarBerita Indonesia puta menjelas-kanTunku Abdul Rahmanmembuangmasadantenaganya.Akhbarten-sebutjuga menuduh Tunku Abdul Rahmantidak berunding denganPresidenSukarno,Dr. Djuanda,Dr. Subandnioatau pemimpin Indo-nesiayang lain sebelummenjatankanusahaperdamaiannya.AkhbanMerdekapulamenuduhTunkuAbdul RahmansebagaiejenSEATOdanBritish. Menurutakhbar tersebut,hanyanakyat dan tentenaIndonesiasahajayang boleh menyelesaikanmasalahInian Barat.142

KerajaanTanah Melayu telah membantahkritikan-kritikan yangdibuat oleh pihak mediaIndonesiadan Dr. SubandrioterhadapusahaTunku Abdul Rahman.TanahMelayu telah membenitahuDuta BesarIndonesiabahawasuratDr. DjuandakepadaTunkuAbdul RahmanyangmenyokongpenananTunkuAbdul RahmandalampenyelesaianmasalahInian Barat, akandisiarkan.Berikutanitu, Dr. SubandrioselakuMenteniLuan Negeni Indonesia, telah menghantarsurat jawapannyakepadakenajaanTanahMelayu melalui Suska,pegawaidi KementenianLuarIndonesia.’43Dalam suratnyayang bertarikh 30 Novemben1960, Dr.Subandriomenghargaiusahaperdamaianyangdibuat olehTunkuAbdulRahman.’~Dr. Subandniomenulis bahawa“Rakyat dan PemerintahRepublik Indonesiasangatmenghargaiusahayang mulia itu”)45

Suska yang berada di Kuala Lumpur benkata, kerajaanTanahMelayu telahsalahfahamdenganpendinianIndonesiadalamisu InianBarat.t46Menunut Suska, adalahbetul bahawaIndonesiapernah ben-setujumenyebabkanreaksiyang tidak diingini timbul di Indonesia.’47Sebaliknya,Suskaberjanji bahawaIndonesiatidak akan lagi menge-luankan kenyataanakhbanyang mengecamusahaperdamaianTunkuAbdul Rahman.’48

SungguhpunkeadaanhubunganTanahMelayu-Indonesiaberansurpulih benikutanlawatanSuska,tetapidalambeberapahan selepasbeliaupulang ke Indonesia, keadaanmenjadi dingin semula akibat siaran

42 Malaya/Indonesia Relations, hIm. 10 dan Straits Times, 29 November 1960.143 MalayoJlndonesia Relations, him. 10.144 Ibid. Sebenarnya Dr. Subandrio telab menyindir tajam terhadap usaha perdamaian

TunkuAbdul Rahman.145 Ibid.146 Ibid.147 Ibid.148 Malaya/Indonesia Relations, hIm, 10.

85

HUBUNGAN MALAYSIA-iNDONESIA 1937-1970

laporanakhbardi Jakarta.Pada5 Disember1960,seonangpegawaiten-tinggi KementenianLuan Negeni Indonesiatelah mengisytihankanba-hawa kerajaanIndonesiapencayaTunku Abdul Rahmantelab menya-lahgunakanhak beliau sebagaionangtengah.’49KerajaanTanahMelayumenghantannota bantahanyang kenas kepada Duta BesarIndonesiatenhadapdakwaantersebut. Kerajaan Tanah Melayu juga mengecamakanmenyiankansunatDn. Djuanda,jika pihak Indonesiatidak menanikbalik dakwaantenhadapTunku Abdul Rahman.Dua han kemudian,junucakapKementerianLuarNegeniIndonesiamengeluankankenyataanakhbar bahawatidak adapegawaitentinggi Indonesiayang membenikenyataansepentiyangdidakwaoleh kerajaanTanahMelayu)5°

Oleh sebabTunkuAbdul Rahmankecewadengansikappihak Indo-nesiayang tidak mahubenterusterangdenganusahaperdamaianbeliautenhadapisu Inian Banat,makaTunku Abdul Rahmantelah mengambilkeputusanuntuktidak lagi menjadiorangtengahdalamisu mi.’5’ TunkuAbdul Rahman telah menuduh pihak akhbar Indonesiakenana me-mainkan penanandalam mensabotajkanusahabeliau. Di sampingitu,BelandadanIndonesiatelah menolakcadanganbeliau untuk mengada-kan badanamanahpentadbinanIrian Barat untuk memindahkankuasadan BelandakepadaIndonesia.’52Denganitu, kerajaanTanahMelayuberasamalu keranatenlibat dalam isu Irian Banat. Akan tetapi TunkuAbdul Rahmanmengakuibahawa,“Indonesiais our closestneighboursowe haveno choicebut to be in sympathywith it”.153

Sementanaitu, panti-panti politik di Tanah Melayu seperti PartiRakyatdan Parti MalayamenyokongpenjuanganIndonesiauntuk mem-perolehsemulaInian Banat.SetiausahaPanti Malaya,Tadjuddin Kahar,mengkritik kenajaanTanahMelayu kerana bendini tegasdi belakangIndonesiauntuk membebaskanIrian Banat.’54 Pemimpin Patti Rakyat,Ahmad Boestamam,menyokongpenuh penjuanganrakyat IndonesiamendapatkansemulaInian Barat. Di samping itu, PensatuanPelajar-pelajarTanahMelayu di Indonesiajuga menyokongpenjuangannakyatIndonesiauntuk mempenolehInian Barat.’55

49 Dalton, “The Development of Maiayan External Policy”, him. ISO.ISO Malaya/Indonesia Relations, him. 10—Il.151 Parliamentary Debates, 16 Disember 1960, lajur 4313—4314,152 Antara Daily News Bulletin, 4 April 1961.153 Parliamentary Debates, i8 Oktober 1961, lajur 1852.154 Antara Daily News Bulletin, 29 Mac 1961.155 Ibid.,9dan26ianuari 1961.

86

HuBUNGANTANAH MELAYU-INDONESIA SEJAK KEMERDEKAAN

SungguhpunTunku Abdul RahmankecewadalamusahanyatetapikenajaanTanah Metayu pimpihan beliau tetap menyokongIndonesiamendapatkansemula Inian Banat benikutan keadaandi Irian Banatbentambahtegangpadatahun 1961 dan tahun 1962. Oteh itu, kenajaanTanahMelayu mengarahkansupayakapat-kapalBelandatidak dibenikemudahansemasabelayarke Irian Barat.’56 Kuala Lumpur juga me-minta pihak Bnitish di Singapurasupayatidak membenankantenteraBelandamendanatdi Singapuna}57

PadabulanDisemben1961,PnesidenSukarnomelancankankempenpengambilansukarelawandi Indonesiauntuk membebaskanInian BanatdaripadapenjajahanBelanda.Kempentensebuttunut diadakandi TanahMelayu dan kenajaanTanah Melayu tidak membantahpengambilansukanelawantensebut.’~Pengambilansukanetawanmi mendapatsam-butanyangmenggatakkandi TanahMelayu. Ramai rakyatTanahMe-Iayu menyertaipengambilansukarelawanberdasarkanhubungandarahyang napatdan numpun bangsayang sama.Menjelang akhin bulanJanuani 1962, kina-kira 1500 nakyat TanahMelayu mendaftansebagaisukanelawandi Kedutaan Indonesia.Kebanyakanyang mendaftaritumempunyaipengalamantentera sebagaiHome Guard dan adajugaantanamerekatetahmemintapihak Indonesiasupayamenghantanme-rekake banisanhadapan.’59PihakKedutaanIndonesiamengatakanlebihkurang IS onangmendaftarsebagaisukarelawansetiaphani. Setainitu,rakyatTanahMelayu telah menyalunkanbantuandalambentukpakalandan juga wang tunai. Padabulan Mac 1962, kina-kira $16 580 dider-makanolehnakyatTanahMelayuuntukmembebaskanInian Banat.tnt

SungguhpunTanah Melayu membenankanKedutaan Indonesiamendaftankansukanelawanuntuk membebaskanIrian Barat tetapikenajaantidak membenipengiktirafanrasmi tenhadapprojek mi kenanadisyaki sukarelawantensebutakandilatih untuk kegiatananti-Malay-sia.’6’ Padabulan April 1962, senamai100 orang rakyatTanahMela-yu telah benangkat bersama-sama15 onang rakyat Singapuna keJakartauntuk mendapatkanlatihan tentera.’62Tidak adaseonangdan-

156 Ott, “The Sources and Content of Malayan Foreign Policy”, him. 131. Lihat jugaStraits Times, 28 Oktober 1963 dan Malaya/Indonesia Relations, him. ii,

157 Malaya/Indonesia Relations, him. II.158 Mackie, Kontiontasi, hIm. 31.159 Antara Daily News Bulletin, Februari 1962.160 Ibid., 29 Mac 1962.161 Boyce, Malaya and Singapore in International Diplomacy, him. 55.162 Antara Daily News Bulletin, 29 Jun 1962.

87

HUBuNGAN MALAYSiA-INDONESIA 1957-i 970

padamerekadihantanke medanpentempunandi Inian Banat.Di Jakarta,merekamendapatlatihan tentenadanpolitik yangtidak benkaitandenganInian Banat.Menekadilatih untukmenentanggagasanMalaysia.’63

Padamulanya,kenajaanPersekutuanTanahMelayu tidak bekenja-samauntukmenghantarsukarelawanke IndonesiasungguhpunkenajaanbersimpatidenganpenjuanganIndonesia.mi disebabkanbantuansuka-relawanke Inian Banatsebenarnyatidak dipenlukan.’64Pendinianml di-anggapsebagaipendiniantidak setiakawanoleh panti-panti pembang-kang Tanah Melayu seperti Parti Rakyat dan PMIP (Pan MalayanIslamicParty).Menjelangbulan Mel 1962,kerajaanTanahMelayutelahmengubahpendiniannyadanmengambilpendinianyang sedenhana,laitukerajaanTanahMelayutidak akanmenghalangpemengiansukanelawanke Indonesiauntuk menyentaitentenaIndonesiatetapi kerajaantidakakanmenghantarmerekasecananasmi.’65Menurut Encik Khin Johani,Menteni PelajaranTanahMelayu, penubahanpendinianmi adalahben-ikutan danipadadesakandatam negeni dan permintaandanipadaDutaBesanIndonesiayangmengatakanbahawakedatangansukarelawandanTanah Melayu untuk membebaskanInian Banat akan meningkatkansemangatpenjuanganpihakIndonesia.’66

Sementanaitu, bantuandansokongankepadaIndonesiadan negana-negarakomunis,tenutamanyaSovietUnion dan RRC bentambahuntukkempenpembebasanInian Banat, Soviet Union telah membekalkanpenalatantenterabernilaisatubilion (AS Dolar) kepadaIndonesiadalamtempoh dua tahun (1961—1962). Sementanaitu, hubunganRepubikRakyatChina(RRC) denganIndonesiabentambahkuat denganadanyapenjanjian persahabatanyang ditandatanganipada tahun 1961. PihakRRC benjanji akanmenyokongpenuhperjuanganIndonesiasehinggaIndonesiabenjayamemperolehInian Barat.’67 Padamasayang sama,dasar Amenika tenhadapisu Inian Barat benubahbenikutan pemilihanJ.F. KennedysebagaiPresidenAmenikaSyanikat.PentadbinanKennedy(1961)mengikisdasa,rbenkecualipentadbinanEisenhowertenhadapISU

Inian Baratdanmengambilinisiatif untukmenyelesaikanmasalahmi.’68

163 Mackie, Konfrontasi, hIm. 32 dan Ott, “The Sources and Content of MalaysianForeignPolicy”, him. 132.

164 Straits Times, 26 Mei 1962.165 lbid., 3OMei 1962.166 ott. “The SourcesandContent of MalaysianForeignPolicy”, him. 132.167 Asian Recorder, 14—20 Mei 1962,168 Bhattachaijee, Malaysia and Indonesia. him. 142.

88


PresidenKennedy menghantanadiknya, Robert, sebagaiwakilnyake JakartadanTheHagueuntukmemujukkedua-duapihaksupayaber-setujumenyelesaikanmasalahInian Banat tanpabenpenang.PadabulanOgos 1962, Belandadan Indonesiamengadakannundingan sulit diVirginia yang dipengerusikanolehEtlswonthBunker.Kedua-duapihaktelahbersetujudengancadanganBunkeruntuk menyelesaikanisu InianBanat dan menandatanganipenjanjianuntuk menyenahkanInian BaratkepadaIndonesia.’69SebenannyacadanganBunkeritu tidak banyakben-bezadengancadanganTunku Abdul Rahmanyang mengatakanbahawaInian Barat hendakditetakkandi bawah amanahPBB untuk tempohkurangsetahunsebelumdiserahkankepadapihak~ Belandamenyerahkanpentadbirannyadi Inian Banatselamatujuhbulan sebelummenyenahkanwilayahtensebutkepadaIndonesiapadaI Mei 1963.

Isu Irian BanattelahmenambahkansuasanadingindalamhubunganTanahMelayu-Indonesiadanipadaisu-isu lain. Ini disebabkanPresidenSukarnotelahmenotakcadanganTunku Abdul Rahmanyang menyusulsupayaamanahPBB mentadbirInian Banat untuk tempohkunangdanisetahunsebelummenyenahkanInian Barat kepadaIndonesia.’7’ Pihakmedia, terutamanyaakhban-akhbanIndonesia,telahmelancankankem-pen membunuk-bunukkanusahapendamaianyangdijalankanoleh TunkuAbdul Rahman. Kempen-kempenmi dipencayai berpuncadanipadaMenteni Luan Negeni Indonesia,Dr. Subandrio.Akhinnya, IndonesiamenerimacadanganBunkeryang hampirsamadengancadanganTunkuAbdul Rahman,sebagaipenyelesaiantenhadapisu Inian Banat’72yangmenjadi masalahdalamhubunganIndonesia-Belandaselama12 tahun.Tmndakan-tindakan Indonesia menunjukkan seotah-olah IndonesiamenghinausahapendamaianTanahMelayu. BK. Gordon, PnofesonSainsPolitik Amenika, menghunaikanneaksi pihak TanahMelayu ten-hadapsikapIndonesiasepentibenikut:

“Thesedevelopmentswidenedandreinforcedthe derisionwith whichthe Indonesianleadersmay already have been regardedin Kuaia

169 Ibid., him. 142—143 dan Asian Recorder, 27 Ogos—2 September 1962, hIm. 4762.Elsworth Bunker ialah bekas Duta Amerika ke India dan merupakan wakil Setia-usaba Agung PBB untuk menyelesaikan masalah irian Barat.

170 Dalton, “The Development of Malaysian External Policy” him. 153 dan Malaya/Indonesia Relations, htm. ii. Sila lihat ide Anak Agung, Twenty Years IndonesiaForeign Policy, him. 305—306. Untuk keterangan ianjut tentang cadangan Bunker,

171 Asian Recorder, 27 Oktober—4 November 1962. hIm, 4866.172 Sila lihat Gordon, The Dimensions o,t Con/lid in Southeast Asia, hIm. 131.

89


Lumpur and they certainly eroded any confidence in PresidentSukamothat Rafimanmight havehad.”73

Isu Inian Barat telahbanyakmenonjolkantemakonflik dalamhu-bunganTanahMelayu-Indonesia.Konflik beninulasejakTanabMelayubenkecuali dalam pengundianmembawa isu Inian Barat ke agendamesyuaratagungPBB pada bulan September1960. Ini diikuti olehkecaman-kecamanyang dilemparkan oleh akhban-akhbarIndonesiatenhadappendinianawal TanahMelayu tentangInian Banat. Konflik mimemuncakdengankritikan-knitikan yangdilemparkanoleh Dn. Suban-dnio dan akhbar-akhbarIndonesiatenhadapusahapendamaianTunkuAbdul Rahmantenhadapisu Inian Barat.Akhbar-akhbarIndonesiamen-dakwa Tunku Abdul Rahmanmelibatkan din dalam unusan negaramenekatanpadiundang.padahalTunkuAbdul Rahmantelah menenimamandatdaripadaDn. Djuanda,Naib PnesidenIndonesiayangmembe-narkanTunku Abdul Rahmanmencaripenyelesaiandamaibagi isu mi.PenkarayangsangatmenghinaTanahMelayu ialah apabilaIndonesiamenenimacadanganBunkenyanghampinsamadengancadanganTunkuAbdul Rahmanyang dikemukakanlebih awal sebagaipenyelesaianuntukisu Inian Barat.

Di sampingtemakonflik, tendapatjuga temapensaudanaandalamisu Inian Banat. Ramai nakyatTanahMelayu melihat penjuanganIndo-nesiauntuk mempenolehInian Barat sebagaiperjuangansaudanabesarmenekatenhadappenjajahan.Oleh itu, apabilaIndonesiamengenahkansukanelawanuntukpembebasanInian BaratmakaterdapatrakyatTanahMelayuyangsanggupmendaftandi KedutaanIndonesiasebagaisukane-lawanke Inian Barat. KenajaanTanabMelayu tidak menghalangrakyat-nyabenbuatdemikian.Akan tetapisegalausahadan bantuanyangdiberioleh pemenintabdan nakyatmenjadisia-siakenanaIndonesiatidak ben-sikap jujun tenhadapsumbanganTanah Melayu untuk menyelesaikanrnasalahInian Banat.

Tema komunismejuga wujud dalam masalahIrian Banat. Mulaitahun 1960, IndonesiameningkatkantuntutannyatenhadapIrian Banat.OIeh sebabsebahagianbesanpendapatannegana dibelanjakanuntukkelengkapantentera,kehidupannakyat menjadi kucar-kacin.Panti Ko-munis Indonesia(PM) mengainbilkesempatanmi untukmeluaskanpe-nganuhnyadi kalangannakyatIndonesia.PM menyokongkuatkenajaanIndonesiadalamtuntutanInian Banatdansebaliknyamenggunakankele-

173 Ibid., him. 131 dan 132.

90

HIJHUNGAN TANAH MELAYU-INDONESIA SEJAK KEMERDEKAAN

mahan ekonominegarauntuk meluaskanpengaruhnya.Di sampingitu,negara-negara komunis,terutamanya RRC dan SovietUnion, memberisokongan dan bantuan penuh kepadaIndonesia untuk menentang Belan-da setelah Indonesia gagal memperoich bantuan daripada pihak Ame-rika. Justeru itu, hubungan Indonesia dengan blok komunis bertambahkuat.

Sungguhpun hubungan politik Tanah Melayu-Indonesia bermulasebagai hubungan yang tidak mesra yang penuh dengan konflik danpersaingan tetapi mi tidak bermakna unsur kerjasama tidak ada Iangsungdalam hubungan awal. Di samping tema konflik, terdapat juga temakerjasama dan persaudaraan dalam hubungan awal Tanah Melayudengan Indonesia. Bagi mewujudkan hubungan persaudaraan yang baikantara Tanah Melayu dengan Indonesia, Tun Abdul Razak telah menge-tuai saw rombongan muhibah ke Indonesia pada 19 November l958.’~~Rombongan Tanah Melayu berada selama seminggu di Indonesia danpihak Indonesia menyambut balk rombongan tersebut. Dalam ucapanmenyambut kedatangan rombongan Tanah Melayu, Menteri PeneranganIndonesia, Ruslan Abdul Gani, telah berkata:

the two countries are inseperable, only political developmentkeeping them apart. In the field of friendship, however, no force canseparate them since both hold to the ideals of freedom and in-dependence.”7’

Sementara itu, Tun Abdul Razak pula berkata bahawa:

“Malaya is looking to Indonesia as an example and inspiration in orderto be able to bring a common welfare and a common security to both.Relations which have existed for so long between Indonesia andMalaya should enable them to make joint efforts on the internationalplans in their mutual interest.’’76

Khir Johari, Menteri Pelajaran Tanah Melayu, pula menyatakan bahawalawatannya ke Indonesia adalah dengan perasaan muhibah kepada

174 Sila lihat, Malaya/indonesiaRelations, hIm. I. MalaysiasCase in The UnitedNations, hIm. 2 dan Antara Daily News Bulletin, 12 dan 14 November 1958, Rom-bongan Tun Abdul Razak terdiri daripada (I) Cheah Owe Keat (Federal LegislativeCaunselor). (2) Mohd. Ghazali Shafie (Timbalan Setiausaha Temp KementerianLuar Negeri),(3) Syed Nasir (Pengarah Dewan Bahasa dan Pustaka), dan (4) Mohd.Khiriohari (Menteri Pelajaran).

75 Antara Daily New,c Bulletin, 21 November 1958 dan juga Malaya/indonesia Re-lations, him. 2.

176 ibid.

91

HUBUNCAN MALAYSIA-!NDONESIA 1957-1970

saudaratua.mi jelas menunjukkantemapersaudaraandalamhubungankedua-duajiranitu. Beliau juga berharapTanahMelayu dan Indonesiaakan sentiasabekerjasama.”7Tun Abdul Razak menghadiahkanSe-pasangcawandan piring perakkepadaPresidenSukarnosebagaitandaperingatandanpersahabatan.’78

Semasaberadadi Indonesia,Tun Abdul RazakselakuMenteri Per-tahananTanah Melayu telah melawatAkademi Tentera KebangsaanIndonesiadi Magelangdan Akademi TenteraLaut di Surabaya.TunAbdul Razakberjanji bahawaTanahMelayu akanbekerjasamadenganIndonesiauntukmenyekatkemasukanpemberontakIndonesiake TanahMelayu. Sementaraitu, Khir Joharitelab mengadakanperbincanganten-tang soalkerjasamabahasaantarakedua-duanegara.’79

Pihak media Indonesiajuga menyambutbalk kedatanganTom-bonganTanahMelayuke Indonesia,KalaumediaIndonesiasebelummitelah menflritik TanahMelayu sebagaitempat perlindunganuntukpemberontakdan Indonesia,kini mereka menulis tentang hubunganbaik sertakerjasamaTanahMelayu-Indonesia.Lidah pengarangakhbarTimes ofIndonesia, yangbertajuk“We mustapologize”menulis:

The Indonesiancomplaint about Indonesia rebels on Malayaterritory was lodged just before the goodwill mission took off forDjakarta.It was in particularbad tastefor the IndonesianEmbassyinKualaLumpurto releasethe newsof complainto the presssothat thestory was in all Djakarta paperswhen the Malayagoodwilt missionarrived.’’’~°

AkhbarIndonesian Observer pulamengatakanlawatanrombonganTa-nah Melayu akanmembolehkanIndonesiadanTanabMelayu bekerja-samauntukmengekalkankeamanandankeselamatanduniamu8’

Pada 27 November 1958, lawatan tersebutberakhir denganTunAbdul RazakdanNaib PerdanaMenteriIndonesia,Hardi, mengeluarkankenyataanbersama.Dalamkenyataantersebutmerekabersetujubahawauntuk merapatkan lagi hubungan dan kerjasama Tanah Melayu-Indonesia,perlu diadakan perjanjian persahabatandan kebudayaanantarakedua-duanegara.Kedua-duapihak juga bersetujumenguatkanlagi ikatan tradisi kekeluargaandan keturunanyang memberi faedah

177 Antara Daily NewsBulletin, 3 Disember1958.178 Ibid., 2! November1958.179 Ibid., 12 November1958 dan 24 November1958.ISO Ibid., I Disember1958.181 Ibid.

92

HUBUNGAN TANAB MELAYU-INDONESIA SEJAK KEMERDEKAAN

kepadamereka.Kedua-duajiran itu sedarakanpentingnyakerjasamadalam soal memajukanbahasaMelayullndonesia,menyamakansistemejaan dan mengadakanpertukaranrombongankebudayaan.’52Selepaslawatanitu, draf perjanjianpersahabatandirangka.

Bagi memperkukuhkanlagi hubunganTanah Melayu-Indonesia,PerdanaMenteri Indonesia,Dr. H. DjuandaKartawidjaja,mengadakanlawatan balas lima ban ke Tanah Melayu padabulan April 1959)83

Dr. Djuandadanrombongannyadisambutbaik olebkerajaanTanahMe-layu yang menganggapDr. Djuandasebagaisahabattulen TanabMe-layu.’54 Semasabeliauberadadi TanahMelayu,Yang di-PertuanAgongmengurniakanpingat Sen Mangku Negarayang membawagelaranTunkepadaDr. Djuanda.Sementaraitu, Dr. Prijono,Menteni PelajaranIndo-nesia, yang mengiringi Dr. Djuanda, dikurniakan pingat PanglimaMangkuNegarayangmembawagelaranDato’ 185

Lawatan rasmi Dr. Djuanda mencapaikemuncaknyadenganten-meterainyaPerjanjian Persahabatandan Kebudayaanantara TanahMelayu denganIndonesiapada17 April 1959di Kuala Lumpur.’86Per-janjian persahabataninimerupakanperjanjianpertamayang ditanda-tangani oleh Tanah Melayu selepasmerdeka.Perjanjian mi menjadisimbol keingmnanpendudukTanahMelayu untuk bekerjasamadenganpihak Indonesia.18’BagiDr. Djuanda,perjanjianmi merupakansimbol

82 “KenyataanBersamaRepublik IndonesiadanRombonganMuhibahTanabMelayu”dalam Antara Daily News Bulletin, 4 Disember 1958 dan Malaya/Indonesia Re-lations, Lampiran I, hInt 2 1—24.

183 Antara Daily News Bulletin, 13 April 1959.184 Hazra Niranjan Kumar 1965. “Malay’s ForeignRelations 1957—1963”.TesisSan-

jana, Singapore:University of Singapore,him, 155. Menurut kertas putih kerajaanTanahMelayu,Dr. Djuandatelahdisambutsecaraperibadidi iapanganterbangolehTunku Abdul Rahmandantelahmenghabiskansebahagianbesarmasanyabersama-samaDr. Djuanda.Malaya/Indonesia Relations, him. 2:

185 Antara Daily News Bulletin, 20 April 1959 dan Malaya/Indonesia Relations, him. 2.PingatSen Mangku Negaramerupakandaijat kebesarantertinggi yang diberi olehYang di-PcrtuanAgong.

186 Perjanjian Persahabatan antara Persekutuan Tanab Melayu dengan Indonesia,Kuala Lumpur: The GovernmentPress.1959; Malaya/Indonesia Relations, hIm. 2;Antara Daily News Bulletin, 20Aprii 1959; Malaysia’s Case in The United Nations,hIm. 2; Gijllick danGale,Malaysia: Its Political and Economic Development, him,200 danOtt, “The SourcesandContentof MalaysianForeignPolicy”, him, 113.

187 Malaya/Indonesia Relations, him, 2. Indonesia merupakannegarapertamayangmembuatperjanjianpersahabalandenganTanahMelayu dan nega..,pcrtamame-lancarkanpenentanganbersenjataterhadapMalaysia.Zainai Abidia A ‘ Wahid,Sejarah Dasar Luar Malaycia, hIm. 16.

93


bagi hubunganpensaudaraanantarakedua-duanegara.Ohazali Shafiepula menyifatkanperjanjianmi sebagai“extremelysignificant”dan “anaffirmationof the renewalof historical,racial and cultureties~~.IHBagipemimpinTanahMelayu itu, perjanjianmi bertujuanmemulihkanikat-an sejarah,bangsadan kebudayaansejak zamanprasejarahsentame-ningkatkankerjasamaantanakedua-duanegara.Sementaraitu, MarvinOtt berpendapatbahawa,“the documentdid little more than lay downpossibleareasof cooperationto be givensubstanceby futurereciprocalagreements”.189

Berikutan penjanjianpensahabatanmi, tendapatlawatanpara pe-mimpin TanahMelayu ke Jakartadan Medanuntuk mengkajipenkem-bangandi Indonesiadanuntukmengekalkanpensahabatandenganrak-yat Indonesia.Tendapatjuga pentukanankumpulan kebudayaanantarakedua-duaneganapadatahun 1959, 1960, 1961 dan l962)~°Terdapatjuga lawatanrasmi yang dilakukan oleh JeneralNasution, iaitu KetuaAngkatanTentenaIndonesiaselakuMenteni PertahananIndonesia.Be-liau dan nombongannyatiba di Tanah Melayu pada bulan Oktober1960°’RombonganNasutiondibeni sambutanyang baik oleh kerajaandan rakyatTanahMelayu. Semasaberadadi TanahMelayu,beliaume-lawatmarkas-markastentenadanmengadakanrundingandenganTunkuAbdul RahmantentangsoalIrian Barat.’92JeneralNasutionmengatakanbahawaIndonesiasediamemberikemudahanlatihankepadaparapega-wai tenteralaut danudanaTanahMelayu,jika dikehendaki)°3

Hubungan Ekonomi

HubunganekonomiTanahMelayu-Indonesiabukanlahsuatuyang barutetapi merupakanwanisansejarahsejakzamanSnivijayalagi. Hubungan

188 Antara Daily News Bulletin, 20 April 1959. Pihak pembangkang(People’s Pro-gressive Party) di TanahMelayujugamengalu-alukanpeijanjianpersahabatanaata-ra Tanah Melayu dan Indonesia tetapi mereka(khasnyakauni Cina) bimbangterhadappenekananyangbanyakdibeni pada soalagamadanetnik dalamperjanjiantersebut, Sila lihat Dalton. “The Development of Malayan External Policy”,him. 136,

189 Ott, “The SourcesandContentof MalaysianForeignPoiicy”, him, 113,190 Malaya/Indonesia Relations, hIm, 2 dan Malaysia’s Case in The United Nations,

hIm. 2.i 91 Malaya/Indonesia Relations, hIm.3.i 92 Antara Daily News Bulletin, 24 Oktober 1960 danTimes of Indonesia, IS Oktober

1960.193 l’ime.c of Indonesia, IS Oktobert960.

94

HIJBUNGAN TANAB MELAYIJ-tNDONESIA SEJAK KEMERDEKAAN

mi sentiasadipendalamioleh aspek-aspekkerjasamadan konflik. Ke-dua-duatemami bertenusandalamhubunganekonomiantarakedua-duanegaraselepasmerdeka.PerdaganganantarabangsaTanahMelayu de-ngan Indonesiamenupakanperdaganganyang membeni keuntungankepadapihak Indonesia.Ini disebabkanIndonesiamengekspontlebihbanyakbarangpengeluarannyake TanahMelayu daripadamengimpontbarangandan TanahMelayu. (lihat JadualI).

Padatahun 1958, TanahMelayu mengimpontbaranganbernilai$1657.5juta; daripadaangkami import barangandan Indonesiaadalah$228juta atau13.8 peratus.Padatahun 1959, jumlah import dan Indo-nesiabernilai$213juta,iaitu 12.3peratusdaripadajumlahimportTanahMelayu yang bernilai $1739.3juta. Jumlah angka import mi telahmeningkatpada tahun 1960. Daripadajumlah import yang bennilai$2150.6juta,baranganyangdiimpont dan Indonesiabernilai $324.6juta(15.1 peratus).Walau bagaimanapun,angkami telah menurunpadatahun 1961;TanahMelayu mengimportbaranganbernilai $250.1 jutaatau 11.2 penatusdaripadajumlah import yang bennilai $2230.5juta.Padatahun1962,nilai importdan Indonesiabernilai $293.3atau 12 pe-ratusdaripadajumlahyangbernilai $2447.4juta.’°4

Indonesiamerupakannegarakedua terbesaryang mengeksportbarang-barangke TanahMelayu selepasUnited Kingdom. Kebanyakanbarangyangdiekspontke TanahMelayu berupabahanmentahtenmasukgetah, kelapa sawit, lada hitam, kopi,’°5 tembakaudan bijih timah.Barang-barangmi diekspontke PulauPinang;dan sini TanahMelayuakanmengeksportsemulabarang-barangtersebutke negara-negaralain.Pulau Pinang merupakanpusat pendaganganpenting bagi Indonesia(khususnyabagi Sumatera).Perdaganganbarter antaraPulau PinangdenganSumateratelahmeningkatmaju selepasbebenapapenubahandi-buat dalamunusanjual beli antaratahun 1948 hinggatahun 1951. Ke-majuanperdaganganPulau Pinang-Sumateratelah menyebabkanke-najaanTanahMelayu membukapejabatKonsulatdi Medan, SumateraUtana, bagi mempenkemaskinikanperdaganganantarakedua-duaka-wasantersebut.’~

194 Lihat Jadual 31 dalam Malaysian: Official Year Book 1963. Kuala Lumpur:GovernmentPiuss,1964, him. 523.

195 Indonesiamerupakanpengeksportkopi yangterbesarkeTanabMelayu. Padatabun1958. Indonesiamengekspont35 188 tankopi keTanabMelayu. Antara Daily NewsBulletin, 18 Mac 1959.

196 KonsuiatTanabMelayu di Medantelabdibukapada II Disember1958 danMohd.

95


Jadual1 PerdaganganantarabangsaTanahMelayu denganIndonesia,1958—1962

Tahun Importdad Eksportke LebihanperdaganganIndonesia Indonesia kepadaIndonesia(nilai dalam (nilai dalam (nilai dalam$ Tanah ($ Tanah $ TanahMelayu)Melayu) Melayu)

1958 228.Sjuta 11.5juta 217.Ojuta1959 213.0 ‘ 12.3 “ 200.71960 324,6 “ 23.1 “ 301.51961 2501 “ 38.7 “ 211.41962 293.3 26.5 “ 266.8

Sumber: Angka-angkami dikumpulkandaripadastatistik dalamMalaysia: Offical YearBook 1963. Kuala Lumpur: GovernmentPress,1964, hIm. 523dan 524

SungguhpunIndonesiamenupakannegarapengekspontkeduaten-besarkepadaTanah Melayu dalam tempoh mi, Indonesiatidak me-rupakanneganapengimpontbarang-banangTanahMelayu yangpenting.Padatahun1958,danipadaekspontTanahMelayuyang berjumlah$1885juta, cuma baranganyang bennilai $11.5 juta (0.6 penatus)sahajadi-eksportke Indonesia.Padatahun1959, Indonesiamengimportbaranganbernilai $12.3 juta, iaitu 0.5 peratusdanipadajumlah eksportTanahMelayuyangbennilai $2476.0juta.Padatahun1961,angkami telahme-ningkat menjadi 1.4 peratusdanipadajumlah$2626.1juta yangbernilai$38.7juta. Tetapipadatahun1962, importbaranganmenjadisatupera-tusyangbennilai $26.5juta daripadajumlahekspontTanahMelayuyangbenjumlah$2625.7juta.’°7

Padakeselunuhannya,perdaganganTanahMelayu-Jndonesiamem-ben lebihan yang melebihi $200 juta setiap tahun kepadaIndonesia(lihat Jadual1). Kebanyakandaripadalebihanmi diperolehmelalui per-daganganbanterantaraSumateradenganPulau Pinang.Selain perda-ganganduahalami, tendapatjuga kenjasamaekonomiyang lain antanakedua-duajinanmi.

Salahsatudanipadakenjasamatensebutadalahuntukmengenalpasti

Hashimbin Sam Abdul Latif dilantik sebagaiKonsul. Antara Daily News Bulletin,24 Oktober1958.

197 Lihat Jadual32dalamMalaysian: Official Tear Book 1963, hIm. 524.

96


peluangperdaganganantarakedua-duapihak.Padaawal kemerdekaanTanahMelayu tendapatkajian yangdibuat oleh pihak Indonesiauntukmengenalpasti peluangperdaganganyang adadi TanahMelayu danjugaSingapura.Sejajandenganlangkahitu, duaorangwakil perdagang-an Indonesia,iaitu TaherIbnahim, KetuaPengarahPendaganganIndo-nesia, dan Sarbini Sumatwinata,Ketua Bino PenangkaanPusatIndo-nesia,telahmembuatkajiantensebutuntukmeluaskanlagi pendaganganIndonesiadi TanahMelayui98

Indonesiasebagaipengeluargetahtenbesardi duniadanTanahMe-layu sebagaipengeluankedua terbesantelah bersependapatuntuk be-kenjasamamenghadapipensaingandanipadagetahtiruan. Subiarto,Ke-tuaInstitusiPenyelidikanGetahIndonesia,telahmemintakedua-duane-garabekerjasamauntukmenghadapipensaingangetahtiruan?~Semasalawatan PendanaMenteni Indonesia,Dr. Djuanda, ke TanahMelayu,persetujuanuntuk bekerjasamadalampengeluarangetahtelahdicapai.Kedua-duanegaratelah bersetujumengadakanpentukaranhasHpenye-lidikan danmaklumatlain yang benkaitandenganpengeluarandan pe-masarangetah.Pentukaranmi tenmasuklahpertukananguru, para ahlisainsdanmaklumatpengeluanan.Persetujuanmi dipencepatkankeranaterdapatpersaingandaripadagetah tinuan di pasanandunia.2°°TanahMelayu dan Indonesia,bersama-samadengannegarapengeluarutamayang lain, telah bersetujuuntuk mengambiltindakanbersamaterhadappelepasanstokpenimbalgetahash olehAmerikaSyanikatdanBritain.29’Tindakanbersamami perlu untuk memastikanhargagetahash di pa-saranduniatidak terjejas.

TanahMelayu dan Indonesiajuga bekenjasamadalampengeluaranbijih timah.MenteriPembangunandanIndustniAsasIndonesia,ChaenalSaleh,telahmengurnumkanbahawaIndonesiaakanmemindahkanpusatpemprosesanbijih timah Indonesiadani Annhem, Belanda, ke PulauPinangdi TanahMelayu dan Texasdi AmerikaSyanikat.Langkahmidiambil keranaberlakunyaketeganganantaraBelandadenganIndonesiakeranasoal tuntutanInian Banatoleh Jndonesia.Indonesiatelahmem-berhentikanpenghantaranbijih timah ke Annhem sejak bulan Apriltahun 1960danmulamenghantarbijih timah ke PulauPinangdanTexas

198 Antara Daily News Bulletin, 13 September 1957.[99 ibid., 21 November1958. DalammasasepulubtahunTanahMelayu dijangkamen-

jadi pengeluarutamagetahash dunia.Straits Times. 6 Mac 1958.200 Antara Daily News Bulletin, 24April 1959.201 Ibid., 16 September1960 dan30 September1960.

97


pada10 Mei 1960.202Di PulauPinang,bijih timahdan Indonesiadileburoleh SyarikatStraits Trading. Hatta, KetuaBahagianPerdagangandiKonsulatIndonesia,berkata,penghantaranbijih timah ke PulauPinangadahahlebih ekonomidansenangdi sampingTanahMelayu merupakannegarasahabat.Indonesiamenghantarsekunang-kunangsenibutan bijihtimah setiapbulan ke Buttenworth untuk diproses.2”3Indonesiatelahmenghantarduapentigadanipadatimahke PuhauPinangdan satupentigadaripadabijih timah ke Texasuntukdiproses.Menjelangbulan Januari1962, Indonesiamenghantansemuabasil bijih timah ke Pulau Pinanguntukdipnoses.Walau bagaimanapun,menjelangtahun h964,Indonesiatidak lagi menghantarbijih timah ke PulauPinangkenanaia telah me-mihiki loji mempnosesbijih timahnyasendini.204Selain itu, TanahMe-layu danIndonesia,sebagaipengeluarbijih timahyang pertamadanke-dua di dunia, telah bekenjasamamelalui Majlis Timah Antanabangsauntukmenstabilkanhargabijih timah.205

Kedua-duanegarami tunut bekerjasamadahambidangperikanan.Padatahun 1959,TanahMelayu mempunyailebihan ikan kening dan-padahasil penangkapanikan yang banyakoleh nelayan-nelayandanPantaiBanatTanahMelayu. Untuk mengekspontlebihanikan keningten-sebut,TanahMelayumenghantancontoh ikan keningke Indonesiauntukdipasankandi sana.IndonesiatelahmembenikenjasamakepadaTanahMelayudenganmembelilebihanikan keringdaripadajirannya.206

Seterusnya,IndonesiadanTanahMehayubekenjasamadalampen-khidmatanpenenbanganawam.IndonesiatelahmembenarkanMalayanAirways beroperasike Jakartasejak mencapaikemerdekaandan jugatelah membenankanMalayanAirways menggandakanperkhidmatannyake Jakantadani duakepadaempatpenenbanganseminggu.2t°

Di samping kerjasama,tendapatjuga konflik dalam hubunganekonomi TanahMelayu-Indonesia.Konfhik mi berpuncadaripadasoalpenyeludupanantanaSumatena,TanahMelayu denganSingapuna.Pe-labuhanSingapuradan Pulau Pinangmerupakanpusatpenyeludupanyang penting bagi banang-barangdan Sumatena.Pelabuhan-pelabuhanSwettenham,MelakadanMuan juga terlibat dalampenyeludupan.Ba-

202 ibid., 12 Mac 1960.203 ibid., 13 dan 14 Jun 1960.204 ibid. IS Febn,ari1963.205 ibid., 14 Mac 1958.206 ibid., 29 Jun 1959 dan 14 Julai 1959.207 Straits Times, I Januari1958danAntara Daily News Bulletin, 23 Mac 1961.

98


nang-banangdan Sumatenasepentigetah, tembakau,ladahitam danke-lapasawit diseludupke pelabuhan-pelabuhandi SingapuradanTanahMelayu.2°tIni mengakibatkankenajaanpusat Indonesiamengalamike-rugian besardan segi pentukaranasingdancukai kastam.209KenajaanIndonesiabertambahmarahapabilapara pemberontakPRRI menye-ludup barang-barangdan Sumatenadanmembeli senjatadenganhasilpenjualanbarang-banangitu.211’ Penyeludupanbukan menupakansatumasalahyangbarnkeranasemasaRevolusi Indonesia,para nasionalisIndonesiamenyeludupbarang-barangdan Sumatena,tenutamanyage-tah,untuk membehisenjatabagi menentangpenjajahan.Selepaskemen-dekaan,kegiatanpenyeludupanmasihbenleluasa.

Para pengusahakapal dan saudagardan Singapuramengautke-untunganyangbesarhasil daripadakegiatanpenyeludupan.2”Kegiatanpenyeludupansukar dikawal kerana berlakunyaperdaganganbarterantaraSumatena,TanahMelayu denganSingapura.Oleh itu, pihakber-kuasa Indonesiasukan.mengenalpasti antarabot yang menjalankanpendaganganbarterdenganbotyang menyehudupbarang.Dengantujuanuntuk menghapuskanpenyeludupan,kenajaanIndonesiatelah mengha-ramkansemuajenis pendaganganbarter mulai 16 Septemben1958212KerajaanIndonesiamendakwapihakbenkuasadi SingapunadanTanahMelayu tidak mahu menghalangkegiatanhanam mi kenanakegiatanpenyeludupansangatmenguntungkanmeneka.Walau bagaimanapun,akibatpengharamanpendaganganbarteroleh kenajaanIndonesia,pen-dagangandi PulauPinangtelah kehihanganbenjuta-jutaninggit. Untukmemulakansemulapendaganganbarter Sumatena-PulauPinang,pihakIndonesiatelah memintabayaran$20 juta daripadapara saudagardiPulauPinangpadatahun1962.213

Konflik turut wujud dalarnaspekmatawang. Konflik mi benpuncadanipadaberitayangdisiarkandi IndonesiabahawaTanahMelayu akanmenilai semulamata wangninggitnyabenikutanpenilaiansemulamatawang nupiah Indonesia.Menteni KewanganTanahMelayu, Tan Siew

208 Antara Daily News Bulletin, 27 November 1957,3 Januari 1958 dan24 Januaji1958,209 Hinley, “indonesia’s Confrontation with Malaysia”, hIm. 907 dan Mackie, Konfron-

tasi, hIm. 30.210 DalambeberapabulansahajapemberontakPRRIdapalmengumpulkan$40juta me-

Ialui perdaganganbarter. Straits Times, 6 Mac 1958.211 Mackie,Konfrontasi. hIm. 30.212 Antara Daily News Bulletin, 3 Oklober1958.213 Ibid.. 27 Febniari1962.

99


Sin, telahmenghantanbantahankepadaDutaIndonesiadi KualaLum-pun tentangperkanami.214

Padakeseluruhannya,kerjasamadalam hubunganekonomi TanahMelayu-Indonesialebih ketana danipada konflik. Ini kerana TanahMelayu dan Indonesiamenupakanpengeluarutamagetahash danbijihtimah, danmerekaperhubekenjasamauntuk menghadapimasahahyangsama, iaitu soal ketidakstabilanhargabahan-bahantersebut.Sungguh-pun pensainganwujud antaramerekadalammemasankangetahdanbijihtimah, TanahMelayu danIndonesiasanggupbekenjasamauntukmeng-hadapipersaingangetahtinuan danmasalahpelepasanstok pengimpalgetahash oheh AmerikaSyanikat.Dan segi lain, konflik juga tendapatdahamhubunganekonomi TanahMehayu-Indonesia.Konflik ml ben-puncadanipadakegiatanpenyehudupandi SelatMehakayangmerugikankenajaanIndonesiayang sepatutnyadiperolehdanipadapertukananasingdan duti kastam.IndonesiamenuduhTanahMelayu tidak membantupihaknyauntukmenghapuskankegiatanmi keranapenyeludupanmeng-untungkanTanahMelayu.

Hubungan SosialHubungansosial TanahMelayu denganIndonesiabenmuladalam ke-adaanyangbaik.Indonesiamenghantarpasukanbolasepaknyake PestaBola SepakMerdekayang diadakandi Kuala Lumpur sempename-rayakankemerdekaanTanahMelayu pada31 Ogos 1957.215 Indonesiatunut menghantanpasukanbola sepaknyapadatahun-tahunbenikutnya.Padatahun 196h dan 1962, IndonesiatehahmenjuaraiPestaBola Men-dekatersebut.2’6Kehadiranpasukanbola sepakIndonesiabukansahajamemeniahkanperayaankemendekaanTanahMelayu tetapi juga telahmerapatkanhubunganpersaudanaanantanapenduduk Tanah MehayudenganIndonesia.

214 ibid., 28 September1958,215 Bagi memeriahkanhagi perayaankemerdekaanTanahMelayu pada 30 Ogos1957,

PerdanaMentei’i TanahMelayu, Tunku yangjuga PresidenPersatuanBoha SepakMalaya (PAM), telah mengemukakanidea mengadakanpertandinganbola sepak~intarabangsadantelah menjeniput sembilanbuah negarake pertandingantersebut.Denganitu, PestaBola Merdekabermuladan diadakansetiaptahunkeranamendapatsambutanyangmenggalakkandi Asia Tenggara.LihatBerita Harian, 27 Ogos1957dan Malaya Official Year Book i96i. Kuala Lumpur: GovernmentPress,1962.hIm. 370.

216 Malaysia Year Book 1963, him. 427.

100

HUBUNGAN TANAH MELAYU-INDONE5IA SEJAK KEMERDEKAAN

Sementaraitu, TanahMelayujuga menghantanpasukanbadmintonke Indonesiauntukbentandingdalamkejohanandi sana.PensatuanBad-minton Melayu Se-Malayamenghantarsatupasukanyang tendini dan-padahima orangpemaindanempatonangpegawaiuntuk menyentaiKe-johananBadmintonTenbukaKebangsaanIndonesiapadatahun1960.217Di sampingitu, parapemainIndonesiatelahmengambilbahagiandahamKejohananBadmintonMalaya.2t8

Pensaudanaanmi dipeneratkanlagi denganlawatan-lawatanmuhi-bahohehrakyatIndonesiadanjuganakyatTanahMelayu. Misalnya,tigaorang wartawanTanahMelayu telah melawatIndonesiaatasjemputankenajaanIndonesiapadaakhin tahun 1957. Lawatanmerekami lebihmenupakan“lawatan kajian” danipadalawatan muhibah.Merekatelahmengkajipenananakhbandi Indonesia.219Walaubagaimanapun,lawatanTun Abdul Razakpadabulan November1958danlawatanDr. DjuandapadabulanApril 1959,mempunyaikesanyangpentingdalamhubunganTanahMelayu-Indonesia.Hasil lawatankedua-duapemimpinitu telahmenyebabkankedua-dua negana mengadakanpenjanjian pensaha-batan.22°Penjanjianpensahabatanmi telah menapatkanlagi hubungansosial TanahMelayu-Indonesia.TanahMelayu turut menghantankum-pulan-kumpulan sivik ke Medan dan Jakarta untuk mengekalkanhubunganpersahabatandenganpendudukdi sanadi sampingmengkajipembangunandi Indonesia.22tIndonesiajuga menghantarnombonganmuhibahnyake TanahMelayu. Isu Konfrontasi kemudianmenghalanghawatanrombonganmuhibahtensebutbertenusan.Dalamtempohtiga se-tengahtahun selepaspenjanjianpersahabatanditandatangani,cumaten-dapattiga rombonganmuhmbahTanahMelayu yang melawatIndonesiadantiga nombonganmuhibahIndonesiayang melawatTanahMelayu.222

Padapeningkatawalkemendekaan,hubungansosialTanahMelayu-Indonesiaberadadalam keadaanyang mesna. Ini jelas dapatdihihatapabilapihakIndonesiamenajapameranseni di KualaLumpunpadabu-Ian Februani 1959.Pamenanmi diadakandi Balai SeniKebangsaandankina-kira 90 onang senimanIndonesiamempamenkanhash seni mere-

217 Times ofIndonesia, 5 Oktober 1960.218 Anlara Daily News Bulletin, 29 Mac 1961.219 ibid., 19 November1957.220 Lihat subtajuk Isu Penting Dalam Hubungan Politik untuk keterangan lanjut tentang

PerjanjianPersahabatanTanahMehayu-lndonesia.221 Malaya/indonesia Relations, hIm.2 dan3.

222 Let the World Judge. Kuala Lumpur: Jabalan Penerangan,1964,hIm. 6.

101


ka.223 Persahabatandan pensaudaraanantanaTanah Melayu denganIndonesia tunut wujud apabiha kerajaan Indonesia menghadiahkan31 ekon kainbing jenis “Ettawa” kepadakerajaanTanahMelayu padabulanNovemben1959.Pembenianmi adalahuntukmemenuhijanji yangdiberikanoleh Dr. Djuandasemasalawatannyake TanahMelayu padabulan April 1959. Pembenianmi menguatkanlagi pensahabatanantarakedua-duanegara.224

Selepasperjanjian persahabatanditandatangani,pihak Indonesiatelabmenghantarsatu rombongansenimanke TanahMelayu padaakhirbulan November1960 di bawahrangkaperjanjianpersahabatan.Rom-bongankebudayaanmi mengadakan41 pertunjukanselama21 han diTanahMelayu.225Memangtidak dapat dinafikanbahawarombongantensebuttelah menambahpengetahuannakyat TanahMehayu tentangkebudayaanIndonesia.226SebahagianbesanpentunjukanyangdiadakanadalahtentangkebesanankebudayaanIndonesiadan menunjukkanpen-bezaandanipadakebudayaanTanahMelayu?~7Denganitu, jelasbahawanombonganseniman IndonesiatelahmempenkecilkankebudayaanTa-nah Melayu sungguhpuntujuan lawatanmerekaadalahuntuk menun-jukkan persamaandalamkebudayaanTanahMelayu-Indonesiayangda-pat menapatkanlagi persahabatanantarakedua-duanegara.Tetapi da-lam pentunjukankebudayaantersebut,pihak IndonesiacubamengatakankepadakerajaanTanahMelayubahawa“You arediffenent;you mustgoyourown way”.221

Walaupunpihak Indonesiatelah memperkecilkankebudayaanTa-nahMelayu,dan segi lain, kerajaanIndonesiatehahmembantujinannya.Misalnya, Indonesiamenghantarseorangsenimanpopular Indonesia,Sing Sehamatke RadioMalayauntukmehatihparaahli muzik dan antis-artis lain.229Kerjasamayang diberikanoheh pihak Indonesiami disebab-kan adanyaperjanjianpersahabatandenganTanahMelayu. Kenjasama

223 Malaya/Indonesia Relations, hIm. 3.224 Antara Daily News Bulletin, II November 1960 dan 30 Disember1960.225 ibid., 23 November1960, danMalaya/Indonesia Relations, hIm. 3.

226 Malaya/Indonesia Relations, hIm. 3.227 Ott, “TheSourcesandContentof MalaysianForeignPolicy”, hIm. 115.228 ibid. MenurutMohd. OhazaliShafle, “Yet, it is a fact thatIndonesiaseemedmost

reluctant to acceptthe principleof exchange.All Indonesiawasinterestedin doingwastopromoteone-wayculturaltraffic from Indonesiato thiscountry”.Lihat Mohd.Ghazali Shafie 1982. Malaysia: international Relations. Kuala Lumpur: CreationEnterprise,hIm. 45.

229 Malaya/Indonesia Relations, hIm. 3.

102

HUBUNGAN TANAH MELAYU-INDONESIA SEJAK KEMERDEICAAN

danpersaudaraanantarakedua-duanegarajuga kelihatanapabilapihakIndonesiamenghantanperwakilannya bersamaMenteni Hal EhwalAgamake pertandinganmembacaal-Qurandi Kuala Lumpunpadata-hun 1961. PenghantananperwakilanIndonesiake pentandingantensebutmenguatkanlagi pensaudaraanantarakedua-duanegana,khususnyadikalangan nakyat yang beragamaIslam. Walau bagaimanapun,padatahun h962dan tahun 1963,230Indonesiatidak menghantanwakilnyakepertandinganmembacaal-Qurandi Kuala Lumpur. JabatanAgamaIndonesiamembatahkanpemergianwakil negananyake Kuala LumpunkenanaketeganganhubunganTanahMelayu-Indonesiaakibatsoal pe-nubuhanMalaysia. IndonesiamembantahpenubuhanMalaysiasebagaineokolonialisme.

Sungguhpunterdapatkerjasamadan konflik dalamhubungansosialantana kedua-dua negara tetapi hubungan sosial Tanah Melayu-Indonesiadipenkukuhkandenganlawatanmuhibahkapalperang latihanIndonesia,Dewarutji, ke PelabuhanSwettenham.23’Kapal Dewanutjitelahbenadadi pelabuhantersebutselamalima han dan anakkapaldi-layanmesnaoleh tenteraTanahMelayu. Anak-anakkapal dibawame-lawat akademitenteradi PontDickson.Menekadisambutoleh pegawai-pegawaitenteradansivil atassemangatpersaudaraan.Selain itu, ten-dnpatkerjasamamenerbitkanfilem secanausahasamaantarakedua-duanegara.Perfina, syanikatfilem dan Indonesia,danMerdekaFilem Co-operationdan TanahMelayu, telahbersetujumengeluarkanfilem usahasamadenganmembahagikankospenbelanjaansamanata. Filem tensebutdiberi namaHabis Gelap Terbitlah Terang dan penggambarannyapuladiadakandi StudioPenfina,232

Kenjasamadalam kebajikan tunut wujud dalam hubungansosialTanah Melayu-Indonesia.233SemasaJawaBarat dilanda banjin padaawal tahun1961, sepuluhribu onangkehilangannumah dan benibu-nibuekansawahpadi musnah.KerajaanTanahMelayu telahmenghulunkanbantuannyakepada mangsa banjir tensebut dengan menghantarkanmakanandanpakaian.Secaraperibadinya,Tunku Abdul Rahmantelahmenulissuratsimpati kepadaPendanaMenteri Indonesia,Dn. Djuanda.Begitu juga pada tahun 1963, rakyat Tanah Melayu menghulurkan

230 ibid., danAntara Daily News Bulletin, 18 Februari 1963.231 Antara Daily News Bulletin, 3 Jun 1958 dan Berita Harlan, 26 Mci 1958.232 Antara Daily News Bulletin, 21 Januari 1959 dan 10 Pebruari 1959 serta Berita

Harlan, t9 Januari.233 Malaya/indonesia Relations, hIm. 3 dan Antara Daily News Bulletin, 29 Julai 1963,

103


bantuankepadamangsaletupangunung benapidi Pulau Bali. RakyatTanahMelayutelahmenolongmangsabanjin danletupangunungbenapidi Indonesiabukansekadarsikap penikemanusiaantetapi juga kenanatall pensaudaraan.

Selain temakenjasamadanpensaudanaan,temakonflik jugawujuddalambubungansosialkedua-duanegara,apabilaIndonesiamenajaper-sidanganwantawanAfro-Asia di Jakartapadatahun 1963.Dalampersi-dangantensebut,penwakilandan TanahMelayu memintapihak Indo-nesiamenamatkandasanKonfnontasinyaterhadapcadanganMalaysiadan menyelesaikanketegangannyadenganTanahMelayu melalui se-mangatBandung.234Malangnya,penmintaanitu tidak dihiraukanolehJakarta.Konflik wujud apabilaPresiden SukannomenyanyikanlaguNegaraku, iaitu lagu kebangsaanTanahMelayu, sepentimenyanyiJagu“folk” di pensidangantensebut.Tindakanbeliaumerupakansatupeng-hinaantenhadapTanahMelayu. Sukannoberbuatdemikiandi persidang-an tensebutkeranabeliaumenentangusahaTanahMelayu membentukgagasanMalaysiayangakanmehiputi TanahMelayu, Singapuna,Sara-wakdanBorneoIjtana.Ohehitu, akhbanUtusanMelayu(KualaLumpur)meminta kenajaan Tanah Melayu memutuskan hubungan denganIndonesiakenanapihakIndonesiatidak menghonnatikedaulatanTanahMelayu dan telah mempenkecilkankedaulatannyadi pensidanganyangdihadiri olehwantawandan negana-neganaAsiadan Afnika.235Mujurlah,kerajaanTanahMelayu tidak menenimacadanganakhbanitu.

Dani aspekpelajanan,jelasmenunjukkankenjasamatanpasebarangkonflik. HubunganIndonesia-TanahMelayu dalam bidang mi telahbermuladalamkeadaanyangbaik. Dua mingguselepasTanahMelayumencapaikemendekaannya,kenajaanIndonesiatelah menawarkanlimabiasiswa kepadapelajar-pelajarTanahMelayu yang ingin mengikutikursusdalambidangbahasadan sastena,sejanahpunbadan ankeologidiunivensitiIndonesia.236Semasaperbincanganawal tentangmengadakanpenjanjian pensahabatandan kebudayaan antara Tanah Melayu-

234 Antara Daily News Bulletin, 2 Mci 1963.Tunku Abdul Rahman mengalu-alukanusahaIndonesiayangmengadakanPersidanganWartawanAfro-Asia di Jakartake-ranapersidangantersebutdapat menguatkanpersefahanianantarawartawan-war-tawan Afro-Asia dan merapatkanlagi hubunganantaranegara-negaraAfro-Asia,Antara Daily News Bultetin. 1 April 1963.

235 Antara Daily News Bulletin, Mci 1963.236 ibid., 12 September1957. Cik Halimah Mohd Latiff merupakanpelajarpertama

Tanah Melayu yang mendapatbiasiswadaripadaBadan PersababatanIndonesia-TanahMelayu. Antara Daily News Bulletin, 16 Mac 1961.

104


Indonesia,Duta Indonesia,Dr. Razif, telabbenundingdenganMenteriPelajaranTanahMelayu, Khin Johani,bahawadi bawahpenjanjianper-sahabatandankebudayaan,TanahMelayu akanmempenolehsebilanganguru tenlatih dan Indonesiauntuk mengajandi sekolah-sekolahmene-ngah di TanahMelayu.237 Pembenianbiasiswakepada pelajar-pelajarTanahMelayu dan penghantaranguru-guruIndonesiake TanahMelayudilaksanakanselepaspenjanjianpersahabatandimetenaiantarakedua-duanegana.

Bagi meningkatkanlagi kerjasamapelajaranantara kedua-duanegana,sekumpulangurudan TanahMelayu telah melawatIndonesiapada tahun 1960. Kumpulan guru tensebut,terdini daripadasepuluhonangyangdiketuai olehYaakobbin Muhammad.Menekamenjalankankajian tentang sistempelajananIndonesiaselamaduaminggu denganmembeni penumpuan kepada mata pelajaran vokasional. Merekamengkaji sistempelajananIndonesiadan sekolah rendah hingga keuniversitidanmengkajipelajananbagi orangdewasa.238

Sementaraitu, Kesatuan Guru-guru Melayu Kelantan memintakenajaanTanahMelayu menghantanlebih namaigunu Melayu ke Indo-nesiauntuk mendapatkanpengalamanmengajardi sekolahrendahdanrnenengah.239KesediaanIndonesiamemberibantuankepadaTanahMe-Iayu dalambentukbiasiswa,dan penghantarangunu-gurunyatelahme-rapatkanlagi hubungankedua-duanegara.TanahMelayujuga melihatkemajuansistempelajaranIndonesiasebagaicontohbagi melaksanakanbahasa Melayu sebagaibahasa pengantan kerana Indonesia telahmenggunakanbahasaIndonesiadenganberkesanpadasemuapeningkatpendidikan.

Selain itu, kenjasamaTanahMelayu-IndonesiadiperkukuhkanlagidengantawananIndonesiauntuk melatih nakyatTanahMelayu dalambidang penerbanganawam. IndonesiamenawankankemudahankepadaempatonangnakyatTanahMelayu untukberlatihdalambidangtersebutdi Aviation Academy,TjunungdekatJakarta.Merekamendapatlatihansebagaijurutenbang sehingga mendapat“International CommercialAviation Certificates”. Keempat-empatnakyatTanahMelayu (tiga Me-layu dan seonangCina)mendapatbiasiswatersebutpadatahun 1960.240

Dalambidangbahasapula, kajian telahpun dijalankanoleh kedua-

237 ibid., 29 Januari1958.238 ibid., 3 Februari 1959 dan24 Mac 1960.239 ibid., 16 Mci 1960.240 ibid., 29 Mci 1958.

105


duapihak untuk mengintegnasikandanmenyatukanbahasaMelayu danbahasaIndonesiayang benasaldanipadanumpun bahasayang sama.Akibat penjajahan,penganuhBanatmembezakankedua-duabahasa.Ba-hasaMelayu mempunyaipenganuhbahasaInggenis dan bahasaIndo-nesiamempunyaipenganuhbahasaBelanda.24’Kajian-kajianawaluntukmenyatukankedua-duabahasaMetayudan bahasaIndonesiatelah punbenmula,sebelumTanahMelayumencapaikemendekaannya.242Kemu-dian, pada awal kemerdekaan,Tanah Melayu meminta persetujuankerajaanIndonesiauntuk membentukjawatankuasabensamabagi me-nyamakansistemejaan bahasaMelayu denganbahasaIndonesia.Bagitujuan in TanahMelayu menghantanwakilnyake Jakartauntukmeng-adakanpenbincanganyang Iebih lanjut.243Tidak lamakemudian,Indo-nesiamenenimacadangantensebut.

Sementanaitu, KementenianPelajaranTanahMelayu telah mem-bentuk sebuahjawatankuasayangdipimpin oleh Za’ba untuk membuatkajian awaltentangmenyamakanejaan.Jawatankuasami kemudiannyabensatudenganJawatankuasaBensamaTanahMelayu-Indonesia.Lang-kah mi dilaksanakanselepasmengadakanpenjanjian denganpihakIndonesia. Di samping itu, Tanah Melayu bencadangmengadakanpentukananpakar-pakardanpelajan-pelajarbahasasebagaisatu usahamenyatukanbahasaMelayu danbahasaIndonesiasupayamenjadi satubahasayang umum.2MSembilanonangpakanbahasadani TanahMelayutiba di IndonesiapadabulanMci 1958untukmengkajicarabahasaIndo-nesiadiajan kepadamurid-munidyang bentuturbahasadaenahdanjugaonangasing.245

Padabulan Ogos 1958,kedua-duanegaratelah membenipersetuju-an untukmengadakanperjumpaanpanapakanbahasadani TanahMelayudan Indonesia.Menekamengadakanpentemuansingkatuntuk mencanijalan mewujudkan sistem ejaan yang sama bagi kedua-duabahasatersebut.246 Mereka juga bersetuju mengadakan nundingan untukmenyamakansistemejaan kedua-duaneganapadabulan Oktober1958.PengenusiJawatankuasaEjaanTanahMelayu, Syed Nasin bin Ismailpula benadadi Jakartauntuk membuatnundinganpermulaandengan

241 Ibid., 12 September1957.242 LihatBabPertama,hIm. 96.243 Antara Daily News Bulletin, 23 Oktober1957.244 ibid., 23 Oktober1957.245 ibid., 3 April 1958.246 Malay Mail, 9 Ogos1958 danAntara Daily News Bulletin, 4 Ogos1958.

106


PengerusiEjaan Indonesia,Dr. Prijono, yang juga Menteni PelajananIndonesia.247

Usahamenyatukansistem ejaan kedua-duabahasatersebuttelahdiperkukuhkansemasalawatanDr. Djuandake TanahMelayupadabu-lan April 1959. PerbincangandiadakanantaraSyedNasir denganDr.Pnijono,yangmengikuti nombonganDn. Djuanda.PihakIndonesiame-nerangkan,menekaakanmenyemaksemulasistemejaandansebanangperubahanakanmengambilmasauntukmelaksanakannya.248KenjasamauntukmenyatukansistemejaanbahasaMelayudenganbahasaIndonesiatelah diakui oleh Penjanjian PersahabatanTanah Melayu-Indonesia1959. Penkaraenamdalamperjanjianitu menyebutbahawakedua-duabahasabenasaldanipadarumpun yang samadan TanahMelayu danIndonesiaakanbekerjasamaseberapaluas yang boleh demi penkem-bangandanpenggunaanbahasatensebut.249

Selepasperjanjianpersahabatanditandatangani,usahapenyamaansistemejaan bahasaMelayu-Indonesiaberjalan denganlancan.Kedua-dua negaratelah menubuhkanJawatankuasaBersamaEjaan BahasaMelayu-Indonesia.23°Pada bulan Disember 1959, perwakilan TanahMelayu yang diketuai oleh Syed Nasir telah pergi ke IndonesiauntukberbincangdenganJawatankuasaPelaksanaanBahasaIndonesia.Se-lepasberbincangbebenapahani, kedua-duapihak telah bensetujuuntukmelaksanakansistem ejaan baru bagi bahasaMelayu dan Indonesiatidak lewat dan bulan ,Januani1961.251 Kedua-duapihak bersetujuba-hawa kerajaanTanahMelayu dan Indonesiahams membenikelulusanuntukmelaksanakanejaanbarubagi bahasaMelayu danIndonesia.

Apabila cadanganuntuk melaksanakansistemejaanbanudikemu-kakankepadakerajaanTanahMelayu dan Indonesia,kenajaanTanabMelayu telah membenipersetujuandengansenta-mertatetapi kenajaanIndonesiatidak membuatkeputusantanpamembenisebarangalasan.252

247 Berita Rarian. 7 Ogos1958.TuanSyedNasirjugamerupakanPengarabDewanBa-hasadan Pustaka(DBP). Lihat jugaOtt, ‘The Sourcesand Content of MalaysianForeignPolicy”, him. 114.

248 Malay Mail, 10Apr11 1959.249 Teks Perjanjian Persaiwbatan Tanah Melayu-indonesia, hIm. 10.250 Antara Daily News Bulletin, 24 Disember 1959.JawatankuasaEjaan Bersamatelah

memberi laporanpertaniakepadakerajaanIndonesia. Jawatankuasatersebutber-setujuuntuk mengamalsistemejaanyangsama.

251 “The SourcesandContentof MalaysianForeignPolicy”, him, 114 danMalaya/indo-nesia Relations, hIm, 3 clan 4.

252 Malaya/indonesia Relations, hIm. 4. Menurut Mohd. Chazali Shafle, Presiden

107

HtJBUNGANMALAYSIA-INDONESIA 1957-1970

Ini menyebabkankerajaanTanahMelayumendesakIndonesiamembenijawapannya.Walau bagaimanapun,Indonesiatetaptidak benbuatdemi-kian. Malangnya,Konfnontasi IndonesiaterhadapMalaysiatelah men-jadikan kenjasamabahasaantanakedua-duanegaratenbengkalaibuatsementanawaktu.253

Padaumumnyaboleh disimpulkanbahawapersaudanaandan kenja-samamerupakantemapenting tetapi diganggujuga oleh temakonflikyang wujud akibat perbezaanpendapatdalam hubungan kedua-duanegara.Kerjasamadanpensaudaraanmenonjol melalui kegiatansukan,agama,lawatan muhibah,bantuankebajikan,bantuanlatihan dan pela-jaran, danusahamenyamakansistemejaan bahasaMelayu-Indonesia.Sementanaitu, konflik timbul daripadasikap rombongankebudayaanIndonesiayangmemperkecilkankebudayaanTanahMelayu, Indonesiamemulaukanpertandinganmembacaal-Qunandengantidak menghantarwakil dan dalamsoal penyamaanejaan.Temakonflik mi mengganggupensaudaraandankerjasamayangterjalin dalamhubungansosialTanahMelayu-Indonesia.

Pendirian Tanah Melayu dan Indonesia terhadapNegaraChina

TanahMelayu dan Indonesiamempunyaipendinianyang berbezater-hadapmasalahantarabangsayang melibatkan RRC. Indonesiayangmendapatkedaulatanpenuhpadatahun 1949 telah mengiktirafkenajaanRRC di PekingsebagaikenajaantunggalbagikeselunuhanwilayahyangdahulunyadikuasaiolehChinaKebangsaan.Indonesiatidak mengiktinat’kenajaanChiangKai Shekdi Taiwan.254PadabulanJun1950,RRC telah

Sukanio enggan memberi persetujuannyauntuk meiaksanalcancadangantersebut.Mohd. GhazaliShafie 1982. Malaysia: international Relations. Kuala Lumpur:CreativeEnterprise,him. 46.

253 Ott, “The SourcesandContentof MalaysianForeignPoiicy”, him. 114. MenurutEn.Rachmat(KedutaanIndonesia),bukanisu Konfrontasisahajayangmenghalangker-jasamabahasatetapi di Indonesiasendiri,tidak semuarakyatmenggunakanbahasaIndonesiadengan sepenuhnya.Ini menyebabkanIndonesia tidak dapat rnembenijawapandengansertamertatentangpenggunaanejaanbarn.Temubualpenulisde-ngan En. Rahchmat,Kaunselorpolitik pada IS Mac 1989 di KedutaanIndonesia,Kuala Lunipur.

254 HubunganIndonesia—RRCsejakakhirtahun1960 sehinggaGerakan30 September1965, dikatakanmempunyaipengalamansepertiberbulanmadu.Mary F. SomersHeidhues1966. “Pekingand theOverseasChinese:TheMalaysianDispute”,AsianSutvey, ut. VI. No. 5, Mei, hIm,276.

108


mengiktinafkenajaanIndonesiadankedua-duapihakmenjalinhubungandiplomatik.Sementaraitu, TanahMelayu yang mendekapada31 Ogos1957 tidak mengiktirafkedua-duakerajaanChina, iaitu RRC di Beijingdan China Kebangsaandi Taipeh, sungguhpunRRC dan kenajaanTaipeh mengiktirafkemendekaanTanah Melayu. Kedua-duakerajaanChinajuga benminatuntuk mengadakanhubungandiplomatik denganKuala Lumpun.255 SebenarnyaTanahMelayu engganmembeni peng-iktirafan kepadaRRC danChinaNasionalkeranabimbangterhadapke-setiaankaumCinadi TanahMelayu akanberbelahbahagiantaraTanahMelayudenganRRCatauChinaNasional,256

TanahMelayu dan Indonesiamempunyaipendirianyangbenbezatentangmasalahkedua-duaneganaChinaitu. TanahMelayumengamal-kan dasarmengakuikedua-duanegaraChina.Dasarmi tidak ditenimabaik oleh Beijing mahupunTaipeh.Dasarmengakuikedua-duanegaraChinaitu muncul danipadapolitik dalam negeni dan keselarnatanne-gara.257Pihakpembangkangyang benhaluankid di TanahMelayu pulamendesalckenajaansupayamengiktinafRRC dan menyokongnegaraitumendapatkankenusi di PBB.25t Sejak mendeka,TanahMelayu tidakmenyokongRRCmenyertaiPBB.TanahMelayutidak mengiktinafRRCkenanaBeijing merupakannejim yang agnesif.PendinianTanahMelayumi mula berubahpadatahun 1960.Bagi Tunku Abdul Rahman,beliaumenyokongRRC memasuki PBB tetapi Tanah Melayu tidak akanmengadakanhubungandiplomatik denganRRC.259Tunku Abdul Rah-man mencadangkanRRC dan Formosa penlu sama-samamendudukikenusi PBB. Fonmosahendaklahdiakui sebagainegarayangmendeka,berdaulatdantidak bolehdipanggilsebagaiChinaKebangsaan.2~°

Sementaraitu, IndonesiamempunyaipendirianbahawatendapathanyasebuahnegaraChina, iaituRRC.Formosadianggapsebagaiseba-hagiandaripadaRRC dan IndonesiamenyokongperjuanganRRC men-

255 Antara Daily News Bulletin, 9 September1957; Straits Times, 31 Ogos 1957; danBoyce,Malaysian and Singapore in international Diplomacy, hIm, 146.

256 Dalton, “The Developmentof Malayan External Policy”, hIm. 93. TanahMelayumenghalangRRC mahupunChina Kebangsaanmenuntutrakyat Cina di TanahMelayu sebagairakyatmasing-masing.

257 AbdullahAhmad,Tunku Abdul Rahman dan Dasar Luar Malaysia. hIm. 34,258 Antara Daily News Bulletin, 9 Januari1962.259 Asian Recorder, 3—9 September1960, hIm, 3524 danParliamentary Debater, 20

April 1960, lajur27.260 Asian Recorder, 24—31 Disember1960, hIm, 3707. China Kebangsaanjugadikenali

sebagaiFormosadanTaiwan.

109

FII.JAUNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-1970

dapatkansemulaFonmosa.26tIndonesiamelihatusahaRRCmempenolehFormosa adalah sama denganpenjuangannyamenuntutIrian Barat.IndonesiamengakuibahawaRRC benhakuntuk mendapatkankenusi diPBB danIndonesiamenyokongRRCmemperolehkerusitensebut.262

Tanah Melayu melihat faham komunis sebagaiancamanbesarkepadakeselamatanAsia TenggaramanakalaIndonesiamelihat penja-jahanBarat sebagaiancaman.Antaratahun 1948 hingga tahun 1960,TanahMelayu telahmengalamiancamanpemberontakankomunisyangdilancankanoleh Parti KomunisMalaya (PKM) yang berorientasikanPeking.263SemasaDarunat,P1CM mendapatsokongandan RRC untukmelancarkanpembenontakan.Oleh sebabRRC membenisokonganke-padapihakkomunisdi Asia Tenggana,TanahMelayu melihatRRCse-bagai satu ancamanbesarkepada nantauAsia Tenggara.Sebaliknya,Indonesia,khususnyaPresidenSukanno,tidak melihatRRC sebagaisatuancamantetapisebagaisatucontohbagidininya.Indonesialebih melihatpenjajahanBanat sebagaiancamankenanaBelandamasihmenguasaiInian Barat (sehinggabulanOktober 1962).SelepaslawatanSukarnokeRRC, beliau tentarik dengankejayaanyang dicapaioleh RRC menen-tang Kuomintang,pengaruhdan campuntanganpihak Banatdi negaraChina. Sukarnopercayamasalahpolitik Indonesiaboleh diselesaikanjika negaranyamengamalkancorakpentadbinanRRC, iaitu “democraticcentna1ism~~.1MSistem pentadbinanRRC yang dipimpin oleh Mao Tse-Tung menjadi asaskepadademokrasitenpimpin yang dipenkenalkanoleh Sukarnopadatahun 1959.

Sukarno,PM danPNI (Parti NasionalIndonesia)melihat RRCse-bagaisahabattetapi pemimpin-pemimpinpatti Islam pulamelihat RRCsebagaisatu ancaman.mi keranaRRC membenibantuankepadaPKIuntukmenyebarkanpenganuhnya.265SemasapattiMasjumi yangdipim-

261 Ibid., 9—is Januani 1960, him. 3099. LihatjugaBhattacharjee,Malaysia and Indo-nesia, him. 114.

262 Asian Recorder, 23—29 Julai 1961. hIm. 4068 danjuga Eastern World, Jilid IS,No. 6, Jun 1961, him.22.

263 Mackie, Konfrontasi, him. 32. TanahMelayn meiihat ancamankomunisdan RRCiebih bahayadaripadaSovietUnion keranaRRC tebibdekatdenganrantaumi.

264 Sila lihat ide Ant Agung,T’wenty Years Indonesian Foreign Policy, hIm. 251—255.Sukarno sangat tertañk dengan kejayaan komunis menentang KuomintangyangmendapatsokongandaripadapihakBaratdalamnasayangsingkat.Ibid., him,251.

265 Franklin B. Weinstein 1976. indonesian Foreign Policy and the Dilenw of De-pendence: From Sukarno to Soeharto, New York: Cornell UniversityPress,Ithaca,him. 90—91.

110

HuBUNGAN TANAH MELAYU.INDONESIA SFJAK KEMERDEKAAN

pin oleh Sukiman, mentadbin Indonesiapada awal dekad 1950-an,merekatelabmengadakangenakanmembantenaskomunisdi IndonesiaRamai ahli PM telah ditahanoleh kenajaanIndonesia.Pemimpin ten-kemukaPMpadawaktuitu, Alimin, diberi perlindunganolehKedutaanRRC di Jakarta.266

Tanah Melayu menolak tuntutanRRC mahupunTaiwan bahawamasyarakatCinadi TanahMelayu sebagainakyat meneka.TanahMe-layu melihat masyarakatCina di TanahMelayu yang mempunyaike-nakyatanTanabMelayusebagairakyatTanahMelayusahaja.Dalamhalmi, IndonesiadanRRC mempunyaiPenjanjianDua Kenakyatan(1955)yang ditandatanganioieh kedua-duapihak selepasPensidanganBan-dung.Perjanjianmi membenipeluangkepadamasyarakatCinadi Indo-nesiamemilih samaadamerekamahu kerakyatanIndonesiaatauRRCdalamtempohsatuhinggaduatahun.26’

Dani segiekonomipula,TanahMelayu tidak mengadakanhubung-an ekonomi terus denganRRC tetapi melalui saluran onang tengahtenutamanyamelalui Bnitain. Di sampingitu, TanahMelayu melanangakhbar-akhbardan RRC dipesanatau ditenbitsemuladi TanahMelayu.Lagu-lagu“folk” yang subversifdan RRC jugadiharamkanoleh KualaLumpun. CawanganBankof Chinadi TanahMeiayu yang dimiliki olehRRCdiarahkantutupoleh kenajaanTanahMelayu. TanahMelayujugamenghalangkemasukanbeberapajenis tekstil dan RRC denganalasanakanmenjejaskanindustnitekstil tempatan.261

Sementanaitu, Indonesiamempunyaihubunganekonomi langsungdenganRRC, dansebaliknya.menghanamkanhubunganekonomi de-nganTaiwan.PadabulanDisember1959,Indonesiatelah mengarahkanpenutupansemuacawanganBank GreatEasternBankingConporationyang dimiliki oleh Taiwan.269Indonesiamenjalinkankenjasamaeko-nomi denganRRC sepenti yang dipensetujuipadabulan April 1961.270

Sebaliknya,RRC sudi muemberibantuankewangankepadaIndonesia.Mao TseTungpernahmenegaskankepadaDr. Djuanda,“Just say how

266 Bhattachaijee,Malaysia and indonesia, hIm. 109.267 Ibid., hIm. 112 danAsian Recorder, 15—21 Januani1961,hIm. 3735,268 Dalton, ‘The Developmentof MatayanExternal Policy”, him. 103. TanahMelayu

juga mengha]angperwakilan Kesatuan Sekcrja pergi ke RRC. ParliamentaryDebates, 8 Ogos1960, lajur 1044.

269 Asian Recorder, 9—is Januari1960, hIm. 3099.269 Asian Recorder, 9—IS Januani1960, hIm, 3099.270 ibid., i5—2i Januani1961, hIm. 3735.

Ill

HLJBUNGAN MALAYSIA.INDONESIA 1957-I970

muchcredit Indonesianeeds.We’ll supply it”.27~SemasaSukanAsiadi-adakandi Jakartapadatahun 1962,IndonesiatelahmenghalangTaiwanmengambilbahagiansebagaimenunjukkansokongannyakepadaRRC.Indonesiajuga menajaGamesof New EmergingForces(GANEFO)diJakartasetelahIndonesiadisingkinkan oleh Majlis Olimpik Antana-bangsakenana menghalangTaiwan menyentaisukan Asia. GANEFOmemberipeluangkepadaRRC membuktikankebolehannyadalam hi-dangsukanmahupundiplomatik.272

HubunganIndonesiadenganRRC benadapadatahapyang baikpadaawal tahun 1960-an.Hal mi jelas apabilanusuhananti-Chiname-letus di Indonesiatenutamadi Bogondan Sunabayapadabulan Mei1963.273Dalamnusuhanmi banyakhantabendakaumCina di IndonesiamusnahdankenajaanRRC tidak menunjukkansebarangbantahanter-hadapnusuhantensebut.274Sebaliknya,kerajaanIndonesiamengambiltindakantegas terhadapnusuhantensebut.Sukarno membeni amaranbahawanusuhantensebutboleh mengancanirevolusi nakyatIndonesia.Menurutbeliau:

“The incidentsagainst the Chinese hadspoiled Indonesia’sname.How can we condemnracialismagainstthe Negroesin the UnitedStatesand againstcolouredpeople in South Africa and practise itagainstthe Chinesein ourcountry?”275

RRC bersama Indonesia telah mengecam cadangangagasanMalaysiasebagaiplot neokolonialisme.Indonesiadan RRC telah me-nyokong pemberontakanBnunei yang menentanggagasanMalaysia.PerdanaMenteni RRC,ChouEn-Lai, menjelaskan“the Chinesepeople,like the Indonesianpeople, suppontedthe righteousstruggle of theBnuneipeople”.BegitujugadenganPengenusiRRC, Liu ShaoChi,se-inasalawatannyake Indonesiapadabulan April 1963,betiaumenegas-kan sokonganRRC kepadaIndonesiauntuk menentanggagasanMa-laysia.276

MenyentuhtentangpencenobohanRRC terhadapTibet, TanahMe-

271 ibid., 13—19 Februani1960,hIm, 3160.

272 Carl Taylor 1963. “IndonesianViews of China”,Asian Survey, Jil. 3, No.3, Mac,hIm. 168 danGrant,Indone.cia, hIm. 155.

273 Asian Recorder, 25 Jun—Juiai 1963, him. 5272.274 Bhattacharjee,Malaysia and Indonesia, him. 114.275 Asian Recorder, 25 Jun—i Juiai 1963, him. 5272.276 SomersHeidhues,“PekingAndTheOverseasChinese”.hIm. 279.

112

HUBIJNGAN TANAR MELAYU-INDONESIA SEJAKKEMERDEKAAN

layu mengkritikdanmenentangtindakanitu. Pencenobohantensebutme-nyebabkanrakyatTibet kehilanganhakkemanusiaan.PemimpinTibet,Dalai Lama,dannamairakyatTibet melanikandiii ke India danNepal.PentadbiranRRC menyebabkanstruktur agama,sosialdan kehidupanpolitik sertaekonomipendudukTibet tenhapus.2~Padasesi ke-l4 Per-sidanganPBS,TanahMelayu bersamaIreland telahmemintamasalah“inscniption” Tibet tentang pencerobohanRRC dibawa ke agendamesyuaratagungP511.Draf revolusi tentangisu mi kemudianditenimaoleh PBB untuk menguatkanlagi pendirianPBB tenhadaphak asasimanusia,terutamanyatentanghak asasinakyatTibet sertakebudayaandan agama mereka.278Sebaliknya,Indonesiatidak menentangsikapagnesifRRC terhadapTibet.Akan tetapi Indonesiatelah menentangisu“inscription” Tibet yangdibawa ke agendaperhimpunanagungPBB.Indonesia,bensama13 buahnegaralain telah menentang“inscription”tensebutkenanaTibet beradadi bawabpentadbinanRRCdan RRC tidakmempunyaiperwakilandi-PBB.279Wakil Indonesiadi PBSbenkata:

“We believe that all Tibetan people and all peoples have theirfoundamentalhumanrights. Tibetansmust retain their right to wor-shipaccordingto their religion andto devotetheirown culture”?°

PendirianIndonesiayangtidak mengutukpencerobohandan penjajahanRRC tenhadapTibet telahbencanggahdenganpninsip Bandung(1955)yang menentangpenjajahandan pencerobohan.Lebih penting lagi,Indonesiasendinimenjadi penajaPersidanganBandung.mi benmaknaIndonesiatidak mengamalkanpninsip-pninsipyangditajaolehnyasen-din.

Dalam soal perang sempadanSino-India, Tanah Melayu telahmengambilpendinianyang pro-Indiadanmenentangpencenobohanten-tenaRRC tenhadapwilayahIndiadi Himalaya.2t’SemasalawatanTunkuAbdul Rahmanke India padabulanOktoben 1962, beliau telah mem-bidas sikap agresifRRC. Beliau juga benkata,“in the eventof a de-

277 Tunku Abdul Raliman 1965. “Malaysia: Key Area in Southeast Asia”, ForeignAffiuirs, iii. 43, No. 4. Juiai, him. 664; Mohd. GhazaliShafie,Malaysia: internatio-nal Relations, him.47, danAsian Recorder, 23—29 April 1960.him. 3277.

278 The Federation of Malaysia: Year Book 1962. Kuala Lumpur: Malay Mail Pub-lishing, 1963,hIm. 75.

279 Times ofindonesia, 14 Oktober 1960.280 Ibid.281 Dalton, “The DevelopmentofMaIayan External Policy,” hIm. 100.

113

HUBUNGAN MALAYS1A.iNDONESIA 1957-1970

clarationof wanbetweenIndiaandChina,Malayawould give India, allout support”.2t2Bagi menyokongIndia dalammasalahsempadanSino-India, TunkuAbdul RahmantelahmelancankanTabungSelamatkanDe-mokrasi (SaveDemocracyFund)pada3 November 1962. Tabungmibenjayamengumpulkansatujuta ninggit.253 Panti-pantipembangkangdiTanahMelayu (Panti Bunuh, Parti Rakyat,PMIP atau Panti Islam Se-Malaya dan Panti ProgresifRakyat) melihat pendirian Tunku Abdul

Rahmansebagaitidak arifdanmemintakerajaanmencanipenyelesaianyangamanuntukmenyelesaikanmasalahmi.2t4

Sementaraitu, Indonesia pula mengambil pendinian berkecualitenhadapkeagnesifanRRC. Dr. Subandniomenegaskan,RRC dan Indiaadalah sahabatIndonesiadan Indonesiabukan pasif dalam hal mi.BeliaudanPresidenSukarnotelahbenusahauntukmencaripenyelesaianbagi masalahtersebut.255ManakalaIde Anak Agung, bekas MenteniLuan NegeniIndonesia,menuduhrejim Sukarnotidak bersuanatenhadapkeagresifanRRC padahal Indiapennahmenyokongperjuangankemer-dekaanIndonesiaterhadapBelanda.256PKI pula mengkritikNehruher-sikap agresifdan tidak mahu menyelesaikanmasalahsempadansecaraaman. Ini disebabkanIndia telah membeli jet pejuangMIG-2l danSoviet Union untuk menguatkanpentahanannya.287Dalam kenyataanbersamayang dikeluankanoleh PresidenSukarnodan PresidenRRC,Liu ShaoChi, benikutanlawatan PnesidenRRC ke IndonesiapadabulanApril tahun 1963, IndonesiadanRRC bensetujubahawamasalahsem-padanIndia-RRCharusdiselesaikanberdasarkansemangatPersidanganBandung.Indonesiajuga berkata,pengundunantenteraRRC dan wila-yah India dan penyerahantawananperangIndia akan membukajalankepadapenyelesaiandamai.2~

DalammelihatpendirianTanahMelayu danIndonesiaterhadapisu-

282 TunkuAbdul Rahman“Malaysia: Key Area”, him. 565.283 ibid.. danlihat jugaVishal Singh, “The Reactionsof SouthEast Asian Countries”.

international Studies, Jil, 5, 1963—1964, hIm. SI. Tunku Abdul Rahmanmeng-umumkanbahawamasalahantaraRRC denganIndia adalahmasalahantarademo-krasi dengan komunis, ml adalahbertujuanmengeiakkanpandangandi kalanganrakyatketuninanCinadi TanahMeiayu bahawapendirianTanabMelayu tidnk ter-hadapmasyarakatCina tetapilerhadapidealogikomunis.

284 Vishal Singh,“The Reactionof SEA Countries”,him. SI.285 ibid., hIm, 83.286 Ide Anak Agung,Twenty Years Indonesian Foreign Policy, hIm, 361.287 Vishal Singh.“The Reactionof SEA Countrics”, hIm. 83.288 Asian Recorder, 11—17 Jun 1963, hIm. 5250.

114


isu yang benkaitandenganRRC, temakomunismeadalah tema yangterpenting.TanahMelayu melihatRRC sebagaisatuancamanbesarke-padarantaumi kenanaRRC menyokongpenjuanganpUnk penentangkerajaanyangsahdi Asia Tenggara.Di TanahMelayu, Panti KomunisMalaya (PKM) yang benonientasikanPeking melancankanpembenon-takan bensenjatatenhadapkenajaanyang sah di TanahMelayu. Ini me-nyebabkanTanahMelayutidak mengiktinafRRC danengganmengada-kan hubungandiplomatik dengannya.Di sampingitu, Tunku AbdulRahmanmengutukRRC dalam isu-isu antanabangsasepenti masalahTibet danperangsempadanSino-India.

Sementanaitu, Indonesia,khususnyaPnesidenSukarnodanpenyo-kongnya,melihat RRC sebagainegarasahabat.Indonesiamelihat keja-yaan pihak komunismenentangpihak Kuomintangyang mendapatso-kongandan Banatsebagaicontoh untuknya.Lebih penting lagi adalahsistempemenintahantotalitarian RRC yang digunakanoleh PresidenSukannountukmerangkasistemdemokrasiterpimpindi Indonesia.Ban-tuan yangdiberi olehRRC kepadaIndonesiauntukmenuntutInian Banattelah merapatkanhubunganRRC denganIndonesia.Ini menyebabkanIndonesiabersikapbenkecualiapabilaRRC menyenangTibet dan men-derobohmasukke India. HubunganIndonesiadenganRRC bertambahkukuh dengan lawatan yang dilakukan oleh pemimpin kedua-duanegana.Indonesiadan RRC melihat kolonialismepihak Barat sebagaiancamanbesar.Oleh itu, kedua-duanegaramengesyakigagasanMa-laysia yang ditaja oleh Tunku Abdul Rahman dan pihak British akanmeluaskanlagi impenialismeBritish di nantauAsiaTenggara.

Pendirian Tanah Melayu dan Indonesia terhadapPertubuhan Serantaudi Asia Tenggara

Dalam hubunganTanah Melayu-Indonesiaantaratahun 1957 hinggatahun 1961, pertubuhan-pertubuhanserantaudi Asia TenggarasepentiSEATO (SoutheastAsia Treaty Organization), KumpulanAfro-Asia,Blok Muslim, SEAFET (SoutheastAsia Friendshipand EconomicTreaty)danASA (Associationof SoutheastAsia) telah mempengaruhihubungan kedua-dua negara tensebut.259 Tema kesenantauanakan

289 Selain itu, terdapatjuga Maphilindo (Malay.cia. Philippines and Indonesia Contè-deration) dan KumpulanAfro-Asia. Maphilindo akan dibincangkandalambab ke-tigakeranaMaphilindoberkaitandengansealpenubuhanMalaysia,Di sini akandi-bincangkantentangKumpuianAfro-AsiakeranaberkaitandenganhubunganTanah

115


banyakdipenhatikandalambahagianmi.SEATO yang ditubuhkanpadatahun 1954 di Manila, merupakan

badanserantauberconakketentenaanyang pertamadi nantauAsia Teng-gara.Tujuannyaadalahuntukmembendungkemaraanideologi komunisdi rantauin AmerikaSyarikatmenupakannegarapenajautamakepadaSEATO dan tujuh buahnegaralain, tennasukBritain, Perancis,Pakis-tan,Thailand,Filipina, AustraliadanNewZealand.29°

Indonesiatidak menyertaiSEATOkenanamenganggappentubuhanmi sebagaipakatantenteramenentangblok komunis sedangkanIndo-nesiamenerimabantuandan negana-neganakomunis. Indonesiayangmengamalkandasarluaryangberkecuali,melihatSEATO sebagaisatuyangbencanggahdengandasarluar negeninyakeranamemihakkepadablok Barat.29’ SungguhpunIndonesiamengamalkandasarluaryangben-kecuali tetapi ciri-cini anti-Baratjugakelihatandalamdasarluarnya.Si-kap anti-BarattelahberpuncadaripadaperjuanganIndonesiamemper-oleh kemerdekaandan tuntutanIndonesiatenhadapIrian Barat yangdikuasaiolehBelanda.Indonesiakecewadengansikapdingin Amenikayang enggan membenibantuanketentenaankepadanya.Indonesiajugatidak berpuashati dengansokonganyang dibeni oleh AmerikakepadaBelanda,sekutunyadalainNATO tetapi memusuhiIndonesiadenganisu Irian Barat.292Jadi,Indonesiatidak ingin membantuAmerikadenganmenyertaiSEATO.

Oleh sebabpada dasarnyaSEATO merupakanpentubuhananti-komunis,dan Indonesiapula menerimabantuankewangandan keten-tenaandan SovietUnion, Sukarnoberpendapat,adalahsukarbaginega-nanyauntuk menentangpihak komunisdenganmenjadi sekutudalamSEATO keranaIndonesiapadawaktu itu sangatmemerlukanbantuantensebut dan Soviet Union?~Bantuan mi sangat dipenlukan untukmenguatkankempenpembebasanInian Banal dan Belanda.Jadi,Indo-~

Melayu-indonesia, padahal Afro-Asia Solidarity merupakan kumpulan negara-negaradan Asia dan Afrika yangmuncul selepasPersidanganBaudung(1955) diIndonesia. Afro-Asia hukanlab pertubuhan serantau seperti SEATO ataupun ASAyangmempunyaiperaturantertentu.KumpulanAfro-Asia ialabnegara-negaraAsia-Afrika yang merdeka,beke~asanmdaiambidangekonomi, kebudayaandanpolitik.Lihat Lampiran 13, “Final Communique of the Bandung Conference”, ide AnakAgung. Twenty Years ofIndonesian Foreign Policy, him. 574—584.

290 Ide Anak Agung, ibid.291 Brackman, Southeo,stAsia’s Second Front, hIm. 48.292 Lihat Mackie, Konfrontasi. hIm. 33.293 Bhattacharjee.Malaysia and Indonesia, hIm. 93.

116


nesiatidak menyertaiSEATO kenanakeanggotaannyaakanmenjejas-kan hubungandengannegara-neganakomunisyang menyokongIndo-nesiadalammenentangpenjajahan.

Sepenti Indonesia,Tanah Melayu juga tidak menyentaiSEATO.TanahMelayu mempunyai alasannyatensendiri iaitu penjanjian pen-tahanandenganBritain, AMDA, dianggapcukupuntukmenjaminkese-lamatannya.MenunutTunkuAbdul Rahman,“a defenceagreementwithBnitain is sufficient fon oun national defence”. Menurut beliau lagi,TanahMelayutidakperlu menjadianggotaSEATOkenanaberpuashatidenganpenjanjian AMDA.2~Selain itu, keanggotaanTanah MelayudalamSEATObolehmenyakitkansejumlahnegara-negaraAsiasedang-kan Tanah Melayu mahu benbaik-baikdengan meneka.295Misalnya,India danCeylon’ tidak menggalakkanpenyertaanTanahMelayudalamSEATO kenanakeanggotaanitu boleh menjejaskankepentinganAfro-Asia. SementanaIndonesiapulabenpendapatbahawajikaTanahMelayumenyertaiSEATO maka TanahMelayu akan mempunyaidasanluaryangmenyimpangdaripadadasanluan Indonesia.Sebaliknya,AustraliadanFilipina menggalakkanTanahMelayumenyertaiSEATO.296

Menunut Au Sastnoamidjojo,bekasPerdanaMenteni Indonesia,ke-najaan Indonesiatidak membantahTanah Melayu menyertai SEATOkenanapenyentaanitu adalahurusanTanahMelayu danbukannyaurns-an Indonesia.Beliau menjelaskanbahawakemasukanTanahMelayutidakmewujudkanpentnusuhandenganIndonesiakerananegaraFilipinatelahmenjadiahli SEATO tetapi masihmempunyaihubunganyangbaikdenganIndonesia.297Sebaliknya,PKI melihat SEATO danpenyentaanTanah Melayu di dalamnya sebagaiancamantenhadapkeselamatanIndonesia.29~

Sungguhpunbegitu,keenggananTanahMelayu menyentaiSEATOjugabenkaitandenganpendiriansebilangannakyatTanahMelayu. Pen-dudukMelayuyangpro-IndonesiamenganggapSEATO bercanggahde-ngansemangatBandungyangmenentangpakatanbenconakketentenaan.Sementanaitu, kaum Cmnapula melihat SEATO sebagaipakatananti-China. Oleh im, salahsatu sebabkenajaantidak menyertaiSEATO ada-

294 Lihat Straits Budget, 4 September1957danFar Eastern Economic Review (FEER),28 Julai 1960. hIm. 163, dipetik olebDeiton,“The Developmentof MalayanExter-nal Policy”, him. 72.

295 Michael Liefer, The Foreign Relations of the New States, Victoria. 1974, hIm. 47.296 Dalton,“The Developmentof MalayanExternalPolicy”, hIm. 72.297 Brackinan, Southeast Asia’s Second Front, him. Ill.298 Zaina]Abidin Wahid, “Malaysia: A Survey”, hIm. 374.

117

UIJBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-1970

lah kenana mi boleh mewujudkan keteganganpenkauman di TanahMeuayu.2~

WauaupunIndonesiadanTanahMelayusama-sarnatidak menyertaiSEATO, akan tetapi sebab-sebabmerekaadalah benbeza.Indonesialebih mementingkandasan uuan negeri yang tanpa pihak, manakalaTanah Melayu mengutamakanperjanjian pentahanandenganBnitainyangcukupuntuk keselamatannyadanmengelakkanketeganganantanaetnik-etnikdi dalamnegeri.

Sepenti SEATO, kumpulanAfro-Asia juga mempunyaipenkaitan-nyadalamhubunganTanahMelayudanIndonesia.Kumpulanmi tendinidanipadanegana-negaraDunia Ketiga yang telah bensatuselepasPen-sidanganBandung 1955. Blok Afro-Asia memperjuangkandasan luanyang tanpapihak danmenentangpenjajahan,di sampingmengelakkandini danipadaperangdingin antanaBlok BanatdenganBuok Timur.3tttDikalangan negara-neganaAfno-Asia, Indonesiamempunyai mantabatyang tinggi kenanatelah menjadi negarapenaja.30tPadatahun 1955,TanahMelayuteuahmemintajasabaik Nehruuntukmendapatkantarafpemerhatidi PensidanganBandungtetapi Nehnutelahmenyatakanke-raguannyauntuk menouong Tanah Melayu. Jadi, selepasmendeka,Tunku Abdul Rahmanbenpendapatbahawatidak ada sebab TanahMelayu hanusmenjadi sebahagiandanipadagenakankumpulan Afro-Asia.3tt2 Tunku Abdul Rahmantidak yakin tentangkumpulanAfro-Asiadan pennahmembuatkenyataanyang menyinggungpenasaankumpulanitu sepentilokasi ibu pejabatkumpulanitu.303 Jadi,adalahjelas bahawaTunku Abdul RahmantidakbegitutentanikdengankumpulanAfro-Asia.

Namunbegitu,TanahMelayu menenimadanmengamalkandenganhaik sepulubpninsip Bandung.mi jelas dilihat apabilaTanahMeuayumenentangkolonialismedi Asia dan Afrika, pencenobohanRRC ten-hadapTibet dan India, menentangdasarperkaumandi Afnika Selatandan mencadangkangagasanMalaysiauntuk membebaskanSingapuna,Sarawak,BonneoUtanadanBnuneidanipadapenjajahan?°4Sebaliknya,

299 Bhattacharjee,Malaysiaand Indonesia, him. 96. Lihat juga,Silcock, “Developmentof aMalayanForeignPolicy”, hIm. 50.

300 Sila lihat Ide Anak Agung. Twenty Years !ndonesian Foreign Policy, him. 223—227dan237—238danMackie,Konfrontasi, hIm, 32.

30! Mackie,Konfrontasi, hIm. 32.302 AbdullahAhmad,Tunku Abdul Rahman dan Dasar Luar Malaysia, hIm. 42.303 Zainal Abidin Abdul Wahid, SejarahDasar Luar Malaysia, hIm. 14.304 Mohd. GhazaliSharte,Malaysia: International Relations, hIm. 43—47 dan Boyce,

Malaysia and Singapore in International Diplomacy, hIm. 176—177.

118


IndonesiasebagaineganapenajakumpulanAfro-Asiatidak bensungguh-sungguhmengamalkanpninsip Bandung.Indonesiabersikapberkecualidalam isu sempadanSino-India sungguhpunpencenobohanitu benten-tangan denganpninsip Bandung. Bagi mengekalkanhubungan baikdenganRRC,Indonesiajugatidak mengutukpenaklukanRRC tenhadapTibet.305 Begitu jugaJakartamenuduhgagasanMalaysia sebagaineo-kolonialistne,sebaliknya,bendiamdini terhadappenjajahanPortugaldiTimun?°’~Indonesiadianggaptidak bensikapjujun dalammengamalkanprinsip-pninsipPersidanganBandungyang menjadiasaskepadakum-pulan Afro-Asia. Padahal,IndonesiamerupakannegarapenajaAfro-Asia. Sebauiknya,TanahMeuayu lebih bensungguh-sungguhmengamal-kan pninsip-pninsipkumpulanAfro-Asia walaupunkurangpentingdani-padaIndonesiadalamkumpulanAfno-Asia kenanaTanahMelayu lebihrapatdenganpentubuhanKomanwel.

SungguhpunSEATO dan kumpulan Afro-Asia mempunyaikaitandenganhubunganTanahMelayu-Indonesia,tetapi kedua-duanyamem-punyai kelemahan.Pertama,SEATO yangditaja oleh Amenika untukmembendungpenganuhkomunisdi Asia Tenggaramenupakansebuabpentubuhansenantauyang bercorakketentenaan.mi secaratidak tang-sungakanmembawaanggota-anggotanyamelibatkandin dalamperangdingin denganblok Timur. Di samping itu, SEATO dianggotaiolehnegana-negaradan tuar nantauAsia TenggarasepertiPakistan,Bnitain,Perancisdan Amenika Syarikat.Kumpulan Afno-Asia pula menupakankumpulan yang lebih luas dan tidak meliputi satunantautertentu. Se-baliknya,kurnpulanmi meliputi duabenuabesar,iaitu Asia dan Afnika.oleh itu, kepentingannyameliputi kawasanyangluas.

OlehsebabSEATOdankumputanAfro-Asiamempunyaikelemah-an, semasaberadadi ColomboSri Lanka, TunkuAbdul Rahmantelahrnenyatakanhasnatnyauntuk menubuhkansebuahpertubuhansenantaudi AsiaTengganayangtidak benconakketenteraan,politik dan tidak ber-kaitan denganmana-manablok ideologi.3t17Tunku Abdul Rahmanmen-

305 Sila lihat Bab2 untuk keteranganlanjul tentangpendirianIndonesia,306 Mohd. GhazaliShafie,Malaysia: International Relations, him. 46.307 TunkuAbdul Rahmantelahpergi keSri Lanka(Ceylon)untuk menghadiriperayaan

ulang tahun kemerdekaan Sri Lanka yang ke-lO. Sebelum ke Colombo, TunkuAbdul Rahmantelah melawatVietnam SelatandanThailand. Lihat Berita Harian,6 Februani1958; Silcock, “The Developmentofa MalayanForeignPolicy”, hIm. 47;Mohd. Hear, “Malaysia dan KerjasamaSerantaudi Asia Tenggara”,Malayria:Sejarah dun Proses Pernbangunan, Kuala Lumpur: PersatuanSejarahMalaysia,1979. hIm, 192danGordan,Dimension u/Conflict in Southeast Asia, hIm. 166.

u u9


cadangkanpentubuhansenantaudi kalangannegana-neganaAsia Teng-ganauntukmemajukankeadaansosialdan ekonomipendudukdinegara-negaratersebut.TunkuAbdul Rahmanmenenangkan:

“Kita kayadenganhasil-hasilbumi, kita kayadengancita-citakeadil-an, hak-hak kemanusiaan,kemerdekaandan kebebasan.Kita jugamempunyalmasalahyang senupadan sayapercayajalan yang bolehkita mengatasikesulitan-kesulitankita itu ialahdenganberdamping,bekenjasamadanmembuatnancanganbensamadenganlebih rapatlagi.Jikakita benpecahbelahmakabahayamungkinkita hadapiialah kitaterpaksabengantungkepadasokongannegana-negarabesar,yang aki-batnyakemendekaanyangsangathargaiitu akan menjadikurangher-ertinya.”30t

Tunku Abdul Rahmanjuga pernahmenegaskanbahawakeselamatanTanahMelayu tidak akanterjamin selagi neganami danjinan-jirannyamasihhidup berpecahbelahdan berbagai-bagaihaluan.PerpaduandikalanganneganaAsia Ten,ggaraadalahpenlu bagi membangunkande-ngansempurnadan melegakandini bukansahajadan tekanankomunistetapi juga dan terusbergantungpadakuasa-kuasaluan?°~Idea dasanTunku Abdul Rahman mencadangkanpertubuhanserantaudi AsiaTengganaadalah untuk membendungpeluasanpenganuhkomunis dinantaumi. Tunku Abdul Rahmanpencayabahawadenganpentubuhanserantauyangdapatmenguatkankenjasamaekonomi, kemiskinanakandapatdihapuskan.Beliau menyedanibahawakemiskinan menupakanjalan utamabagi komunismemeluaskanpengaruhnya.311’

Bagi menguatkanhujahnya,Tunku Abdul Rahmanmenekankanbahawanegara-negaraAsiaTenggaraberadadalamkeadaanmerbahayadan “menari mengikut rentak kuasa-kuasabesan”. Oleh itu, TunkuAbdul Rahmanmenghujah:

“I think, it is a mistakefor thesenationsto concernthemselvesundenlywith world politics or Afro-Asia politics, when politics in SoutheastAsia arein themelting pot.”3”

308 Berita Harian, 6 Februani 1958. Menunit Mohd. OhazaliShafie, cadanganTunkuAbdul Rahmanbersifatrevolusionerpath masaitu keranapolitik doniadidominasioleh pertentanganideologi antarablok BanaldenganTimur. Mohd.GhazaliShafie,Malaysia: International Relations, hIm. 160.

309 Mohd Hear, “Malaysiadan KerjasamaSerantau”,hIm. 194 dan Straits Times, 18November1959.

310 Lihat Gordan,The Dimension of Conflict in Southeast Asia, hIm. 166.311 Silcock, “Developmentof a MalayanForeignPolicy”, hIm. 48.

120

HUBUNGAN TANAN MELAYU-INDONESIA SEJAK KEMERDEKAAN

KenyataanTunku Abdul Rahmankemudiandiknitik olehsebuahakhbanbenhaluankini dan Indonesiaatas sebabmengetepikanpninsip-pninsipPensidanganBandung.KenyataanTunkuAbdul Rahmanjuga telahme-nyebabkanMenteni Luan Indonesiamenangguhkanlawatannyake Ta-nah Melayu kenanatelah mengecewakanpihak Indonesiadan mem-penkecilkanpolitik Afro-Asia.312 PandanganTunku Abdul Rahmanolah-olah menghinaIndonesia kenana Indonesia menupakan neganapenajabagikumpulanAfro-Asia.

Bagi mempercepatkanusahapenubuhanpentubuhanserantau,Tun-ku Abdul Rahmanmelawat Manila pada bulan Januani tahun 1959.Tunku Abdul Rahmandan PnesidenGanciaberbincangtentangcadang-an Tunku Abdul Rahmanyang dikeluankandi Colombo. Tunku AbdulRahmanmenamakanpentubuhanyang adadalam cadanganbeliau se-bagai SoutheastAsian FniendshipandEconomicTneaty (SEAFET).313SEAFETyangdicadangkanitu akanmenjadinegara-neganaAsia Teng-

gara yang pro-Barat dan berkecuali, seperti Burma dan Indonesia.SEAFETbentujuanuntuk merapatkankenjasamaekonomi dankebuda-yaandi AsiaTenggara.314Pada9 Apnil 1960,TanahMelayudan Filipinamencapai pensetujuanuntuk mengadakanpakatan tensebut denganmengutarakanenamsyanat.315

Selain itu, pihak Filipina telah mencadangkansupayaTaiwan,Jepun,KoreaSelatandanAustnaliadimasukkandalamSEAFET,supayapertubuhanitu benar-benanberfungsisebagaipertubuhanantikomunis.Tetapi Tunku Abdul Rahmanmenolak cadangantersebutkenana ke-

312 Ibid.313 Gordan,The Dimension.c ot Conflict in Southeast Asia, hIm. 166.314 Tunku Abdul Rahinanberkata,TanahMelayu dan jiran-jirannyamerupakanpenge-

luar bahan mentah seperligetahdanbijih timah. danmerekatidak mempunyaiper-tubuhanuntuk melindungihargabahan-bahanitu. Ini me’nyebabkannegarapembolimenentukanhargabahan-bahantersebut.Jikaadasatupertubuhansepertiyangdica-dangkanolehnya,negara-neganaberkenaandapatmengawalhargabagibahanmen-tahdasirantaumi. Asian Recorder, 7—12 Mci 1960, him. 3306.

315 Keenam-enamsyarat SEAFETyangdipersetujuioleh TanahMeiayu dan Filipinaialah:(I) It would non-politicalnon-ideologicaland not tied to any military alliance,(ii) It would seekeconomicdevelopmentanda rise in living standardin SoutheastAsiathroughco-operationamongitsmembers;(iii) It would adhereto theBandungPrinciples; (iv) The Philippines and Malaya would ask Burma, Indonesia,SouthVietnam, Laos,Cambodiaand Thailandto co-sponsorthealliance;(v) They wouldinvite self-governingterritoriessuchasSingaporeto join asassociatemembers,and(vi) Adhesionof otherStateswould be left tojoint decisionofthe sponsoringstates,Ibid.

121


masukannegana-negaradan luan nantaumi akanmenjejaskanSAEFETsebagaipertubuhanbukan politik. KemasukanAustnalia juga bolehmenjejaskancini-cini AsiadalamSEAFET.36Sebaliknya,TunkuAbdulRahmandan PnesidenGarcia telah bersetujubahawaIndonesiaharusdimasukkandalam pertubuhansenantauyang banu di Asia TenggarakeranaIndonesiamempunyaiikatan nas atau bangsayang napatdenganTanahMelayu dan Filipina.317 Tunku Abdul Rahmanpadamasaitumenghanapkan:

“a rebirth of the Malay race from the Straits of Malacca to theWesternborderof thePacific Ocean,Therewill yetbea rebirthof theMalay race after having been separatedfor so long by Westerndominance”.3~

Padabulan Oktober 1959,Tunku Abdul Rahmanmenulissuratkepadasemuapemimpinnegara-neganaAsia Tenggara,kecualiVietnam Utara,untuk mendapatkansokongan mereka bagi membincangkanpnojekSEAFETdalammesyuaratyangakandiadakandi Kuala Lumpunpadaawal tahun 196O.~’~Padaumumnya,sambutandani negana-negaraAsiaTenggaratidak menggalakkan.SemuanegarakecualiThailandmenolakcadanganitu.32°

Di Indonesia,pihak kerajaandan media negana itu menolakca-danganSEAFET.32’ KerajaanIndonesiamenegaskanbahawanegaraitutidak akanmenghadiripensidanganpeningkatmenteni untuk membin-cangkanSEAFETyangditaja bersamaoleh TanahMelayu dan FilipinakeranaJakartamahukanpersidanganitu diaturkandalam persidanganAfro-Asia.322 Indonesiatelah menolakcadanganSEAFETkenanaprojektersebutboleh menjejaskanhubungandalamkumpulanAfro-Asia. Oleh

316 Strait.c Times, 18 April 1959.317 Silcock, “Developmentof aMalayanForeignPolicy”, hIm. 48.318 Antara Daily News Bulletin, 21 Januari 1959. MenurutDalton, di kalanganmasya-

rakal Cina di TanahMelayu dan Singapuraterdapatpra.sangkaterhadapSEAFET.iaitu SEAFETialah satu penikatandi kalanganbangsaMelayu untuk menentangkaumCinadi Asia Tenggara(Ihe NanyangChinese).Dalton.‘The DevelopmentofMalayanExternalPolicy”, hIm. 175.

319 Dalton,“The Developmentof MalayanExternalPolicy”, him. i75.320 Pmhak Thai mencadangkanpertubuhanmi dikenalm sebagaiSoutheast Asia Com-

munity Organization (SEACOR),Gardon,The Dimension of Conflict in SoutheastA,cia, hIm. 167.

321 Dalton,“The Developmentof MalayanExternal Policy”, hIm. 175.322 Antara Daily News Bulletin, 20 Februari 1959.

122


itu, IndonesiamahukanhubungansepihakuntukmelaksanakanPninsipBandung.323Menunut R.A.S. Handojo, SetiausahaPentamaKedutaanIndonesiadi Manila, Indonesiainginkan hubunganduahaladanipadaperjanjianyang melibatkanduaataulebih negana kenanabagi Indonesiahubungandua halalebih berkesandalammembawapensefahamandankenjasamaantananegana-neganaAsia.324

Sementaraitu, Menteri LuarNegeni Indonesia,Dr. Subandriopulabenkata,walaupunpihaknyatelah menolakcadanganSEAFET, Indo-nesia ingin mengekalkanhubunganrapatdenganjinan-jirannyadalamaspekkebudayaan,pelajaran,sosial dan ekonomi. Beliau mengulangipendinianIndonesiabahawanegaraitu tidak akanmenyertaimana-manaperikatan kenanaboleb menjejaskankemerdekaannyadan dasar luarnegeninyayang bebas.325Di sampingitu, Dr. Subandnioberkata,pihak-nyamelihat bahawatidak adaperkarayangmeyakinkannyadalampenu-buhanSEAFET.Beliau jugamenekankanbahawaIndonesiatidak penlumengadakanpenikatandengan mana-mananegaradani segi ideologikenana Indonesiamempunyai ideologinya sendini, iaitu Pancasila.326PnesidenSukarnopula menerangkanbahawaIndonesiafahamtentangpenlunyapertubuhanserantaudi Asia Tengganatetapi menolakpentu-buhanyangmelibatkanduaataulebih neganakeranaboleh mewujudkanpenselisihandalam kumpulan yang sedia ada (Afno-Asia). Oleh itu,beliaumahukanpensetujuanduahaladenganjinan-jiran di Asia Teng-ganadan kenjasamadalamkumpulanAfro-Asia.327

Isu pemberontakanPRRIjugatelah menjadialasanuntukIndonesiamenolak cadanganSEAFET. PenglibatanTanahMelayu dalam isuPRRI, tenutamanyadenganmemberiperlindunganpolitik kepadapihakpemberontak,telahmenjadi satu faktor menyebabkanIndonesiameno-lak SEAFETyangdicadangkanoleh Tunku Abdul Rahman.Indonesiabimbang bahawaSumatenaakanmasukke dalamonbit TanahMelayu-Singapurabendasarkansokonganyang diberi olehTanahMelayukepadapanapembenontakPRRL328PnesidenSukarnojugatelahmenuduhTunkuAbdul Rahman,cuba menubuhkanblok Muslim yang merangkumiSumatenadanFilipina Selatan.329

323 Ibid., 13 April 1960.324 Ibid., 13 Julai 1960.325 Ibid., I9Ogos1960,326 Ibid., 19 Januari1959,327 Dalton, “The Developmentof MalayanExternalPolicy”, him, 175.328 Ibid., him. 144.329 Ibid.

123


Sementanaitu, akhban-akhbarIndonesiatidak ketinggalanmenge-camcadanganSEAFETyangdicadangkanbensamaoleh Tunku AbdulRahmandanGarcia.MenurutakhbarSuluhIndonesiadanHat-ian Rak-yat (suaraPKI) bahawacadanganSEAFETakanboleh mengunangkankepentingankerjasamadi kalangannegara-negaraAfro-Asia dani segiekonomi, sosial, kebudayaanmahupunpolitik seperti yang telah pundipersetujuidalamPensidanganBandung1955.SuluhIndonesiamenya-takan:

“From a realistic point of view it wasdifficult to seeany benefit informing aneconomicunionof SoutheastAsian States.Therefore,it ishard for usto support,not to speakof participatingin it.”

33°

TimesofIndonesiapulamenolakcadanganpenubuhanserantaudi AsiaTenggarakeranadianggaptidak benguna.33’

Oleh yangdemikian,SEAFETtelah gagalmendapatsokongandannegara-neganaAsia TenggarakhususnyaIndonesiakenanaSEAFETdianggapsebagaipentubuhanantikomunis.TendapatjugakhabananginbahawaSEAFET diilhamkan oleh pihak Barat dan seakan-akansamasepertiSEATO332 Indonesiayang mempunyaihubunganrapatdengannegara-negarakomunistelah menolakcadanganSEAFETkenanaIndo-nesiamenghanapkanbantuankewangandan ketentenaandan negara-neganakomunis.Negana-negaralain di Asia TengganasepertiBurmadan Kemboja adalah neganabenkecuali,maka menekatidak berminatuntuk menyertaisebarangpakatan.Oleh itu, cadanganSEAFET ten-bengkalai,tetapi Tunku Abdul Rahman tidak berputusasadan padabulanJulai 1960,beliau mengumumkanpenubuhanASAS (Associationof SoutheastAsian States).ASAS kemudiannyadisingkatkanmenjadiASA (Associationof SoutheastAsia).333

Bagi meneruskanrancanganmi, padabulan Februani 1961,Setia-usahaLuanNegeriFilipina, FelixbentoSerrano,benjumpadenganTunkuAbdul Rahmandan ThanatKhoman,Menteni Luan Negeni Thailand,untuk melancankanidea SEAFET semula dengan nama banu, iaitu

330 Antara Daily News Bulletin, IS Januari1959,331 Ibid.332 PihakIndonesiajugatelahmenganggapSEAFETsebagalpeluasansamaranSEATO

untuk memhendungpengaruhkomunis.Asian Recorder, 14—20Mei 1960,333 LihatSilcock, “Developmentof MalayanForeignPolicy”, danDalton, “The Deve-

lopmentof MalayanExternalPolicy”, hIm, 177.

124


ASA.3M ASA menupakanpertubuhanserantauyangbukan politik danbebasdanipadamana-manakuasabesan.335ASA bentujuanmewujudkankenjasamaekonomi,sosialdankebudayaandi kalanganahlinya.Negana-neganapenajaASA telahmempelawaIndonesiauntuk menyentaiASAtetapi mendapatsambutanyangdingin. Menurut TunkuAbdul Rahman,pihakIndonesiatelahmenolakpelawaantensebutdenganalasanbahawaASA adalah alat impenialismeAmerika tanpa menghayatimatlamatASA. TunkuAbdul RahmanberpendapatbahawaASA ataumana-manapertubuhanserantau336di Asia Tenggaraakanmenjadi tidak bermaknajika Indonesiatidak ikut sentakenanaIndonesiaialahneganatenbesardiAsia Tengganadenganpotensiuntukmenjadipemimpinnantauml. Pne-siden Sukannopula engganmenyentaiASA keranabeliauberpendapatASA samaseperti SEATO yang antikomunis.PenyertaanASA akanmenjejaskandasanluan Indonesiayangtanpapihak.337PendapatSukarnodisokongdenganpenjelasanDr. SubandriobahawanegananyamenolakASA keranakumpulanbarn mi akandigunakanuntukmenentangideo-logi tertentu(iaitu komunisme)ataupakatantententu(blok komunis).338Di sampingitu, SukarnoengganmenyentaiASA kenanabeliau meng-anggappertubuhanbanu mi tidak akanmengakui kepimpinanbeliaudalamkumpulantensebut.339

Selainmasalah-masalahyangdihunaikan,IndonesiamenolakASAkeranapihaknyalebih mementingkanhubunganduahaladi AsiaTeng-gara.MenurutDr. Subandnio,bagi Indonesia,“ASA is somethingunrealas longas thebilateralrelationsbetweenthecountnidscomprisearestillunfulfilled”. Beliau membenialasanbahawaIndonesiamahukandasanberbaik-baik denganjiran-jirannya yang dapatdicapai dengan lebihbenkesanmelalui hubunganduahala. Apabila Duta TanahMelayu keIndonesia,Encik Senu AM. Rahman,benjumpadenganbeliau untukbenbincangtentang keenggananIndonesiamenenimacadanganASA,Dr. Subandniotidak membeni jawapanyang tepat. Beliau hanyame-ngatakanperkanami hamsdiselesaikanmelalui salurandiplomatik yang

334 J, Saravanamuttu 1983.The Dilemma ofIndependence: Two Decades ofMalaysia’sForeign Policy. 1957—1977, PulauPinang: Penethit USM, hIm. 43; Silcock, “Deve-lopment of a Malayan Foreign Policy”, him, 48, Dalton, “The DevelopmentofMalayanExternalPolicy”, hIm, 177, danStraits Times, 29 Julai 1960,

335 Asian Recorder, 14—20 Mel 1962,hIm. 4581.336 TunkuAbdul Rahman,“Malaysia: A Key Area”, hIm. 665.337 Mackie, Konfrontasi, hIm. 32,338 Antara Daily News Bulletin, IS Februari 1961,339 Gullick danGale,Malaysia: Its Political and Economic Development, hIm.200.

125


sulk.34°PadabulanApril tahun 1961,Dr. Subandniosekali lagi mene-gaskanbahawanegaranyatidak akanmenyertaiASA danbeliau kali mimembenialasanbahawanegana-negaraAsia Tenggaramempunyailatarbelakangyang benbeza-beza.34’Walau bagaimanapun,menunut beliau,ml tidak benmaknabahawanegaranyatidak mahubekerjasamadenganj iran-jirannya.

ASA ditolakoleh Indonesiakeranasalahsatusebabdisyaki sebagaialat imperialisme Amenika Syanikat. Ini kerana negara-negarapenajaASA mempunyaihubunganpertahanandenganAmerikadan Britain,ThailanddanFilipina adalahsekutuAmerikadalamSEATO, manakalaBritain mempunyaiperjanjianpertahanandenganTanahMelayu.Hal midijadikan alasanbagi Indonesiamahupun negara-neganalain bahawaASA merupakantopengstrategikuasa-kuasaBarat.342 Indonesiaakansentiasamenolakmenyentaisebarangpertubuhandi rantauml selagikeketuaannyatidak terjamin. Menunut Abdullah Ahmad, Indonesiamungkinsanggupmenyertaipertubuhanserantaujika Indonesiasendinimengambildayausahauntuk membentukpertubuhanserantaudi AsiaTenggaraataupertubuhanserantausepertiASA hendaklahmenampungkedudukankhaskepadaIndonesiasebagainegarayang besardangagahdi rantaumi.343

WalaupunIndonesiatidak menyokongcadanganASA, TanahMe-layu, Filipina dan Thailandtelah meneruskanusahamenekauntuk me-nubuhkanpertubuhanserantauitu. Selepasmengadakanbeberapakalimesyuafatbersama,makaASA denganrasmi ditubuhkanpada31 Julal1961.DeklarasiBangkok telahmenjadiasaskepadaASA.~”PenubuhanASA merupakansatukejayaanbesarnegana-negaraAsia Tenggarakhu-susnyakepadaTanahMelayu sungguhpunkeahlianASA tenhad.ASA,yang muncul akibat inisiatif danusahaTunku Abdul Rahmanmerupa-kan satubabpentingdalamdiplomasi kesenantauanTanahMelayu.M5

340 Ibid., 17 Februari 1961,341 Ibid., 12 April 1961.342 Mohd. Hear,“MalaysiadanKerjasamaSerantau”,hIm, 193, MenurutOtt, jika Indo-

nesiabersetujumenyertaiASA makaTanahMelayu perlu bekerjakcrasuntuk men-jadikanASA benar-benarsebagaipertubuhanbukan politik. Lihat Ott, “The SourcesandContentof MalaysianForeignPolicy”. hIm. 123.

343 AhdullahAhmad,Tunku Abdul Rahman dan Da,var Luar Malaysia, hIm,40.344 Lihat, J. Saravanamuttu,The Dilemma ofIndependence, hIm,43, danRobertFluker,

“RegionalismandtheModernizationof SoutheastAsia, The Review ot Politics, Jilid3, No. 2, April, him. 200.

345 Dalton,“The Developmentof MalayonExternalPolicy”, him. 172.

126

HIJBUNGAN TANAH MELAYU-INDONESIA SEJAK KEMERDEKAAN

Tidak sepertipertubuhanserantauyanglain di AsiaTenggana,ASAtelah diilhamkan dan dibentuk oleh orang Asia sendiri.3~MenurutDalton,ASA merupakan:

pioneerachievementbecause,unlike ECAFE, the Colombo Planand SEATO,ASA wasa purelyAsian Organization,createdby Asianin which Asian Statesweredirectorsandnotthe juniormembers,”347

ASA berbezadanipadaSEATO keranaASA mengutamakanhubunganantaranegara-neganaAsia TenggarasedangkanSEATO pulamenjalinhubunganantananegana-negaraAsia Tengganadengannegana-neganaluar?~

PenubuhanASA menyebabkanTanah Melayu bensaingdenganIndonesiadalam menganjurkan kesenantauankerana membolehkanTunku Abdul Rahmanmenonjolkandin sebagaipemimpinpertubuhanserantau.Secaratidak langsungbeliau menjadi pesaingkepadapim-pinan SukannodalamAfro-Asia.349 Walau bagaimanapun,ASA meng-alami kebuntuanakibatpertikaianantanaTanahMelayudenganFilipinatentangsoal tuntutanFilipina ke atasSabah.”°

SelainASA, tendapatjuga usahaTunku Abdul Rahmanuntuk me-nubuhkanblokIslam.TanahMelayu, sebagaisebuahnegaraIslam,her-minat melibatkandin dalampolitik Se-Islam(Pan-Islamic)danmem-bentuk pensatuannegana-negaraIslam. Apabila TanahMelayu mem-penkenalkanpolitik Se-Islam,malangnya,cadanganitu ditentangolehpihak Indonesia.Ini keranapadatahun 1958, Sukamotelah menuduhTunku Abdul Rahmanberusahauntuk membentukblok Islam di AsiaTengganayang meliputi Tanah Melayu, Sumatera,Pakistan,BorneotitaradanFilipina Selatan.Sukarnojugamenuduhblok Islam mi akanbersatudenganblok Banatdalamperangdingin.35tPihakIndonesiajugamendakwabahawaTanahMelayutelahmenyokonggenakanpemisahandi SumateradanFilipina Selatan.Padawaktu itu, di Indoesiatendapat

346 Gordon,The Dimensions of Conflict in Southea,rt Asia, hIm, 162,347 Dalton,“l’he Developmentof MalayanExternal Policy”, hIm. 172,348 Richard Butwell 1964. “MalaysiaAnd Its Impact on theinternationalRelationsof

SoutheastAsia”, Asian Survey, Jil. 10, No, 7, Julai,him. 942,349 Dalton,“The Developmentof MalayanExternalPolicy”, hIm. I $6.350 Mohd, Hear,“MalaysiadanKexjasaniaSerantau”,hIm. 193.351 Dalton, “The Developmentof Malayan External Policy”, hIm. 202, Singapore

Standard, 16 April 1958 danStraits Times, IS April 1958.

127


pemberontakanPRRI dan bahayajika Sumateradipisahkandan Indo-nesia.Olehyangdemikian,Indonesiamembuattuduhantensebut.TunkuAbdul Rahmanmenjawabbahawapihaknyatidak akanmenyertaiper-tubuhanyangboleh mencetuskanperrnusuhanataumenjejaskankepen-tingan ekonomi dan politik Tanah Melayu. Menunut beliau, TanahMelayucubaberbaik-baikdengansemuajirandi AsiaTenggana.352

Walaupunterdapatknitikan dan Indonesia,Tunku Abdul Rahmantelah membawaideamembentukblok Islam ke persidanganKomanwelyang diadakan padatahun 1961. Semasabenadadi London, TunkuAbdul Rahmantelah mengemukakanpandangannyauntuk membentukKomanwelnegara-neganaIslam yanghampir samadenganKomanwelBritish.353 Beliau menerangkanbahawaKomanwelBritish adalahcon-toh kepadanegana-negaraIslam untuk bersatudan bekerjasamaatasprinsip persaudanaanIslam. Sekali lagi padatahun 1962, TunkuAbdulRahman mengemukakanpandanganyang samamemandangkanhu-bungan Tanah Melayu dengan Mesin, Pakistandan Indonesiaagakmesra.CadanganTunkuAbdul Rahmantelahditolakoleh Indonesiake-rana terdapatperselisihanfahamantarakedua-duanegara.354Di sampingitu, cadanganTunku Abdul Rahmantidak mendapatsambutanyangmenggalakkandan negara-negaraIslam. MakausahauntukmembentukKomanwelIslam tenbengkalaibegitu sahajasehinggapenubuhanPentu-buhanPersidanganIslam (Organizationof Islamic Conference— OIC)padatahun1970.

Walaupunterdapatketegangantentangbentukpertubuhansenantau,TanahMelayu dan Indonesiamempunyaikesedaranbahawakeseran-tauan adalah penting untuk mewujudkanpensefahamandenganjiran-jiran mahupundengannegara-neganadi luan rantaui. Tetapipertubuh-an serantauyang menekatekankanadalahbenbeza.TanahMelayu lebihmementingkanpertubuhanserantaudi Asia Tengganauntuk menye-lesaikan masalah-masalahyang wujud di rantauAsia Tenggana.Indo-nesiapula menekankanpertubuhanserantauyang lebih luas yangme-rangkumiDuniaKetiga. BagiTanahMelayu masalahdi Asia Tenggana,iaitu ancamankomunis adalah penkarapenting untuk menubuhkanpertubuhanserantau,manakalaIndonesialebih mementingkanancaman

352 Straits Times, IS April 195$.353 Asian Recorder, 16—22 April 1961,him. 3905danjuga Boyce,Malayan and Singa-

pore in International Diplomacy, hIm. 175.354 Boyce.Malaysia and Singapore in International Diplomacy, him. 175 dan Par-

liamentary Debates, II Mac 1963, lajur 3965.

128

HUBUNGAN TANAH MELAVU-INDONESIA SEJAK KEMERDEKAAN

imperialismeBanatdanmasalahperangdingin untukmengadakankum-pulan Afro-Asia. Dan segi lain, kedua-duaneganamenentangpertu-buhanserantauyangbercorakketenteraan,iaitu SEATO, keranatidakmahu tenlibat dalam konflik antana blok Barat denganblok Timur.SEATO telahditaja oleh Amenika Syanikatuntuk menyekatpenganuhkomunismerebakdi Asia Tenggana.

Dapat disimpulkan bahawatema kesenantauansangatmenonjoldalambabin Selain itu, temakomunismejuga muncul dalamsoal pe-nubuhanpertubuhanserantaudi Asia Tenggana.SEATO ditubuhkanuntuk membendungpenganuhkomunis.BegitujugaSEAFETdanASAdikatakanpertubuhanyangbukanpolitik danbukanketenteraan.Faktorkomunisme juga menupakan salah satu sebab penting bagi Tanah

Melayu menggalakkanThailand menyertaiSEAFET.355Tunku AbdulRahmanmelihatkomunismesebagaisatuancamanbesankepadakesela-matanrantaumi. Sebaliknya,Sukannoberjinakdenganideologi komu-nis danmembenarkanP1(1bergiatcergasdalampolitik Indonesia.Su-karnotidak melihat komunismesebagaiancamankerananegara-negarakomunistelah banyakmenyokongIndonesiamenentangpenjajahandiIrian Barat.

Tema konflik dan persainganjuga wujud dalam soal penubuhanpentubuhansenantau.Indonesiamenentangideapenubuhanpertubuhansenantaudi AsiaTenggarasejakTunku Abdul Rahmanmenyatakanhas-ratnyadi Manila.mi keranapihakIndonesiabimbangbahawapentubuh-an serantaudi AsiaTenggarabolehmenjejaskankepentingankumpulanAfro-Asia yangwujud padatahun 1955danditajaolehpihakIndonesia.Lebihpenting lagi, pihakIndonesiabimbangkemunculanSEAFETatauASA boleh menyebabkanpemimpin-pemimpinAsia Tenggara,khusus-nya Tunku Abdul RahmanmenjadipesaingkepadaPresidenSukarnoyangmemimpinAfro-Asia sebagaijaguh kesenantauan.Indonesiaeng-gan membenipensetujuankepada cadanganSEAPET mahupunASAkeranapentubuhansepenti itu tidak akanmengakuiIndonesiasebagaipemimpinrantaumi walaupunneganaitu menupakannegaraterbesardiAsiaTenggara.

355 Butwell, “MalaysiaandIts Impact”,hIm. 942.

129

BAB3

HLJBUNCAN TANAH MELAYU-INDONESIA SEMASAPENUBUHAN MALAYSIA

Perbincangan dalam bab mi akan ditumpukankepadasoalpenubuhanPersekutuanMalaysia yang merupakanisu kemuncak dalam hubunganTanah Melayu-Indonesia. Di samping itu, hubungan ekonomi dan sosialkedua-duapihak pada tempoh mi akan turut dikaji. Dalam jangka waktumi, Tunku Abdul Rahmantelahmemainkan peranan penting dan tegasdalam hubungan kedua-dua negara kerana beliau ingin menjayakan Per-sekutuan Malaysia. Penubuhan Malaysia kemudiannya menjadi puncautama berlakunya KonfrontasiMalaysia-Indonesia.

Isu penubuhanMalaysia telah mencetuskan konflik besar dalampolitik DuniaMelayu. Isu mi bukan sahajamewujudkanpermusuhanantaraTanahMelayu denganIndonesia,tetapijuga mendinginkanhu-bungan Tanah Melayu-Filipina berikutan soal tuntutannyaterhadapSabah.IndonesiapulamenentangideaMalaysiakeranamelihatgagasanbaru itu sebagai alat neokolonialisme,yang direkauntuk menjaminke-pentinganimperialis British. Pihak Indonesia juga melihat penubuhanMalaysia sebagai persaingan kepada IndonesiaRayayang diidamkanoleh Presiden Sukarno dan rakannya, Prof.Mohd. Yamin, berdasarkanempayar Majapahit pada abad ke-14.’

Pembentukan Malaysia bennaknapenyatuan wilayah-wilayah ja-jahanBritish di Borneo dan SingapuradenganPersekutuanTanahMe-layu. ReaksiIndonesia terhadap cadangan Malaysiadapatdibahagikankepadadua peringkat. Reaksi peringkatpertamaadalah sebelummele-tusnya PemberontakanBrunei iaitu dan 27 Mel 1961 hingga 7 Disember

I IndonesiaRayameliputi Republik Indonesia, Tanah MeIayu, Burma, Siam, Vietnamdan Filipina. Lihat IndonesianIntentions TowardsMalaysia 1964. Kuata Lumpur:Jabatan Penerangan Malaysia,him. I.

130

HUBUNGAN TANAH MELAYU-INDONESIA SEMASA PENUBUHAN MALAYSIA

1962. Reaksi peringkat keduapula bermula selepasPemberontakanBrunei,iaitu dan 9 Disember1962 hingga16 September1963.Padata-hap pertama,Indonesiatidak menunjukkansebarangpenentangantegasterhadapusahapenubuhanMalaysia, inalahanmereka mengucapkanselamatberjayakepada TanahMelayu untuk menjayakanpenubuhanMalaysia. Padatahap keduapula, Indonesiamenentangkeras penu-buhanMalaysiadenganmelancarkanKonfrontasi. Indonesiajugamem-ben amaranbahawaperangmungkinberlakujika TanahMelayu mene-ruskancadangantersebut.Di sampingitu, bab mi juga akanmembin-cangkantentangusahapemulihanhubunganTanahMelayu-Indonesiayangmenjadi dingin akibat soal penubuhanMalaysia. PersidangandiManila antaraTanahMelayu,IndonesiadanFilipina yangcubamengu-rangkanketeganganantaranegara-negarami jugadihuraikan.

ReaksiIndonesia terhadap PenubuhanMalaysiaSebelumPemberontakanBruneiIsu pembentukanMalaysiayang menjadisebabIndonesiamelancarkanKonfrontasiterhadapKualaLumpur,adalahberpuncadanipadacadang-an Tunku Abdul Rahman,PerdanaMenteri TanahMelayu, padatahun1961 untuk menggabungkanTanah Melayu dengan tanab jajahanBritish di Asia Tenggarasebagaisatu persekutuanyang besar.2 Pada27 Mci 1961,ketika Tunku Abdul Rahmanmenghadinimajlis jamuanyangdianjurkanolehForeignCorrespondentsAssociationof South-EastAsia di Adelphi Hotel, Singapura,beliautelahberucapbahawa:

“Malaya today as a nationrealisesthat shecannotstandaloneand inisolation. Sooneror later Malayashouldhavean understandingwithBritain and the peopleof Singapore,North Borneo,Brunei and Sara-wak. It is prematurefor me to say now how this closerunderstandingcanbebrought about,but it is inevitablethat we shouldlook aheadtothis objectiveandthink of a planwherebytheseterritoriesarebroughtclosertogetherin political andeconomiccooperation.”3

2 UsahapenyatuanTaoah Melayu dengan tanah jajalian British di Asia Tenggarabukanlah suatu yang barn.Padatahun 1894.Lord Brassey,seorangpengarahSyarikatBritish Borneo pernahmemintakerajaanBritish supayamenggabungkan tanahjajahanBritish sebagaisatukotoni yang besartetapi cadangannya ditolak. SelepasPerangDunia Kcdua,Malcolm MacDonald, Pesuruhjaya Agung British di Asia Tenggara,juga pernahmengusulkanpenyatuanseperti mi. Lihat R.S. Milne 1967. Governmentand Politics in Malaysia. Boston: Houghton Mifflin, hIm. 62.

3 Malaysia Official Year Book1963. Kuala Lumpur: Government Press,1964, hIm. 33

131


CadanganTunku Abdul Rahmanmi telah mendapatsokongandanjuga penentangandanipada aegeni-negeniyang terlibat. Di TanahMe-layu sendiri, parti-parti pembangkangseperti Patti Islam Se-Malaya(PAS),PantiBuruh,BanisanSosialis,PattiRakyatMalayadan PartiKo-munis Malaya (PKM) yang dihanamkantelah menentangcadanganTunku Abdul Rahman.4PAS atauPMIP memintakerajaanTanahMe-layu supayaberundingdenganIndonesiadan jinan-jiran lain di AsiaTenggarasebelummemulakangagasanMalaysia. PAS yang terpenga-rub dengankonsepIndonesiaRayatelah memintasupayaIndonesiadanFilipinadisertakandalamgagasanbarn itu.5 Ini keranaPASberasabim-bangbahawaIcemasukanSingapurakedalamMalaysiaakanmenyebab-kan pendudukketurunanCina menjadipendudukmajoriti di Malaysia.Oleh itu, jika IndonesiadanFilipina disertakandalamMalaysia,makami akanmenjamin kepentinganorangMelayu.6 Patti Buruh pula me-nentangcadanganMalaysia kenanaakanmenjamin kepentinganeko-nomi British di rantauin Menurut V. David, salahseorangpemimpinPattiBuruh:

The British Governmentdoes not want thesecountriesto haveanythingtodo with Indonesia.In otherwords, if thesecountriesalignthemselveswith Indonesia,the economicinterestof the British Go-vernmentwill begreatlyaffected.”7

Olehyangdemikian,menurutPattiBuruh, rancanganMalaysiabertuju-an menghalangwilayah-wilayahBorneodaripadabersatudenganIndo-nesia.

dan 56; Ide Anak Agung 1973. TwentyYears Indonesian Foreign Policy. The Hague:Mouton, him. 447; WA. Hanna 1963, Malaysia: A Federation in Prospect. AUFSReport.New York: SoutheastAsia Series,him. I; danD.C. Watt (ed.) 1977. “Ma-laysia, Indonesia and the Philippines: Prelude to Confrontation”, Surveyof Inter-national Affairs 1963. Oxford: Oxford University Press, him. 121.

4 Bhattacha’jee1976. Malaysia and indonesia. Calcutta: Minerva Associates, hIm. IS?dan 53. LihatjugaGordonP. Means1963. “MalaysiaA New Federationsin South-east Asia”, Pacific Affairs, ill. 36, No. 2, hIm. 152.

5 Bhattachai~ee,Malaysia and Indonesia, him. 153.6 Prospects forMalaysia. Roger Hilsman’s report to the SecretaryofState,Department

of State, Bureau of intelligence and Research,5 September 1962. Dokumen midaripadaJohn F. KennedyLibrary, Documentfrom 1961—1965.Untuk dokumen nidan dokurnen-dokumenlain daripadaJohn KennedyLibrary, penulisterhutangbudikepada Dr. PamelaSodhy kerana sudi meminjamkansalman dokumen-dokumentersebutkepadapenulis.

7 Parliamentry Debates: Dewan Rakyat, Official Report, 18 Oktober1961, lajur 1832.

132

HUBIJNGAN TANAH MELAYU-INDONESIA SEMASA PENUBUHAN MALAYSIA

Di Singapura,People’sAction Panty (PAP) pimpinan Lee KuanYew telahmenyokongpenuhusahapenubuhanMalaysia.MalahanPAPmemperjuangkankemerdekaanSingapuramelalui percantumandenganTanabMelayu dalamPersekutuanMalaysia.tSementaraitu, parti-partipembangkangyangberhaluankin di Singapura,sepertiBanisanSosialis,WorkersParty (Panti Pekerja)danUnitedPeople’sPanty,telah menen-tang gagasanMalaysia.AntanaalasanmerekaadalahrakyatSingapuraterpaksamemiliki tarafkerakyatanyang tidak samadenganorangMe-layu, iaitu rakyatSingapuraakanmenjadiwanganeganakelasduadalarnPersekutuanMalaysia.Di sampingitu, merekamendakwagagasanMa-laysia adalahplot neokolonialismedan TanahMelayu berusahauntukmembentuksebuahempayannyasendini.9

Di Sanawak,hampin sernuaparti politik, kecuali SarawakUnitedPeople’sPanty (SUPP), telah menyokongcadanganMalaysia. SUPPyangdianggotaioleh masyarakatCina kelasbawahanmenentangpenu-buhanMalaysiakeranacadanganitu tidak mengandungikemerdekaanSanawaktetapi hanyamenupakanpemindahankuasapolitik dan Britainkepadasebuahnegaraasing yang lain. SUPPjuga engganmenerimaIslam sebagaiagamarasmi negaradan bahasaMelayu sebagaibahasakebangsaan.t°Sementanadi Sabah(BorneoUtara)pula,UnitedNationalKadazanOrganization(IJNKO)danPattiPasokMomoguntelahmenen-tangcadanganMalaysiapadaperingkatawal.Akan tetapikemudiannya,kedua-duapatti itu telah mengubahpendinianmasing-masingkeranaberasabimbang kemungkinanIndonesiaakanmenuntutnegerimerekaseperti IndonesiamenuntutIrian Barat. The North Borneo News danSabah Times menylarkankebimbangantersebutsepertiyangberikut:

“If theIndonesiansareableto makeshortshrift of DutchNewGuinea,thereis thechancethat eyesmay turn towardwhattheIndonesianscallKalimantanUtara-North Borneo.... If theycanclaim thatWestIrian is

S Means,“Malaysia—ANew Federation”,hIm. 142.9 Sila iihat ibid., him. 144; dan juga Guilick 1967. Malaysia and Its Neighbours.

London: RoutiedgeandKeganPaul,him. 47—49.ID The Report of Commission of Inquiry, North Borneo and Sarawak, Dokumen 12.

dalam Gulhck, Malaysia and Its Neighbours,~him.91 dan 92. Lihat juga Means,“Malaysia—A New Federation”,him. 146, 147 dan 149. Menunit Tunku AbdulRahman,masyarakatCina SarawakengganmenyertaiMalaysiadenganalasanba-hawa kedudukan ekonomi merekaberadaiebih baik di bawabnaunganBritish. TunkuAbdul Rahman 1980. Pandang Balik. Kuala Lumpur: HeinemannEducationBook,him. 101.

133


Indonesianby virtue of theirclaim that it wasoncepartof the Empireof Madjapahit, a similar and strongerclaim can also be made inrespectof the Borneoterritories; it may havebeenforgottenherebutmanysuchclaimshadalreadybeenmadeby Indonesianleaders.”

ReaksiBrunei dapatdilihat danduaaspek.Pertama,SultanBruneiingin menyentaiMalaysia tetapi padamasa yangsamabagindainginmemelihanamahkotanyadanmenjagakekayaansumberpetroleumne-gerinya)2Kedua,PattiRakyatBrunei,iaitu pattiyangmenguasaiMajlisPerundanganBnuneimenentangcadanganMalaysia.Ini keranapemim-pin pathitu, A.M. AzahanidansekutunyamempunyairancanganuntukmenyatukansemulaSanawakdan SabahdenganKesultananBrunei.’3MerekajugaberhasratmenubuhkanMalaysiaRayayang meliputi Indo-nesiadankemungkinanFilipina.’4 Patti Rakyatjuga telah membentukbarisanbetsatubersamadenganSUPPdan UNKO untuk menentang“Mighty Malaysia~’)5

Sementaraitu, padaawalbulan Julai 1961,Tunku Abdul Rahmantelah mengadakanlawatan muhibahke wilayah-wilayahBorneountukmenerangkanIebih lanjut tentang cadanganbeliau. Kerajaan TanahMelayu juga menggunakanmesyuanatPersatuanParlimen Komanwelyangdiadakandi Singapurapadaakhirbulan tersebutuntukmenerang-kan konsepMalaysia kepadapanapemimpinBrunei, Sabahdan Sara-wak. Sebagaihasilnya,JawatankuasaPerundinganPerpaduanMalaysiaatauMalaysiaSolidarityConsultativeCommittee(MSCC) ditubuhkanpada28 Julai 1861.16MSCC bertujuanmengumpulkandan memban-dingkanpandanganpendudukdi wilayah-wilayahBorneo.MSCC ber-jaya meningkatkanpemahamanterhadapcadanganMalaysiadi kalang-anpendudukBorneo.’7

II Silalihat The North Borneo News danSabah Times, 30 Disentber1961.t2 TunkuAbdol Rahman,Pandang Balik, hIm. 100.13 Bhattachaijee,Malaysia andIndonesia, hIm. 155. MenurutMeans.AM. Azaliariper-

nahmendapatpendidikandi IndonesiasemasapenjajahanJepundankemudianbeliaumenyerlai Revolusi Indonesia menentang penjajahan Belanda. Lihat Means,“Malaysia—A New Federation”,him. 150.

14 Means.“Malaysia—A New Federation”,him. 152.15 Straits Times, t0Juiai 196!.16 William Shaw1976. Tun Abdul Razak: His Life and Times. KualaLumpur: Longman,

him. 151.17 Malaysia Year Book 1963. hIm. 35. MSCC telabmengadakanempatkali mesyuarat

di Kuala Lumpur, Singapura,Jesseltondan Kuching antanatempoh28 Julai 1961-17 November 1961, iaitu sebelumTunku Abdul Rahmanpergi ke London untuk

134

HIJBUNCJAN TANAH MELAYLI-INDONESIA SEMASA PENIJBUHAN MALAYSIA

Padamasayang sama,Duta BesarTanahMelayu di Jakarta,iaituSenuAbd. Rahman,telah menerangkankepadakerajaanIndonesiaten-tang cadanganMalaysia.mi keranaIndonesiamerupakanjiran tetanggayang rapatdenganTanahMelayu, mahupundenganwilayah-wilayahBritish di Borneo.Jadi,jika MalaysiadibentukmakaMalaysiadanIndo-nesiaakanmempunyaisempadanumumdi Borneosepanjang900 batu.OIeh yangdemikian,pihak TanahMelayu memberitahuhal mi kepadaJakartasupayatidak ménimbulkansebarangmasalahsempadandenganIndonesiapadamasadepan.SenuAbd. Rahmanjuga bertanggungjawabmenjelaskankepadaPresidenSukarnodan Dr. Subandriotentangca-danganMalaysiayangdikemukakanolehTunkuAbdul Rahman.

SemasamenerangkancadanganMalaysia kepada Sukarno,SenuAbd. RahmanmendapatiPresidenSukarnobercakapseolah-olahbeliauyang harusmenimbulkanidea persekutuanbangsaMelayu bukannyaBritain atauTanah~ Ini keranaIndonesiamempunyaicita-citauntukmembentukIndonesiaRayayang meliputi Indonesia,TanahMe-layu, wilayah-wilayah Borneodan juga Filipina bendasankanwarisanempayarMajapahitpadaabadke-I5. Sementaraitu Tunku Abdul Rah-man pula berpendapatbahawaSukarnotidak memberijawapanpositifkepadaMalaysiakeranabeliau dan Dr. SubandriomempunyaidendamterhadapTunku Abdul RahmantentangmasalahIrian Barat)9Sungguh-ppn pihak Indonesiatidak memprotescadangantersebuttetapi merekatidakmenunjukkankegembiraanterhadapideaitu. Sukarnosajaberkata,“If Tunkucando it we haveno objection.”2”MenurutTunkuAbdul Rah-man,kenyataanSukarnoitu dianggapsebagaiKualaLumpurtidakmen-dapatsokonganpositif daripadapihakIndonesiadan keranakenyataanitu jugamenunjukkanbahawaSukarnotidakgembiraterhadapcadanganMalaysia2’

Namun begitu, 18 han selepasTunku Abdul Rahman meng-umumkancadanganMalaysia, laporan akhbanyang pertama tentangpendirianIndonesiadisiarkan.PadaI4Jun 1961,ketikaberadadiSinga-

bincangkangagasanMalaysiadengankerajaunBritish. LihatjugaArmstrong 1963,“TheTroubledBirth of Malaysia”, Foreign A/furs, iii. 41, No. 4, Julai, hIm. 682.

18 Marvin OtI 1971. “The SourcesandContentof MalaysianForeignPolicy, TowardsIndonesiaandthe Philippines: 1957—1965”.DisertasiPh.D.Baltimore:JohnHopkinsUniversity,hIm. 139.

19 TunkuAbdul Rahman,Pandang Batik, hIm. 109.20 Ibid.21 Ibid.

135

HUBUNGAN MALAYStA-INDONESIA 1957-I 970

pura,Dn. Subandriotelah mengumumkanbahawanegaranyatidak ber-minat terhadapcadanganTunku Abdul Rahman.22MenurutDr. Suban-drio lagi:

“It is a matterfor the countriesconcernedto decidefor themselves.Solong as no Indonesianterritory is involved andthereis no conflict ofinterest,weare notconcernedwith it.”23

Menurutkertasputih kerajaanMalaysia, reaksimi telah menimbulkanharapankepadaKualaLumpur bahawapihak Indonesiamengamalkandasanpersahabatandan kerjasamayang tulen terhadappenubuhanPer-sekutuanMalaysia.24 Di sampingitu, masalahIrian Barat belum di-selesaikandan IndonesiamemerlukansokonganTanahMelayu mahu-pun British untukmenuntutkembali Irian Baratdan Belanda.

SemasaDr. Subandrioberadadi Singapura,Lord Selkirk,Pesuruh-jaya Agung British bagi Asia Tenggara,telah menerangkankepadabeliau bahawacadanganMalaysiaRaya adalahcadanganyang sesuaiuntuk jangka waktu yang panjang.Menurut Lord Selkink, cadanganMalaysiaadalahcadanganTunku Abdul Rahmanyangsangatmenaniksertamembinadan tidak sesiapapun mencadangkanideaitu kepada-nya.25Lord Selkirk menerangkanhal mi kepadaDr. Subandriokeranaingin meyakinkanMenteri Indonesiaitu bahawapihak British tidak ter-libat dalam menggubalcadanganMalaysia dan projek tensebuttidakbertujuanmenjaminkepentinganBritish di rantaumi.

Pada awal bulan Ogos 1961, semasamelawatIndonesia, LordSelkirk telah membincangkansoal Malaysia denganpihak Indonesia,khasnyadenganDr. Subandrio.Dr. Subandriomemberijawapanyangtidak jelas tenhadapcadanganMalaysia.Dr. Subandniobenkatabahawabeliau tidak menyokongatau menentanggagasantensebut.Beliau me-nekankanbahawahal mi hanusditentukanoleh pendudukdi wilayah-wilayah yang terlibat.26Sikap ml membukajalan kepadapembentukanSuruhanjayaCobbold.Beliau menjelaskanbahawaIndonesiamahukan

22 S~raigsTimes, 14 Jun 1961.23 Ibid.24 Malaya/Indonesia Relations, 31 Ogos1957—ISSeptember963. Kuala Lumpur:Ja-

batan Penerangan,1963, him. II.25 Ibid.26 Antara Daily News Bulletin, 3 Ogos 1961; ParliamentryDebates,II Mac 1963, Lajur

3954; dan I). Grant 1966. Indonesia. Melbourne: MelbourneUniversity Press,him.151.

136


jiran-jirannyamembangundengancarayang betul.27Bagi memperolehsokonganterbukadaripadapihak Indonesiater-

hadapgagasanMalaysia,sewaktumenyambuthan kemerdekaanTanahMelayupada31 Ogos1961 di Jakarta,SenuAbd. Rahmantelah memo-hon kepadapihak Indonesiasupayamemberi sokonganrasmi kepadacadanganMalaysia.28 Malangnya,padahan yang sama,PM melaluialthbarnya,Harlan Rakyat, telahmengknitikgagasanMalaysiasebagaineokolonialisme.PM merupakanpanti pentamadan IndonesiayangmenentangcadanganMalaysiasecaraterbuka.29Walau bagaimanapun,belum adabantahanrasmi daripadapihak kerajaanIndonesiaterhadapgagasanMalaysia.

Kerajaan Indonesia tidak mengeluankansebarangbantahanter-hadapgagasanMalaysiakeranaempatsebab.Pertama,masalahtuntutanIrian Baratbelum diselesaikanpadamasaito. Kedua, Indonesiabim-bang bahawajika JakartamenentangMalaysia,maka Indonesiaakankehilangansokonganblok Banat (khususnyaAmerika) untuk menyele-saikanpertikalanInian Barat. mi keranaJakartabimbangIndonesiaakandigolongkansebagainegaraexpansionist. Ketiga. Indonesiajuga ber-hasratuntuk memperolehbantuandani Amerika Syarikatuntuk mem-bangunkanekonomi selepasmasalahIrian Barat diselesaikan?’Ke-empat,Indonesiajuga memerlukansokonganTanah Melayu di PBBuntuk membawaisu Irian Baratke agendamesyuaratbadanduniaten-sebut.Jika IndonesiamenentanggagasanMalaysia, Indonesiabukansahajaakankehilangansokongannegara-negaraBanat tetapi juga so-konganTanahMelayu sendiri.

Oleh yangdemikian,Dr. Subandnio,sewaktuberucappada9 No-vember1961 dalamsesi ke-16,PerhimpunanAgung PBB, beliau men-jelaskanbahawanegaranyatidak mempunyaicita-cita meluaskanwila-yah dan bekastanahjajahanBelandadi Hindia Timur. Jakartatidakmempunyaituntutanwilayah terhadapTanahMelayu, Filipina, TimurdanBorneoUtara walaupunnegeri-negeritersebutmempunyaiikatan

27 Antara Daily News Bulletin, 3 Ogos 1961.28 Straits Times, 2 September1961.29 B.D. Arora 1978. “India, IndonesiaandThe Emergenceof Malaysia”, International

Studies. Vikas PublicationHousePvt. Ltd., September,hIm. 565.30 Ibid., GeorgeMc.T. Kahin, “MalaysiaandIndonesia”,Pacific’ Afluuirs, Jil, 37, No. 3,

Musim Luruh 1964, 260—261; dan JustusM. van der Kroef 1963. “The West NewGuineaSettlement:Its Origins andImplications”,Orbis, iii. 7, No. 7. Musim Bunga,him. 139.

137

FIUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-I970

nas yangnapatdenganIndonesia,WilayahIndonesiahanyameliputi be-kas tanahjajahanBelandadi Hindia Timur.3’ Denganalasanmi, Indo-nesiamenuntuthanyaIrian Baratsahajasebagaiwilayahnya.

Empathan kemudian,Dr. Subandniomenulissepucuksuratkepadaakhbar New York Times tentanggagasanMalaysia. Sunatmi dituilsdengantujuan mengikis pandangannegatif masyarakatantarabangsatentangreaksi IndonesiatenhadapgagasanMalaysia. Dalam sunatnyayang bertanikh13 November1961,beliaumendakwa:

“As an exampleof our honestyand lack of expansionistintent,onefourth of the islandof Kalimantan,constitutingthreeCrown Coloniesof GreatBritain(sic) is now becominga targetof the Ma!ayangovern-ment for a merger.Of course,the peoplethereareethnologicallyandgeognaphicallyvery close to the others living in the Indonesianterritory. Still, we do not show anyobjection towardsthis Malaysianpolicy of merger.On the contrary,we wish the Malayangovernmentwell if it cansucceedwith this plan.”32

Pada20 November1961,Dr. Subandniosekali lagi menegaskandiPenhimpunanAgungPBB bahawaIndonesiatidak mempunyaituntutanwilayahdi BritishBorneo,walaupunterdapatpersamaanfaktorgeognafidanetnologi. Beliau menjelaskanpendiriankerajaanIndonesiasepertibenikut:

“We are not only disclaiming the territories outside the formerNetherlandsEastIndies,thoughthey areof the sameisland, butmorethanthatwhen Malayatold usof its intentionsto mergewith the three(sic) British Crown Colonies of Sarawak,Brunei dan British NorthBorneoasoneFederation,we told themthat we hadno objectionsandthat we wished them successwith this mergersothat everyonemightlive in peaceandfreedom.

For the sakeof clarification,I may tell this Assemblythat three-quarterof the island of Borneois Indonesiaterritory, while the re-mainderconstitutesthe aforementionedthree (sic) British CrownColonies. Naturally, ethnologicallyand geographicallyspeaking,thisBritish part is closerto Indonesiathan, let us say, to Malaya. But we

31 Brackman 1966. Southeast Asia’s Second Front The Power Struggle in the MalayArchipelago. New York: FrederickA. Praeger,hIm. 118.

32 Ibid. Lihat juga Bhattachai~ee,Malaysia and Indonesia, hIm. 157; Armstrong,“TroubledBirth of Malaysia”.hIm.683; Ott, “The SourcesandConlent of MalaysiaForeignPolicy”, him. 140; MichealLeifer 1983. Indonesian Foreign Policy. London:GeorgeAllen and Union, hIm. 77; Parliamentry Debates, 1! Mac 1963, lajur 3955dan Malaya/Indonesia Relations, him. II. SuratDr. Subandnioiiu disiarkandalamNewYork Times,pada17 November196i.

138

HUBUNGAN TANAH MELAYU-INDONESIA SEMASA PENUBUHANMALAYSIA

still told Malayathat we had no objection to such a merger,basedupon the will for freedomof the peoplesconcerned.”33

DutaBesarIndonesiake TanahMelayu,Lt. len. Djatikusomo,telahmengukuhkanlagi ucapan Dr. Subandniodenganmengatakanbahawajika Malaysia akanmembawakestabilanpolitik dan menjamin kese-lamatanwilayah-wilayahtensebut,makaIndonesiamengucapkansela-mat berjayakepada cadangantersebut.Beliau juga mengatakanideaMalaysiamerupakanideayang baikdanbaru.34

Ucapan Dr. Subandriodan Djatikusomotelah menggembirakanTunku Abdul RahmankeranaIndonesiatidak mempunyaituntutanwi-layahkecualiIrian Barat.Di sampingitu, MSCC telahmembenilaporanyang menggalakkanterhadapcadanganMalaysia menjelang musimlunuh tahun 1961. Parlimen TanahMelayujuga meluluskancadanganMalaysiapadabulan Oktober1961. Bagi mempercepatkanpenubuhanMalaysia, Tunku Abdul RahmanmelawatLondon pada17 November1961.~~RundinganTunku Abdul RahmandengankerajaanBritish ben-hasil pada23 Novemberapabilakedua-duapihak menyetujui prinsippencantumandanmembentuksatusuruhanjayauntuk menentukanpan-danganpendudukSabahdan Sarawaksebelumkeputusanmuktamadtentang Malaysia diambil.36 Suruhanjayami diketuai oleh Lord Cob-bold, bekasGabenonBank of England,dan dikenali sebagaiSuruhan-jaya Cobbold.37Suruhanjayami akanmenjalankantugasnyadi Sabahdan Sanawak.Brunei dikecualikankenanakemasukannyadalamPerse-kutuan bergantungpadakeputusanSultan Brunei. Di Singapuna,LeeKuan Yew mengadakanpungutansuaraterhadappenyentaanSingapurake dalamMalaysia.

33 Boyce 1968. Malaysia and Singapore in International Diplomacy: Documents andCommentaries. Sydney: Sydney University Press,him. 67; Bhattachaijee,Malaysiaand Indonesia, him. 156; Brackman,Southeast Asia’s Second Front, him. 118; danMalaya/Indonesia Relations, him. 1.

34 Straits Times, 17 November1961; dan Mackie 1974. Konfronlasi: The Indonesia-Malaysia Dispute, 1963—i 966. Kuaia Lumpur: OUP, him. 105.

35 Armstrong, “Troubied Birth of Malaysia”, hIm. 682 dan Watt, “Prelude to Con-frontation”,him, 129.

36 Siia lihat Keesing’s Contemporary Archives (KCA), 2—9 Disember 1961, hIm. 184;Armstrong, “Troubled Birth of Malaysia”. hIm, 683; dan Tunku Abdui Rahman.Pandang Balik, hIm, 107.

37 Tunku Abdul Rahman,Pandang Balik, hIm. 107. SuruhanjayaCobbolddianggotaioleh Mohd. GhazaliShafie (KementerianLuar TanahMelayn), Datuk Wong PowNee(KetuaMenteri PulauPinang),Sir David Watherson(KetuaSetiausahaBritishterakhirke Tanali Meiayu) danSir AnthonyAbeli (bekasGabenorSarawak).

139


Kemasukanwilayah-wilayahmi ke dalarn PenubuhanMalaysiatelah dibantaholeh Indonesia.Menjelangakhin tahun 1961, parti-partipolitik Indonesiamula menyuarakanbantahanmenekaterhadapgagasanMalaysiamelalui akhban.MerekamembantahgagasanMalaysiasebagaineokolonialisme.Akhbar Bintang Timor yang dimiliki oleh Pantindo,mengatakanbahawaimpenialis Inggenis membangkitkanidea“MightyMalaysia” di Asia TenggaradanTunku Abdul Rahmanbendini di ba-risan hadapanuntuk menjayakanideami.38 SungguhpunideaMalaysiatidak menjejaskankepentinganIndonesiatetapi idea mi sampai keambangpintu utara Indonesiadan lambat-launakan menjadi masalahbagi IndonesiasentaperdamaianAsia Tenggaraumumnya.BintangTi,nor juga mengkritik pembentukanMalaysia atas sebab-sebabme-nguatkanlagi kedudukantentenaBritish di Asia Tenggaradan me-nguasaikepentingansumbenalam Brunei, Sanawakdan Sabahmelaluisaluranneokolonialisme.39

Akan tetapi bantahandanipadaPM terhadapMalaysiaadalahlebihkuatdaripadapanti-partilain di Indonesia.DalamperhimpunanJawatan-kuasaPusatPM yangketiga,yang diadakanpada30 dan 31 Disemben1961 di Jakarta,parti itu telabmeluluskan satu resolusiuntuk menen-tang penubuhanMalaysia.4°PM berpendapat,cadanganMalaysiame-rupakansatu tipu helaholehpihakpenjajahBritish untuk menjaminke-pentinganmenekadi rantaumi.4t PM menuduhBritain tidak dapatme-neruskanpenjajahanbentuk lamadi KalimantanUtarakeranarakyatdiwilayah-wilayah tersebutmenuntutkemerdekaan.PKI menambahlagibahawaMalaysia yang sedangdirancangitu ialah satu bentuk neo-kolonialismeuntuk mengawaltuntutankemendekaandanipadapendu-duk Singapura,Brunei,SabahdanSarawak.PKI mengatakan:

“By establishingthis Federation,the British Coloniesintendto utilisenative hands,particularly thoseof the Prime Ministerof this Fede-ration of Malaysiato suppressthe democraticand patriotic move-mentsof the peoplesin thesefive countrieswhich aim at the attain-ment of genuinenational independenceand freedom from impe-rialism.’’42

38 Binlang Timor, 9 Disember1961.39 Ibid.40 Arora, “The Emergenceof Malaysia”,hIm. 565.41 Ibid. Lihat juga Ott, “The Sourcesand Content of Malaysian Foreign Policy”,

hIm. 141.42 Malaya/Indonesia Relations, him. 52. Lihat juga Boyce,Malaysia and Singapore in

International Diplomacy, hIm. 68dan69.

140

HUBUNGAN TANAK MELAYU-INDONESIA SEMASA PENUBUHAN MALAYSIA

Justenu itu, PM telah mendesakrakyat dan kerajaanIndonesiasupayaberjaga-jagaterhadap impenialis British yang mengusahakanPersekutuanMalaysia, iaitu pemusatanbarukoloni-koloni.43WalaupunterdapatdesakandaripadaPM mahupunparti politik yang lain sepertiPartindountuk menentangpenubuhanMalaysia,kerajaanIndonesiati-dak mengeluarkansebarangbantahanterhadapgagasanMalaysia. Disamping itu, kerajaan Indonesiajuga tidak mengeluarkanbantahanmahupunkomententangkenyataanbersamaTunku Abdul RahmandanHarold MacMillan, PendanaMenteni British, pada23 November1961tentangpeluasanperjanjian AMDA kepada wilayah Malaysia. SoalpenggunaanpangkalanBritish di Singapurauntuk tujuan SEATOjugatidak menentu.”Menurutkenyataanbersamaitu, Britain boleh meng-gunakanpangkalandi Singapurauntuk tujuan SEATO denganperse-tujuan Malaysia.45Dalamhal mi, Indonesia,sebagaisebuahnegaratan-pa pihakyang memangnyamenentangkehadiranSEATO, telahmem-bisu kenanaingin menyelesaikanmasalahIrian Barat dengansegera.Bagi tujuan tersebut, Jakartamemerlukanpentolongannegana-negaraBarat, khususnyaAmerika Syarikat.Oleh sebabAmenika merupakanpengasasSEATO, Indonesiatelah berhati-hatidalamhal mi. Indonesiamula menunjukkanbantahannyaterhadapsoalpangkalanSEATO sele-pas Inian Barat beradadalam pentadbiranamanahPBB, sebelumdi-pindahkankepadapentadbiranIndonesia.~

SungguhpunkerajaanIndonesiatidak membantahsecararasmi ter-hadappenubuhanMalaysia, tetapi sikap pemimpin-pemimpinIndo-nesia,sepertiSukarno,Dr. SubandniodanProf. Mohd.Yamin, telahme-ngecamKuala Lumpur. Merekamelihat Malaysia sebagaipersaingankepadaidea IndonesiaRaya yang diimpikan oleh mereka.Padamasayang sama,terdapatjuga pemimpin-pemimpinIndonesiayang moderatsepertiDr. Djuanda,JeneralNasutiondan Mohd. Hattayang tidak mem-bantahpenubuhanMalaysia.47Walau apapun pendinianpihak Indone-sia, Kuala Lumpur ingin mempercepatkanpenubuhanMalaysiakerana

43 Malaya/Indonesia Relations, hIm.53.44 Mackie, Konfrontasi, hIm, 105. Untuk keteranganlanjut tentangkenyataanbersama

Tunku Abdul Rahmandan MacMillan, sila iihat, KCA, 2—9 Disember 1961, hIm.18463.

45 KCA, 2—9 Disember 1961, hIm. 18463 dan Brackman,Southeast Asia’s SecondFront, him. 48.

46 Asian Recorder, 29 Oktober—4November1962, him. 4862.47 Brackman,Southeast Asia’s Second Front him. 131.

141


ancamankomunisdi kawasanmi hanyaboleh dibendungmelalui penu-buhanMalaysia.

‘l’he MalayanGovernmentis aware,however,that communismcanonly becontainedif theseternitoriesarejoined with Malayatopresenta common bulwark against Communism.The establishmentof theFederationof Malaysia, therefore,is the key to theproblemand thismust he done in the quickestpossible time This is no time forwrangiing.~U

Bagi mengetahuipendapatpendudukSabahdanSarawaktenhadapPersekutuanMalaysia dan untuk mengatasikritikan pihak IndonesiabahawaMalaysia merupakanciptaan neokolonialisme,SuruhanjayaCobbold memulakantugasnyapadabulan Februani1962. Suruhanjayami mengadakanmesyuanat, temu ramah dan meneliti memorandumdaripadapelbagaipihak di Sabahdan Sarawakselamaduabulan.Se-telah meneliti pandanganpendudukSabahdan Sarawak,SuruhanjayaCobboldmembuatkesimpulanbahawaduapertigadaripadarakyatSa-bah dan Sarawakingin menyertaiMalaysia,manakalabakinyamenyo-kong pemerintahanBritish.49Britain dan TanahMelayu telah menerimalaporanSuruhanjayaCobboldpadabulan Julai 1962dan bersetujuuntukmembentukPersekutuanMalaysia pada31 Ogos 1963. Kedua-duap1-hakmembentukJawatankuasaAntaraKerajaandi bawahpimpinanLordLandsdowneuntukmenggubalperlembagaanMalaysia?’Sementaraitu,pungutansuaradi Singapurapada I September1962 menunjukkanba-hawa lebih 70 peratusdanipadarakyatSingapuramenyokongMalaysia.SultanBrunei juga memberi sokongankepadagagasanMalaysiatetapibaginda belum mengambil keputusan muktamad untuk menyertaiMalaysia.Padamasayang sama,Parti Rakyat telah menguasaiMajIlsPerundanganBrunei dan tidak menunjukkanpenentangaplangsungke-pada gagasanMalaysia tetapi menyuarakanbahawawilayah-wilayahBorneo hams bersatudi bawah pemenintahanSultan Brunei sebelummenyentaiMalaysia.5’PendinianPartiRakyatmi tidak dipersetujuiolehSultanBrunei, keranamajoriti pendudukperibumi Sabahdan Sarawakadalahorang bukan Melayu danorang Melayu Brunei akan menjadi

48 Straits Times, 27 November1961.49 KCA, 18—25 Ogos1962, him, 18937danWatt, Prelude to Confrontation, him, 132.50 The Federation o/ Malaysia, British Infonnation Service,1963, hIm. 55.SI Ibid.

142


minoriti jika bensatudengankedua-duakawasantersebut.’2Di sampingitu, kekayaanminyak Brunei terpaksadiagihkan kepadapembangunankedua-duanegenitensebut.

PemimpinPatti RakyatBrunei, AM. Azahari, telah mengadakanhubungansulit dengankerajaanIndonesiauntukmencapaihasratmere-ka.AM. AzaharimelawatJakartabeberapakali danmendesakkerajaanIndonesiamembantuperjuangannya.PihakIndonesiatelah berjanji un-tuk tnembenibantuankewangandankebendaankepadanya,di sampingmendirikansebuahpangkalantenteradi Malinau,Kalimantan,Indone-sia, untuk melatih tenteragerila yang dikenali sebagaiTenteraNasionalKalimantanUtara(TNKU).53 Parapemudamiliter Brunei menyeberangihutanuntukpergike Malinaubagi mendapatlatihanketenteraandanipa-dapihakIndonesia.Sementaraitu, AM. Azahari juga menghantarper-wakilannyake Manila, berikutandaripadatuntutanrasmikerajaanFili-pinaterhadapSabahpadabulan Jun l962.~~Manila engganmelibatkandin secararasmi dalamkegiatanParti Rakyat tetapi bersimpatidenganperjuanganpattitersebut.Di TanahMelayudanSingapura,PartiRakyatBrunei juga telah meminta sokongan daripada kumpulan-kumpulananti-MalaysiasepertiBarisanSosialisdanPartiRakyatMalaya.

Sikap kenajaanIndonesiayang mengalu-alukangagasanMalaysiadi PBB tidak berkekalanbenikutandenganpenyelesaianmasalahInianBaratpadabulan Ogos 1962, apabilaBelandabersetujumenyerahkanInian BaratkepadaIndonesiamelalui pentadbiranamanahPBB. Dalamjangkamasayangsingkat, Indonesiamula menunjukkantaningnyater-hadapcadanganMalaysia. Pada24 September1962, Ali Sastroamid-jojo, bekasPendanaMenteri IndonesiadanjugaPengerusiPNI, meng-isytiharkanbahawaIndonesiatidak akannienjadibonekaterhadappenu-buhanMalaysia dan harusmenentukansamaadaMalaysia itu meng-untungkanatau merugikanpihak Indonesia.55Intm keranaIndonesiadanMalaysiaakanmempunyaisempadanyangsamadi Borneo,Ali Sastroa-

52 Means.“Malaysia—A New Federation”,hIm, 151.53 Ibid., him. 152. LihatjugaGrant, Indonesia, him, 152.54 KerajaanFilipina menuntutSabahberdasarkanperjanjianantaraSultan Sulu dengan

Alfred Dent danBaronvon Overbeck,tentangpemindahanhakke atasSabah(BorneoUtara).KcrajaanFiiipina sebagaiwaris kepadaSultanSulumenuntutsemulaBorneoUtaradengan alasanbahawadalam pejanjian lahun 1878 ilu, Sultan .SuIu hanyamembenarkanDent danOverbeckmemajakBorneo Utara. Sila lihat Dokumen28.“A Guideto PhilippineClaimsto NorthBorneo”, Gullick, Malaysia, him. 148—150.

55 Asian Recorder, 29 Oktober—4 November1962, him. 4868; Brackman, SoutheastAsia’s Second Front, him. 130 danjugaStraits Times, 20 Oktober 1962.

143

HUBIJNGANMALAYSIA-INDONESIA 1957-1970

midjojo juga tidak bersetujudengankomen Dr. Subandniotentangca-danganMalaysiadi PBB padaNovember1961,bahawaIndonesiatidakmempunyai tuntutanwilayah di luar bekastanahjajahan BelandadiHindia Timur. Bagi beliau,Indonesiamasihmempunyaihak untukme-nuntutwilayah-wilayahdiBorneo.56ManakalaProf.Mohd. Yámin pulamenyifatkankomenDr. Subandriosebagaisatukesilapanyang bodoh.5’

Akhbar-akhbardi TanahMelayu telah memproteskenyataanAllSastroamidjojo.Padahad benikutnya,Tunku Abdul RahmanmembenijawapanTanahMelayu:

Whethera view expressedby this person(Sastroamidjojo)representsthoseof IndonesianGovernment,I am unableto say.But heseemstobe an important person in Indonesia.I fail to understandin whatmannerMalaysiacanbe of advantageor disadvantageto Indonesia.Wehaveexistedasanentity for manyyears.Wehaveno quarrelwithIndonesianor havewe attemptedin any way to interfere with theiraffairs. Everybodyis freeto follow developmentson Malaysia. But Isaycategorically:keepyour handsoutofouraffairs.”58

Tunku Abdul Rahmanmengeluarkanjawapantegasmi keranabe-liau danparapegawaiWisma PutrabimbangbahawaPM merupakanpatti yangmempunyaihubunganrapatdenganPnesidenSukanno.Olehitu, pendapatyang dikeluarkanoleh All Sastroamidjojomungkin akanmenjadi dasarrasmi kerajaanIndonesia.Tunku Abdul Rahmanmen-jelaskanbahawabeliau terpaksamemberijawapantegasterhadapke-nyataanparapemimpin Indonesiakenanabeliau tidak dapatbersabarlagi dengansikap mereka.Di sampingitu, Wisma Putrajuga bimbangkemungkinanparti-partipolitik bukankomunis di Indonesiamengikutjejak langkahPIG untukmenentangcadanganMalaysia?

Sementaraitu, semasaberadadi Singapurapadabulan September1962, Dr. SubandniomemberitahuakhbarStraits TimesbahawaIndo-nesiadanTanahMelayudipisahkanoleh laut tetapi dengankedatanganMalaysia akan mempunyai sempadanbersamadi Borneo. Oleh itu,Indonesiatidak botehberdiamdin sungguhpunIndonesiatidak mem-punyaltuntutanwilayah?’Beliau bertanya:

56 BernardK. Gordon 1966. TheDimensions of Conflict in Southeast Asia, EngiewoodCliff, New Jersey:Prentice-Hall,Inc., hIm. 97.

57 Ibid.58 Asian Recorder, 20 Oktober—4November1962. hIm. 4868 danjuga Straits Times,

25 Oktober1962.59 Malay Mail, Oktober 1962.60 Sila lihat Straits Times, 27 September1962;Asian Recorder, 29 Oktober—4Novem-

144

HUBIJNGAN TANAH MELAYU-INDONESIA SEMA5A PENuSUHANMALAYSIA

“How can we remain indifferent to this? If everything goes onsmoothly, then we shallnotbeconcerned— it is theirbusiness.But ifthe things go wrong, then we must take notice to protect ourinterests.’’

6’

Dr. Subandniojuga mengingatkanbahawanegaranyaakanbentindakbalasjika terdapatpembinaanpangkalantenteradi Sabah,SarawakdanBrunei selepaspenubuhanMalaysia.Beliau membenicontoh,jika ten-dapatpangkalanAmerikadi bahagianMalaysiadiBorneomakanegara-nyaakanmempelawapihak SovietUnion membukapangkalanmerekadi wilayah Indonesiadi Borneo.62WartawanWeeKim Wee dan StraitsTimes,yangmengadakantemuramahdenganDr. Subandniotelahmenge-sahkanbahawakenyataanDr. SubandniotentangpangkalantenteradiBorneo adalahbenar.Menurut Wee lagi, Dr. Subandniodan PresidenSukarnomengecamhebatterhadapTunku Abdul RahmankeranabeliaumengamalkansikapbenmusuhanterhadapIndonesia.63Lee Kuan Yew,PerdanaMenteni Singapura,juga memberipandanganbeliau terhadapkenyataanDr. Subandrio.Menurut LeeKuanYew, Indonesiatidak perlubimbangtentangsoal pangkalantenteradi BorneoUtarakeranatidak se-siapapun, termasuklahorangAmenika yangakanmembukapangkalandi sanaolehsebabkemunduransistemkomunikasidi kawasantersebut.M

Sementaraitu, PresidenSukarnotidak ketinggalandalammenun-jukkan ketidakpuasanIndonesiaterhadapperkembangangagasanMa-laysia. Sukarnomenegaskankepadarakyatnyabahawaperjuanganme-reka menentangpenjajahanbelum tamat denganmenandatanganiper-janjian denganBelanda terhadappenyelesaianInian Barat. Menurutbeliau, nakyat IndonesiaharusmeneruskanperjuanganmerekakeranaIndonesiamasih dikelilingi oleh impenialismedan “Old EstablishedForces”. Beliau juga menegaskanbahawaIndonesiatidak berhasratuntuk meluaskanwilayahnya.65Seterusnya,RuslanAbdul Gani, NaibPengerusiMajlis PenasihatAgung Indonesia,yangmelawatTanahMe-layu secaratidak nasmi padabulan November1962 menerangkanba-

her 1962, hIm. 4868 danAntara Daily News Bulletin, 8 Oktober 1962,61 Asian Recorder, 29 Oktober—4November1962. hIm. 4868,62 Ibid. LihatjugaAntara Daily News Bulletin, 8 Oktober 1962 dan Brackman,South’

east Asia’s Second Front, hIm, 129.63 TelegramdaripadaDonhauser,U.S. Consulate,Singapore,kepadaSecretaryof State,

John F. KennedyLibrary bertarikh9 Oktober 1962.64 Antara Daily News Bulletin, 2 Oktober 1962.65 Ibid. lOoktober1962.

145


hawa terdapataspek-aspekpositif dan negatif tentang pencantumanSingapuradan wilayah-wilayahBritish BorneodalamPersekutuanMa-laysia.Secaraperibadibeliau mengatakan,“I welcomeanynewcountryaroundus that wantsto getrid of colonialchains.”66

SungguhpunSukarnomengatakannegaranyatidak mempunyaitun-tutan wilayahdanRuslanAbdul Ganipulamengalu-alukankemunculanneganabarn yang ingin bebasdanipadapenjajahan,tetapi pendirianIndonesiaterhadappenubuhanMalaysiamasihkabur.Ini kerana,padamasayang sama,pihak Indonesiamelatih dan membenisenjatakepadaTNKIJ yang bersiapsediamenentangPersekutuanMalaysia. Di sam-ping itu, pihak Indonesiamelatih sukarelawanpembebasanInian Baratdan TanahMelayudanSingapuradenganlatihan ketenteraandanpolitikyang bersifat anti-Malaysia.67Akhinnya, pendirian sebenarkerajaanIndonesiaterhadapgagasanMalaysiadapatdilihat denganmeletusnyapemberontakanBrunei pada8 Disember1962.Denganpemberontakanitu, maka bermulalahketeganganyang lebih hebat dalam hubunganTanahMelayu-Indonesia.

Padatahap pertamahubunganTanah Melayu-IndonesiasemasapnosespenubuhanMalaysia, konflik antarakedua-duanegaratidaklahjelas kelihatan.ApabilaTanahMelayu mengumumkangagasanMalay-sia, pihak kerajaanIndonesiatidak menunjukkansebarangbantahan,malahantelah mengucapselamatberjaya.Walau bagaimanapun,PIGtelah membantahcadangantersebutsebagaineokolonialisme,di sam-ping P1(1 menyatakancadanganMalaysiasebagaisatualat untukmem-banterasperkembanganideologi komunisdi Borneodan Singapura.Pe-mimpin-pemimpinIndonesiasepertiPresidenSukarnodan Prof. Mohd.Yamin melihat cadanganMalaysia sebagaipensaingankepadaimpianIndonesiaRayayang ingin merekatubuhkan.Konflik antarakedua-duanegaramula tercetusapabilaIndonesiadan Belandamenandatanganiperjanjianuntukmenyelesaikanisu Irian Barat. Indonesiamula menun-jukkan perasaantidak puashati tenhadapcadanganMalaysia selepasBelandamenyerahkanpentadbiranIrian Baratkepadapentadbinanama-nah PBBpadabulan Ogos 1962.Denganitu, perangsarafantarakedua-duapihak benmuladan kenajaanIndonesiasecaraterbukamenunjukkanpenentangannyaterhadapcadanganMalaysia selepasPemberontakanBrunei meletus.

66 Malaya/Indonesia Relations, hIm. 13. Ruslan Abdul Oani juga merupakanMenteriPeneranganMalaysia.

67 Untuk keteranganlanjut. sila lihat Mackie,Konfrontasi, hIm. 106 dandalamBab2.

146

HUBUNGAN TANAH MELAYU-tNDONESIA SEMASA PENUBUHANMALAYSIA

PemberontakanBrunei

PembenontakanBnunei yang meletuspadabulan Disemben1962, me-rupakantitik tolakyang sangatpentingdalamhubunganTanahMelayu-Indonesia.Penistiwami telah menjadialasankepadakerajaanIndonesiauntuk menentanggagasanMalaysiasecaraterbuka.Indonesiamelihatperistiwa itu sebagaitandabahawagagasanMalaysia tidak mendapatsokongandi kalanganrakyatBorneoUtara. Di sampingitu, pemberon-takanmi juga meningkatkanketeganganyang sediaadadalamhubung-an TanahMelayu-Indonesiaakibat isu pemberontakanPRRI dan IrianBanat.

PemberontakanBrunei yangmeletuspadamalam7 Disemben1962adalahberpuncadanipadaperjuanganpolitik Parti RakyatBrunei yangdipimpin oleh AM. Azahani. Sejakditubuhkanpadatahun 1956, PartiRakyatBrunei menuntuttaraf berkerajaansendini di Brunei.68Di sam-ping itu, A.M. Azahanipernahmenyatakanhasratnyauntukmenyatukanwilayah-wilayahBorneopadatahun 1959.DalamkongrespentamaPartiRakyatpadabulan Februani1960, satu resolusitentangpenubuhanper-sekutuanwilayah-wilayahBorneodi bawahSultanBrunei telahdilulus-kan.Parti tersebutjugamenggunakanisu mi untukkempenpilihannayayangdijangkakanpadatahun 1961.69 Apabila Tunku Abdul RahmanmencadangkanMalaysia,Parti RakyatBrunei telah menentangcadang-an tersebut.Sebaliknya,SultanBruneidanpengikutnyatelahmenunjuk-kan minat untuk menyertaigagasanMalaysia.Bagi membalasgagasanMalaysia, A.M. Azahari telab mencadangkanpenyatuanBrunei, Sara-wak danSabahdenganSultan Brunei sebagaiketuaberperlembagaanbagi kesatuantensebut.7°

Padamasayang sama,Parti RakyatBrunei juga mempunyaihu-bunganrapatdenganparti-partipembangkangdi Singapuradan TanahMelayu yang menentanggagasanMalaysia. Semasamenghadirime-syuaratpertamaBarisanSosialisSingapura,A.M. Azahani mengeluan-

68 T.E. Smith 1963 The Brunci Revolt: Background and Consequences”,WorldToday, Jii. 19. No.3,Mac, hIm. 136,

69 Pilihan rayaMajlis PerundanganBrunei yangsepatutnyadiadakanpadatahun 1961telah ditundake bulan Ogos1962, Lihat Mackie,Konfrontasi, hIm, 115. LihatjugaAG. Mezerik (ed),Malaysia-Indonesia Conflict, IntemationalReview Service,Jil.XI, No. 86. New York, (Tabuntidak diberi,kemungkinan1966).

70 Smith, “The Brunei Revolt”, hIm, 136. PenyatuanBrunei,Sarawakdan Sabahdi.kenali sebagaiNegaraKesatuanKalimantan Utara(NKKU). Lihat Brackman,South’east Asia’s Second Front, hIm. 142,

147


kan kenyataanbahawawilayah-wilayah Borneo tidak akanmenyertaiMalaysiasehinggamenekamendapatkemerdekaanpenuh.7tMenjelangakhir bulan Ogos 1962, pilihan raya bagi Majlis PerundanganBruneidiadakan,danParti RakyatBrunei telah memenangikesemua16 kerusiyang dipertandingkan.72Bebenapabulan sebelumpilihan raya mi, ke-giatanpengambilananggota-anggotauntukTNKU telah bermula. Sejakbulan Mac 1962,kumpulanpemudaBrunei telahmenyeberangsempa-dan ke Indonesiauntuk mendapatlatihan ketenteraan.MenjelangbulanNovember1962,pemuda-pemudaBrunei membeli secaraterbukapakai-an seragamwarnahijau,pisaudankelengkapanlain.’3

Sementaraitu, A.M. Azahani telah benusahauntuk mendapatkansokongandaripadapihak pembangkangdi Sabah,Sanawak,Singapuradan TanahMelayu.74Pada9 September1962,Parti RakyatBrunei ben-sama-samadenganparti-partiyangmenentangpenubuhanMalaysiate-lah menghañtarbantahankepadaPBB denganmengatakanbahawaMalaysia dibentuk tanpamengambil kira hak penentuandin rakyatBorneo.Bantahanitu mendakwalaporan SuruhanjayaCobbold tidakbenardanmemintaPBB supayamenghalangpenubuhanMalaysiaataumengadakanpungutan suara untuk memastmkan kehendak rakyatBorneo.Walaubagaimanapun,PBBtidak mengambilsebarangtindakanterhadapbantahanmi.’5

Menjelang akhir bulan November,Parti Rakyat Brunei menge-luarkankenyataanakhbarbahawapihaknyaakanmembawasatuusulkeMajlis PerundanganBrunei danakanmemintapihakBritish menyerah-kan Sanawakdan SabahkepadaKesultananBrunei.Kenyataanitu jugamenyebutbahawaParti Rakyat Brunei hendakmenubuhkanpersekutu-an wilayah-wilayahBorneo.CadanganParti RakyatBrunei tidak men-dapatsokonganSultanBrunei kenanabagindaberpendapatadalahsukaruntuk menuntutSabahdanSarawakdanipadapihakBritish. Penyatuanwilayah-wilayah1w denganBrunei boleh menyebabkanorangMelayuBrunem kehilanganmajoriti kepadapendudukperibumi bukanMelayu.’t

71 Mezerik,Malaysia-Indonesia Conflict, hIm. 19.72 Majlis PerundanganBrunei mempunyai33 buah kerusi iaitu 16 kenisi tidak rasmi

(dipilih) dan 17 kerusirasmi(dilantik).73 Smith, “The BruneiRevolt”,hIm, 137.74 Parti RakyatBruneimendapatsokongandaripadaparti-pm’ti berhaluankin di Singa-

puradanTanabMelayu, lihat Mackie,Konfrontasi, hIm. 80.75 Malaysia-Indonesia Conflict, hIm, 20 dan67.76 Means,“Malaysia—A New Federation”,hIm. 151.

148

HUBIJNGAN TANAH MELAYU-INDONESIA SEMASA PENUBUHANMALAYSIA

1-lasratPartiRakyatBrunei membawausulpenyatuanBrunei,SabahdanSarawakberkecaiapabilaSultanBruneldengansengajamenangguhkanpersidanganMajlis PerundanganBruneiyang sepatutnyadiadakanpada5 Disemben 1962 kerana baginda masih berhasratuntuk menyertaiMalaysia.’7Padamasayangsama,iaitu padaawalbulanDisember1962,Parti RakyatBrunei telah menghantartelegramkepadaTunku AbdulRahman bahawaparti itu menentangkeras penubuhanPersekutuanMalaysia.’t

PartiRakyatBnuneiyang kecewadenganpenangguhanpersidanganMajlis PerundanganBrunei telah melancarkanpemberontakanpadamalam7 Disember1962.TNKU telah menyerangkawasanpenggalianpetroleumdi daerahSeniadan Kuala Belait. Pemberontakanmi diran-cangoleh AM. Azahanidan JawatankuasaPusatParti Rakyat BruneidenganharapanSultan Brunei akanmenyokongperjuanganmereka.’9Semasapemberontakanmi berlaku,AM. Azahaniberadadi Manila dandan sanabeliau membuatperisytiharankemerdekaanpenyatuanBrunei,SabahdanSarawakyang dikenali sebagaiNegaraKesatuanKalimantanUtara(NKKU) denganSultanBrunei sebagaiketuanegaradan dirinyasebagaiPerdanaMenteri NKKU.ttt Sebaliknya,Sultan Brunei telahmengisytiharkandaruratdan mengharamkanParti RakyatBrunel. Ba-ginda memintabantuantenteraBritish di Singapurauntuk memulihkankeadaan.ttMenjelang 17 Disember1962, tenteraBritish menghancur-kan pemberontakantersebutdenganmudahkeranapara pemberontakkekuranganbekalan senjatadan makananuntuk terus berjuangdanbantuandaripadapihakIndonesiayangmerekaharapkanitu tidak sam-pal. Parapemberontakmelarlkandin ke hutandi Kalimantan.Pembe-rontakan mi juga gagal mendapatsokongan daripada Sabah danSarawak,malahanMajlis PerundanganNegeriSabahdanMajlis NegeriSarawakmengutukpembenontakantersebutY2

Pemberontakandi Brunei telahmenguatkanlagi keteganganantara

77 Mackie,Konfrontasi, hIm. 116.78 Malaysia-indonesia Conflict, hIm. 19.79 DouglasHyde 1965.Confrontation in the East. London: The Bodley Head, hIm. 63.80 Pada han berikut, TNKU telah menguasaisemuabandarutamadi Brunei. Pem-

berontakanjuga merebakke kawasansempadanSarawakdanSabah,Lihat Mackie,Konfrontasi, hIm. 117, 11$; Brackman,Southeast Asia’s Second Front, hIm, 142 dan“Malaya, Singaporeand British Borneo:DevelopmentsSinceOctober29, 1962”,J.F.Kennedy,14 Mac 1963.

SI Mackie, Konfrontasi, hIm, 117danWatt, “Prelude to Confrontation”, hIm. 137.82 Mezerik,Malaysia-Indonesia Conflict, hIm. 20.

149


TanahMelayu denganIndonesia.Peristiwaitu telah membolehkanpi-hakIndonesiamendakwabahawacadanganMalaysiayangsedangdi-usahakanoleh TanahMelayu tidak mendapatsokonganpadudi Bruneimahupundi Sabahatau Sarawak.83Wakil Indonesiadi Majlis Kese-lamatanPBB, Dr. Sudjarno,pernahberkatabahawapemberontakandiBrunei menupakantitik tolak kepadasikap IndonesiaterhadapMa-laysia.t4PanapemimpinIndonesiamenyokongpemberontakandi Bruneiberdasarkanideologidan strategi.Dan segi ideologi,IndonesiamelihatPemberontakanBrunel sebagaiperjuanganrakyatmenentangpenjajah-an. Indonesiamengkritik tindakantenteraBritish untukmenghapuskanpemberontakantersebut. Pihak Indonesiayakin bahawapenggunaankekerasanoleh Britain untuk menghapuskanpemberontakanjelas me-nunjukkanbahawapenubuhanMalaysiaberlangsungtanpapersetujuanrakyatdi wilayah-wilayahyangterlibat.Oleh itu, adalahmenjadimoralduty dana matter of principle untuk IndonesiamenyokongpenjuangankemerdekaanrakyatKalimantanUtaraterhadappenjajahanBritish.83

Dan segi strategi pula, Indonesiamelihat pencantumanBrunei,Sabahdan Sarawakke dalam Malaysiasebagaiancamankepadake-selamatannegananya.mi keranaperjanjianAMDA akan diperluaskanke seluruhkawasanMalaysia.86Indonesiaberasabimbang untuk ber-kongsi sempadandenganMalaysiayang mempunyaipangkalantenteraasingkeranakehadinanpangkalantenteraasingbolehmengancamkese-lamatandan keamananIndonesiasertarantaumit7 TetapihamsdiingatbahawakedudukanIndonesiatanpaMalaysiaadalahlebih terancamke-ranaBritain yang menguasaiwilayah-wilayahBorneoUtaraIebih bebasuntuk benbuatsesuatuyang boleh mengancamIndonesia.Denganada-nya Malaysia, kebebasanBritain dihadkan,dan pangkalanBritish diMalaysiahanyaboleh digunakanuntuk menjagakeselamatanMalaysiadan wilayahjajahanBritish di rantaumi.

TujuanIndonesiamenyokongPemberontakanBrunei adalahbukanuntuk membentuksebuahnegeni Brunei yang mendeka tetapi untuk

83 Frederick P. Bunnell 1966. “Guided Democracy Foreign Policys, 1960—1965:Presiden Sukarno Moves From Non-Alignment To Confrontation”, Indonesia.Modern IndonesianProject,New York: Cornell University,Oktober,hIm. 59.

84 Malaysia-Indonesia Conflict, hIm, 22.85 Why Indonesia Opposes Bniti,ch—Made Malaysia, Rep. of IndonesiaPublication, Ia-

km-ta, 1964,hIm. 57—58. Dipetik oleh Arora. “TheEmergenceof Malaysia’,hIm,568.86 Ibid.87 Cindy Adams 1965. Sukarno: An Autobiography as Told to Cindy Adams. New York:

BobbsMernil Inc. hIm. 302.

150


menghalangpenubuhanPersekutuanMalaysia.5thi keranaIndonesiajuga berhasratuntuk menubuhkanIndonesiaRayayangmeliputi Indo-nesiadanseluruhkawasanMalaysia. Di samping itu, pihak Indonesiabimbanggagasanbarnitu akanmembolehkanpengaruhonangCinaben-kembangluas. Indonesiaberasabimbang orang Cina mungkin akanmengambilalih Malaysia.JikaMalaysiaditubuhkan,komposisipendu-duk Melayu akanmenjadi 39 peratusdaripadaII juta orangpendudukdankomposismpendudukCina ialah42 peratus.t9Ini akanmembolehkanorang Cmna denganmudahnyabenkuasadi Malaysia. Oleh itu, bekasNaib PresidenIndonesia,Mohd. Hatta berpendapat,“the creationof aMalaysiais nothingbut thecreationof a secondChinausingthemaskofMalay, a new colony dominatedby Chinesecapitalists,oppressingtheMalay Nation.”9°

Sementaraitu, kerajaanTanahMelayujugamenyedanimasalahml.Antaratahun1948 hinggatahun1960,TanahMelayu benjuangmengha-puskan pengganaskomunis, yang kebanyakannyaterdiri danipadamasyarakatCina. mi menyebabkanTunku Abdul RahmanengganjikaSingapurasahajabercantumdenganTanahMelayu keranabeliaubim-bangpengaruhkomunismudahmerebakdan Singapunake TanahMe-Iayu danbeliaujugabimbangpendudukCina akanmenjadimajoniti diMalaysia Ini kerana85 penatusdanipadapenduduk SingapuraadalahdanipadaketurunanCina. Lagipun, kebanyakanmerekamasih meng-anggapTanahBesarChinasebagaitanahair mereka.9’Olehyangdemi-kian, Tunku Abdul Rahman ingin memasukkanSabah,SarawakdanBrunei ke dalam PersekutuanMalaysia bagi mengimbangi komposisipendudukCina. Di samping itu, TanahMelayu berasabimbang ke-mungkinan wilayah-wilayah Borneo akan menjadi medan peluasankuasaRRCataupunIndonesiaselepasBritain meninggalkannantaumi.92

MenurutJeneralNasution,penubuhanMalaysiatidakdapatmenye-lesaikanmasalahpendudukCina di Tanah Melayu, malahanperkaratensebutakanberkembangke wilayah-wilayahdi Borneo Utara yang

88 Donald E. Weatherbee1962. “Indonesiaand Malaysia: Confrontationin SoutheastAsia’, Orbis, Jil. VII, No.2, Musim Panas,hIm, 337.

89 Mezerik,Malay,cia-Indonesia Conflict, hIm. 16.90 Arora,“TheEmergenceof Malaysia”. LihatjugaMohammadHatta 1965. “One Indo-

nesianView oftheMalaysiaIssue”,Asian Survey. hI.V. No. 3, Mac,hIm. 143.91 RogerHilsman,Prospects frr Malaysia.92 Lihat Weatherbee,“IndonesiaandMalaysia:Confrontationin SoutheastAsia”, him.

338.

151


bersempadandenganIndonesia.93Ini bermaknamasalahpendudukCinaakanturut merebakke Indonesiamelaluiwilayah-wilayahmi. Nasutionpencayadan SingapunapengaruhChinaakanberkembangke SarawakdanSabahdanakhirnyamengancamIndonesia.94Padapendapatbeliau,IndonesiamenentangMalaysia kenanabimbangpersekutuanitu mem-bukajalan kepadapendudukCina menguasaiwilayah-wilayahBorneoUtara.95Dalamjangkamasapanjang,mi memudahkanperluasankuasaCina di rantaui. Mohd. Hattajugamempunyalpandanganyang sama

sepertiNasution.Beliau yangmelawatTanahMelayu padatahun 1962mendapatisemuabandardi TanahMelayu dikuasai oleh masyarakatCina.96Kebimbangantentangkaum Cina telah diakui olehseorangpe-mimpin IslamIndonesia:“We arenot afraid of Mao’s atombomb; it isthe OverseasChinesethat worry us. TheOverseasChineseare a trojan

horse.”97 Perasaanbimbang terhadapmasyarakatCina wujud di Indo-nesiakeranamasyarakattersebutmenguasaiekonomi Indonesiadenganberfungsisebagaisaudagar,orangtengahdanpeminjamwang. MenurutProf. GeorgeMc.T. Kahin, Indonesiamengamalkandasaranti-Malaysia

keranagagasantersebutmerupakanpenyatuanterbesarmasyanakatCinaseberanglaut. Indonesiaberasatakutkeranahal mi boleh menyebabkanmasyarakatCina mempunyaipotensipolitik yang kuat untukbenkuasadi rantaumi.95

Pendirian Indonesia terhadap PenubuhanMalaysiaSelepasPemberontakanBrunei

Selepaspenistiwa8 Disember1962di Brunei,hubunganTanahMelayu-Indonesiamemasukisatu era yang berbeza.Jika sebelumPembenon-

93 TemuramahProf.GeorgeMc.T.Kahn dan Cornell UniversitydenganDutaAmerikaSyañkatke Indonesia,H.P. Jones,Djakarta,akhir bulan Jun dan awal bulanbulai1963. Untuk nota-notatemu both Prof. Kahin, penulis terhutangbudi kepadapelajanProf. Kahin, iaitu Dr. PamelaSodhy,keranasudi meminjamkanbahan-bahantersebutkepadapenulis.

94 Ibid.95 TemuramabProf. GeorgeMcI, Icahin denganLt. Kol, GeorgeBenson,Pegawai

TenteraIndonesia,Djakarta, 16 Julai 1963.96 Temuramali Prof. Kahin denganMohd, Hatta,bekasNaib PresidenIndonesia,IS Ju-

Iai 1963.97 Franklin B. Weinstein1976. Indonesian Foreign Policy and the Dilemma of Depen~

dence, From Sukarno to Soeharto, Ithaca:Cornell UniversityPress,hIm, 121. NamapemimpinIndonesiaitu tidalc disebutkan.

98 Lihat Kahin,“MalaysiaandIndonesia”,hIm. 264—65.

152

HUBUNGAN TANAH MELAYU-INDONESIA SEMA5A PENUBUHANMALAY5IA

takanBrunei,reaksiIndonesiaterhadapcadanganMalaysiaadalahtidakbegitu kuat dan samar-samartetapi selepaspemberontakantersebut,reaksiIndonesiaadalahlebih berterusterang.Berikutanpembenontakanitu, kerajaanIndonesiadengantegasmenentangpenubuhanMalaysia.HubunganTanahMelayu-Indonesiaseterusnyadipenuhidenganperangmulut antarakedua-duanegara,pengumumanKonfrontasi oleh Indo-nesiadanbebenapareaksipihakIndonesia,sepenti mencerobohsempa-danSarawakdanmengganggunelayanTanahMelayu. Di sampingitu,terdapatusahapemulihan hubunganantaraTanahMelayu, Indonesiadan Filipina yangmenuntutSabah.Ringkasnya,tempohyangdikaji mimerupakansatu era yang sangat menanik dalam hubungan TanahMelayu-Indonesia.Dalampengkajiantempoh ml, tema persaudaraan,kenjasama,keserantauan,komunismedankonflik adalahternyatadalamhubunganTanahMelayu-Indonesia.

SelepasPemberontakanBrunei meletus,P1(1telahmengisytiharkansokonganmerekakepadapemberontakanitu. Pada 10 Disemben1962,PresidenSukarnomengumumkansokonganbeliau kepadapemberon-takan tensebutY9Beliau menyifatkanpemberontakanitu sebagaimen-cenminkanperjuangan“the emergingforces” yangdisokongoleh Indo-nesia.~51Padamasayangsama,Tunku Abdul RahmanmenuduhpihakIndonesiatenlibat dalampemberontakantersebutberdasarkanlaporansulit. Pada11 Disember1962, Tunku Abdul Rahmanmengisytiharkandi Dewan RakyatbahawaTNKU mendapatlatihan tenteradi Malinau,Indonesia,selamabeberapabulansebelummerekamelancarkanpembe-rontakan.Beliau juga mendakwalatihan tersebutditaja oleh pihakkomunisdanpihakberhaluankin di Indonesia.TNKU telah dilatih olehKolonel Suharja, iaitu seorangpegawaitenterayang berhaluankiri.11°Walau bagaimanapun,pihakIndonesiamenolakdakwaanTunku Abdu]Rahmandan menegaskanapayang benlakudi Brunei adalahperjuanganrakyatuntuk memperolehkemerdekaandankebahagiaandanipadakolo-nialisme, impenialismedan neokolonialisme.102Akan tetapi, Indonesiakemudiannyamembeniperlindunganpolitik kepadaA.M. Azahanidanpemimpin-pemimpin lain NKKU serta membantukegiatan anti-Ma-

99 HowardP.Jones1971. Indonesia: The Possible Dream. New York: HarcourtBraceJovanovich,hIm. 268.

IOU Mezerik,Malaysia-Indonesia Conflict, hIm. 21.101 Sila lihat KCA, 23 Februari—2Mac 1963. hIm. 19262;Mezerik,Malaysia-indonesia

Conflict, him. 68danMackie,Konfrontasi, hIm. 120—121.102 KCA, 23 Februani—2Mac 1963, hIm. 19262.

153


laysia di wilayah-wiiayahBorneopadabulan-bulanbenikutnya.’°3WakilIndonesiadi PBB, Dr. Sudjannopernahberkata:

“My people and my Govemmentcould not but support this anti-colonial freedomstruggle,sincewe havealwayssupportedasstronglyas possible the struggle againstcolonialism all over the world,particularly in AsiaandAfrica. Therevolutionaryyouthof my countrybegan to preparevoluntarily to join their brothersasguenilla fightersin North Borneoitselt1~~t04

Sementaraitu, semasaDr. Subandnioberadadi Singapurapada16 Disember1963,beliau telah menudubbahawaTunkuAbdul Rahmanmengambilsikap bermusuhantenhadapIndonesia.Beliau juga meng-isytiharkanbahawa,“theremust bean endto thehumiliating statementsby the Tunku about Indonesia.”°~Di Kuala Lumpun, PejabatPendanaMenteni menghantanbantahannasmibertanikh18 Disember1962kepadakerajaanIndonesiaterhadaptuduhanDr. Subandnio,Kerajaan TanahMelayu menerangkanpihaknyatidak pernahmengeluarkankenyataanyang mengaitkanJakartadenganPemberontakanBrunei. Akan tetapiKuala Lumpur ingin menanik perhatian bahawaelemen-elemendanparti-parti tertentu di Indonesiatelah memberi galakan dan bantuankepadaAM. Azahanidankumpulannya.’°6

Dalam pemberontakanyang berlakuselamasepuluhhan, TanahMelayu telah membenisokongankepadaSultanBrunei. Ini dapatdilihatmelalui kesediaanKuala Lumpur menghantarpasukanpolis untukmenghapuskanpembenontakanitu. Sementaraitu, Indonesiatelah ber-simpati denganpanapembenontakkeranamerekabenjuangmenentangpenjajahandan neokolonialisme.PresidenSukannoberkata:

“What was happeningin Brunei could not be separatedfrom thestruggleof the newly emergingforces. So it is clear to us that thepeople’sunheavalin North Borneois struggle for independenceandhappiness.”°~

OIeh itu, beliau meminta nakyat Indonesiamembeni sokongankepadaPemberontakanBrunei. Mereka yang tidak membenisokongan

103 Mackie,Konfrontasi, hIm. 121.104 Mezerik, Malaysia-Indonesia Conflict, him,22.105 Ibid.06 Ibid. LihatjugatelegramdaripadaDutaBesarBaldwin, KedutaanAmerikaSyarikat,

Kuaia Lumpur kepadaSetiausahaNegana, 19 Disember 1962. John F. KennedyLibrary.

07 Asian Recorder, 8—14 Januari1963, hIm, 4977—4978.

154


kepadapemberontakanitu didakwasebagaipengkhianat.Menteni Pene-rangan Indonesia,RuslanAbdul Gani,mendesakakhbar-akhbarIndo-nesiasupayamenyokongpemberontakanmi.t08 Hal mi menyebabkanpihak British memujuk kerajaanIndonesiasupayamembeni jaminanbahawatidak akan mencampuniurusan penyentaanwilayah-wilayahBorneoke dalamPersekutuanMalaysiatetapi Indonesiaengganbeken-jasamakeranaMalaysiamerupakankolonialismeberbentukbaru.109

SelamnsokongankerajaanIndonesia,PMjugamemainkanpenananpentingdalam menyokongpemberontakantersebut,malahanPM me-rupakanpanti politik pertamadi Indonesiayang menyokongpanapem-

berontakdi Brunei. Semuaorganisasiyang dipimpin olehPM, sepertiKesatuanSekerja,telah menyokongpemberontakanitu danmenentangpenubuhanMalaysia. Parti-partipolitik yang lain sepertiPNI, Partindojuga menyokongPM!8 Sementanaitu, pihak tentera Indonesiajugamembenisokongankepadapihak pembenontakkeranamelihat Pembe-rontakanBrunei sebagaipenjuangankemerdekaandanipadakolonial-ismeBritish. JeneralNasution berkatabahawa,“far from being dead,colonialism was encircling and threateningIndonesia.” Walau bagai-manapun,beliaumenegaskanIndonesiatidak mempunyaituntutanwila-yah di Borneo Utara. Beliau mengisytiharkanbahawaIndonesiaakanmenentangpenjajahandi manasahajaberadadan Indonesiaakanmem-ben pentolongankepadapenjuangankemerdekaandi manajuapun.1”

Bagi memperkuatkanlagi sokonganIndonesiakepadaPemberon-takanBrunei, parti-pantipolitik di Indonesia,terutamaPM, telahmem-bentuksatujawatankuasayang dipanggilNational Committeeof Kali-mantan Solidarity (NCNKS). Jawatankuasami telah menajasatuper-himpunanumumdi Jakartapada22 Disember1962 untuk memburuk-kan gagasanMalaysiadanmendesakkenajaanIndonesiamembantuper-juanganA.M. Azahari dan mengiktinaflcankerajaanbuanganbeliau.’’2

108 Strair.sTimes, 12 Disember1962. PihakIndonesiatelahmembenarkanAM. Azaharimembentukkerajaanbuangandi Jakarta.

109 JustusM. van der Kroef 1963. “Indonesia,Malaya andthe North Borneo Crisis”,Asian Survey, Jil, ill, No. 4, April, hIm, 179; dan Asia Recorder, 22—28 Januari1963, hIm. 5002. Menurut Hyde, keenggananIndonesiaunluk bekerjasamamem-buktikan bahawanegaraito terlibat dalam PemberoniakanBnjnei. Melalui RadioJakartapada 19 Disember1962, PresidenSukarnotelahmengumumkansimpatinyakepadapemberontaktersebut,Hyde, Confrontation in the East, hIm, 65.

110 Arora,“The Emergenceof Malaysia”,hIm. 570.III Ihid.,hlm.571.112 Ott, “The Sourcesand Contentof MalaysianForeignPolicy”, hIm, 147 dan 149;

Asian Recorder,12—18 Februari 1963, hIm. 5043, dan Arora, “The Emergenceof

155


Dalam perhimpunantersebut,merekamembakarpatung Tunku AbdulRahmandanbenderaBritish. Tunjukperasaanjugadiadakandi hadapankedutaanBritish dan Tanah Melayu di Jakarta.Selain itu, terdapatdesakan pengambilan sukarelawanuntuk pembebasanKalimantan(Borneo) Utara.”3Pada27 Disember1962, terdapatsatu kenyataandiJakartabahawakira-kina 33 000 askarIndonesiaberadadi Kalimantanuntuk berjuangsecarasukanelabagi pihak pemberontakdanmerekacumamenunggupenintahsahajadanipada~ JeneralNasution,Menteni PertahananIndonesia,sekali lagi menegaskanbahawanegara-nya tidak mempunyaituntutanwilayah di BorneoUtara tetapi menen-tangpenjajahandi sana.’’5

Sementaraitu, Tunku Abdul Rahmantelah mengknitik PM keranaparti itu mempengaruhidasarkerajaanIndonesiatenhadapPemberon-takan Brunei danpenubuhanMalaysia. PKI juga menggunakanpatti-parti di TanahMelayu sepertiParti Rakyat Malayauntuk menjalankankegiatan anti-Malaysia. Menunut Tunku Abdul Rahman, hubunganTanahMelayu-Indonesiaakanterusmenjadidingin sekiranyaPKI tidak~ Beliau menambahlagi, masalahyang wujud dalam hu-bunganTanahMelayu-IndonesiaakibatPemberontakanBrunei merupa-kan satu ujian kesetiaanbagi rakyat Tanah Melayu. Tunku AbdulRahmanmenuduhmerekayangmenyokongIndonesiadalam masalahni sebagaikomunisdanbeliau memberiamaransupayajanganmelibat-

kandin dengankegiatansubversif.”7Tunku Abdul Rahmanpernahber-kata, pihak komunis berhasratmenguasaiwilayah-wilayah BorneoUtara tetapi rancanganmenekagagalberikutanusaha-usahake arahpe-nubuhan Malaysia. Justeru itu, mereka menuduh Malaysia sebagaineokolonialisme.Sebaliknya,Tunku Abdul Rahmanmenegaskanbaha-wa“thereis no imperialismas badasthe Communistimperialism.””t

Di sampingitu, Tunku Abdul RahmanmenuduhSukarnoberasacemburuterhadapgagasanMalaysia.’’9 Oleh itu, Sukarno mendesak

Malaysia”, him, 570. NCNKS dianggotaioleh D.N. Aidit, PengerusiPKI, Ali Sas-troarnidjojo, PengerusiPNI dan Chaenil Saleh, PengenisiPeople’sConsultativeCongress.

113 Asian Recorder, 12—18 Februari 1963 danMalay Mail, 20—21 Disember1962.114 AsianRecorder, 12—l8Februari1963.115 Ibid. Lihatj ugaAntara Daily News Ballerin. 20 Disember1962.116 Asian Recorder, 2—IS Februari 1963,hIm. 5042.117 Ibid.118 Kroef, “Indonesia,Malaya,andtheNorthBorneo Crisis”, hIm. 174.119 Ibid,,hlm. 178.

156


rakyatIndonesiamenentanggagasanMalaysiasebagaineokolonialisme.Tunku Abdul Rahmanmenerangkanbahawanakyat IndonesiatidakmengetahuikeadaansebenantentangPemberontakanBnunei tetapi me-nyokongpemberontakanitu secaramembutatuli. Sementaraitu, TunAbdul Rank menuduhpemimpin-pemimpinkomunis dan prokomunisdi IndonesiatelahmembunukkanhubunganTanahMelayu-Indonesia.’2t’Akan tetapi kerajaanIndonesia,khasnyaPresiden Sukanno,menolakdakwaanKualaLumpur,yang pihakkomunistelahmempengaruhisikapkenajaanIndonesiadalamisu PemberontakanBrunei.Sukarnomenegas-kan negaranyamenyokong perjuangankemerdekaanBrunei sepertimenyokongpenjuangankemerdekaandi Algeriadan Angola.’2’

KeadaanhubunganTanahMelayu-Indonesiabertambahbunuk apa-bila jurucakap KementerianLuar Negara Indonesia,Ganis Harsono,menggambankanTanah Melayu sebagai“Police State” dan menuduhTunku Abdul Rahmantidak melayanDr. Djuandadenganbaik semasabeliaumelawatKualaLumpurpadatahun1959.HarsonojugamenuduhbahawaTunkuAbdul RahmanpennahberhasratuntukmenguasaiSuma-tera pada tahun 1958, iaitu semasapemberontakanPRRI berlakudiIndonesia.’22Tunku Abdul Rahmankecewadengansikap pihak Indo-nesiadanberkata,“... wepleadtoGodto saveusfrom chaoswhich maybecausedby ourown bloodbrothers.”23TanahMelayu yang serumpundansebangsadenganIndonesiatidak mendugasaudaramerekadi Indo-nesiamembuattuduhansedemikiantenhadapnya.Sementanaitu, sum-ber-sumberdiplomatik TanahMelayu menjelaskanbahawakenyataanHarsonoitu sebagaimengknitik TanahMelayu dengantuduhanpalsudanmemalukanoleh jenterapropagandaIndonesiayang tidak bertang-gungjawab.’24

Walau bagaimanapun,PemberontakanBrunei telah membenipe-luang kepadakerajaanIndonesiauntuk menyatakanpendiriansebenar-nya terhadappenubuhanMalaysia. Malahanperistiwa itu merupakansatutitik tolak yangpentingdalam hubunganTanahMelayu-Indonesia.PihakIndonesiatelahmenggunakanpemberontakanml sebagaituduhanasasbahawapenubuhanMalaysiatidak mendapatsokonganyang me-luasdanipadarakyatBrunei mahupundaripadarakyatSabahdanSara-

20 Antara Daily News Bulletin, 3 Januari1963,121 Asia,, Recorder, 12—18 Februari 1963, hIm. 5042.122 Strait.c Times, 10 Februari 1963.123 Ibid., IS Mac 1963.124 Ibid., tOFebruari1963.

157


wak!25 PresidenSukarno,dengantegasnyatelah menolakgagasanMa-laysia pada8 Januani1963.126Akantetapi pendiriankerajaanIndonesiatenhadapgagasanMalaysiajelas kelihatanapabilaMenteriLuarNegeni,Dr. Subandnio,mengisytiharkankonfrontasi terhadappenubuhanMa-laysia pada21 Januari1963. Dr. Subandniomengumumkandasarter-sebutselepasbeliaupulangdan RRC,daninilah kali pertamaIndonesiamenggunakanistilah konfrontasi untuk menentangpenubuhanPerse-kutuan Malaysia.’27Menurut Dr. Subandnio,negananyamengamalkandasar konfrontasi kerana Tanah Melayu berfungsi sebagaisaluranneokelonialismedan neoimpenialisme,sertamengamalkandasarher-musuhandenganIndonesia.’28Beliau turut menerangkanbahawaIndo-nesiayang bersikapantipenjajahanterpaksamelancarkankonfrontasiterhadapjiran tetangganya,sungguhpunIndonesiamelihat TanahMe-layu sebagainegarasahabatdan saudara.Ini keranaTanahMelayu telahmenjadi alat kepadaimpenialismedan kolonialisme.’29JurucakapKe-mentenianLuar Indonesiaberkata,“Confrontationis a dinectoffensivein economic and social spheresbut would not takemilitary form.~13ttPandanganmi cumabetul dalamteoni sahajakeranaselepasMalaysiadibentukpada16 September1963, Indonesiatelah melancankankon-frontasi ketenteraandan kemudian banulah konfrontasi ekonomi di-jalankan.

Tunku Abdul Rahman menghuraikankenyataanDr. Subandniosebagai“a virtual declarationof Cold Wan”!3’ Dalambukunyabentajuk

125 Bunnell, “Guided DemocracyForeignPolicy, 1960—1965”,him. 59.126 Grant, Indonesia, hIm. 152.27 Ibid. Jones,Indonesia,’ The Po.csible Dream, him, 268; LihatjugaArora, “The Emer-

genceof Malaysia”, him. 568; Kroef, “Indonesia, Malaya,and the North BorneoCrisis”, him. 173 danBerita Harian, 22 Januari 1963. MenurutKroef, “The termConfrontation(Konfrontasi)hasa specialmeaningin Indonesia,it mighl be noted,for it was theofficial designationfor Indonesia’sacceleratedcampaignagainsttheDutch, initiated in the of I 959, to acquire WestNew Guinea, and its refers to apattern of intense diplomatic pressure,presscampaigns, mobilization of publicopinionand threatof military force. OstensiblyIndonesiais motivated in its ‘Con-frontation”of Malayaby her announcedsupportfor rebelelementsin Bruneiand inNorthBorneogenerallywho apposeTunku’splan to createanew stateof Malaysia.”Kroef,“Indonesia,MalayaandtheNorthBorneoCrisis”, hIm, 173.

128 Berita Harian, 22 Januari1963 danMalay Mail, 21 Januari1963.129 Asian Recorder, 26 Mac—I April 1863,hIm, S t09.130 Mezerik,Malaysia-Indonesia Conflict, hIm. 70. Padaperingkatitu, maknakonfron-

tasi adaiahtidakjeIas.MenurutDr. Subandrio,mi tidak bermaknaIndonesiamelan-carkanperangterhadapisu Malaysia.Lihat Mackie,Konfronlasi, hIm. 126.

131 Brackman,Southeast Asia’s Second Front, hIm, 149,

158

HUBUNGAN TANAH MELAYU-INDONESIA SEMA5A PENVBUHAN MALAYSIA

Pandang Bali/c, Tunku Abdul Rahmanmengatakanbahawasebelumml,Dr. Subandniomengumumkanbeliau menerimaMalaysiadengansyarattidak akanmelanggarkedaulatanIndonesiatetapi apabilamelihat ran-canganMalaysia berjalan lancarmakabeliau menarik balik kata-kata-nya dan kemudiannyamelancarkankonfnontasi.’32Tunku Abdul Rah-man menyifatkanistilah konfrontasi sebagal”...a typical Communistexpression,but we don’t know exactly what it means”.’33Beliau telahmemberijaminan bahawaPensekutuanMalaysia akan tetap wujud se-perti yang dijadualkan,tidak kira samaadaJakartamenestuinyaatautidak,dansamaadaBrunei akanmenyertainyaataumenentang.’TM

SebagaimenunjukkanbantahanterhadapdasarKonfnontasi Indo-nesia,pada30 Januani1963, kerajaanTanahMelayu telah memanggilbalik dutanyadi Jakarta,KamanuddinHj. Idnis, untuksatutempohyangtidak dinyatakan.Abdullahbin All, Charged’ Affaires telahmengambilaiih tugaskedutaansehinggaKamaruddinHaji Idnis dihantansemulakeIndonesia.Manakala Kedutaan Indonesiadi Kuala Lumpur pula di-pimpin oleh Changed’ Affaires, Tun Hassan,sejakDr. Ra.zifmenamat-kan perkhidmatansebagaiDuta Besarpadabulan Disember1962. InikeranaIndonesiatidak berpuashati denganhubunganpersahabatanTa-nah Melayu-Britain yang dianggapoleh Jakantamengancamkesela-matannya!35

Sementaraitu, padaI 1 Februani1963,Dr. Subandniomemberiama-ran bahawakonflik senjatamungkin meletusantara Indonesiadengan

Tanah Melayujika TanahMelayu meneruskanusahapenubuhanMa-laysia.’36 Beliau mendakwaTanahMelayu bermusuhandenganIndo-nesiadanTunku Abdul Rahmanberusahauntukmelemahkanrejim Su-kanno.Jadi,jika Malaysiadibentuk,sikappermusuhanyangsediawujudakan berkembangluas. Ini boleh menyebabkanpeperanganberlakuantara rnerekakenana kedua-duaneganaakanmempunyai sempadanumum. Olehitu, beliauberkata:

“I do not know how physical conflict can be avoidedwhen we havecommonborderswith unfriendlyMalaya.”3’

132 Tunku Abdul Rahman,Pandang Balik, hIm. 115.133 Malay Mail. 25 Januari1963,134 Ott, “TheSourcesandContentof MalaysianForeignPolicy”, him. 154.135 Straits Times, 31 Januari 1963.136 Asian Recorder, 26 Mac—i April 1963, hIm, 5109.137 Ibid.

159


Keadaanmi bertambahburuk apabilaRRC dan Soviet Union me-nyokongpenentanganIndonesiaterhadappenubuhanMalaysiasebagaineokolonialisme.’38Vietnam Utara juga turut menentangpenubuhanMalaysia.’39Antaraketiga-tiganeganami, sokonganRRC kepadaIndo-nesiaadalah sangatkuat. Sokonganmi dapatdilihat melalui ucapanNaib PengenusiRRC, Liu Shao Chi, padabulan April 1963. Beliaumengisytihankan:

“Indonesia and China are comradesin arms and China praisesIndonesia’s just stand in opposing the neo-colonialist schemeofMalaysiaandin supportingtherevolutionarystruggleof the peopleofNorth Brunei”4°

RRC sangatmembenciMalaysiakeranaTanahMelayu pernahmengu-tuk keraspencenobohanRRC tenhadapTibet dansempadanIndia.

Selain sokongannegana-neganakomunis,Indonesiajuga mendapatsokongan daripada parti-parti pembangkangdi Tanah Melayu danSingapura.Panti RakyatMalayatelah membentuksatupertubuhansulityang bekerjasamadenganPKI untuk membenibantuankebendaanke-padaPemberontakanBrunei. Di Singapura,panti BarisanSosialistelahinembenisokongannyakepadapemberontakantensebutkeranamenen-tang neokolonialisme.Walau bagaimanapun,kegiatanparti-partimi di-halangoleh kerajaanmasing-masingdenganmenahanpemimpin-pe-mimpin pembangkangyang terlibat di bawahAkta KeselamatanDalamNegeni(ISA).’4’

Padamasayangsama,beribu-ribusukarelawanIndonesiadilapor-kanbersediamenyokongperjuanganAM. Azahani.JeneralAhmadJani,Ketua Angkatan Tentena Indonesia, berkata sukarelawanIndonesiahanya menungguperintah untuk memasukiwilayah-wilayah BritishBorneo bagi membantupanapemberontak.’42Keadaanmenjadi kelam-kabut apabilasebuahbot tentenalaut Indonesiamenyerangsebuahtong-

138 Sila lihal Armstrong,“TroubledBirth of Malaysia”, hIm, 692—693;Nadia Derkach1965. “TheSovietPolicyTowardsIndonesiain The West, irianandThe Malaysian

Disputes”,Asian Survey, Jil. V, No, II, November,hIm, 562—563 dan Kahin,“Malaysiaand Indonesia”,him, 263.

39 Brackman,Southeast Asia’s Second Front, hIm, 150.140 Malaya/Indonesia Relations, him. 13.141 Lihat Asian Recorder, 25 Mac—I April 1963, hIm. SIlO; Means,“Malaysia—A New

Federation”,hIm. 152—154danMalayan Times, 3,4 dan 14 Februari1963.142 Straits Times, 2 Februari1963. LihatjugaGrant, Indonesia, him, 152.

160

HUBUNGAN TANAH MELAYU-tNDONEStA SEMASA PENUBUHANMALAYSIA

kangTanahMelayu di perairanTanahMelayudenganalasanterlibatda-lam penyeludupan.KualaLumpunmembantahtindakanIndonesia,wa-laupunpihakIndonesiabertujuanmenghapuskanpenyeludupan,keranakemasukanbot tenteralaut Indonesiake dalain perainanTanahMelayutetap menupakansatu ~ Selain itu, bot-bot nelayan TanahMelayujuga selalu menjadisasanantenteralaut dan polis manin Indo-nesia. KebanyakannelayanTanahMelayu menyelesaikanancamanpi-hakkeselamatanIndonesiadenganmembenirasuahsebanyak$5.00ke-padapolis mannIndonesiasupayatidak mengganggumereka.’~Walaubagaimanapun,tenteralaut Indonesia tmdak menenimarasuahsepertipolis manin sejak konfrontasi dilancarkan±”Sementaraitu kerajaanTanahMelayu menasihatkankira-kira 2000hingga3000nelayannyasu-payajanganmemasukikawasanperainanyang dituntut oleh Indonesiademi keselamatanmeneka.Bagi mengatasiancamansepertimi, tenteralaut TanahMelayu telahmenambahkanrondaandi perairannya.’46Da-lam usahamemperkuatkanlagi tenteralaut, kenajaanTanahMelayutelahmembeli helikoptendanbot laju dan Britain dan Perancissupayadapatmengimbangikekuatantenterataut Indonesia.’4’

Sebaliknya,pihak Indonesiajuga telahmenggunakanPersidanganAfro-Asia Solidariti untuk menentangMalaysiasecaradiplomatik. Se-masapensidanganmi diadakanpadaawalbulanFebruarm1963dmMoshi,Tanganyika,pihakIndonesiabensama-samadenganRRC telah melobiperwakilan Afro-Asia supayamemulaukan wakil-wakil dan TanahMelayudanSingapura.’45Mereka berjayabenbuatdemikian dan wakil-wakil TanahMelayu dan Singapuratidak dibeni tempatduduk di per-sidanganim. Jadi,wakil-wakil TanahMelayu dan Singapuratidak ber-peluangmenerangkantentangpenubuhanMalaysia. Tempat-tempatter-sebutdiberikan kepadaduaonangwakil dan KalimantanUtara)49Da-

143 Kejadian seperti mi seringberlakusejak tahun 1956, apabila pemberontakPRRImenjalankanpenyeiudupanontuk tabungpesjuanganmereka,

44 Sila lihat, Malay Mail, 21 Februari 1963danStraits Times, 20 Februani1963.145 Ibid.146 Straits Times, 2 Februari 1963. Di sampingpencerobohanbot tenteralaut, jet-jet ten-

teraudaraIndonesiajugapernali mencerobohruangudaraSingapura,Ibid., 8 Feb-road 1963.

147 Malay MaiI,21 Februari 1963.148 Straits Times, 6 Februari 1963dan lihat jugaMeans,”Malaysia—ANew Federation”,

hIm. 156. RombonganTanahMelayu diketuaiolehEn. OthmanWok danrombong-an SingapurapuladiketuaiolehEn,DevanNair.

149 Means..”Malaysia—ANew Federation”,hIm. 156. Meansherpendapatbahawawakii-wakii KalimantanUtaramerupakanorangIndonesiadafi Jakarta.

161


lam pensidanganmi wakil Indonesia,SiraddjudmnAbbas, telah meng-gesanegara-negaraAfro-Asia supayamenyokongkerajaanrevolusionenBrunei pimpinanAM. Azahani dan mengutukpenubuhanMalaysia.Akibatnya, persidangandi Moshi telah meluluskandua resolusi anti-Malaysia tanpapenbahasankeranaperwakilanAfro-Asia tenpengaruhdenganpropagandaIndonesiadan RRC.’5”

Dengan kejayaantensebut,pada 14 Februani 1963, PresidenSu-karno telah mengisytihankanbahawaIndonesiadenganrasminyame-nentangpenubuhanMalaysia.15’Beliau menegaskanbahawaIndonesiatidak mahudikepungoleh neokolonialismedan menuduhMalaysiase-bagaihasil usahaimpenialis.MenurutSukanno:

“Malaysia is the productof the brainandefforts of neo-colonialism...Malaysiais to protectthe safetyof tin for the imperialists,Malaysiaisto protectrubberfor the imperialists,andMalaysiais to protectoil forthe imperialists.For this reasonwe aredeterminedlyopposed,withoutany reservationagainstMalaysia.”52

Beliau juga menegaskanbahawapenentanganIndonesiaterhadapMalaysia tidak dipengaruhioleh pihak komunis tetapi dibuat keranaMalaysia mewakili neokolonialisme.Sebaliknya,negaranyamenyo-kong PembenontakanBrunei keranaperjuanganuntuk mendapatkanke-merdekaandanjuga menentangneokolonialisme.Prinsip-pninsipIndo-nesiaadalahantikolonialismedan antiimperialisme.Oleh itu, Indonesiamenyokongsemuaneganayangbenjuanguntukkemerdekaan.’53

SetiausahaUnited Malay National Organization (IJMNO), SyedJaafarAlban, mengkritik sikap Indonesiayang mengamalkanKonfron-tasi terhadapMalaysiasebagaisatuusahauntuk menyorokkelemahanekonominya,’54SemasaIndonesiamelancarkanKonfrontasi, keadaanekonomi Indonesiaadalahtenatdandibebanidenganhutangluar negeni.Beliau menuduhbahawaselepasisu Inian Banat selesai,PresidenSu-kanno dan Dr. Subandnio membangkitkanisu Malaysia dan merekamembuattuduhanliar terhadapisu tersebut.Be!iau menegaskanTanah

ISO mid. Lihat juga ide Anak Agung, Twenty Years Indonesian Foreign Policy, him.463.

151 Brackman,Southeast Asia’s Second Front, hIm. 149.152 Watt, ‘Prelude To Confrontation”, hIm. 119 dan Antara Daily News Bulletin,

2oFebruari1963.53 Malaya/Indonesia Relations, hIm. 14.

154 Antara Daily News Bulletin. 5 Februari 1963.

162

HIJBUNGAN TANAH MELAYIbINDONES1A SEMASA PENLJBUHAN MALAYSIA

Melayu sentiasaingin bersahabatdenganIndonesiatetapikerajaanIndo-nesiamengamalkansikap bermusuhani5’ Syed JaafarAlbar membericontoh bahawa pada tahun 1955, Tunku Abdul Rahman telah melawatIndonesiatetapiPresidenSukarnotidak pernabmelawatKualaLumpur,walaupuntelahdijemput duakali oleh kerajaanTanahMelayu. Beliaujuga tidak memberijawapankepadajemputanitu.’56 SyedJaafarAlbarmengingatkanJakarta bahawaIndonesiatidak boleh mengamalkanKonfrontasi terhadapMalaysia seperti yang diamalkan terhadapBe-landadalam isu Irian Barat. mi kerana:

“If this confrontationis continued it will boomerangbecausethepeople in Indonesiacome from the samestock as the people inMalaya.”5’

Dengankatalain, Konfrontasiboleh mengancamhubunganpersaudara-an di kalanganpendudukkedua-duanegarayangberasaldaripadarum-pun bangsayang sama.KenyataanbeliaumenegaskanbahawaMalaysiadan Indonesiatidak boleh melupakanbahawamerekaadalahsaudarasedarahsebangsa.

Sementara1w, pada15 Februari 1963,PresidenAmerikaSyarikat,iF. Kennedy, telah mengumumkansokongannyauntuk penubuhanPersekutuanMalaysia. Beliau melihat cadanganMalaysiasebagai“thebesthopeof securityfor that very vital part of the world”.’58 SokonganKennedytelah memberi semangatkepadaTanahMelayu untuk mene-ruskanusahapenubuhanMalaysia.SokonganAmerika mi dapatmeng-imbangi sokonganSovietUnion danRRC bagi IndonesiamenentangcadanganMalaysia.

Padahan yang sarna,Tun Abdul Razakpula mengumumkanba-hawa oleh sebabtindakanpihak IndonesiamengancamkeselamatanTanahMelayu, Kuala Lumpur perlu mengambillangkah-langkahuntuk

155 Ibid. Sebaliknya, pihak Indonesia menuduh Kuala Lumpur bermusuhandenganIndonesia. mi berdasarkanperlindunganyang diberikanoIeh TanahMelayu kepadapemberontakan PRRI dan sikap berkecuali TanahMelayu tentang isu Irian Baratpadatahun1957.

56 Ibid., 28 Februari 1963. Pihak Indonesia nienaf,kan dakwaan mi danSukarnopernahmemberi jawapan rasmi kepadajemputan tersebut pada IS Mac 1962 bahawa beliautidak senipatmelawat Tanab Melayu.

157 Ibid., S Februari 1963.158 AsianRecorder,26 Mac—I April 1963. hIm. 5110 danJones, Indonesia:The Pos-

sible Dream, him. 269. Kennedyyakin Malaysia boleh mempertahankan din daji-padaancaman komunis di Asia Tenggara.

163

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA l957—l 970

menjamin keselamatannya.Beliau menegaskanbahawaTanahMelayuperlu menguatkanangkatantentera darat, laut dan udaranya untukmenghadapiancamanIndonesia.159Di sampingitu, TanahMelayujugamembatalkanpemergiantambahan800 orangtenteranyake CongoSe-bagaitenterakeamananPBBdanbercadangmemanggilbalik tenteranyayang sedangberkhidmatdi Congo. Sementaraitu, Britain pula meng-hantarkan2000 orang tenteranyadan Unit “StrategicReserve” bagimenguatkanpertahananTanahMelayu.6°

ilubungan TanahMelayu-Indonesiamenjadisemakintegangber-ikutan ucapanPresidenSukarnoyangmengarahkantenteranyabersiapsediauntuktugasbaruselepaskejayaandi IrianBarat.’6’ BeliaumerujukkepadapenubuhanMalaysiasebagaimengepungdanmengancamkese-larnatanIndonesia.Pada18 Februari1963, JeneralNasutionmengata-kan IndonesiamenentangMalaysiakeranaduasebabpenting.Pertama,Malaysia akan menjadi ancamanmilitari kerana mungkin digunakanoleh kuasaasing di Asia Tenggara.Kedua, Malaysia akan menjadi“haven for economicsubversion”yang melibatkankegiatanpenyelu-dupan dan perdaganganbarter secaraharamdi sempadanMalaysia-Indonesia.Kegiatanmi telahpun menyebabkanIndonesiakehilangan20peratushingga30 peratusdaripadajumlahpendapataneksporttahunannegaranya.Sekali lagi beliaumenegaskanbahawaIndonesiatidak mem-punyai tuntutan wilayah di Borneo Utara tetapi menyokongpenuhrevolusi BorneoUtara.’62 Sebaliknya,pada23 Februari,Tunku AbdulRahmanmemberiamarankepadapihak Indonesiajika negaraitu me-nyerangTanahMelayu, KualaLumpurbukansahajaakandapatbantuandaripadanegara-negarayang adaperjanjianpertahanandengannyate-tapi juga daripadanegara-negarayang bersimpatidenganTanahMe-layu.’63 Amaran mi merupakanamaranyangpaling tegaspernahdiberioleh Tunku Abdul RahmansejakIndonesiamelancarkanKonfrontasi.Tunku Abdul Rahmansekali lagi mengingatkanpihak Indonesiaba-hawaMalaysiaakanpastidibentukpada31 Ogos 1963,walau apapun

59 Ibid. Lihatjuga Malay Mail, 14 Februari 963.60 StraitsTimes,29 Januari1963.

161 Malaya/Indonesia Relations, him. 14.162 Mezerik, Malaysia-IndonesiaCortflict, hIm. 72.163 Asian Recorder, 3OApriI—6 Mel 1963, hIm. 5176. Tunku Abdul Rahman tidak men-

jeiaskan negara-negara maria yang akan membantu Tanah Melayu jika Indonesiamenyeraug. Kemungkinan tentera Amerika termasuk Seventh fleet akan membantuTanah Melayu. Lihat Antara Daily New.c Bulletin, 6 Mac 1963.

164

HUBUNGAN TANAH MELAYIJ-INDONESIA 5EMASA PENUBUHAN MALAYSIA

terjadi dalamusahapenubuhanitu.tM Beliau menambahlagi:

“We will face whateverconsequencescomeour way. We shall notdrop the Malaysia plan becausewe know that the Indonesiangovernmentis notalwayssatisfiedwith what it alreadypossesses.Weshall try and find ways and meansto avoid such a thing like a warfrom taking place.”6’

Padamasayang sama,pemudaUMNO telah mendesakkerajaanTanah Melayu supayamemasukkanKepulauanRiau dalam gagasanMalaysia keranasatu ketika dahulu,KepulauanRiau merupakanse-bahagiandaripadakerajaanJohor.KepulauanRiau kemudiandipisah-kan dan Johor melalui perjanjianInggeris-Belandapadatahun 1824.Sejak itu, Riau diperintaholeh BelandasehinggakemerdekaanIndo-nesiapadatahun 3949.PemudaUMNO memintakerajaanTanahMe-layu supayamembawatuntutanKepulauanRiau ke PBB untukdiadili.Pihak Indonesiamelihat tuntutanmi sebagailangkah agresifdan pe-luasan kuasaoleh Tanah Melayu. Indonesiajuga mendakwaTunkuAbdul Rahmanbersikap“blind recklessness”kepadadesakanUMNOdandesakanmenuntutRiaujelasmenunjukkanbahawaideaMalaysiamerupakanneokolonialisme.’~BarisanPemudaIndonesiamembantahtuntutanpemudaUIMNO dan menuduhTanahMelayu bersikapanti-Indonesia.’67

Selain melancarkanKonfrontasi terhadapMalaysia, pihak Indo-nesia,khasnyakedutaannyadi Kuala Lumpur, juga menganjurkanke-giatansubversifdi TanahMelayu. KegiatansubversifbertambahpesatselepaspelantikanLt. Jen.DjatikusumosebagaiDuta BesarIndonesiake TanahMelayu pada bulan April 1963.168 Pihak pembangkangdiTanahMelayu bekerjasamadenganKedutaanIndonesiauntuk menja-lankan kegiatananti-Malaysia. Kegiatansubversifyang dilakukan mibukanlahsatu perkarayanghaiti keranasebelummi Djatikusumose-masabertugassebagaiKonsul Indonesiadi Singapurasejaktahun 1958,

164 Asian Recorder, 30 April—I Mel 1863, hIm. 5176.165 Antara Daily News Bulletin, 6 Mac 1963; Straits Times,10 Febnjari 1963 dan Malay

Mail, 25 Januari 1963.166 Antara Daily News Bulletin, IS dan 18 Mac 1963.167 Ibid., I9Mac 1963.168 Djatikusumo mengambil alih tugas Dr. Mohd, Razif yang menainatkan perichidmat-

annya pada bulan Disernbcr 1962. Sementara itu, En. Kamaruddin kembali keJakarta untuk meneruskan tugasnya sebagai Duta Besar Tanah Melayu.

165


pernahmelibatkandin dalamkegiatanseperti itu.’69 Ini membayangkancita-cita Indonesiauntuk menubuhkanIndonesiaRayayang meliputiTanahMelayudanSingapura.

Padamasayangsama,PresidenFilipina, Macapagal,jugamenge-camTanahMelayudenganmengumumkansokongannyaterhadapIndo-nesia.Beliau berkataFilipina tidak dapatmenerimakewibawaanTanahMelayu ke atasSabah,SarawakdanBrunei keranapembentukanMalay-sia akanmengancamkeselamatanFilipina. Filipinaberasabimbangba-hawa pengaruhkomunis denganmudahnyaakandapat merebakkewilayahnyajika Malaysiajatuh ke tangankomunis.Beliau berpendapatTanah Melayu masihdiancamPKM, padahalTanahMelayu berjayamenghapuskanancamantersebutpada tahun 1960. Menurut TunkuAbdul Rahman,Macapagallupa bahawadi Filipina sendiri terdapatancamankomunis Hukbalahap}7°Naib PresidenFilipina, EmmanuelPelaez,pula mengumumkannegaranyakeberatanmenerimaMalaysiakeranagagasanMalaysiamerupakanbatupenghalangkepadakeamanandi Asia Tenggarai7’Di sini hamsjuga diingat bahawaFilipina telahgagal mencapai hasil yang positif daripadamesyuaratAglo-Filipinatentangsoal tuntutanSababyang diadakandan 24 Januari1963 hinggaI Februari3963 di London.’72Soal tuntutanSabahmerupakansoal po-kok Filipina menentanggagasanMalaysia. Berbandingdenganpenen-tanganIndonesia,penentanganFilipina tidaklah radikal.Ini keranaFili-pinacubamencanijalan keluaruntuk menyelesaikanmasalahpenubuh-an Malaysiaseenrundingan.

Terdapat laporanakhbar di Amenika Syarikat yang mengatakanbahawaManila ingin mengadakansatu persidangankemuncakketua-ketua kerajaanTanahMelayu, Indonesia,Filipina danThailand bagimembincangkanmasalah-masalahyang wujud di rantau mi.”3 Bagimembincangkanmasalahyangwujud akibatpenubuhanMalaysia,padabulanFebruari1963,Pelaez,sewaktupulangke Manila dan menghadirimesyuaratAnglo-Filipina telah mencadangkanmesyuaratkemuncakantaraMacapagal,SukarnodanTunku Abdul Rahman.TanahMelayutelah mengalu-alukancadanganPelaeztersebuttetapi Indonesiapub

169 Malaya/IndonesiaRelations,him. 5.170 Tunku Abdul Rahman, PandangBalik, him. 116. Lihat juga Asian Recorder, 26

Mac—I April 1963, hIm. 5110.171 Tunku Abdul Rahman, Pandang Balik, him. 116.172 Watt,”PreiudetoConfrontation”,hlm. 141 dan jugakCA, 23 Februari—2 Mac 1963,

him. 19266.173 Siia lihat, Watt, “Pmlude to Confrontation”, hIm. 142.

166

HUHUNGAN TANAH MELAYU-INDONE5IA SEMA5A PENUBUHANMALAYSIA

tidak membenisebarangulasan tenhadapcadanganitu. Tunku AbdulRahmanmenenangkanbahawaadalahmenjadi tugasnyauntuk menyen-tai pensidangansepertiitu, jika bertujuanuntukkeamanan.Tetapibeliauengganmenghadini mesyuaratseperti itu jika diadakanuntuk meng-halangpenubuhanMalaysia.”4AkhbarIndonesianHerald, (lidah tidaknasmi KementenianLuar Negeni Indonesia),mendesakIndonesiaharusmenghadini pensidangantensebutdengan tujuan dapat melambatkanpenubuhanMalaysia.”5KerajaanFilipina sekali lagi mengusulkanper-kanatensebutdipensidanganEconomyCommissionfor Asia andthe FanEast (ECAFE) di Manila. Dr. Subandrioyang mengetuainombonganIndonesiamembenipersetujuannya.”6

Padamasayangsama,Dr. Subandniotelah berundingdenganpe-mimpin-pemimpinFilipina supayaIndonesiadanFilipina membentuksatu barisanbersamauntuk menentangpenubuhanMalaysia. BeliaujugamenekankanbahawaFilipinadanIndonesiaperlumengadakanpen-janjian pentahananbagi menghadapiMalaysia.”7 Reaksi Filipina ten-hadapcadanganDn. Subandniotidak menggalakkan.Filipina tidakbenminat dalam soal penubuhanMalaysia kerana menuntutSabahsebagaihaknya,manakalaIndonesiapub melihat Malaysia sebagaielptaanneokolonialismedenganpangkalantentenaasing yang bolehmengancamkeselamatanIndonesia.

Sementaraitu, Tunku Abdul Rahmanberadadi Manila pada2 hing-ga 4 April 1963 untuk menghadiri mesyuErat ASA. Tunku AbdulRahmanmengulangibahawabeliau akanmenghadinipersidanganke-muncaksepentiyangdicadangkanolehFilipina jika persidanganterse-but membawafaedah.”tBeliau juga mengusulkanaganmengadakanpertemuan Menteni-Menteri Luar sebelum mengadakanpertemuanketua-ketuakerajaanIndonesia,TanahMelayu danFilipina. Cadanganmi dipersetujui oleh ketiga-tiganegara tersebut.Sebagaipersediaanuntukmesyuaratpeningkatmenteni,satumesyuaratpathpeningkatpega-wai atau TimbalanMenteni diadakansupayadapatmembentukagendamesyuaratpadapeningkatmenteni.”9

174 Malay Mail, 10 Mac 1963.175 Straits Times, I Mac 1963.76 Malaya/Indonesia Relations, him. 16. Rombongan ECAFE Tanah Melayu pula

diketuai oleh Tun Abdul Razak.177 Asian Recorder, 14—20 Mci 1963. hIm. 5201.178 Ibid.179 Libat Antara Daily News Bulletin, 20 Mac dan 16 April 1963 dan Mala). Indonesia

Relations, him. 16.

167

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESiA 1957-1970

Pada9 Apnil 1963,penbincanganpeningkatTimbalan Menteri di-adakandi Manila dan berlangsungselamalapanhan.180Mesyuaratmi me-rupakanmesyuaratformal tiga halayang pertamadiadakanuntuk me-nyelesaikanmasalah-masalahyang wujud akibatcadanganMalaysia.Walau bagaimanapun,dalamkenyataanbensamayangdikeluarkanpada17 April 1963,merekatidakmenyebuttentangMalaysia.’t’ Wakil-wakildan ketiga-tiganegarabersetujuuntuk mengadakanpersidanganMen-teni-MenteniLuarNegenipadapertengahantahun1963.Merekabensetu-ju bahawaagendabagimesyuanatitu akanmengandungiduapenkara.Per-tama,pertukananpandangantentangmasalah-masalahsemasayangber-kaitandengankestabilan,keselamatandanpembangunanekonomi di ne-gana-neganatersebutkhususnyadandi nantausecaraamnya.Kedua,ne-gara-negarami akanmencanijalan untukbekerjasamadanmembantuSe-samasendiniuntukmengatasimasalah-masalahyangdisebutkandi atas.’82

SemasamesyuanatpeningkatTimbalanMenteni benlangsung,ten-teraIndonesiatelahmenyenbumasukdanmenyenangsebuahkampungdi daerahSenian,Sarawak,pada12 April 1963.” Ini merupakanpence-nobohanpertarnapihak Indonesiasejak Konfrontasi dilancarkan.Disampingitu, perangsarafantarakedua-duapihakjuga bertenusan.Su-karno menuduhpembentukanMalaysia menupakanpenlanjutanpenja-jahanyangditentangolehIndonesia.Sebaliknya,Tunku Abdul RahmanmenuduhSukannosebagai“the Red Chinesestooge”danmemintabe-liau supaya“mind his own business”keranami akanmembawakebamk-an kepadasemuapihak.”4 Sukarnojuga menghinaTanahMelayu de-nganmenyanyikanlagu kebangsaanTanahMelayu sepenti lagupop diPersidanganWartawanAfro-Asia, di Jakarta padabulan April tahun1963. Tindakan mi menyebabkanakhban Utusan Melayu mendesakkerajaanTanahMelayu memutuskanhubungandiplomatik denganJa-kanta.’55PresidenSukannosekali lagi mengingatkanbahawanegaranya

1St) Tanah Melayu diwakili oleh Mohd. Ghazali Shafle, Indonesia diwakiii oieh Dr.Suwito Kusumowidagdo, Timbalan Menteri Luar Negeri dan Filipina diwakili oleh~aIvadorP. Lopez, Timbalan Setiausaha Luar Negeri. Sila lihat Malaya/IndonesiaRelations, him. 16.

181 Asian Recorder, 2—3 Julai 1963, him. 5282.182 Malaya/Indonesia Relations, hIm. IS.183 Indonesia pernah menggunakan taktik ‘hit and talk” mi dengan berkesan sekali da-

lam kempen Idan Barat. Lihat Brackman, Southeast Asia’s Second Front, him. 181.84 Gordon, The Dimension 0/ Conflict in Southeast Asia, hIm. 70 dan Antara Daily

News Bulletin, 8 Mei 1963.85 Antaru Daily News Bulletin, 13 Mci 1963.

168

HUBUNGAN TANAH MELAYU.INDONESIA SEMASA PENUBUHAN MALAYSIA

akan melanjutkandasar Konfnontasi jika Tanah Melayu meneruskanpembentukanMalaysia.Beliauberkata:

“We must remainfaithful to our principle, we must opposethe neo-colonialist effort.,.. Let the entry of one hundredmillion Indonesianpeoplefrom Sabangto Meraukestanderectasonemanto bringdownimpenialisme.”~

Seterusnya,padabulanMci 1963,Indonesiatelah mengambillang-kah untuk memulihkanekonominyayang semakinmenosot.IndonesiamemenlukanbantuankewanganAmerika Syanikat untuk memulihkanekonominya.Oleh itu, secaramendadakSukannomeninggalkandasanagresifnyaterhadapMalaysiasupayanegananyadapatmemperolehban-tuanekonomi dan Amenika.”7 Semasabenadadi Tokyo padaakhirbu-Ian Mei 1963,PresidenSukannotelah menjemputTunkuAbdul Rahmanuntuk mengunjungi beliau.” Jemputan Sukanno menarik perhatiankeranasebelummi kedua-duapemimpinsentiasabenperangmulut danmerekajuga mempunyaipandanganyang berbeza terhadappolitikantarabangsa.Laponandan Tokyo mengatakanbahawaperjumpaanantaraTunku Abdul RahmandenganSukamoadalahhasil inisiatifPre-siden Sukarnosendini. Tetapi, Antara Daily NewsBulletin, menolaklaponantensebut.PerjumpaanTunku Abdul Rahman-Sukarnoberpuncadanipadapujukan PresidenMacapagaldan tekanankerajaanAmerikaSyanikat.”9Tunku Abdul Rahmanpergike Tokyo dengantujuan untukmenerangkankepada Sukarno bahawaMalaysia bukan merupakanancamankepadaIndonesiaserta memberitahubeliau tentang tanikhpenubuhanPensekutuanMalaysia.’9°

186 Ibid., 17 Mci 1963.187 Gordon, The Dimension of Conflict in Southeast Asia, him. 70. Sila lihat Watt, “Pre-

lude to Confrontation”, him. 146—149, untuk memperoleh keterangan lanjut tentanghubungan ekonomi Amerika dengan Indonesia. Indonesia mempunyai masalah da-lam soal can gali minyak dengan syarikat-syarikat minyak Amerika di Indonesia.

188 Di Tokyo, Sukanno, berunding dengan syarikat-syanikat minyak Amerika tentangperjanjian penggalian minyak di Kepuiauan Indonesia. Lihat Gordon, The Dimen-sion of Conflict in Southeast Asia, him. 70.

189 Watt, “Prelude to Confrontation”, him. 149. Macapagal mengambil inisiatif untukpertemuan Tunku Abdul Rahman-Sukarno, sungguhpun Filipina ada tuntutan ke atasSabah. Filipina bimbang terhadap sokongan RRC kepada Indonesia untuk me-nentang Malaysia. Sokongan RRC kepada Indonesia menyebabkan Filipina mulamengubab pendiriannya terhadap Malaysia dan yakin Malaysia mampu menentangkomunis. Lihat Asian Recorder, 16—22 Julai 1963, hIm. 5306.

190 Ott, “The Sources and the Content of Malaysian Foreign Policy”, hIm. 200.

169

HUBUNCAN MALAYSIA-INDONESIA 1957—1970

Tunku Abdul RahmandanSukarnomengadakanperjumpaantidakrasmi di Tokyo selamaduahan,iaitu pada31 Mei hingga 1 Jun l963.’~’Kedua-duapemimpin bensetuju untuk menamatkan kecaman yangdibuatsesamasendiri.DalamkenyataanbersamayangdikeluarkanpadaI Jun 1963,kedua-duapemimpinbensetujubahawaperjumpaansesamamereka penlu untuk mengatasimasalahyang wujud akibat cadanganMalaysia.Tunku Abdul Rahmandan Sukarnotelah mengukuhkanlagikesetiaanmereka menenusiPerjanjian PersahabatanIndonesia-TanahMelayu (1959) dan bersetujuuntuk menyelesaikanmasalah menekadengansemangatmuhibahdan kejiranan.PresidenSukarnodan PerdanaMenteni Tunku Abdul RahmanmereStuisupayamengadakanmesyuanatpadaperingkatmenteri antaraFilipina, Indonesiadan TanahMelayupada7 Jun 1963, sebelummengadakansidangkemuncakketua-ketuakerajaan.’92

Dalam mesyuanatmi juga, Tunku Abdul Rahmantelab memberi-tahu PresidenSukarnobahawabeliauakanpergi ke London untukme-nandatanganiperjanjianyang menetapkantanikh penubuhanMalaysiapada 31 Ogos 1963. Sukarnomeminta Tunku Abdul Rahmansupayamenangguhkantarikh tensebuttetapiTunku Abdul Rahmanmenjelaskanbahawabeliau tidak dapatberbuatdemikiankenanaakanmenimbulkanpetbagaimasalahlagi.’93 Semasabenadadi lapanganterbang,kedua-duapemimpin mengakui perbincanganmeneka adalah mesradan terustenangtetapi merekaengganmembeniketeranganlanjut tentangrun-dinganselamadua han kepadaparapembenita.’~Tunku Abdul RahmankemudiannyamenerangkanbahawaPresidenSukarnobensetujuuntukmenanikbatik dasanKonfrontasinya.’95Tetapidalamkenyataanbensamamereka,hal mi tidak dinyatakan.Kebanyakanpemenhatipolitik tidaktahu samaadaIndonesiamemberirestunyakepadaMalaysiaatautidak.Tun Abdul Razakmenjelaskanbahawabeliautidak tahu samaadaIndo-nesiamengiktirafMalaysiaatautidak. Walaubagaimana~iun,paradiplo-mat asing berpendapatSukannotidak mungkinmenamatkanKonfnon-

191 Tunku Abdul Rah,nandan Sukarno bertemu di rumals Menteri Luar Negeri Jepun,En, Masnyoshi Ohira pada 31 Mci 1963. Lihat Brackman. Southeast Asia’s SecondFront, him. 181.

192 Sila lihat “Joint Statement Sukarno-Tunku’, dalain Malaya/Indonesia Relation.v.him. 54.

193 Ibid., hIm. 16.194 Straits Times, I Jun 1963 dan Asian Recorder, 16—22 Juiai 1963, him. 5306.195 Straits Times, 5 Jun 1963.

170


tasinya,tetapi akanmenguatkannyadalamsalunandiplomatik.’96PerjumpaanTunku Abdul RahmandenganSukannodi Tokyo telah

berjayamengurangkansementarawaktu ketegangandalam hubunganTanah Melayu-Indonesia.Selepasrundingan Tokyo, aktiviti militaniIndonesiaberkurangandi Borneo dan Selat Melaka. Padabulan Jun1963, tentenalaut TanahMelayu melaporkantidak adakejadianpen-cenobohanIndonesiadi perairanTanahMelayu.’97 Rundinganmi jugaruembukajalan kepadakenjasamasenantaupadamasadepan.Di sam-ping itu juga, membukajalan kepadamesyuaratMenteni-MenteniLuarFilipina, Indonesiadan TanahMelayu antara7 hinggaIl Jun 1963.’~~

Pada7 Jun 1963, Menteri-MenteniLuar Negeni ketiga-tiganegaraitu mengadakanmesyuaratdi Manila. TanahMelayu diwakili oleb TunAbdul Razak,Indonesiadiwakili oteh Dr. Subandniodan Filipina di-wakili olehEmmanuelPelaez.Suasanapertemuanmi adalahmesradanramah,mi terbukti denganucapanSubandrio:

“No poweron earth can divide us, especiallysince we havefirmlyacceptedasa historical factthat we belongto the samestock.”99

Pertemuanempathan antaraTun Abdul Razak,Dr. SubandniodanPelaez telah menghasilkandokumen yang dikenali sebagai“ManilaAccord” atauPersetujuanManila. Dalampensetujuanitu, merekatelahmencadangkanbahawaTanah Melayu, Indonesiadan Filipina hamsbertanggungjawabuntuk mengekalkankestabilandan keselamatannan-tau mi danipadakegiatansubversif2tttPerenggan6, “Manila Accord”mengesahkancadanganMacapagaluntuk membentukpersekutuantigabuahneganatersebut(MAPHILINDO) di bawahsatupertubuhan,tanpamenyenahkanmana-manabahagiankedaulatanmereka.211’Perkarayangpaling penting dalamPersetujuanManila adalahsoal penentuandiri

196 Ott. “The Sources and the Content ofMalaysian Foreign Policy”, hIm. 201.197 Straits Times, 7 Jun 1963.198 WA. Hanna 1964. The Formation ofMalaysia. New York: American Universities

Fields StaffInc., hIm. 235.199 Antara Daily News Bulletin, II Jun 1963.200 Sila lihat Bracktnan, Southeast Asias Second Front, him. 181; dan Asian Recorder,

6—12 Ogos 1963, hIm. 5349.201 Asian Recorder, 6—12 Ogos 1963, hIm. 5349 dan Tunku Abdul Rabman, Pandang

Balik, him. 118. MAPHILINDO adalah hasil percantuman Malaya. Philippine, Indo-nesia,

171

HUBUNGAN MALAYSIA-tNDONESIA 1957-i 970

sendini bagi pendudukdi wilayah-wilayah yang tidak berkerajaansen-din. Dalamhal mi, IndonesiadanFilipina mengatakanbahawamerekamenyambutbaik pembentukanMalaysia, dengansyaratsokonganpen-duduk wilayah-wilayah Borneo ditentukan oleh sebuahbadanbebasyang tidak berpihak, iaitu SetiausahaAgung PBB atau wakilnya.2°2TanahMelayu menyatakanpenghangaannyatenhadapsikap IndonesiadanFilipina danberjanji berundingdengankenajaanBritish, danBorneountukmempelawaSetiausahaAgung PBBmengambil langkah-langkahwajar bagi memastikanhasratrakyatdi Borneo Utana.103PensetujuanManila juga mencadangkansupayamengadakansidang kemuncakdiManila tidak lewat dan akhir bulan Julai. ParaMenteri Luan itu jugamengatakansuasanapersaudaraandankemesraantelah meresapipersi-danganmereka.2tM

Sumben-sumbenpersidanganMenteni-MenteniLuar tiga penjurumenunjukkanbahawaIndonesiadan Filipina telah menggugurkanpe-nentanganmerekatenhadappenubuhanMalaysiakeranaTanahMelayubersetujumemintaSetiausahaAgungPBB mengadakanpungutansuaratenhadappenentuannakyat Borneo tjtara bagi menyertaiMalaysia.2tt5Selepaspulang ke Jakarta,pada 12 Jun Dr. Subandniomenjelaskanbahawapensidangandi Manila itu hanyamenupakansatucadangandanperlu disahkanoleh sidangkemuncakketua-ketuakerajaanketiga-tiganegara.Beliau menegaskanpersidanganManila tidak menghalangIndo-nesiauntukterusmenyokongperjuangankemerdekaandi BorneoUtara(penjuanganA.M. Azahani).2tttPadamasayang sama,sebilangankeciltenteraIndonesiasering mencerobohsempadanSabahdan Sarawakuntuk menghalangelit-elit politik SabahdanSarawakmeneruskanpe-nyatuanwilayahmenekadi bawahMalaysia.207

Sementaraitu, Mohd. Ohazali Shafle yang mengikutiTun AbdulRazakke mesyuaratMenteni-MenteniLuar menolakkenyataanbahawaIndonesiadan Filipina bensetujudenganpenubuhanMalaysiajika PBBmengadakanpungutansuaradi Sabahdan Sanawak.Beliau mengingat-

202 Manila Accord — pemnggan tO dan juga Brackman, Southeast Asia’s Second Front,him. 188—182.

203 Manila Accord — perenggan Ii dan Tunku Abdul Rahman, Pandang Batik, him. 118.204 ManilaAccord — perenggan 14 dan IS dan American Foreign Policy: Current Docu-

ments, Dept. of State Publication, 1967, hIm, 819.205 Asian Recorder, 6—12 Ogos 1963, hIm. 5350.206 Ibid.207 Brackman, Southeast Asia’s Second Front, hIm. 182.

172

HUBUNGAN TANAH MEt,AYU-INDONESIA SEMASA PENUBUHAN MALAYSIA

kan bahawaIndonesiamengalu-alukanMalaysiajika kehendakrakyatBorneoUtaradihormati. Olehitu, menurutbeliau,pungutansuaratidakpenlu diadakan.205Kuala Lumpur dan Singapunamelihat persidanganManila sebagaisatukejayaanuntukdiplomasiTun Abdul Razakkeranadalam persidanganitu tidak ada penentangantenhadappenubuhanMalaysiapada31 Ogos

1963,2tt9 Walau bagaimanapun,TanahMelayumenyedanipensidanganManila adalah bentujuanuntuk melambatkanpembentukanMalaysia.Tun Abdul Razakmenghadinipersidanganter-sebut untuk mengikuti penkembanganpendapatFilipina dan IndonesiatentanggagasanMalaysia.

2tt’Menjelang9 Julai 1963,TanahMelayu dan United Kingdomtelah

menandatanganiperjanjianuntuk memindahkankedaulatanBritish diSabah,SanawakdanSingapurakepadaMalaysiapada31 Ogos

1963,2tt

Tindakanmi telahmenimbulkankemarahankerajaanIndonesiadan me-negangkansemulahubunganTanahMelayu-Indonesiayang benansunpulih selepaspentemuanTunku Abdul Rahmandan Sukarnodi Tokyo.Pada9 Julai 1963, Dr. SubandriomembeniamaranbahawaIndonesiaakanmempenbaharuidasarKonfrontasinya.Menurutbeliaulagi:

‘The principle of self-determinationshould be carried out in theBorneo territories. Malaysiawithout Indonesia’sfriendship, whoso-eversupportsit, will still bea questionmark.~

2t2

Sementaraitu, pada11 Julai 1963,PresidenSukarnomengeluarkan

208 Asian Recorder, 6—12 Ogos 1963. hIm, 5350.209 Straits Times. 14 dan 18 Jun 1963. Satu perkara yang tidak menyenangkan masyara-

kat Cina Tanah Melayu dan Singapura tentang Persidangan Menteri-Menteri Luar diManila adalab soal “Confederation” yang dicadangkan nleh Macapagai. MasyarakatCina melihat cadangan tersebut sebagai perikatan anti-China di kalangan negara-negara nimpun Melayu.

210 Tunku Abdul Rahman, Pandang Balik, him. 118.2 I I Brunei tidak dimasukkan dalam Malaysia kerana tidak mencapai persetujuan dengan

Tanah Melayu tentang soal pembahagian hasil minyak Brunei dan soal giliran per-lantikan Sultan Brunei sebagai Yang di-Pertuan Agong. Petjanjian tentang Malaysiaditerbitkan sebagai “Blue Book” pada tI Julai. Untuk keterangan lanjut tentangpetjanjian mi, sila lihat KCA, 2—9 November 1963, hIm. t9716—197I7; A.vian Re-corder, 13—19 Ogos 1963, hIm. 5356 dan Brackman, SoutheastAgia ‘a Second Front,hIm. 182.

212 Asian Recorder. 13—19 Ogos 1963, hIm. 5356. Sejak perteniuan Tunku Abdul Rah-man dengan Sukamo hingga’persidangan Menteri-Menteri Luar di Manila, Indonesiatidalc pernah berkata bahawa ia akan menggugurkan dasar Konfrontasi.

173


satu kenyataankuat yang menuduhTunku Abdul Rahman telah me-langgarjanji yang dibuat di Tokyo apabilamenandatanganiperjanjianMalaysia di London.2t3 Menurutkertasputib kenajaanTanahMelayu,semasapenjumpaanTunku Abdul RahmandenganSukarnodi Tokyo,beliau telahmembenitahukepadapresidenitu tentangsoal menentukantanikh penubuhanMalaysia. TanahMelayu juga telah mengingatkanIndonesiasemasamesyuaratpeningkatTimbalanMenteni dan peringkatMenteri Luantentanghal tersebutdi Manila. Narnunbegitu,wakil-wakilIndonesiatidak pernahmembantahdan tidak menimbulkankeraguanterhadaphasratTanah Melayu untuk meneruskanusaha-usahapenu-buhanMalaysia.2t4Akan tetapi,menunutIchsan,KetuaSetiausahaPre-sidenSukarno,semasarundingandi Tokyo,Tunku Abdul Rahmantelahbersetujuuntuk mengujisokonganrakyatBorneosebelumMalaysiadi-bentuk.2t5Ichsanturut menenangkanbahawaTanahMelayusediauntukmenangguhkantanikh penubuhanMalaysia.2t6Sukarnopulamendakwapengumumantanikh penubuhanMalaysiaadalah bertentangandengan“Manila Accord”. Menurutbeliau, Malaysiasepatutnyadibentuksele-pas PBB menyiasatkehendakpendudukSabahdan Sarawak.Sukarnodenganlantangnyaberkata:

“I declare to the world that Tunku Abdul Rahmanis a manwho doesnot keephis word. I declarethat the Indonesianpeoplenot only dis-agreewith Malaysiabutwill opposeMalaysiaat all costs.”2t7

Sebaliknya,Tun Abdul Razakpulamenjawabbahawatuduhan-tuduhanPresidenSukarnoadalahtidak betul danbeliaumengharapkantuduhan-tuduhantersebutakandiselesaikandalampensidangankemuncak.2tt

Bagimenguatkanlagi bantahanIndonesiaterhadapMalaysia,Pre-

213 KCA, 2—9 November 1963, hIm. 19717 dan Jones,Indonesia: The Possible Dream,hIm. 278.

214 Malaya/Indonesia Relations, hIm. 17.215 Temu bual Prof. George McT.Kahin dengan Ketua Setiausaha Presiden Sukamo,

Ichsan, di Manila. 31 iulai 1963.216 Ibid. 2Ogos t963.217 RCA. 2—9 November 1963 danjugaAntara Daily NewsBulletin, I2julai 1963.218 Antara Daily News Bulletin, 12 iulai 1963. Tun Abdul Razak menjelaskan bahawa

Malaysia hanya akan wujud selepas kerajaan-kerajaan yang terlibat mengesahkanperjanjian Malaysia. Menurut beliau lagi, masih terdapat masa yang lama bagi Setia-usalia Agung PBB atau wakilnya untuk meninjau pendapat penduduk Sabab danSanawak seperti yang dipersetujui dalani Manila Accord. Lihat Straits Times, 16September 1963.

174

IIUBUNGAN TANAR MELAYU-INDONESIA SEMASA PENUBUHAN MALAYSIA

siden Sukarnomengatakanbahawabeliau mungkin tidak akanmeng-hadiri sidangkemuncakyangakandiadakanpada30 Julai 1963 antarabeliau, Tunku Abdul Rahmandan Macapagal.Tindakan mi adalahuntukmembantabperjanjianMalaysiayangdiadakanpada9 Julai 1963.Beliau jugamenguatkansemuladasarKonfrontasiterhadappenubuhanMalaysia. Sukarnomenegaskanbahawakerajaandan rakyatIndonesiabukan sahajatidak bersetuju denganMalaysia tetapi mereka akanmenentangidea itu sehinggakegagalannya.2t9TindakanSukarno mitelah mengejutkanTunkuAbdul Rahman,kenanabeliautelahpun mem-beritahu Sukanno tentang penandatangananPerjanjian Malaysia diTokyo dansekali lagi sebelumbeliauberangkatke Londonpada27 Jun1963 untuk menandatanganipenjanjian Malaysia. Pada ketika ituSukarnotidak membantahtindakanTanahMelayu dan Britain meng-adakan perjanjian penubuhanMalaysia.22t’ Kemudian semasameng-hadiri persidangantiga penjurudi Manila,Tun Abdul Razakjugameng-umumkan penkana mi kepada Dr. Subandriodan beliau turut tidakmembangkanghal tensebut.22’Apayang mengkhuatinkanJakartatentangpenjanjian Malaysiaialah Perkana6 yang membenarkanpihak Britainbebasmenggunakanpangkalantenteranyadi Malaysia untuk meme-liharakeamanandi Asia Tenggara.Perkarami bententangandenganapayang telah dipersetujui dalam “Manila Accord”, iaitu negara-negaraMAPHILINDO bentanggungjawabuntuk mengekalkankestabilandankeselamatandi nantaumi.222 Padamasayang sama,Haji Anwar Tjokno-aminoto, PengerusiJawatankuasaParlimen Indonesiabagi hal ehwalluar negeri, mengingatkanKonfrontasi Indonesiatidak bermakname-nentangnakyat TanahMelayu tetapi menentangideaneokolonialismeBritish untuk menubuhkanMalaysia, yang dapatmenguatkanlagi ke-dudukan tentera dan ekonomi British.223 Menteri Bunuh Indonesia,Ahem Erningapradja,menegaskanpekenjaIndonesiamungkin meng-amb’tl alih syarikat-syanikatBritish sebagaimembantahpenubuhanMalaysia.224

Di sampingitu, Jakartajugabersiapsediauntuk membuatancamanketenteraanterhadappenubuhanMalaysia.Pada16 Julai 1963, tentera

219 Straits Times, 11—12 .Julai 1963.220 Ott, “The Sources and the Content of Malaysian Foreign Policy”, hIm. 214.221 Malay Mail, 30 Julai 1963.222 Straits Times, 28 Julai 1963.223 Antara Daily News Bulletin, 18 Julai 1963.224 Asian Recorder, 13—19 Ogos 1963. hIm, 5357.

175


laut Indonesiamengumumkanbahawapihaknyatelah membentuksatuarmadakhasyangdipanggilArmadaSiaga(Alert Fleet) untuk menen-tang Malaysia. Di sampingitu juga, tentera taut dan udara Indonesiamengadakanlatihan perangyang mengancampenubuhanMalaysiadiLaut ChinaSelatandan SelatMelaka.225

Dalam satu perhimpunanumum pada 27 Julai 1963, PresidenSukarnotelahmengumumkanpenetapanIndonesiauntuk mengganyangMalaysia. Beliau mengatakanpenubuhanMalaysia sebagaiprojekBritish yangbertujuanmenghancunkanRevolusiIndonesia.226Sebelumitu, pada23 Julai 1963,MacapagalmenjemputTunku Abdul Rahmandan Sukarno menghadini sidang kemuncakdi Manila pada 31 Julai1963.Tunku Abdul RahmanmenenimajemputantetapiSukarnoengganmenenimajemputan tersebut.Macapagalterpaksamemujuk Sukarnodan Sukarnobersetujuuntuk menghadinimesyuaratitu padasaat-saatakhir.227

PersidangankemuncakManila bermuladalamkeadaanyangamandan mesra.Padahan pertamapersidangantersebut,ketiga-tigapemim-pin itu menandatangani“ManilaAccord”. Persidanganmi jugamengha-silkan dua lagi dokumen,iaitu PerisytiharanManila (ManilaDeclara-tion) dan KenyataanBersama.Dalam persidanganmi, IndonesiadanFilipina bersetuju menenimaMalaysia jika SetiausahaAgung PBBatauwakilnya dapatmemastikanbahawamajoniti pendudukSabahdanSarawak menyokong Malaysia berdasarkanResolusi 1541 Perhim-punan Agung PBB. Tunku Abdul Rahman,Sukarno dan Macapagaljuga bersetuju untuk mengambil langkah-langkahbagi membentukMAPHILINDO melalui rundingan dan penbincanganpada semuapeningkatdan semasake semasamenerusiapayang dikenali sebagaiMusyawarahMAPHILINDO.225Filipina dan AmenikaSyarikatmelihatMAPHILINDO sebagalhalangan untuk China komunis meluaskanpengaruhnya.TanahMelayu danBritain menganggapMAPHILINDOsebagaitandaIndonesiamenenimapenubuhanMalaysia. IndonesiaputamenganggapMAPHILINDO sebagaikejayaannyauntuk memimpin

225 Lihat Mackie, Konfrontasi, hIm, 156 dan Straits Time,c, 23 Julai 1963.226 KCA. 2—9 November 1963. hIm, 19717, Lihatjuga Straits Times, 28 Julai 1963.227 Lihat perenggan 4 dalam Tripartite Summit Meeting-Joint Statemeni dan juga

ECAFE Paper, 20th ECAFE Plemary Session, Tehran, Iran, 2—17 Mac 1964, Menu-rut Ide Anak Agung, Lee Kuan Yew, pemimpin-pemimpin pro-Malaysia di Sahahdun Sarawak serta kerajaan British menentang persetujuan Manila mi.

228 Tripartite Summit Meeting — Joint Statement, perenggan 9.

176

HUBUNGAN TANAH MELAYU-1NDONF5IA 5EMASA PENUBUHANMALAYSIA

rantauitu padamasadepan.229Sementaraitu, ketiga-tigapemmmpinMAPHILINDO telah meminta

Alfred MacKenzie, seorang PegawaiKanan PUB di Manila untukrnenghubungiSetiausahaAgung PBB, U Thant, memohonsupayabe-liau menghantarsatu rombonganuntuk menyelidik hasratpendudukBorneotentangpenubuhanMalaysia.23°Pada8 Ogos 1963,U Thantber-setujuuntuk menghantarrombonganPUB ke Borneodan mengumum-kan bahawarombongannyamemerlukanenamminggu untuk menyeli-dik kehendakrakyat Borneo. Beliau mengenakantiga syaratsebelumPBB memulakantugasnya.Pertama,Britain hendaklahbersetujude-ngan penyelidikan PBB. Kedua, kerajaan-kerajaanMAPHILINDOharusmenanggungperbelanjaanbagi tujuantersebut,dan ketiga,semuapihak harusmenerimakeputusanpenyelidikanPBB.23’

PersidangankemuncakManila berakhirpada5 Ogos 1963 dengankejayaan,iaitu ketiga-tiganegaramencapaipersetujuanuntuk menye-lesaikanmasalahMalaysiasecaraamandengankerjasamaPBB.Merekajuga bersetujuuntuk membentukMAPHILINDO bagi merapatkanlagikerjasamadi kalangannegara-negararumpunMelayu. Menurut TunkuAbdul Rahman:

“The conferencehad succeededin bringing about a peacefulapproachto Indonesianappositionto Malaysia and to the settlementof thedisputeoverNorth Borneo.”232

Tunku Abdul Rahmanjugaberkata,beliau mungkinmenangguhkantarikh penubuhanMalaysiajika penlu,tetapi beliaujuga berharapsegatamasalah tentang penubuhanMalaysia akan diselesaikanmenjelang31 Ogos 1963.233 SementaraSukarno pula menghuraikan begini,“MAPHILINDO and thesummit arejust a beginning.We aremarchingon to thedawn.”234

PersidanganManila telah menghasilkansatu forpiula yang mem-bolehkanIndonesiadanFilipina menerimaMalaysiatanpamenjejaskanmaruahmereka.Kedua-duanegaraitu mengatakanmerekasudi mene-

229 Lihat Brackman, SoutheastA.cias Second Front, hIm. 185, dan Laymen M. Tondel,JR. 1966. The Southeast Asia Crisis. New York: Ocean Publication Inc., hIm. 35.

230 Tunku Abdul Rahman, Pandang Batik, him, 124. Mac Kenzie ialah Ketun Misi Ban-tuan Teknikal PBB Kanadadi Manila.

231 Brackman, Southeast Asia’s Second Front, hIm. 193.232 Asian Recorder, 24—30 September 1963, hIm. 5426.233 Ibid.234 Ibid.

177


rima Malaysiajika sokonganrakyatBorneo ditentukanoleh SetiausahaPBB atau wakilnya.235 Di sampingitu, persidangandi Manila mem-bolehkanPresidenSukarnomenghampinicita-citanyauntukmemimpinIndonesiaRaya yang meliputi Indonesia,Filipina, TanahMelayu danwilayah-wilayahBritish Borneo.mi keranaMAPHILINDO yangdiper-setujuidi Manila meliputi kawasanyangdiimpikan olehSukarnodalamIndonesiaRaya.Indonesiasebagaineganaterbesardi rantaumi denganpendudukseramai 100 juta dapatmemainkanperananyang dominandalamMAPHILINDO. Lebih penting lagi, Sukannomendapatpengikti-rafandanipadaTunku Abdul RahmandanMacapagalbahawapangkalantentera asing di kedua-duanegaraadalah bertaraf sementarasahaja.Pangkalantersebuttidak akandigunakanuntuk menggulingkankemer-dekaanketiga-tiganegaratersebut.236Ini keranaIndonesiamelihatke-hadiranpangkalantenteraAmenika dan Britain sebagaisuatuancamankepadakeselamatannya.

MAPHILINDO seperti ASA merupakanpertubuhanserantaudiAsia Tenggaratetapi ideakeserantauannyaberbezadanipadaASA. ASAdibentuk kerana Tunku Abdul Rahman dan Presiden Garcia danFilipinamenyedaniancamankomunisdi rantaumi danberpendapatken-jasama ekonomi serantau dapat membendungancaman tersebut.MAPHILINDO pula wujud akibat muslihat Macapagaldan Sukarnountuk menggagalkanpenubuhanMalaysia.237MAPHILINDO diasaskantanpa rangka dasan yang kuat dan wujud di atas persengketaan.MAPHILINDO dirancanguntukmelambatkanpenubuhanMalaysiadanuntuk menghalangSabahmenyertaiMalaysia.23tTanahMelayu pulabersetujudenganMAPHILINDO untuk membolehkanIndonesiadanFilipina menenimapenubuhanMalaysia.

MAPHILINDO lebih merupakansatu alat ataujalan bagi ketiga-tiga negarayang terlibat untuk menyelesaikanmasalahyangmunculakibatpenubuhanMalaysia.ProfesorGeorgeMcT.Kahin melihat kon-sep MAPHILINDO sebagaititik permulaandalam hubunganpensaha-batanyang banu antaraTanahMelayu denganIndonesia.239Pengumum-

235 Bunnell. “Guided Democracy Foreign Policy, 1960—1965”. him. 60. Lihatjugaleinuramah Prof. George McT.Kahin dengan Duta Amerika H.P. Jones, Jakarta, akhir Jundan awal Julai 1963.

236 Lihat pemnggan 2 dalam Tripartite Summit Meeting — Joint Staiement,237 BK. Gordon, “A Formula for Souiheast Asian Stabilily”, Solidarity, uI. I, No. I.

Jan — Mac 1966, hIm. 4,238 Ibid.. hIm. 5.239 Ide Anak Agung, Twenty Years in Indonesian Foreign Policy, hIm. 482.

178


angagasanMAPHILINDO yangmengandungicini-cini antikomunisdananti-Chinamenimbulkanreaksidanipadapelbagaipihak.2~°PMpercayabahawagagasanbaruitu akanmenghalangIndonesiamenjalankandasarluarnyadenganbebaskeranaIndonesiamerupakansebuahnegaratanpapihak. PM pula berpendapatMAPHILINDO merupakan “anakSEATO” dan“anak saudaraASA”. PMjugamenuduhMAPHILINDOsebagaigagasanperkaumandanberpendapatgagasanbaru mi mengu-rangkankepimpinanSukarnodi Solidariti Afro-AsiakepadarantauAsiaTenggara.24’Oleh itu, PM mendesakkenajaanIndonesiamenentangMAPHILINDO danmeneruskanKonfrontasi. Padamasayang sama,RRC danVietnamUtanamenentangMAPHILINDO danmerekaturutmendesakSukarnoSupayameneruskankempenmengganyangMalay-sia.242Sementaraitu, Dr. SubandniomengumumkanbahawakerajaannyamenyokongMAPHILINDO berdasarkanfaktor kebudayaandan untukmenghapuskanaktiviti penyeludupan,terutamanyadan IndonesiakeSingapura.Kegiatanmi dijalankanolehorangCina.243PresidenSukarnopubmelihatMAPHILINDO sebagailangkahpentingkearahkerjasamaserantau.Beliau jugaberhasratuntuk mengembangkanMAPHILINDOkepadanegara-negaraAsia Tenggarayanglain.2~

KerajaanTanahMelayu pula tidak melihat konsepMAPHILINDOdenganseiius.MenurutMohd. GhazaliShafie,MAPHILINDO merupa-kan satu taktik sahaja.Gagasanseperti mi tidak dapatdipraktikkanmengikutperjanjiankeranaSukarnoakanberusahauntuk menguasai-nya.Sungguhpunbegitu,TanahMelayu sediamenyertaigagasaninijikadasarKonfrontasiditamatkanoleh Indonesia.245Sementanaitu, masya-rakat Cina di Tanah Melayu dan Singapuratidak senangdenganMAPHILINDO kerana mereka melihat gagasanitu sebagai ikatannegara-negararumpun Melayu untuk membendungmereka.246Mana-kala pendudukberketurunanMelayu melihat MAPHILINDO sebagaisatu ikatanbangsaMelayuuntuk mengimbangipenguasaanmasyarakatCina tempatandalambidang ekonomidan juga politik.247 Ketiga-tiga

240 Arora, “The Emergenceof Malaysia”, hIm, 575.241 Ibid., dan iihatjuga Grant, Indonesia, hIm. 154.242 Jones, Indonesia: The Possible Dream, hIm. 285.243 Temu ramah Prof. George McT.Kahin dengan Menteri Luar Negeri Indonesia,

Dr. Subandrio, Jakarta, 3OJun 1963.244 Jones, Indonesia: The Possible Dream, hIm. 285.245 Ibid.246 MacIde, Konfrontasi, him. 166.247 Ibid.

179


negarayang terlibat telah menunjukkanminatmasing-masingterhadapgagasanmi di persidangankemuncakManila. Mereka belum meng-ambil langkah-langkahke arah pembentukangagasanMAPHILINDOkeranasoal menentukanhasratrakyat Sabahdan SarawakmenyertaiMalaysiabelumdipastikanolehSetiausahaPBBatauwakilnya.

Atas permintaankerajaanTanahMelayu, pada8 Ogos 1963, Indo-nesiadanFilipina, SetiausahaPBB, U Thant bersetujumenyiasatpan-danganrakyatSabahdanSarawakbagi menyertaiMalaysia.Menyentuhsoal kedatanganrombongan PBB untuk menyiasathasratpendudukSabahdan Sarawak,kerajaanSingapurabersamaBritain, SabahdanSanawaktidak berpuashati dengantindakanTunku Abdul RahmanyangtundukkepadapermintaanIndonesiadanFilipina. Pemimpin-pemimpindi Singapura,Sabahdan SarawakmarahdenganpengumumanTunkuAbdul Rahmanbahawakemungkinantarikh penubuhanMalaysiaakanditundaberdasankankepantasanrombonganSetiausahaPBB menjalan-kan tugasmerekadi SabahdanSarawak.Pemimpin-pemimpintersebutmengisytiharkanbahawamerekaakanmenganggapkemunculanMa-laysia pada31 Ogos 1963 seperti yang tercatatdalam perjanjianyangditandatanganidi London.MenurutLeeKuanYew:

“We representedSingaporein London (and) signed the agreementwhich saidMalaysiawould comeinto beingon August3 I. We arenotpartiesto the Manila agreement;thereforeas far aswe areconcerned,August31is Malaysiaday ... the proposedascertaimentof wishesofBorneo territories was by Sukarno (the internationalblackmailer)towreck the MalaysianFederationbeforeit could beconstituted.~Mt

Tunku Abdul RahmanterpaksamemujuksertameyakinkanpihakBritish, wilayah-wilayahyangakanmenyertaiMalaysiadan juga partiPenikatan,bahawabeliaumemberikeutamaankepadatuntutanSukannoadalahuntuk mendapatkansokonganIndonesiabagi PersekutuanMa-laysia.249Sementaraitu, pada10 Ogos 1963,kerajaanBritish bersetujumembenarkanrombonganPBB menjalankantugas merekadi BorneoselepasTunku Abdul Rahmanmengemukakanpermintaantensebutdanjugakeranapenyiasatantersebutdijalankandi bawabpimpinanperibadiSetiausahaAgung PBB dan bukan di bawah pengawasanbadanduniaitu. Britain berpendapatPBB tidak perlu mengadakanpungutansuaradi

248 KCA, 2—9 November 1963, hIm, 19718.249 Mackie, Konfrontasi, hIm. 170.

1 80


Sabakdan Sanawakkeranasebelummi rakyatdi sanatelah membenipersetujuanmerekauntuk menyertaiMalaysia.25°Ini keranaSuruhan-jaya Cobbold sebelummi telah pun memastikankeinginanpendudukSabahdanSarawak.

Pada 12 Ogos 1963, U Thant telah mengumumkanahli-ahli yangakanmenyertaipasukanpeninjaunya.Beliau telah melantik LawrenceV. Michelmore dan Amerika Syanikat sebagaiketua rombongandanGeorge Janacekdan Czechoslovakiasebagai timbalannya.25’ Tugasrombonganmi adalahmenggunakan“fresh approach”untuk memasti-kan hasrat rakyat Sabah dan SarawakmenyertaiMalaysia. Merekadikehendakimemastikan:

(a) Samaadaisu Malaysiamenjadiisu pentingdalampilihanrayayang diadakandi SabahdanSanawakbaru-barumi.

(b) Samaadasenaraidaftar pengundidisusun denganbetul atautidak.

(c) Samaadaundidikina denganbetul atautidak.(d) Sama ada pilihan naya diadakan secarabebasatau dengan

paksaan.

Rombonganmi juga dikehendaki memastikansama ada pengundi-pengundi yang layak mengundi,tidak dapatmengundikeranamerekaditahansebagaitahananpolitik atautidak hadiruntukmengundi.252

RombonganPBB tiba di Sarawakpada 16 Ogos 1963. Semasamerekatiba di lapanganterbangKuching,sekumpulanrakyatSarawakyang anti-Malaysiamengadakantunjuk perasaan.Kebanyakanmerekaadalahpenyokongparti SUPP.Padahan yangsama,kira-kira 50 orangpengganasyangbenpangkalandi Indonesiatelah bertempurdenganten-teraGurkhadi sempadanSarawak.253RombonganPBBtelah dibahagi-

250 KCA, 2—9 November 1963, him, 19718 danjuga Asian Recorder, 24—30 September1963, hIm. 5427,

251 Anggota-anggota lain dalam rombongan mi ialah George Howard (Argentina),Neville Kanakakaratne(Ceylon), KennethDadzie (Ghana), Ishar Baqal(Pakistan),Yasushi Akashi (Jepun), Abdel Dejani (Jordan) dan Jose Machado (Brazil). U Thantmengarahkan mereka supaya penyiasatan tidak berat sebelah. Semua pihak berpuasbali dengan pemilihan mi daa Indonesia dikatakan sangat gembira dengan pemilihanmi. Lihat Asian Recorder, 24—30 September 1963, hIm, 5424 dan Brackman, South-east Asia’s Second Front, him. 193.

252 Lihat Tripartite SummitMeeting— Joint Statement, perenggan 4.253 Mezerik, Malay.cia-Indone.cia Conflict, hIm. 74.

181


kan kepadaduakumpulan,satu kumpulandipimpin oieh Michaelmoneyangakanmenjalankanpenyiasatandi Sarawakdansebuahkumpulanlagi diketuai olehJanacekuntukmemulakantugasdi Sabah.Rombong-an PHil tidak dapatmenjalankantugasmerekasepertiyangdijadualkankenanaterdapatmasalahtentangkehadiranbilanganpemerhatiIndone-sia dan Filipina yang akanmenginingipasukanpeninjauPBB. Dalamdokumen-dokumenyang ditandatanganidi Manila tidak dinyatakantentang kehadiranbilangan pemerhati Indonesiadan Filipina untukmengamatibagaimanapasukanyang dihantaroleh U Thant menjalan-kantugas.Tetapi, Perkara7 dalamkenyataanbersamaManila menyata-kan tentangkehadiranpemerhatidan negara-negarayang terlibat danTanahMelayu akanberusahauntuk mendapatkerjasamaBritain untukmenerimakehadiranpemerhati.254Dalam ha] mi, pemerhati-pemerhatiIndonesia dan Filipina dibenarkan mengikuti pasukanPBB dengansyaratmenekatidak akanmengganggutugaspasukanitu sepertimeng-ambil bahagiandalam penbincanganmerekadan rnengambilbahagiandalam tugas kumpulan PBB tersebut.255SungguhpunTanah Melayumenyedanisoal kehadiranpemerhatiIndonesiadan Filipina ke SabahdanSarawakmerupakansatu tipu helah,tetapi ia telah memintapihakBritish membenarkanpemenhatidanipadakedua-duanegana.Ini keranaKuala Lumpur tidak mahumendinginkanhubungannyadenganManiladanJakartayangbarnsahajapulih selepaspensidanganManila.

MasalahtentangkehadiranpemerhatiberpuncadanipadatuntutanIndonesiasupayamembenarkan30 onangpemerhatiIndonesiameng-ikuti rombonganPBB. Tuntutanmi samasekali ditolakoleh pihak Bri-tish kerana30 orang itu adalah tenlalu ramai dan adalahsukaruntukmenyediakankemudahanbagi mereka.256Sebaliknya,cadanganBritainhanyamembenarkanempatonangpemerhatisahajadanIndonesiamen-dapatibilanganmi terlalu sedikit. Oleh itu, pada19 Ogos 1963, Dr. Su-bandnio menuduhpihak British cubamengkhianatiperjanjianManiladenganmengunangkanbilanganpemenhati.257Bagi mengatasimasalahmi, pada23 Ogos 1963, U Thant telah mencadangkansupayaempatorangpembantukeranidibenarkanmengikutsamaempatorangpemer-

254 Tripartite Summit Meeting—Joint Statement, perenggan 7.255 Malaya/Indonesia Relations, him. is. Mackie memberi gambaran yang panjang le-

bar tentang masaiab pemerhati Indonesia dan Filipina. Lihat Mackie, Konfrontasi.hIm. 172 dan 173.

256 Ibid., hIm, 19.257 Straits Timer, 20 Ogos 1963,

182

HUBUNGAN TANAH MELAYU-INDONESIA SEMASA PENUBUHAN MALAYStA

hati.258 Cadanganmi ditenimaolehBritain dan Filipina tetapi Indonesiamemintasemuawakilnyadiberi tarafpemerhati.Di sampingitu, Indo-nesia juga meminta Britain supayamembeni hak pendaratankepadakapal terbangtenteraudaranyauntuk memudahkanparapemerhatinyakeluar masuk Sabahdan Sarawak.259Britain menolak kedua-duaper-mintaan Indonesiakeranapermintaantersebutmerupakantaktik Indo-nesiauntukmelambatkanpenyiasatanrombonganPBB.2a)Britain mem-benarkanpara pemerhatiIndonesiapengi ke Singapunadan dan sanamereka dibawake Kuching oleh pesawatbiasaatau pesawattentenaudaraBritish.26’ Britain mula menyedaniIndonesiaberusahauntukme-lambatkanpenubuhanMalaysiasebenapalama yang boleh dan kemu-dian menghancurkannya.262

Masalahkehadiranpemerhatitelah melambatkantugas pasukanPBB selamasepuluhhari. Ini keranamasalahmi tidak dapatdiselesai-kan dengansegeraolehpihakBritain danIndonesia.Dengantidak mem-buangmasa,pasukanPB-B telah memulakanpenyiasatanmerekapada26 Ogos 1963, tanpakehadinanpara pemerhati.Panapemenhatitidakdapatbersama-samamengikuti nombonganPBB keranaterdapatmas-aiahpembenianvisaoleh kerajaanBritish kepadapemerhatiIndonesia.Para pemerhatimenyertai rombonganPBB pada minggu benikutnyaiaitu pada1 September1963.KeadaanbertambahtegangapabilaBritainengganmenyediakankemudahankepadaempatorangpembantukeraniIndonesiayang datang bersama-samapana pemerhatiIndonesia.Inikeranakeempat-empatorangitu adalahpegawaipenisikan Indonesia,263Dua daripadameneka,Rudy Gonthadan Kolonel Abdulrachman,me-rupakanpegawaipenisikanbenpangkattinggi.2M Di sampingitu, pihakBritish jugamenjalankanpemeriksaankeselamatanterhadappemerhatiIndonesiadanmerampasrisalahIndonesiasebelummembenankanme-nekamenyertairombonganpenyiasatanPBB.265

Sementaraitu, pada28 Ogos 1963,ketikaPresidenSukarnomeng-

258 Mackie, Konfronta.ci, hIm. 172.259 KCA, 2—9 November 1963, hIm, 197t8.260 Ibid.261 Jones, Indonesia: The Possible Dream, hIm. 287.262 Mackie, Konfrontasi, him. 172.263 Ibid. Lihat juga Jones,Indonesia: The Possible Dream, him. 287 dan Malaya/Indo-

nesia Relations, hIm. 19.264 Jones,Indonesia: The Possible Dream, hIm. 287.265 Tunku Abdul Rahman, Pandang Balik, hIm, 127.

183


hadiri persidanganPNI di Purwokerto,beliau menegaskan,“Indonesia.akantunduk kepadadan mengikut”,jika rakyatBorneobersetujuuntukmenyertaiMalaysia.Sebaliknya,beliauberkatabahawapihaknyameng-harapkanmerekamenolak Malaysia.2’6 Padamasayang sama,pihaktenteraIndonesiatelah menyerbumasukkawasanSarawak.Merekame-nyerbu dan menyerangsebanyaklima kali padabulanOgos 1963 khu-susnyaselepaspersidangankemuncakdi Manila.267TenteraBritish telahmengambil tindakan terhadap pencerobohan Indonesia tersebut.TindakanpenyerbuanIndonesiaitu menunjukkanbahawanegana itumencemarkanpersetujuanyang dicapaidi Manila. Sementaraitu, se-dangpeninjauPBB benjalandenganlancar,ketua pemerhatiIndonesia,Brig. JeneralOtto Abdul Rachmandan timbalannyapulang ke Jakartadan mengeluarkankenyataanbahawarombonganPBS tidak menjalan-kan peninjauandengan betul.265 lni mungkin kerana Otto mendapatipendudukSabahdan SarawakbersetujudenganMalaysia.

MemandangkanPBStidak dapatmenyelesaikantugasnyasebelum31 Ogos 1963,makaTanahMelayu denganpersetujuankerajaanSabah,Sanawak,Singapura dan Britain telah memindah tarikh penubuhanMalaysiadan 31 Ogos 1963 kepada16 September1963. Pada29 Ogos1963, Yang di-PertuanAgong mengeluarkanperisytiharandiraja ten-tang tarikh barupenubuhanMalaysia.269Perkarami diberitahukepadaDuta IndonesiadanFilipinadi KualaLumpur. KerajaanTanahMelayumengumumkan16 September1963 sebagaitarikh perisytiharanMalay-sia keranayakin bahawapenyiasatanPBBdi SabahdanSarawakakanmembenihasil yang positif kepadapenubuhanMalaysia. KualaLumpurjuga menghantarMohd. Ohazali Shafie ke Jakartauntuk memberipenerangantentangpengumumantarikh baru Malaysia. Pengumumantarikh baru perlu dibuat sebelum 31 Ogos 1963 kerana jika tidakMalaysiasecanaautomatiknyaakanwujud padatarikh yang ditetapkandalamperjanjianMalaysia.27”

Sungguhpunbegitu, pengumumantanikh barnbagipenubuhanMa-laysia telah menimbulkankemarahanpihak IndonesiadanjugaFilipina.IndonesiamenuduhbahawaTanahMelayu telah melanggarperjanjian

266 Mackic, Konfrontasi, hIm. 177.267 Brackman, Southeast Asia’s Second Front, hIm, 197.268 Malaya/Indonesia Relations, him, 19 danjugaGullick, Malaysia, hIm, 133—136.269 Asian Recorder, 8—14 Oktober 1963, hIm. 5457.270 Lihat Brackman, Southeast Asia’s Second Front, him. 199—200 dan Malayallndo-

nesia Relations, hIm. 20.

184

HUuUNGAN ‘rANAH MELAYU-INDONESIA SEMASA PENUBUHANMALAYSIA

yang dibuat di Manila.27’ Pada3 September1963,Jakartatelah mem-bantahdenganlantangtentangpengumumantarikh tersebut.KerajaanIndonesiamelihatkeputusanTanahMelayu itu sebagai,“a recklessandprematuredecision... a unilateralactcontraveningthe letterand spirit oftheManila agreement”.272PadapendapatU Thant,pengumumanTunkuAbdul Rahmantentangtarikh baru MalaysiamembawaperasaansalahfahamdankemanahanIndonesiadan Filipina. Perkarami boleh dielak-kan sekiranyatarikh Malaysiadiumumkanselepaskeputusantinjauandisiankan.273Kesilapanmi telah dijadikan sebagaisatualasanolehpihakIndonesiabagi menolakpenubuhanMalaysia. Sementaraitu, kerajaannegeni Kelantan yang diperintaholeh parti PAS, iaitu parti yang pro-Indonesia,telahmembawakes mi ke MahkamahTinggi TanahMelayutetapigagal.274

Pada14 September1963, U Thant mengumumkanhasil tinjauanrombonganPBB di SabahdanSarawak(26 Ogos—5 September1963)bahawamajoniti pendudukSabahdanSarawakmenyokongMalaysia.275U Thant melaporkansepentiyangbenikut:

it is my conclusion that the majority of the people of the twoterritories,having takenthem into account,wish to engage,with thepeople of the Federationof Malaya and Singapore, in a enlargedFederationof Malaysia through which they can strive togethertorealizethe fulfilment of their destiny.”276

Apabila U Thant mengumumkankeputusanpasukanpenyiasatan-nya,Jakartaterkejutdengankeputusanitu. Indonesiamenuduhtinjauanyang dibuat oleh rombonganPBB tidak bersungguh-sungguh.277KualaLumpur telah memintaJakartadanManila untukmenyokongMalaysiaseperti yang dijanjikan dahulu, tetapi kedua-duapihak tidak berbuatdemikian.Mereka mempensoalkanbagaimanarombonganPBS bolehmembuatpenyelidikandalammasayangsingkatdi sebuahwilayahyangbesan,tambahanpula kemudahanuntuk berkomunikasiadalahsangat

271 Reinhardt, Foreign Policy and National Integration, hIm. 92.272 Straits Times, 6 September 1963. Lihat juga Mezerik, Malaysia-IndonesiaConflict,

him. 76.273 Kahin, “Malaysia and Indonesia”, him. 269.274 KCA, 2—9 November 1963. hIm. 19720.275 Malaysia/Indonesia Relations, him, 20. Untuk laporan iengkap, sila lihat Final Con-

clusions of The Secretary General Regarding Malaysia, SG/i583, 13 September1963 daiam Mezerik, Malaysia-Indonesia Conflict, him. 106—108.

276 Mezerik, Malaysia-Indonesia Conflict, hIm. 28.277 Jones, Indonesia: The Possible Dream, hIm, 291.

185

HUBUNGAN MALAYSiA-INDONESIA 1957-1970

susah.278Sementaraitu, pemenhatiFilipina telahmengkritikpenyiasatanpasukanPBB sebagaisatu pelanconganyang dipandu oleh pihakbenkuasaBritishdi SabahdanSarawak.279

Pada15 September1963,Dr. Subandriomengumumkannegananyatidak akanmenyokongPersekutuanMalaysia yang akanwujud pada16 Septemben1963.Beliau telahmemintaU Thant mengadakanpenyia-satansemula.Menurutbeliau:

“Indonesiawould withhold recognitionof Malaysiauntil the UnitedNations“had madecorrections”in its recentsurveyin North Borneoand Sarawak.”28°

Tambahanpula3 Presiden Sukarno mengulangibahawapenyiasatan

yangdiadakanitu tidakdijalankandenganbetul bendasarkanpensetujuanManila.

28’ Sementaraitu, TunkuAbdul RahmantelahmemohonkepadaSukarnosupayaIndonesiamengubahpendiniannyatenhadapMalaysiabendasarkansemangatManila tetapi beliau gagal memujuk Sukarno.Padamasayangsama,polis dan tentenaIndonesiamengepungkedutaanTanahMelayu danBritish berikutankhabanangin bahawademonstrasianti-Malaysiaakanberlaku.282Pada16 September1963,Malaysiamen-jadi kenyataan.Dr. SubandriomengingatkanDuta Malaysia,En. Ka-maruddin,bahawabeliau tidak lagi mempunyaistatussebagaiduta diIndonesiakenana negaranyatidak mengiktirafkan PersekutuanMa-laysia.283

Hubungan Ekonomi dan Sosial

Keteganganpolitik yang wujud akibat soal penubuhanPersekutuanMalaysiatelah menimbulkan kesannegatifdalam hubunganekonomidansosialTanahMelayu-Indonesia.Kerjasamaekonomi dansosialse-perti perdaganganduahala, lawatanmuhibah,kenjasamamenyelaraskanejaandan kegiatansukan telah menosotkeranakonflik politik antarakedua-duapihak.

Padapeningkatawal prosespenubuhanMalaysia,kesanbunuk dan

278 Ibid.279 Mezerik, Malaysia-Indonesia Conflict, hIm. 30.280 Jones, Indonesia: The Po,csible Dream, him. 292 dan Asian Recorder, 5—lI Novem-

ber 1963, him. 5503.281 Jones, Indonesia: The Possible Dream, hIm. 291.282 Brackman, Southeast Asia’s Second Front, hIm. 201.283 Malaya/Indonesia Relations, him. 20.

186

HUBUNGAN TANAH MELAYU-1NDONES1A SEMASA PENUBUHAN MALAYSIA

segi ekonomi tidak jelas kelihatankeranatahapperdaganganduahalamasihberadapadaparasyang memuaskan.Nilai jumlah import daneksportkedua-duanegaratidak banyakberubah.Misalnya,nilai importTanahMelayudan Indonesiapadatahun1961, ialah$250jutadanpadatahun 1962, angkami meningkat sedikit menjadi $293.3 juta. Seba-liknya, eksportTanahMelayu ke Indonesiapadatahun 1961 bennilai$38.7juta danpadatahun 1962 pula bernilai $26.5 juta. Walau bagai-manapun,kemenosotanperdagangandua halami ternyatapadatahun1963 benikutanpemberontakanBruneipadabulan Disember1962 yangmeningkatkanlagi suasanadingin dalamhubungankedua-duanegara-nya.Padatahun1963,jumlahimportTanahMelayudan Indonesiajatuhkepadaangka$212.5juta. Begitujugadengannilai ekspontyang telahmenunundenganketarakepada$6juta.284

Walaupunjumlahperdaganganduahalamenunin,padamasayangsama,Indonesiajuga merupakansalahsatudanipadatiga buah negarapengekspontutamake TanahMelayubersamaBritain danJepun.255Padatahun 1961 dantahun 1962, IndonesiamendudukitempatkeduaselepasBritain danpadatahun 1963,mendudukitempatketigaselepasBritaindanJepunsebagaipengeksportutamake TanahMelayu. Kebanyakanbaranganeksport Indonesiake TanahMelayu adalah baranganyangsamapernahdieksportnyasebelummi, iaitu bahanmentahsepertigetahash.bijih timah, kelapasawitdan ladahitam. Bahan-bahanmi dihantarke TanahMelayu untukdieksportsemulake negara-negaralain. Selainitu, Indonesiajugamenghantarbekalanbijih timahnyake TanahMelayuuntuk diproses.Sejak tahun 1962, Indonesiatelahmenghantarkesemuahasil bijih timah ke PulauPinanguntukdiproseskeranakos memprosesbijih di AmenikaSyanikatdanBelandaadalahtinggi.286

Penghantaranbijih timab ke PulauPinangmenunjukkankenjasamaekonomi yang baik antarakedua-duapihak tetapi terdapatjuga yangberpuncadaripadakegiatanpenyeludupanyang berlakusejak zamanrevolusi Indonesialagi. KegiatantersebutmerugikankerajaanIndonesiadan segi pertukaranmatawangcukai kastamkeranabahan-bahanmen-tah Indonesiadiseludupke TanahMelayu oleh kumpulananti-Sukarnodan saudagar-saudagardan Singapura.28’Oleh itu, JakartamemintaKualaLumpur membantunyamembanteraspenyeludupantetapi keraja-

284 Sila lihat Jaduai 32 dan 33 dalam Malaysia: Official Year Book 1964. Kuala Lumpur:Government Press, 1966, hIm, 691—692,

285 Ibid.286 Antara Daily News Bulletin, IS Febn,aj-i1963.287 LihatMackie,Konfrontasi, him. 30.

187

HUBUNGAN MALAYStA-INDONEStA 1957-i 970

an TanahMelayu tidak menunjukkanminat terhadappermintaanIndo-nesiakenanakegiatantersebutmenguntungkanekonominya.Sikapmitelah menguatkanlagi konflik antanakedua-duanegara.

Sementaraitu, hubungansosiah TanahMelayu-IndonesiasemasaprosespenubuhanMalaysiaturut mengalamikemerosotanakibatpense-lisihan politik. Padatempoh mi, lawatan muhibah dan rasmi oleh pe-mimpin-pemimpindani kedua-duaneganajarangbenlakuberbandingde-nganzamanawal kemerdekaanawal. Padamasaitu cumatendapatbe-benapalawatan tidak nasmi. Misalnya, padabulan November 1962,MenteriPeneranganIndonesia,RuslanAbdul Gani melawatTanahMe-layu.288Namunbegitu,pemimpin-pemimpindan kedua-duaneganase-ring bertemudi luar negeni untuk menyelesaikanmasalahpenubuhanMalaysia.289Soal penubuhanMalaysia juga menyebabkankenjasamamenyelaraskansistemejaan bahasaMelayu dan bahasaIndonesiaten-gendala.KerajaanIndonesiaengganmembenisokongannyauntuk me-neruskannancanganpenyelarasantersebut.29°

Dalambidang sukan,padatahun 1961 dan tahun 1962, Indonesiamenunjukkanpersahabatannyadenganmenghantanpasukanbola sepakke pertandingantahunanPestaBola Merdekayang dianjunkan olehTanahMelayu.29’ Akan tetapi padatahun berikutnya, Indonesiatidakmenghantarpasukannyakeranahubunganpolitik antanakedua-duane-gara semakinmeruncingakibat pengumumandasarKonfrontasi olehJakartapadaawal tahun 1963. Perselisihanpolitik juga menjejaskanpenghantaranpesentaIndonesiake pertandingantahunanmembacaal-Quranpeningkatantarabangsadi Kuala Lumpun. Padatahun 1962 dantahun 1963, pihak IndonesiamembatalkanpenghantananpesertanyakepertandingantersebutsebagaimembantahusahakerajaanTanahMelayumeneruskanpenubuhanPersekutuanMalaysia.292Jadi,dapatdisimpul-kan bahawaketeganganpolitik TanahMelayu-Indonesiatelahmenjejas-kan kerjasamadanpersaudaraandalamhubunganekonomi dan sosial.

288 Malaya/Indonesia Relations, him, 13.289 Manila dan Tokyo merupakanpusat pentemuanpenting bagi parapemimpin dm1

Tanah Meiayu dan Indonesiauntuk berunding menyeiesaikanmasaIah tentang ga-gasanMalaysia.

290 Lihat Ott, “The Sources and Conlent of Malaysian Foreign Policy”, him, 114 danMohd. Ghazali Shafie 1982, Malaysia: International Relations, Kuala Lumpur:Creative Enterprise, him, 46.

291 Pada tahun 1961 dan 1962, pasukan bola sepak tndonesia menjuaral pertandinganlersebut. Lihat Malaysia Year Book 1964, hIm, 566,

292 Antara Daily News Bulletin, 18 Februari 1963.

188

BAB4

HUBLJNCAN MALAYSIA-INDONESIA SEMASAKONFRONTASI

Bab mi akanmengkaji hubunganMalaysia-Indonesiayang dinginsemasakedua-duanegarami bermusuhanakibatpenubuhanPersekutu-an Malaysiapada16 September1963.Sepertiyang telah dibincangkandalain flab 3, permusuhanml berpuncadaripadapengumumandasarkonfrontasioleh IndonesiaterhadapPersekutuanMalaysia, yang di-dakwa oleh Jakartasebagaineokolonialisme.Era Konfrontasimerupa-kan satu jailgka masa yang sangatpenting dalam sejarah kedua-duanegarakeranapadatempohitu, Malaysiadan Indonesiatelahberkonflikdanmemutuskanhubungandiplomatik selamatiga tahun.

Kuala Lumpur telah memutuskanhubungandiplomatik denganJa-kartadanjuga denganManila pada17 September1963,keranakedua-duakerajaanitu engganmengiktirafkewujudanpersekutuanbaru. flu-bunganMalaysia-Indonesiahanyapulih pada11 Ogos 1966,apabilake-dua-duanegaramenandatanganiperjanjianuntuk memulihkanhubung-an merekaselepasberkonfrontasilebih kurang 33 bulan. Begitu jugadenganhubunganMalaysia-Filipinapulih berikutandengankenaikanMarcossebagaiPresidenFilipinapadatahun 1965.

Perbincanganbab ml akanmemberi tumpuan kepadaisu-isu pen-ting yangberlakusemasaKonfrontasi.Antaranyatermasuklahsoalpen-cerobohantentera Indonesiadi wilayah-wilayah Malaysia di Borneo;putusnyahubunganekonomi antaraMalaysiadenganIndonesia;usahaperdamaianRobertKennedy yang ditaja oleh AmerikaSyarikat untukmenamatkankonflik Malaysia-Indonesia;rundingan damai peringkatmenteri di Bangkokdan persidangankemuncaktiga penjuru keduadiTokyo; pendaratantenteraIndonesiadi Johordan perbahasantentangpencerobohanitu di PertubuhanBangsa-BangsaBersatu(PI3B); kedu-dukan Singapuradalam hubunganMalaysia-Indonesia;dan ~ristiwa

189


GESTAPUyang.rnengakibatkanpemulihanhubunganMalaysia-Indo-nesia.

PerjalananKonfrontasiIndonesiaterhadapMalaysia dapatdilihatmelalui tiga aspek.Pertama,dan segi ketenteraan,terdapatpertempuranantarakedua-duapihakdi sepanjangsempadandi Borneodanjugapen-cerobohansukarelawanIndonesiadi Johor,SemenanjungMalaysia.Disamping itu, ejen-ejenIndonesiamenjalankankegiatan subversifdiSingapuradan SemenanjungMalaysia.’ Kedua, dan sudut ekonomi,Indonesiamelarangrakyatnyamenjalankansemuabentukurnsniagade-ngan wilayah-wilayahMalaysiasebagaimembantahpenubuhanPerse-kutuanMalaysia. Di sampingitu, pihakIndonesiajugamemiliknegara-kan syarikat-syanikatyang dimiliki oleh warganegaraMalaysia.Ketiga,dan segipolitik, Indonesiatelah melobi negara-negaraAfro-Asia supa-ya tidak mengiktirafkewujudannegarabaruyang dikenali sebagaiPer-sekutuanMalaysia. Sebaliknya,Kuala Lumpur juga telah berusahauntuk mendapatkansokongandaripadanegara-negaraAfro-Asia untukmenyokongpersekutuantersebut.

Terdapatminat antarakedua-duanegarauntukmenyelesaikanmas-alahpenubuhanMalaysiasecaraaman.Hal mi terbukti apabilakedua-duanegarasecararasminyamengadakangencatansenjatadi sempadanBorneo selepasRobert Kennedy tnengadakanusahaperdamaianpadaawal bulanJanuari1964.Di sampingitu, Malaysiadan Indonesiajugaberusahauntuk menyelesaikanpersengketaanmerekadenganmengada-kanrundinganpadaperingkatmenteridi Bangkokpada9 Februari1964.Selain itu, pemimpin-pemimpinMalaysia,IndonesiadanFilipina meng-hadiri mesyuaratkemuncakkeduadi Tokyo padabulanJun 1964 untuktujuan yangsama.Akantetapi kedua-duarundinganmi gagalmencapaipersetujuan.Ada juga sumberyang mengatakanbahawaPresidenSu-karnopernahmenghantarBrig. JeneralSukendroke KualaLumpurpadaawal tahun 1965 untuk mencari peluang bagi menyelesaikanKon-frontasi.2

Dalam mengkaji tempoh mi, tema-temayangsangatketara ialah

I Untuk keterangan lanjut, sila rujuk Peter Boyce 1968. Malaysia and SingaporeinInternationalDiplomacy: Documents, and Commentaries. Sydney: SydneyUniversityPress,him. 83—84danjuga IndonesianIntensionsTowardsMalaysia,Kuala Lumpur:JabatanPeneranganMalaysia, 1964, hIm. 16 dan 17.

2 Franklin B. Weinstein1969. IndonesiaAbandonsConfrontation.’ An Inquiry Into theFunctionsof IndonesianForeign Policy. Ithaca,New York: ModemIndonesiaProject,Cornell University,him. 4.

190

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA SEMASA KONFRON1’ASI

temakonflik dankomunisme.Temakonflik dapatdilihat denganjelaskeranaIndonesiamembantahkewujudanMalaysia.Berikutanitu bebe-rapakeganasanberlaku; rakyat Indonesiatelah merosakkanbangunanKedutaanMalaysiadi Jakarta,tenteraIndonesiamencerobohmasukkewilayah Sabahdan SarawakdankerajaanIndonesiatelah mengadakansekatanekonomi terhadapMalaysia. Konflik bertambahkuat apabilaMalaysiamembalastindakanIndonesiatersebut.RakyatMalaysiaturutmerosakkanKedutaanIndonesia,di sampingtenteraMalaysiadenganbantuantenteraKomanwelmenyekatpencerobohantenteraIndonesia.

SemasaKonfrontasi, temakomunismejuga merupakantemapen-ting keranaPM merupakankumpulanpendesakterpentingyangmen-desakkerajaanIndonesiamelancarkanKonfrontasi terhadapMalaysia.Padamasayang sama,hubunganIndonesiadengannegara-negarako-munis, khasnyaRRC, sangateratdanRRC menyokongIndonesiame-neruskanKonfrontasikeranaMalaysiadibentukuntukmenghalangper-kembangankomunismedi rantau in Selain tema-temain tema per-saudaraandankerjasamawujud dalam usahaperdamaianantarakedua-dua pihak pada peringkat akhir Konfrontasi. Konfrontasi IndonesiadenganMalaysialebih merupakansatukonflik kekeluargaandalamper-kembanganpolitik di duniaMelayu. Ini keranakedua-duanegaraterse-but mempunyaiikatansejarah,bahasa,bangsa,adatresamdanagama.

Rusuhan dan PemutusanHubungan Malaysia-Indonesia

Oleh sebabIndonesiadan Filipina engganmengiktirafkewujudanMa-laysia, pada 17 September1963, Tunku Abdul Rahmanmengadakanmesyuaratdengankabinetnyauntuk membincangkansikap kedua-duajiran itu. Dalam mesyuaratitu, Tunku Abdul Rahmandan kabinetber-setujumemanggilbalik Duta Malaysiadi Manila danJakarta.Malaysiajugamengambilkeputusanrasmi untuk memutuskanhubungandenganIndonesiadanFilipina pada17 September1963.~PejabatKonsul di Me-danjugadiarahkantutupoleh kerajaanMalaysia.TunkuAbdul RahmanmemberitempohseminggukepadaparadiplomatIndonesiadan Filipinauntuk meninggalkanMalaysia.Begitujugadiplomat-diplomatMalaysia

3 Sila Iihat telegramdaripadaDuta BesarBaldwin kepadaThe Secretaryof State, 17September1963; Mezerik,Malaysia-Indonesia Conflict, him. 37 danIde Anals Agung1973. TwentyYeatsIndonesiaForeignPolicy 1945—1965.The Hague:Mouton, him,490.

191


di Jakarta,Medan,dan Manila diarahkanpulang.4KerajaanThai kemu-dian bensetujuuntuk mewakili Malaysiadi IndonesiadanFilipina.5

MalaysiamemutuskanhubungandenganIndonesiakeranasebelummi negaratersebutsudahpun berbuatdemikian.Sementaraitu, MalaysiaengganmenerimatawaranFilipina untukmengurangkantarafhubungandiplomatik antaramerekakeranaMalaysia ialah sebuahpersekutuanyangdigabungkandan PersekutuanTanahMelayu. Oleh itu, jika Fili-pina engganmengiktirafMalaysiami bermaknanegaraitu tidak mem-punyai perwakilandiplomatik di KualaLumpur.6

Pada17 September1963,wakil Indonesiadi PBB,LambertusPalar,telah membantahkeputusanPerhimpunanAgung PBB sesi yang ke-18untuk mengiktirafperwakilanPersekutuanTanahMelayu sebagaiper-wakilan Malaysia.7 Sementaraitu, Duta Malaysia di Indonesia,En.Kamaruddin,telahberangkatpulang ke Kuala Lumpur pada 18 Sep-temberdandiikuti olehpegawai-pegawailain pada19 September1963.8Keselamatanmerekadi Indonesiatidakterjamin keranaberlakurusuhananti-Ma’aysiadan anti-British secarabesar-besaransejak Malaysiadi-isytiharkanpada16 September1963.

Bagi menjagakepentinganMalaysiadi Indonesiadan Filipina, ke-najaanMalaysiatelahmemintabantuankerajaanThailand.9Sebaliknya,kerajaanIndonesiatelahmemintakerajaanMesir untukmenjagakepen-tinganIndonesiadi KualaLumpurkeranadi KualaLumpunjugaberlakunusuhananti-Indonesia)°

Selain kerajaanIndonesiayang menentangpenubuhanMalaysia,nakyatIndonesiajugatunutmenunjukperasaanterhadappenubuhanMa-laysia.” Padahan Malaysia diisytiharkan,pemuda-pemudaIndonesia

4 AsianRecorder,5—lI November1963,hIm. 5504.S KeesingsContemporaryArchives,(berikutnyadisingkatkansebagaiKCA) 16—23

Novembert963, hIm. 19747.6 Mezerik,Malaysia-IndonesiaConflict, him. 37.7 Sila lihat Cuttingsfrom The Times,18 September1963 (disingkatkansebagaiTimes)

UniversityMicro Flims Ltd., EnglanddanAntaraNews,18 September1963.8 Antura News, 19 September1963. Sebelummi TunkuAbdul Rahmantelabmeminta

keluarga para diplomatMalaysiadi Indonesiameninggalkannegaraitu keranaJakartatidak mengiktirafpenubuhanMalaysia.Lihat Times,16 September1963.

9 Antara News,19 September 1963.10 Ibid.,22 September1963.II Penentanganrakyat Filipina terhadapMalaysia tidaklah begitu ketaraberbanding

denganIndonesia.Ini keranadi Filipina tidak berlakurusuhanseperti yangberlakudiIndonesia.Di Manila, cumaterdapattunjuk perasaananti-Malaysiayang dianjurkan

192

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONEStA SEMA5A KONFRONTA5I

yangberhaluankin melancarkantunjukperasaandi hadapanKedutaanMalaysiadan British sebag~iitandamembantahpenubuhanMalaysia.Parapenunjukperasaandianggarkanlebih kurang 10 000 orang telahmelontarkanbarn ke arah bangunanKedutaanMalaysia sambil me-laungkanslogan anti-British dan anti-Malaysia.t2 Kemudianpara pe-mimpin penunjuk perasaantelah menyerahkannota bantahanmerekakepadaSetiausahaPertamauntukdiserahkankepadakerajaanMalaysia.Semasatunjuk perasaandi KedutaanMalaysiatidak berlakusebarangkeganasanyangteruk. Kemudianparapenunjukperasaantelah marakeKedutaanBritish. Pegawai-pegawaiBritish engganmenerimanotaban-tahanparapenunjukperasaanyangberarakdi hadapanbangunanme-neka. Akibatnya, parapenunjuk perasaanmerosakkanpagardan mem-bakarbenderaBritish, Union Jack,dan keretaDutaBritish. Akhirnya,Duta British, Andrew Gilchrist, terpaksamenerimabantahandaripadapihakpenunjukperasaandalamsuasanayangdingin.’3 SirGilchrist danPejabatHal EhwalLuar NegeriBritish membuatbantahankeraskepadakerajaan Indonesia terhadap kejadian yang berlaku di KedutaanBritish.t4Sementaraitu, Mohd. GhazaliShafiemenuduhpihakberkuasaIndonesiagagal mengawal keadaansedangkanitu adalah menjaditanggungjawabkerajaanitu.t5 Sebaliknya,Dr. Subandriomengumum-kan, kerajaanIndonesiaamatkesal tenhadapkenosakanbangunanKe-dutaanBritishdanTanahMelayu danberjanji tindakanakandiambil ter-hadapmerekayangbersalah.t6

Padamasayang sama,tunjuk perasaanberlakudi Medan,tempatpejabatKonsulBritish danKonsulMalaysiamenjadisasaran.Dalamru-suhantersebut,pejabatKonsulMalaysiatelahdirosakkan.Parapegawaidan kakitanganKonsul Malaysiadiberi perlindunganoleh Konsul Je-neralAmerika. Konsul Malaysia,Ali bin Abdullah, terpaksaberlindung

olehKesatuanSeketjadi hadapanKedutaanBritish danMalaysia.LihatAntaraNews,16 September1963.

12 LihatAntaraNews,16 September1963; KCA. 16—23 November1963, hIm. 19746,danAsianRecorder,5—Il November1963.

13 5iIa lihat MacIde, Konfrontasi, him. 185—186; KCA, 16—23 November 1963, hIm.19746;Antara News, 16 September1963; dan Times, t7 Septembert963. MenurutTimes, semua938 kepingcerrnin tingkap di bangunanitu dipecahkandalamtunjukpenasaan mi.

14 KCA, t6—23 September1963, hIm. 19746.IS Ibid., 18 September1963, Berita tentangseranganpejabatkonsul lambatditerimadi

London.16 AntaraNews,17 September1963.

193


dalam kapal Norway yangberlabuhdi tempattersebut.’7Tunku AbdulRahmanmenuduhbahawapasukanpolis hanyadatangketempatkejadi-an selepaspara penunjuk perasaanmerosakkanbangunan KonsulMalaysia.‘~

Padahan berikutnya,hubungandenganJakartaputusdan kejadian-kejadiandi Indonesiayangdisiarkandalamakhbar-akhbarMalaysiate-lah menyebabkanrakyatMalaysiamarah.Di Kuala Lumpur, kira-kira1000orangrakyatMalaysiatelahmenyerangbangunanKedutaanIndo-nesiadenganbatudanmercun.Merekatelahmenyerbumasukkedalambangunantersebutdanmenurunkanperisai Garudadan mengotorkan-nya.t9RakyatIndonesiamelihat tunjuk perasaandi Kuala Lumpur Se-bagaisatupenghinaanterhadapkerajaanmereka.Oleh itu, pada18 Sep-tember1963,satutunjukperasaanyanglebih dahsyatdaripadaapayangberlakupada 16 Septemberdilancarkan.Dalam tunjuk perasaanitu,hartabendakerajaandan rakyatBritish dibakarkeranaparapenunjukperasaanberpendapatbahawaBritish merupakanpihak yang bertang-gungjawabmembentukMalaysia. TenteraIndonesiaterpaksacampurtangandanmengisytiharkandaruratdi Jakartauntukmengawalkeada-an. SetiausahaLuar British, Lord Home,membantahkejadiandi JakartadanmemintakerajaanIndonesiamenjaminkeselamatanrakyatdanhartabendarakyatBritish.2tt

Memandangkankeadaandi Jakartasemakintegangmakakira-kira30 orang rakyatMalaysia merampasrumah kediamanDuta Indonesiadan mengancamakan membakarbangunanitu jika polis atau tenteracampurtangan.Merekajuga mengancambahawatebusanitu akandi-bunuh jika para diplomat Malaysia dan keluargamerekatidak dapatpulangdenganselamatke tanahair.2t Tunku Abdul Rahmandan Mohd.

II Temu bual penulisdengan Prof. Datuk Zainal Abidin Abdul Wahid dad UniversitiKebangsaanMalaysiapadaIS Mac 1989di pejabatbeiiaudi UKM.

IS Antara News,2! September1963.19 Silalihat ibid., 18 September1963; KCA 16—23 November1963, hIm. 19747;Straits

Times, 17 September1963; Times, IS September 1963 dan Brackman,SoutheastAsia’sSecondFront, him. 202.

20 Sila lihat KCA, 16—23 November 1063; him. 19747; Antara New,c 19 September1963; Mackie, Konfrontasi,him. 183—189danBrackman, SoutheastAsia’sSecondFront, him. 202.

2 I Lihat Malay Mail. 19 September1963; Straits Times, 19 September 1963; KCA,16—23November1963, hIm. 19747danAntara News,20 September1963. MenuruttelegramNo. 265 kepadathe Secretaryof State daripadaDuta Besar Baldwin,19 September1963, merekajugamerampasrumahDutaIndonesiatetapitidak meng-

194

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIASEMASA KONPRONTASI

GhazaliShafleterpaksacampurtangan.TunkuAbdul Rahmanmemberijaminan bahawapara diplomat beradadalam keadaanselamatdanmerekadalampeijalananpulangke Malaysia.22

Selainmencetuskanrusuhananti-Malaysiadan anti-British, penu-buhanMalaysiajugamenyebabkankonflik dalamaspekekoriomi.Ke-satuan-kesatuansekerjadi Indonesiamulamengambilalih syarikat-sya-rikat milik warganegaraBritish sepertiminyak Shell, Dunlop Rubber,OceanInsurance,Harrison& Crossfield,UnileverdanBritish-AmericanTobacco.23Walau bagaimanapun.selepasmesyuaratKomandoTerting-gi Ekonomi(KOTOE)pada21 September1963,kerajaanIndonesiame-nyatakanJakarta tidak akan memiliknegarakansyarikat-syarikatBri-tish.24Ringkasnya,penubuhanMalaysiapada16 September1963telahmencerminkantema kontlik denganmendalamterhadap hubunganMalaysia-Indonesia.

PemutusanHubungan Ekonom! Malaysia-Indonesia

Padaawal minggu penubuhanMalaysia, kedudukansyarikat-syarikatmilik rakyatMalaysia,adaiahtidak jelas.Tidak adaberitayang disiar-kan tentangpengambilalihansyarikat-syarikatMalaysia. Pada20 Sep-tember 1963,PresidenSukarnotelah mengarahkankesatuan-kesatuansekerjayangmenguasaisyarikat-syarikatBritish supayamenyerahkankepadapihak kerajaan.25Arahan itu dikeluarkan supayapengeluaranberjalan denganlancardanuntuk menjaminkeselamatansyarikat-sya-rikat tersebut.Tindakantersebutbukanbertujuanuntukmemiliknegara-kan syarikat-syarikatBritish. SukarnomengingatkandasarkonfrontasidenganMalaysia tidak harusdikaitkan denganpengeluaransyarikat-syarikatBritish, khasnyaShell Oil.2’ PengeluaranhamsbetjalanlancarsupayaekonomiIndonesiatidakbertambahburuk.

ganggubarang-barangperibadi beliau walaupun merekatelab mengoyak ganibarSukarnodanmenggantikannyadengangambarTunkuAbdul Rahman.

22 Sila lihat, KCA, 16—23 November1963, hIm. 19727; Straits Times, 20 September1963 dan telegramNo. 270 dad Kuaia Lumpurkepadathe Secretaryof State, 19September1963.

23 LihatAsianRecorder,S—il November1963, hIm. 5504danKCA, 16—23November1963, hIm. i9747.

24 Mackme, Konfrontasi,him. 181.25 Mezerik, Malaysia-Indonesia Conflict, hIm. 77 dan 78; Times, 19 September1963.

him. 5504.26 AsianRecorder, 5—Il November1963. hIm. 5504.

195


Di Indonesia,pada 16 September1963,pekerja-pekerjaCharteredBank, HongKongBank (milik British) danOverseasChineseBank(mi-lik Singapura)melancarkanmogokanti-Malaysiaselamasehari.MerekamelancarkanmogoktersebutatasarahanyangdikeluarkanolehSyarikatBuruh Seluruh Indonesia.27Sementaraitu, padahan yangsama,Ke-satuanSekerjaLapanganTerbangjuga engganmemberiperkhidmatankepadapesawat-pesawatyang dimiliki oleh MalaysianAirways, BritishOverseasAirways (BOAC),dan CanadianPasific yang mendaratdi Ja-karta keranamembantahpenubuhanMalaysia.2tBerikut itu, PresidenKesatuanSekerjaKeretapiMalaysia,DonaldUren, memintasemuape-kerjapengangkutanMalaysiasupayamemulaukansemuakenderaanmi-uk Indonesiakeranadi Indonesia,pekerja-pekerjalapanganterbangIndonesiamemulaukanpesawat-pesawatMalaysianAirways.29

HubunganMalaysia-Indonesiabertambahrumit apabila PresidenSukarno,memutuskanhubunganekonomiantaraMalaysiadenganIndo-nesiaselepasmesyuaratKOTOE pada21 Septemberl963.~°KerajaanIndonesiamelancarkanKonfrontasi ekonomi terhadapMalaysia,khas-nya TanahMelayu dan SingapurakeranaIndonesiamendapatipihakMalaysia memperolehkeuntungan.3tIndonesiamengadakansekatanekonomi terhadapMalaysia kerana pelabuhanSingapuradan PulauPinangbergantungpadabahan-bahanmentahdan Indonesiauntukdi-eksportsemulake negara-negaralain. PerdaganganentrepotSingapuramerupakansasaranutamaKonfrontasiekonomi Indonesia.32Menjelangakhir tahun 1963,Singapurakehilanganpendapatankira-kira $100jutaakibatKonfrontasiekonomi.33PihakMalaysiamenganggarkankira-kiralapanperatusdaripadapendapatandalamnegeriSingapuraterjejasaki-bat putusnyahubunganperdaganganMalaysia-Indonesia,di sampingmewujudkan10000 orangpenganggur.Sementaraitu, PulauPinangke-hiianganJimaperatusatauenamperatusdaripadapendapatan,di sam-ping penganggurseramai 1000 orang.34Keberkesananangka-angkami

27 AntaraNews, 16 September1963.28 Times,IS September1963.29 Antara News,20 September1963.30 Sun hhatAntara News,22 September1963 dan Mezerik, Malaysia-IndonesiaCon-

flict, him. 37.3! AntaraNews,22 September1963.32 Mezerik,Malaysia-IndonesiaConflict,him. 37.33 Ibid.34 TelegramNo. 317, dad Kuala LumpurkepadatheSecretatyof State, 30 September

1963.

196

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA SEMASA KONPRONTASI

bergantungpadaketegasanpihak Indonesiamengadakansekataneko-nomi terhadapMalaysia. Sekatanmi jugameningkatkanaktiviti penye-ludupanantarakedua-duanegara.35

Padamasayang sama,Menteri KewanganMalaysia,Tan Siew Sin,menegaskantindakanIndonesiamemutuskanhubunganekonomi de-nganMalaysia akannienjejaskanperdaganganentrepotSingapuradanPulau Pinangtetapi ekonomi Indonesiaakanmengalamipenderitaanyang lebih terukdan Malaysia.36ml keranaIndonesiaakanmenghadapimasalahbesar untuk mengesportbarangpengeluarannyadan kadarinflasi akanturut meningkatdi negaraitu. Tunku Abdul Rahmanpulaberkata,beliau tidak hairandengansikap Indonesiamemutuskanhu-bungan ekonomidenganMalaysia. Beliau menambahlagi bahawase-katan ekonomitidak akanmemaksaMalaysiamelututkepadaIndonesiakeranadasarKonfrontasiekonomimelemahkankedua-duanegara.Olehitu, MalaysiadanIndonesiaharusmencaripenyelesaian.37

Manakala,PenolongSetiausahaAgung BanisanNasionalIndonesia,Imam Pratiagnya,mehjelaskanlangkahpemutusanhubunganekonomidenganMalaysiaadalahlangkahmerevolusikanperdaganganluar Indo-nesia.Langkahmi dapatmenghapuskanpandanganbahawaperdagang-an luar IndonesiabergantungpadaMalaysia dan Singapura.Denganputusnyahubunganekonomi tersebut,Indonesiadmjangkamemperolehkeuntunganyanglebih kerananegaraitu akanmengeksportteruskepadanegarapembeli.3tTindakanmi akanmemberhentikankeuntunganyangdinikmati oleh saudagar-saudagarCina di Singapurayang bertindakse-bagaiorangtengah.39 -

Sebagailangkahawalpelaksanaansekatanekonomi terhadapMa-laysia, Indonesiamenghentikanpenghantaranbijih timahuntukdiprosesdi PulauPinang.~tSebaliknya,Indonesiatelah membuatperjanjianse-mula denganBelandauntukmemprosesbijih timah.Perjanjianmi ditan-datanganioleh Brig. JeneralRudy Pirngadiebagi pihakIndonesiadanA.V. Roan bagi pihak Belanda. Semasakrisis Irian Barat, Indonesiamenghantarbijih timahnyake PulauPinanguntukdiprosestetapi apa-

35 Ibid.36 AntaraNews,23 September1963. MenurutMackie,“... in theshort run Indonesiahad

to pay a high price to achievethis long term goal”. Lihat Mackie, Konfrontasi,hIm. 2t7.

37 Antara News,28 September1963.38 Ibid., 24 September1963.39 Mackie, Konfrontasi,hIm. 217.40 Antara News,19 September1963.

197

UUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-1970

bila berkonfrontasidenganMalaysia, Indonesiamenghantarsemulabijih timah keBelandauntuk diproses.4tPadamasayang sama,kerajaanIndonesiamelarangpemuatanminyak dan gasash ke Malaysia.42Pe-kerja-pekerjapelabuhanIndonesiaengganmemuatkanbarang-barangke dalam tongkang-tongkangyang mengibarkanbenderaMalaysia.43Pada22 September1963,pihakIndonesia.menghantarkawatke KualaLumpurdenganmenyatakanbahawamulalhari berikutnyapesawat-pe-sawatMalaysianAirways tidak akandibeni hak pendaratandi Jakartadan Medan.~Justeru itu, MalaysianAirways denganrasminya mem-batalkansemuapenerbanganke Indonesiasehinggasatu notis barudi-umumkan.45SyanikatPenerbanganIndonesia,Garuda,jugamengumum-kan bahawamulai 25 September1963, semuapenerbanganke KualaLumpurdanSingapuraakandibatalkan.~

Akibat Konfrontasi ekonomi Indonesia,Kepulauan Riau meng-hadapi masalahkekuranganbahanmakanankeranabergantungpadaSingapurayangdisekatpembekalanbahanmakanan.Penggantunganmitelah menyebabkandolar Singapuradigunakandalamurusanjualbeli disanasebelumKonfrontasi dibatalkan. Bagi mengatasikekuranganbe-kalan makanan,kerajaanIndonesiatelah menghantardua buah kapalyangbenisidenganbarang-barangkepenluanuntuk kepulauantersebut.KerajaanIndonesiajugatelahmemperkenalkanrupiah Indonesiauntukdigunakandalamurusanjual beli.47Dengantindakanitu, Jakartaberha-rap dapat mengelakkanKepulauanRiau bergantungpada Singapura.KerajaanIndonesiajuga memajukanpelabuhanTanjung Peniuk, Sa-bang,Belawan,dan Makasarsebagaipelabuhanbebas.41Tindakanmidibuat dengantujuan membolehkanIndonesiamenjalankan sekatan

41 Antara WeeklyReview,5 Oktober1963,(berikutnyaakhbarmi akandisingkatsebagalAWR). Lihat juga Bab 2 untuk keteranganlanjut tentanghubunganekonomi Ma-laysia-Indonesiasemasakrisis Irian Barat.

42 Sula lihat KCA, 16—23 November1963, hIm. 19747;AsianRecorder,5—Il Novem-ber 1963. hIm. 5505 danTimes,24 September1963

43 AWR,5 Oktober1963.44 Times, 23 September1963 danjugaKCA. 16—23November1963, hIm. 1974745 AntaraNews,23 September1963.46 Ibid., 24 September196347 Sula Iihat, AWR. 12 Oktober 1963; Antara News,24 September1963 dan Mackie.

Konfrontasi, hIm. 218 Kerajaan Indonesiamengharamkanpenggunaanmath wangMalaysiatermasukdolarSingapura.Jakartajugamenghantarbarang-barangrnakanansepertiberas,gula, garam,daging, air dan minyak masak ke Riau. Lihat AsianRecorder, 26 November—2 Disember1963, hIm. 5534.

48 AWR, I2OkIober1963

198

HUBUNOAN MALAYSIA-INDONESIA SEMASA KONPRONTASI

ekonomi terhadapMalaysia dan Singapuradengan berkesansekalikeranapembukaanTanjungPeriukdapatmeningkatkankegiatanperda-ganganantarabangsaIndonesia.

Pembentukanpelabuhanperdaganganbebasml bertujuanmemper-baiki ekonomi Indonesia.MenurutkenyataankerajaanIndonesia,pela-buhanperdaganganbebasitu akanmemudahkanpeniagatempatanber-urus niaga denganpembeli luar negeni. Pembukaanpelabuhanbebasadalah untuk mengeksportterus barang-banangIndonesiake negarapenggunaterakhir tanpaperkhidmatanorangtengahdi Singapura.Ma-langnya,tmndakanIndonesiamengeksportbahan-bahanmentahnyame-lalui pelabuhan-pelabuhanbarutidak dapatdijalankandenganberkesanpadaperingkatawal keranakebanyakankapaltangotidak dapatmeng-ubahjadualperjalananmengikutperubahandasarIndonesia.49Jadi,pe-ngenalansistemperdaganganluan negeriyang barudi Indonesiatidakmembenikesanyangbalk kepadaIndonesia.Malahan, Indonesiakehi-langan pertukaranasing keranaberlakupenyelewengandalam peng-hantaranmuatanke kapal-kapal?°Penyeludupanjuga berlakuantaraIndonesiadan Singapura.Untuk menghapuskanmasalahmi, kerajaanIndonesiamengenakanhukumanberattermasukhukumanmati, tetapipenyeludupantetapberlaku.51

Tindakan Indonesiamengadakansekatanekonomi terhadapMa-laysiatelah menjejaskanekonomiMalaysia,khasnyaSingapura.Hargadi pasaransahamKualaLumpurdanSingapurajatuh20 peratusdalamtempoh dua minggu.52 Industni-industrimemprosesbahanmentahdiSingapuraturut menghadapimasalahbenikutankekuranganbahanmen-tah dan Indonesiaakibatsekatanekonomitersebut.Sementaraitu, pihakIndonesiatelahmemasarkangetahnyamehaluiBelandadi Eropah.Indo-nesiajuga memberhentikanoperasicawanganBank NegaraIndonesiadi Singapura.KerajaanMalaysia tidak menghalangaktiviti bank ten-sebut di Singapuratetapi Indonesia menutup banknyakeranaber-pendapatKonfrontasi hamsdijalankandengantegastanpatawar-me-nawar.53

49 Lihat Mackie,Konfrontasi,hIm. 219.SO Ibid.SI Ibid.52 AWR, 19 Oktober 1963. Akibat sekatanmi juga,hargabarang-barangmakananse-

peril sayur, buab-buabandandagingtelab meningkatkeranabekalandan Indonesiaterputus.Nelayan-nelayandan Malaysiadilarang menangkapikan di perairanIndo-nesia.LihatAsianRecorder,26 November—2 Dusember1963, hIm. 5534.

53 Ibid., II November1963.

199


Satu Iagi tindakan Indonesiadalam konfrontasi ekonomi ialahmengambil almh pentadbiransyanikat-syarikatyang dimihiki oleh rak-yat Malaysia pada bulan November 1963. Dikni Presiden No. 7/KOTOE/1963, telah melantik Menteri Kewangan Indonesia untukmengawasioperasisyarikat-syanikatMalaysia.54 Kebanyakansyarikattersebutadalahkilang-kilangmemprosesgetahdannumahasapyangdi-miliki oleh saudagarCina dan Singapura.55KerajaanIndonesiameng-ambil alih syarikat-syanikatitu keranaJakartamendapatigetahyangdiprosesdi kilang-kilang mi diseludupkeluarke Singapuradan Pu]auPinang.56

KerajaanIndonesiajugatelahmengharamkanrakyatnyamendengansiananRadio Malaysia. Sebelumpengharamantersebut,siaranRadioMalaysia,yangdisiarkanmehaluigelombangpendek,dapatditerimade-ngan jelas di Indonesiatetapi kini menghadapigangguan.KerajaanIndonesiatelahmengenakanhukumanpenjarasetahunkepadamerekayang mendengarsiaran Radio Malaysia. Akan tetapi masih tendapatrakyatIndonesiayangmendengarsianantersebut.’7Selepaspengumum-an Konfnontasiekonomipada25 September1963,pihak IndonesiajugamemutuskansemuabentukhubungantelekomunikasidenganMalaysia.

TindakanIndonesiamengadakansekatanekonomi terhadapPerse-kutuanMalaysiatelahmenunjukkanbahawanegaraitu telah memper-kuatkanlagi penentangannyauntuk mengganyangMalaysia. Indonesiamembuatsekatanekonomi denganharapanekonomi Malaysiameng-hadapikerumitantetapi tindakanIndonesiatelah merumitkanlagi eko-nomi negaranyasendiri. Ini keranaekonomi kedua-duanegarasalingbergantungantarasatusamalain.

Konflik Ketenteraandan Kegiatan Subversif

MemandangkanhubunganantaraJakartadenganKuala Lumpur men-jadi sangatruncing makapada18 September1963, kerajaanMalaysiamengisytiharkana state of preparedness untuk menghadapipenen-tangandan IndonesiadanFihipina.5tJustenuitu juga,kerajaanMalaysia

54 Ibid. Antarasyanikat-syanikatMalaysia yangdiambil alih oleh kerajaan Indonesiaialah HokTong, Remifa, Remco,SuniateraRubberdan Sunan.Syanikat-syanikarmiberoperasidi Sumatera.LihatKCA, 14—21 Disember1963, hIm. 19804.

55 Ibid., danIihatjugaMackie,Konfrontasi.him. 218,56 KCA, 16—23November1963, him. 19747.57 Ibid. LihatjugaTimes, 26 September1963 dan Mackie,Kunfrontasi,him. 218.58 AsianRecorder, 5—lI November1963. hIm. 5504.

200

HUBUNOAN MALAYSIA.INDONESIA SEMASA KONFRONTASI

membentukMajlis PertahananMalaysia untuk mengambil langkah-langkahbagi menjamin keselamatannegara. Langkah-langkahsegeradiambil untuk mengemaskinikanpasukankeselamatanuntuk mengha-dapi sebarangkemungkinan.Padamasayang sama,pihakBritish mem-bermtahuTunku Abdul RahmanbahawaBritain sediamembantuMa-laysia untuk mempentahankankedaulatannya.59Australia juga meng-umumkan bahawaakan menghantartenteranyake wihayah-wilayahMalaysiadi Borneojika terdapatpencerobohan.6°

KedudukanpertahananMalaysiasangatlemahdanberadapadata-hap pembangunan.Kerajaan Malaysia cuma membelanjakanlapanperatusdanipadabehanjawannegarauntuk pertahanan.6tTentenaDaratMalaysiamempunyailapan batalioninfantri termasukduadan Singa-pura,beberapakenetapenmsaidanpasukanmermamyangkecil. Walauba-gaimanapun,kehadirantenteraKomanwel dengankelengkapanketen-teraan yang canggmh di bawah perjanjianAMDA telah menguatkanpertahananMalaysia. Sebaliknya,Indonesiamempunyaisatu angkatantenterayang besardenganperalatantenterayangcanggih.62

Dengankekuatan tentenami, pada25 September1963, PresidenSukarnomengumumkansatu tahapbarudalamKonfrontasinyaterhadapMalaysia.Beliau berkata,Indonesiaakanmenentangdan menghancur-kan Malaysia.63Pathhail berikutnya,seramai60 oranggerilaIndonesiamenyerbumasuk ke kawasanSerikin di BahagianSatu,Sarawak.MPe-ristiwa itu merupakanpencenobohanpertamapihak Indonesiake ka-wasan Malaysia selepasPersekutuanMalaysia ditubuhkan pada 16September1963.

Pencerobohanmi dilakukan oleh empatkumpulan:pentama,ang-gota TenteraNasionalKalimantanUtara (TNKU) yang terlibat dalamPemberontakanBrunei padatahun 1962;kedua,anggotaTenteraIndo-

59 Ibid. Britain sediamembantuMalaysia kerana mempunyaiperjanjian pertahananAMDA dengan bekas tanahjajahannyayang ditandatanganipadatahun 1957 dankemudiandiperbahanuipadabulanJun 1963.

60 Ibid., him. 5505. Tentera-tenteraAustralia danNew Zealandyang ditempatkandiMeiakadan ButterworthadalahsebahagiandaripadaCommonwealthStrategicRe-serveyangbertanggungjawabkepadakeselamatanMalaysiaberdasarkanperjanjianAMDA.

61 StraitsTimes,20 September1963.62 Times,20 September1963.63 Ibid.64 Lihat IndonesianInvolvementin EasternMalaysia. Kuala Lumpur: Departmentof

Information, 1965 hIm. 47—74.

2W

HUBtJNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-1970

nesia yang menggelarkandin mereka sebagaisukarelawan;ketiga,pengganaskomunisdi Sarawakyang kebanyakannyaterdini daripadakaum Cina; dankeempat,nakyat Indonesiayangmenjadi sukarelawanuntuk membebaskanKalimantan Utara daripadapenjajah.65Pencero-boh-pencerobohmi menggunakanteknik hit and run untukmenyerangkawasansempadanSabahdanSarawak.MPadaperingkatawalpenyer-buan,tentenaIndonesiatidak terlibatdalamserangangeriladi sepanjangsempadantetapi merekamemainkanperananpentingdalammengerahdan melatihpendudukSabahdanSarawakyanganti-Malaysia.6’Menu-rut KetuaMenteri Sarawak,Dato’ StephenKalongNingkan, lebmh 1000orangCina SarawaktelahmenyertaigenilaIndonesiauntuk menentangMalaysia.6tKebanyakanmerekamerupakanahli-ahli pertubuhankomu-nis di SarawakyangdinamakanClandestineCommunistOrganization(CCO). Selain itu, pemuda—pemudaMelayu yang anti-MalaysiadanSarawaktunutmenyertaigerilaIndonesia.69

Sungguhpunahli-ahli CCO berketurunanCina yang mendapatlatihan di Indonesiauntuk menjalankanaktivmti subversif,tetapi tenteraIndonesiatidak begitu berminatuntuk menggunakankhidmatmereka.TenteraIndonesialebih sukaCCO berketuninanMelayu untukmenja-lankankegiatanharam. Ini keranapihaktenterasecaraterbukaberkatamerekamenentangMalaysiakeranaberasabimbang bahawamasya-nakatCina komunis akanmenguasaiMalaysiadan kerana tmdak mahusebuah“China Kedua” beradadi ambangpintunya.7t’Oleh yangdemi-klan, pihak IndonesiamenggunakansatuatauduaonangCCO bagi se-tiap kumpulan penyerbu Indonesiayang terdini daripada sepuluhorang.’t

Semenjak16 September1963 hingga 19 Jun 1964, tenteraIndo-nesiaatasnamasukarelawantelahmenyerbumasukke wilayahSarawak

65 Siia lihat ParliamentaryDebate, Ii Disember1963; KCA, 16—23 November1963.hIm. 19747; Mackic, Konfrontasi, him. 211. Brackman,SoutheastAsia’s SecondFront, him. 206—213 dan Ott “The Sourcesand Content of Malaysian ForeignPolicy”, hIm.264.

66 KCA. 16—23November1963, hIm. 19747.67 Lihat Ott, “TheSourcesandContentofMalaysianFoitign Poiic/’, hIm. 264; Mackie,

Konfrontasi. hIm. 211; Mezerik,Malaysia-IndonesiaConflict, hIm. 39 dan AntaraDaily NewsBulletin, New York, 12 Disember1963.

68 Far EasternEconomicReview(FEER),16 Julia 1964, hIm 108.69 Brackman,SoutheastAsia’sSecondFront, him. 207.70 Ibid., him.210.71 Ibid.

202

HUBUNOAN MALAYSIA-INDONESIA SEMASA KONERONTASI

sebanyak116 kall dansebanyak61 kali di Sabah.”Di sepanjangpen-cerobohanmi tenteraMalaysia,khasnyatentenaBritish dan Gurkhaten-paksamengadal&nnondaandi sempadanSabahdanSanawakuntukme-matahkanpenyerbuanIndonesia.Sementaraitu tenteraMalaysiadanBritish yang beradadi perbatasanBorneo itu tidak pernah masukkewilayah Indonesiauntuk menyenanggerila Indonesia.Walau bagai-manapun,pihakIndonesiaseningkali mendakwatenteraBritish mema-suki wilayah-wilayahnya.’3Selainpencerobohandarat,pihak Indonesiajuga melancarkanpencerobohanudara. Antara 13 November 1963hingga24 Mel 1964, terdapat33 pencerobohanyangdllakukanoleh ten-tera udaraIndonesiake atas ruangangkasaMalaysia.74Bagi mengatasmancamanudaraIndonesia,pada20 September1964, Malaysia denganrasminyamemintapihakBnmtish memberipertahananudara.’5

MemandangkanIndonesiabersikap agresif terhadap Malaysia,makaAmerika SyarikatmemberhentikanbantuanketenteraankepadaIndonesia.AmenikaSyarikat memberhentikanpemberianbantuanke-tenteraantahunansebanyakAS$15juta kepadaIndonesia.’6Walau ba-gaimanapun,IndonesiayangkecewadengansekatanbantuanAmerikaSyarikat telah mengadakanpenjanjianpembeliansenjatabarn denganSoviet Union. Pada bulan Dlsember 1963, Jeneral Nasution menan-datanganiperjanjian tersebutdi Moscow.7’ DenganperasaanmarahPresidenSukarnomengulassekatanbantuanAmerikaSyanikat,“go tohell with your aid.”t

Akibatnya, pihakIndonesiatelahmenguatkanlagi kedudukanten-teranyadi sempadanSarawak.Pada3 Mel 1964 dan 16 November.1969,Sukannomenganahkanpemuda-pemudaIndonesiamendaftarkan

72 Lihat IndonesianInvolvementin EasternMalaysia,him. 47—48. SebelumpenubuhanMalaysia,gerilaIndonesiatelahmenyerbusebanyak36 kali di Sarawak.

73 Mackie,Konfrontasi,hIm. 212. Misalnya,pada6 Januari1964, Indonesiamenghantarbantalian ke PBB dengan mengatakanpesawat-pesawatBritish dan Malaysiamencerobohruangangkasanya.Sebelummi Malaysiamenghantarbantabanke PBBtentangpencerobohandaratdanudarayang dilakukan oleh pihak Indonesia. LihatAsianRecorder,29 Januari1964—4 Februami1964, hIm. 5648.

74 IndonesianInvolvementin EasternMalaysia,hIm. 75—78.75 AsianRecorder,4—ia Mac 1964, him. 5708.76 D.C. Watt (ed.) 1977. “Malaysia,Indonesia,and thePhilippines:Preludeto Confron-

tation”, dalamSurveyofInternationalAfjáirs 1963. Oxford: Oxford UniversityPress,him. 166.

77 A.cianRecorder,19—25 April 1964, him.5661.78 Mezerik,Malaysia-IndonesiaConflict,hIm. 39.

203

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONEStA 1957-I970

din sebagaisukarelawanuntukkempenmengganyangMalaysia.79Men-jelang akhir tahun 1964, dianggarkankira-kina 30000 orang tenteraIndonesiaditempatkandi sempadanSabahdan Saraw&.Sementaraitu,pihak British danKomanwel telah membantumenguatkanpertahananMalaysiadi Borneo.PadabulanJanuani 1964,pihak British sahajame-nempatkan50 000 tenteranyadi Asia Tenggarauntuk menghadapise-barangkemungkinan.tt’

Walau bagaimanapun,kedua-duapihak tidak mengisytiharkanpe-rang terbukadi Borneo.Sebaliknya,cuma pencerobohandan peranggenila berlaku di sepanjangsempadansehinggakonfrontasiberakhir.PencerobohanIndonesiatidak mendapatsambutanyang menggalakkandaripadapenduduktempatan;cumagolonganberhaluankin dan CCOsahajamenyokongpencerobohanitu. Pencerobohanjuga tidak men-dapatsambutandi kalanganrakyatSabahdan Sarawakkeranakesela-matanmerekaseningterancamakibattindakantersebut,sehinggaorangawam turut terbunuhdalam senanganpihak Indonesia.t’Misalnya,da-lam satu seranganyang benlakudi jalan Kuching-Serianpada27 Jun1965, empatorangawamterbunuh.t2PencerobohanIndonesiadiBorneojuga gagalkeranaadaantarasukarelawanIndonesiayang tenlibatdalampenyerbuansempadankeranadipaksaoleh pihak berkuasaIndonesiauntuk berjuangdan merekatidak mendapatlatihan ketenteraanyangsernpunna.t’

Padamasayangsama,pihakIndonesiajugamenganjurkankegiatansubversifdi Singapuradan SemenanjungMalaysia. SemasakempenpembebasanIrian Barat (1962), pihak Indonesiatelahmelatih sukare-lawandani Malaysiadenganpropagandaanti-Malaysia.Merekami di-hantarpulangdandiarahkanmembentukpertubuhansulit dengankerja-samaKedutaanIndonesiabagi menggulingkankerajaanMalaysia.t4Ke-

79 AsianRecorder,8—14 April 1964, hIm.5761 danMackie,KonJi’onmasi,him. 215 dan352.

80 Mackie, Konfrontasi, hIm. 215. Lihat juga Mezerik, Malaysia-IndonesiaConflict,him. 40—44. Di sampingbantuanpihak Koinanwel, kerajaanMalaysiateiah meng-gandakanperuntukanpertabanannya.Misainya, pada tahun 1963, peruntukanper-tahananMataysiaberjumlah$196juta tetapipada tahunberikutnyateiah meningkatmenjadi$316 juta. Sila hhatMalaysian Year Book, bagi tahun-tabun1963, 1964,1965 dan 1966, Koala Lumpur: JabatanPenerangan.

SI FEER, 12 Disember1965, him. 548.82 Ibid.83 Lihat Brackmnan,SoutheastAsia’s SecondFront, hIm, 2i I dan 212 danjugaDouglas

Hyde 1965. Confrontationin theEast.London: TheBodiey Head,htm. 75—76.54 ParliamentaryDebates,IS Disember1963, lajur2607—2608.

204

HUOUNGAN MALAYSIA-INDONESIA SEMASA KONFRONTASI

rajaanIndonesiajugatelah membentuksebuahpertubuhanperisikandiKepulauanRiau untukmelatihpemuda-pemudadan Malaysiamembacapeta,menggunaradio, memasangbom untukmerosakkanhartabenda.55

Seterusnya,pihak Indonesia cuba mewujudkan konflik ras diMalaysia denganmenggunakansiaran radionya.Dalam siaranbahasaMelayu, pihak Indonesiamenyiarkanpropagandaanti-ChinadandalamsiaranbahasaCina pula merekamenyiarkanpropagandaanti-Melayu.Pihak Indonesiajuga menyebarkanrisalah-nisalahanti-Malaysiayangbertemakanperkauman.Risalah-risalahdiseludupmasuk ke Singapuradan KepulauanRiau oleh peniagabarterdan kemudiandiedarkanolehkumpulanpelampaudi Singapura.”~

Aktiviti pnopagandaperkaumanIndonesiamembenikesannyaapa-bila rusuhanpenkaumanberlakudi Singapurapada22 Julai 1964 danberterusanselamatiga han.t’ Tunku Abdul RahmanmenuduhpihakIndonesiatelah mencetuskannusuhantersebut.Tunku Abdul Rahmanmenekankanbeliau adabukti yang menunjukkanbahawapihak Indo-nesia tenlibat dalam mencetuskanrusuhantensebut.Sementaraitu, Ia-poran polis menunjukkankongsigelapCina di Singapunaterutamanya“Gang 108” dan Ang Bin Hoay dibayanoleh ejen-ejenIndonesiauntukmenguatkanlagi keteganganras di Singapura.Pada8 September1964,Tun Abdul Razak mengumumkanejen-ejenIndonesiayang bentang-gungjawabmencetuskanrusuhantelah ditahanoleh pihak polis Singa~pura)°~Jadi,masalahpencerobohanpihak Indonesiadi Borneodan ke-giatan subvensil’menekadi Malaysia, khasnyadi Singapura,telah me-nyebabkankonflik antaraMalaysiadenganIndonesiasemakintegang.

UsahaPerdamaianantara Malaysia-Indonesia

Padaawal tahun 1964, kontlik ketenteraanmasihberterusanantarage-nila IndonesiadengantenteraMalaysiayangdibantuoleh tenteraBritishdi Borneo.Di sampingitu, terdapatjuga usahaperdamaianyangdica-

85 Ibid. Lihat jugaBoyce,MalaysiaandSingaporein InternationalDiplomacy,him. 84.86 Untuk kcteranganIanjut tentangtim-an radioIndonesia,sila lihat Hyde, Confrontation

in theEast,him. 100.87 A,cianRecorder, t9—25 Ogos 1964, hIm. 6000. Dalam rusuhan mi, 22 orang telah

mati, Iebih 500 orangcederadankira-kira 1700 orangditahan,Kira’Idra 10000orangtenteradan polisdikerahuntuk mengawalkeadaan.Sila iihat ibid., danKCA, 20—27Februari 1965,hIm. 20394.

88 KCA. 20—27 Februari 1965,hIm, 20594.

205


dangkanolehpihakketiga,iaitu RobertKennedy(PeguamNeganaAme-rika) danPuteraNorodom Sihanouk(PresidenKemboja) untuk mem-bawamas’alahpenubuhanMalaysiake mejarundingan.

Tanda-tandabagi mengadakanrundinganuntukmengatasimasalahMalaysiamulakelihatandenganpertemuanSukarnodenganMacapagaldi Manila pada7 Januari1964.89Dalampertemuanitu, PnesidenSukar-no danMacapagalmengumumkanbahawamerekainginmencaripenye-Iesaianyangamanbagi masalahMalaysiabendasarkanPerjanjianMa-nila iaitu melalui musyawarahMAPHILINDOY°Padaakhir lawatanitu,kedua-duapemimpin menghanapkansam lagi persidangankemuncakbersamaTunkuAbdul Rahmanakandiadakan.9’

SelepasmengadakanrundingandenganMacapagal,Sukarnotelahmengadakanlawatantidak rasmi ke Tokyo. Ketika di Tokyo, pada17Januari 1964, wakil khas PresidenAmerika, Robert Kennedy, telahbertemudenganSukarnodan Dr. Subandrio.~2Dalam pertemuanitu,KennedymenekankanbahawatujuannyabertemudenganSukarnoada-lah untukmenolongmenyelesaikanmasalahMalaysiasecaraamanme-lalui nundingandamai.SeterusnyaKennedypergi ke Manila dan tiba diKualaLumpur pada21 Januari1964. SecarakebetulanpadamasaituPutera Sihanoukjuga tunut melawat Malaysia. Lawatan kedua-duapemimpin mi telah membukajalan kepada pertemuantiga penjuruMenteri-Menteri Luar Malaysia, Indonesiadan Filipina di Bangkokpadaawal bulan FebruariI964.~~

Kennedy dan Sihanoukmengadakanpertemuanyang berasingandenganTunku Abdul Rahman.PentemuanTunku Abdul Rahmande-

89 Lihat The Malay Mail, 7 Januari 1964 danAsianRecorder,29 Januari — 4 Februari1964, hIm. 5648. Sukamodiiringi oleh Dr. Subandriodan Mejar JeneralAchmadJani,PanglimaAngkatanDaratIndonesia.Rombonganmi tiba di Maniladengantuju-anmendapatsokonganFilipina terhadapkonfrontasiekonomi Indonesia.

90 Asian Recorder,29 Januari—4 Febniari 1964, hIm. 5648. Sebaliknya,Jakartajugamemberijaminanbahawankanmenyokongtuntutan Filipinake atasSabali manakalaManiia puia berjanji untuk menolongmemajukan pelabuhanbebasbarn di AsiaTenggarasupayadapatbersaingdenganSingapura.Lihat StraitsTimes,14 Januari1964.

9! AsianRecorder,29 Januari—4Februari 1964, hIm. 5648.92 Padahail tersehut.akhbarJiarian Raayat,lidali PKI, mengkritikrundinganSukarno

denganKennedy.PengerusiPKI. D.N. Aidit, menegaskan“Adalah togasPKI untukmenentangrundinganmi dan menghancurkanMalaysia sepenuhnya”.Lihat AlexJosey,“Aidit andMalaysia”.FEER,Jilid XLIII, No.8,20Febnzai-i1964.

93 AsianRecorder, 12—18 Febniari 1964, hIm. 5669.

206

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA SEMA5A KONFRONTASI

ngan Sihanouk telah membukajalan kepada pertemuannyadenganMacapagaldi Phnom Penh,ibu kota Kemboja. PutenaSihanouktelahmenerangkankepadaTunku Abdul RahmantentanghasnatMacapagalingin berundingdenganbeliau.Selanjutnya,Tunku Abdul Rahmanben-temu denganMacapagaldan 10 hingga 12 Februani1964. Kedua-duapemimpin membincangkansoal tuntutanSabah.Dalampentemuanitu,kedua-duapihak bersetujumengkaji cadanganuntuk mengadakanhu-bungandiplomatikpadaperingkatkonsulY4

Sementaraitu dalam pertemuanTunku Abdul RahmandenganKennedy, beliau berkata,Indonesiamesh mengiktiraf Malaysia danmengundurkantenteranyadan wilayah Malaysiasebelummengadakannundingan.95Walau bagaimanapun,dalam rundingannyadenganpe-mimpin-pemimpinMalaysia, Kennedy telah memujukmenekasupayaberundingdenganSukarno.Kennedy mengumumkanbahawaSukarnotelahmemberijaminanuntuk mengadakanpersidangankemuncakdangencatansenjatadi Borneo.Sukarnojugabenjanji untukmengundurkantenteranyadan Malaysiajika British berundurdan Borneo.96Akhirnya,Tunku Abdul Rahman bersetuju dengancadanganKennedy untukmengadakangencatansenjata,denganThailandsebagaipengawasgen-catansenjatayangberkecuali.

SetepasberundingdenganTunku Abdut Rahman,PeguamNegaraAmenikaSyarikatitu berangkatke Jakartauntuk bertemudenganSu-karno sekali lagi. Kennedy menerangkankesediaanKuala Lumpuruntuk mengadakangencatansenjata.Pada22 Januari 1964, PresidenSukarnotelah mengumumkangencatansenjatadi perbatasanSabah-Sarawakdengantujuanmembawaisu Malaysiake mejaperundingan.9’

KerajaanMalaysia membenisokonganpenuhuntuk menjalankangencatanSenjatatersebutdanberpuashati denganusahaKennedyme-mujuk untuk menamatkanpertempuran.9tTetapi ternyata pendirianSukarnoterhadapMalaysiamasihkaburwalaupunbeliaumengisytihar-kan gencatansenjata.Padamasayang sama,beliau juga menegaskan,Konfrontasi IndonesiaterhadapMalaysiabelum tamatdan akandite-

94 Mezerik,Malaysia’IndonesiaConflict, hIm. 84.95 Lihat Abdullah Ahmad 1987. Tunku Abdul Rahmandan Dasar Luar Malaysia,

19t53—1970.Kuala Lumpur:Berita Publishing.96 Ott. “The SourcesandContentof Malaysia ForeignPolicy”, hIm. 293. Lihat juga

Mezerik,Malaysia-indonesiaConflict, hIm. 44.97 StraitsTimes,23 Januari1964.98 AsianRecorder,12—18Februari 1964, hIm, 5670.

207


ruskan.99PendinianSukarno mi menunjukkanbahawaIndonesiatidakberminat untuk mengadakangencatansenjataatau menamatkaniSuMalaysiasecaradamai.

BenikutanlawatanKennedy,padaawalbulan Febnuari 1964,persi-dangantiga penjurupeningkatmentenibermula,sepentiyang dijadualkandi Bangkok.Dalampersidanganmi rombonganIndonesiadiketuai olehDn. Subandnio,Malaysiadiwakili oleh Tun Abdul RazakdanFilipinadiwakiti oleh SalvadorP. Lopez. Mesyuaratmi dipengenusikanolehMenteniLuanThailand,ThanatKoman.Malaysiapadamulamengsyakitentangkejujuran pihak Indonesiamenghadiripensidanganitu. Ini ke-ranaIndonesiamasihmenenuskansikap KonfrontasinyasebagaimanaSukarnopernahberkata,“taktik-taktiknyaboleh bertukar24 kali sehanitetapi tujuannyamasihlagi sama,iaitu Konfnontasidan mengganyangMalaysia”.itt) Namunbegitu, Malaysiamenghadirinundingantiga pen-junu keranadesakandanipadaRobertKennedy dan jugajaminanyangdiberi oleh ThanatKoman yang mengatakanbahawaSukannodan jugaMacapagalmahukankeamanan)°1

Dalampersidanganpusinganpentama,soaltentanggencatansenjatadan pengundurantenteradibincangkan.Bagi Malaysia, pengundurantenteraharusdiselesaikandahulu sebelumpenyelesaianpolitik diunus-kan. Tetapipihak Indonesiapula berpendapatsebaliknya,iaitu penye-lesaianpolitik harusdibuat sebelumpengundurantenteradan gencatansenjatadiamalkan.Akibatnya, perundingandi Bangkok mi telah ben-akhin tanpasebanangpenyelesaian.Akan tetapi satukenyataanbersamatelah dikeluarkan oleh ketiga-tigapihak. Perkara6 dalam kenyataanyang samamengatakanmeneka mengalu-alukangencatansenjatadiSabahdan Sarawaksebagailangkah mewujudkansuasanayang baikbagi musyawarahMAPHILINDO. Merekajuga bersetujuuntuk men-jemput SetiausahaAgung PER melantik Thailand untuk mengawasmgencatansenjatatersebut.”t2Ketiga-tigaMenteni Luar Negeri Malaysia,IndonesiadanFilipina bersetujuuntuk berundingdengankenajaanma-

99 KcA, 18—25 .Iulai 1964, hIm. 20181.LihatjugaMezerik, Malaysia-IndonesiaCon-flict, hIm, 83 dan Mackie, Kantrontasi,hIm. 225. OIehitu, pihakMalaysia,khaxnyaTunku Abdul Rahman, mempersoalkankejujuran Sukarno terhadapmengadakanrundinganperdamaian.

lOt) Ibid.. 3 Februari 1964.1(11 Lihat Ott, The SourcesandContentofMalaysianForeignPolicy”, hIm. 297.102 Lihat Joint Communiqueof theBangkokMinistrial Meeting, Ii February 1964, da-

lam Mezerik,Malaysia-indonesiaConflict, Mm. 114 danAWR,8 Februari 1964.

208

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA SEMASA KONFRONTA5I

sing-masingtentangmengadakansatu lagi mesyuaratpeningkatmenterisebelummengadakanPersidanganKemuncak.t03

Selepaspensidanganpusingan pentamadi Bangkok tamat, TunAbdul RazakatasarahanTunku Abdul RahmanmengingatkanbahawaMalaysiaakanterusmenghalanggenilaIndonesiadi sampingmenungguuntuk nundinganseterusnya.Menunutbeliau lagi, persidangandi Bang-kok merupakansatu perubahanyang menggalakkanke anahmencaripenyelesaianY~ManakataDr. Subandriopula benpendapat,walaupunadakemajuantetapi pensetujuanitu adalahsangatnapuh!t~

Pada2 Mac 1964,sedangtuduh-menuduhdan pertempuransenjataantaraMalaysiadenganIndonesiaberterusan,persidangantiga penjunupeningkatkeduabermuladi Bangkok.Rundingantahapkeduaml adalahningkasdan isu pengundunantentenamasihmenupakanisu pentingyangdibincangkan.Malaysiabenpendapatsebelumsidangkemuncakdiada-kan, Indonesiahanusmengundurkantenteranya.Tun Abdul Razakper-nah benkata,“We cannotdiscussanything,until the Indonesianagreetothis condition”.t06Jakartapulatetapdenganpendiniannya,iaitu periye-lesaianpolitik hanus dicapai dahulu untuk menamatkanpenmusuhanantanakedua-duanegara.

Dalamnundinganpusingankedua,Dr. Subandriotelah mencadang-kan aganlangkah-langkahpengundurandijalankan seiring denganke-majuanpenyelesaiandan segi politiknya. Cadanganmi ditolakolehTunAbdul Razakkeranaia merupakansatu rundingandi bawah paksaan.Sementanaitu, Tun Abdul Razakjuga menolakcadanganpengundur-an secaraberpeningkat-peringkatyang dicadangkanoleh ThailanddanFilipina kenana tidak yakin denganperkataanbenpermngkat-peningkatitu.’°7

Walau bagaimanapun,padasaat-saatakhir pihak Malaysiaberse-tuju dengancadanganFilipinayang mengutarakanantanalain:

(I) Pengundunantentenake wilayah masing-masing.(2) Rundinganke arahpenyelesaianpolitik dilakukanpadamasa

yang sama.(3) Sidang kemuncak diadakan antara Tunku Abdul Rahman,

103 Lihat Perkara7 dalamJoint Communiquea/theBangkokMinistrial Meeting.104 LihatAWR, 8 Februari 1964.105 StraitsTimes, 12 Febnjari 1964.06 Malay Mail, 3 Mac 1964. LihatjugaAsian Recorder,1—7 April 1964,hIm, 5756.07 Ott, “The SourcesandtheContentof Malaysian ForeignPolicy”, hIm, 308.

209

I-ILIBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-I 970

Sukarno,Macapagalsebaiksahajasemuapengundunanpenuhdilakukan.tttt

Malaysiayangsangatmengutamakanpengundunantenteratelahberpuashati dengan cadanganyang dikemukakanoleh Lopez dan Filipina.Indonesiapula tidak membenipensetujuankepadacadanganLopez.°~Jadi, rundingan tiga penjuru peringkat menteri di Bangkok tennyatagagal mencapaisebarangpensetujuankeranaMalaysia dan Indonesiatidak mahu bertolak ansurdalam pendinianmasing-masing.Oleh itu,pensidangantiga penjurudi Bangkoktidak dapatmenyelesaikankonflikantanakedua-duanegara.

Sebaliknya,konflik antarakedua-duapihakbentambahhebat.Se-lepaskegagalanrundingandi Bangkok,Sukarnomengumumkanbaha-wa Konfrontasi sedangbergenakke arah berperang.tt°PKI telah men-desakkenajaanIndonesiasupayamengadakankonfrontasiterhadapMa-laysiasecaramenyelunuh.UlSeranganterhadapwilayah-wilayahMalay-sia jugabertenusansejakkegagalanpensidangandi Bangkok.Misalnya,pada6 Mac 1964, 60 onanggenila Indonesiatelah menyerbumasukkeSanawakdan membunuhtiga onangaskarGunkha.”2Sementaradi Sa-bab, dalamsatu pertempuran,duaorang genila Indonesiadan seonangaskarMalaysiaterbunuhdan duaonanglagi gerilaIndonesiaditawan.1t3

Menujuk sikapIndonesiayangmenjadisemakinagresif,makapada7 Mac 1964,Tunku Abdul Rahmanmengumumkanbahawabeliau akanmembawakes pencerobohangenilaIndonesiake PBBjika pihak Indo-nesiamenenuskanpencerobohan.MemandangkankeganasanIndonesiabentambah,pada 10 Mac 1964, Tunku Abdul RahmanmengumumkanpenguatkuasaanOndinanPenkhidmatanKebangsaan1952untuk menge-rahkanrakyatlelaki Malaysiayangsihatdanberumurantara21 hingga29 tahun bagi menghadapisebanangkeadaanakibat keagresifanKon-frontasi Indonesia.°4SebagalmembalastmndakanTunku Abdul Rah-

lOB Lihat Asian Recorder, 1—7 April 1964,hIm. 5756; Strait.c Times, 6 Mac 1964 danTimes,6 Mac 1964.

109 LihatAsianRecorder,1—7 April 1964,him, 5756.110 Straits Times,9 Mac 1964.III Malay Mail, 8 Mac 1964.112 Mezerik,Malaysia-indonesiaConflict, hIm. 87.113 AsianRecorder,1—7 April 1964, him. 5757.114 Lihat ibid.; KCA, 18—25 Julai 1965, hIm, 20182; Mezerik, Malaysia-indonesia

Conflict, hIm, 87. Mackie, KonJ’ronta.ci, hIm. 229—230; Abdullab Ahmad, TunkuAbdulRahnwndanDasar LuarMalaysia,hIm, 61; danTunkuAbdul Rabman,Pan’dangBalik, hIm, 133.

210

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA SEMASA KONFRONTASI

man,SukarnotelahmelancarkanKomandoGenakanSukarelawanuntukkempenmengganyangMalaysiapada16 Mac 1964.PMtelahmemain-kanperananpentingdalamkempenmengarahsukarelawanuntukmeng-ganyangMalaysia. PlC juga menggunakanisu Malaysia untuk me-nguatkankedudukannyadi Indonesia.

Sementaraitu, duaperkembanganpadapentengahantahunpentama1964 telah membenitamparankepadaIndonesia.Pertamaadalahke-jayaan Parti Perikatanpimpinan Tunku Abdul Rahman yang meme-nangi pilihan raya umum pada25 April 1964,Dalampilihan nayaitu,Penikatanmemenangi89 kerusidaripada104 kerusi Parlimenyangdi-pertandlngkan.tt5Kemenanganitu membenisemangatkepadakerajaanTunku Abdul Rahmanuntuk terus menghadapiancamanIndonesia.Kemenanganitu jugamenunjukkankepadaduniabahawatuduhanIndo-nesiay~ngmengatakanMalaysiadibentuk tanpapensetujuanrakyatnyaadalahsalah. PenkembangankeduaadalahpemulihanhubunganantaraKualaLumpur denganManila padapeningkatkonsulat.Pada18 Mel1964, kedua-duanegaratelah mengadakanhubungansemula.tt6Pe-mulihan mi seolah-olahtelah memecahpakatanManila-JakartauntukmenentangMalaysia. IndonesiakelihatanbensendinianmenentangMa-laysiakenanapemulihanhubunganManila-KualaLumpunmenunjukkanbahawaFilipina mulamengiktinafMalaysia.

SelepasFilipina memulihkanhubungandenganMalaysia,kerajaanitu mengambilusahauntuk membawaIndonesiadanMalaysiake mejarundingansupayadapatmencarijalan penyelesaian.Padabulan Mei1964, Macapagalmenghantarsatu nota ke Bangkokyang mencadang-kan,pertama,pengundunantenteraIndonesiasekaligusdenganpermu-iaan sidangkemuncakdan,kedua, satu persidanganperingkatmenteridiadakansemasasidangkemuncakdanpengundurantentera)hlMaca-pagalmelantik SalvadorLopezsebagaiwakil khasnyauntuk mengikuti

115 Lihat Mackie,Konfronrasi,hIm, 252,danAsianRecorder,27 Mci —2 Jun 1964, hIm.5851. Dalampilihan rayapadatahun1964, Perikatanmenggunakanisu konfrontasisebagai isu penting dalam kempennya.Pefikatan mengatakanmengundi pem-bangkangbermaknamenyokongpenguasaankuasaasing(Indonesia)dan rnengundiPerikatanbermaknamengundibagi pertahanannegaradankeamanan.Lihat MatayMail, IS Febniari 1964.

116 Pemulihanhubunganmi adalabherpuncadaripadarundinganTunkuAbdul Rahmandengan Macapagaldi PhnomPenh pada bulan Februari 1964, merekahersetujuuntuk mengkajipemulihanhubungan.Lihat AsianRecorder, 27 Mei — 2 Jun 1964.hIm. 5852.

I 17 ParliamentaryDebates,6 Julai 1964, lajur 640.

211

HUBIJNGAN MALAYSIA-INDONESIA l957-1970

perkembanganlanjut tentangcadangannya.l15IJntuk tujuan liii, Lopeztelah berulangkali benangkatke Jakartadan Kuala Lumpur. Akhirnya,beliauberjayamemujukkedua-duakerajaansupayamenenimacadanganMacapagal.

Menjelang persidanganbaru Menteri-Menteri Luar ketiga-tiganeganabermula, satupasukanperhubungantenteraMalaysiadan Indo-nesia bentemu di Bangkok untuk mengkaji lebih mendalamtentangpengundurantentera.Pihak Malaysiamahukan31 pusat pemeriksaandiadakan di wilayah Malaysia dan di sepanjangsempadanMalaysia-Indonesia.Malaysiajugamahukanpengundurantentenadiadakansecaratenbuka. Sebaliknya,pihak Indonesiamencadangkancuma satupusatpemeniksaansahaja,iaitu di PontianakKalimantan, kira-kira 100 batudan sempadanMalaysia.’’9 Indonesiamahukanpengundunantentenadi-buat secarasulit. Akhirnya, kedua-duapihak mencapaipensetujuantentang pusatpemeriksaanyang dicadangkanoleh Thailand, iaitu duapusat pemeriksaan;satu di sempadanSarawakdenganIndonesiadansatu lagi di sempadanSabahdenganIndonesia.’2”PengundurantenteraakandiawasiolehpihakThai.

Setenusnya,pada12 Jun 1964, Tun Abdul Razakdan nombonganMalaysia berangkatke Tokyo untuk rnenghadiri sidang kemuncak.RombonganIndonesiatiba di Tokyo Iebih awal dan SukannosampaidiTokyo pada8 Jun 1964.Tunku Abdul Rahmantidak ikut bersamade-ngan rombonganMalaysiakeranabeliau sudahbosandenganjanji-janjipalsuyangdibuatoleh pihak Indonesia.Oleh itu, beliau pergike Tokyopada 14 Jun, iaitu dua han selepasnombonganMalaysia benangkat.’2’RombonganMalaysiatidak menaruhharapanyangtinggi keranamerekamenganggapbahawaPersidanganTokyo cumamerupakanpropagandaIndonesia untuk menggambarkankepada dunia bahawa negaraituI nginkan~

118 StraitsTimes,9 Mci 1964. LihatjugaKCA, 18—25 Mel 1964,hIm. 20182.119 StraitsTimes, 10 Jun 1964.20 Ibid., hIm, 322. Lihatjuga Mackie,Konfrontasi,hIm. 232.

121 TunkuAbdul Rahman,Pandangsalik,hlm, 134.122 Ott, “The Sourcesand Contentof MalaysianForeignPolicy”, him, 322. Lihal juga

MalayMail, 14 Jun 1964 dan ParliamentaryDebates, 6 Julai 1964. Iajur 638—648.MenurutFrancesL. Starner,Malaysiamenghadiripersidangandi Tokyo keranaduafaklor: pertaina,FiIipina membuatusahauntuk persidangan;dan kedua, untuk me-ngikis pandanganbahawaMalaysianegarayangtidak sukamenyesuaikandin danmendapatkanpandanganyang baik dan negai-a-negaraAfro-Asia, Lihat FrancesL. Sterner 1965. “Malaysia’s First Year”, Asia Survey, lii, 5, No, 2, Februari,hIm, 115.

212

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA 5EMA5A KONFRONTASI

Sementaraitu, pada15 Jun1964,MalaysiadanIndonesiabersetujudenganisu pengundurandan pusatpemeriksaanyangdicadangkanolehThailand.MalaysiadanIndonesiamemilih lokasipusatpemeriksaan.’23Pada18 Jun 1964,pemerhati-pemerhatiThai telahmengesahkansera-mal 32 orang geril’a Indonesiamenyeberangkeluandan wilayah Ma-laysia di Tebedu,Sarawak,dan pihak Thai melaporkanbahawapeng-undurantentenatelah bermula.’24Padamasayang sama,Menteni-Men-teni Luar Malaysia, IndonesiadanFilipina memulakanmesyuanatmere-ka untuk menyediakanagendabagipersidangankemuncak.’25

Pada21 Jun 1964,Tunku Abdul Rahman,Sukarno,dan Macapagalmemulakansidang kemuncak.Dalampersidanganitu, Sukarnosecaraterusterangmengisytiharkanbahawabeliautidak dapatmenenimaMa-laysia keranapersekutuanitu ditubuhkantidak berdasarkanPerjanjianManila.’26 Perangmulut antaraTunku Abdul RahmandenganSukarnobermuladanakhirnyaPersidanganKemuncakTokyo gagalinenghasil-kan sebarangpersetujuan.MenurutMezenik,sidangkemuncakitu jugagagalkeranaMalaysiamemintasemuagenilaIndonesiaberundurdalamtempohempatminggu. Permintaanmi ditolakolehJakarta.’27

Bagi mengatasiperselisihanin PnesidenMacapagalyang ben-fungsi sebagaipendamaidalamsidangitu mencadangkan“SunuhanjayaPendamaiAfro-Asia”.’2t Sukarnobersetujudengancadanganbarumitetapi Tunku Abdul Rkhmancumamenenimapadadasarnyasahaja.’29Usahauntuk mengadakanSuruhanjayaPendamaiAfro-Asia mi telahluput apabilaIndonesiamemperkuatkankonfrontasinyaterhadapMa-laysia.

KegagalanPersidanganTokyo dengan sendirinya membatalkanpengundunantenteraIndonesia.DasarKonfrontasiditeruskandan Indo-nesiamenyatakanpihaknyabebasmelaksanakandasanKonfrontasinyauntukmenghancurkanMalaysia.’31’Kegagalansidangkemuncakdi Tok-

123 MalayMail, I4Jun1964.124 Pihak Malaysia mendakwa32 oranggerila kelihatancumaberadadalamhutanse-

Iama24 jam sebelumberundurbalik ke Malaysia. Lihat Mackie, Kon/’rontasi,him,233 danHyde, Confrontalion in theEast,hIm, 82—83,

25 Malay Mail, IS Jun 1964 dan Mezerik,Malaysia-indonesiaConflict,hIm, 90.126 Lihat Mackie, Konfrontasi, hIm. 233; Brackman,SoutheastAsia’s SecondFront,

hIm. 220dan StraitsTimes,22 Jun 1964.127 Mezerik,Malaysia-IndonesiaCoflflict, hIm. 46.128 Lihat The TokyoSummitCommuniquedalamMezerik,Malaysia-IndonesiaConflict,

him. 115.129 AsianRecorder,15—21 Julai 1964, hIm, 5931.130 Berita Harian, 25 Jun 1964.

213

HUBI.JNGANMALAYSIA-INDONESIA 1957-1970

yo padapandanganMalaysiatidak menugikankenanamenunut TunkuAbdul Rahman:

“Kita telah menunjukkankepadadunia bahawakim telah berusahasedayaupayauntukmenjaminkeamanandalamwilayah-wilayahkita.Dengan memberi persetujuanhendak mengundurkantentera dangeriladan Sabahdan Sarawak,Indonesiatelahmengakuitenteradangerilanyatidak berhakberadadi negerioranglain.”3’

Kegagalandi Tokyomenupakansatukemenanganmoralyang besarkepadaMalaysiayangmemperlihatkankepadadunia kedudukanMa-laysiadalammenghadapiKonfnontasiIndonesia.Tunku Abdul Rahmanmenganggapkegagalantersebutsebagaisatu arnaran kepada duniabahawaMalaysiasebenarnyamempunyaijinan yang tidak menghonmatihak-hakkemanusiaan.’32Selepaspulangdan Tokyo,TunkuAbdul Rah-man juga memberi amaran kepadanakyat Malaysia untuk bersediamenghadapitindakanyangburuk dail Indonesia.’33Olehyangdemikian,kegagalanrundingandamaitelahmenguatkanlagi konflik antaraMalay-siadenganIndonesia.

PeluasanKonflik Ketenteraandan PerbahasanKes Malaysia di Pertubuhan Bangsa-BangsaBersatu

Kegagalansidang kemuncakdi Tokyo menunjukkansikap IndonesiayangtidakmahumengiktirafkewujudanMalaysiadanterusinginmeng-hancurkanMalaysia. Indonesiamula mempenhebatkanlagi KonfnontasiketentenaannyatenhadapMalaysia. Padamasayang sama, iaitu antara22 Jun 1964 hingga2 Julai 1964,AnastasMikoyan, TimbalanPerdanaMenteni SovietUnion melawatJakartauntukmembincangkanbantuanketenteraanSovietUnion kepadaIndonesia.Lawatanmi telah memberisokonganmoral danketenteraankepadaIndonesiauntuk memperkuat-kan lagi KonfrontasinyaterhadapMalaysia.’TM Di sampingSovietUnion,

131 Ibid., 22 Jun 1964.132 lbid,, 23 Jun 1964.133 KCA, 18—25 Julai 1964, him. 20183.134 Mezerik,Malaysia-IndonesiaConflict, hIm. 48 dan90. Akan tetapisokonganSoviet

Union kepadaIndonesiadalamknisis Malaysiaadalahtidak sehebatdengansokong-anyangdiberikan kepadanegaraitu dalamkrisistuntutan Irian Baratdaji Belanda.Ini keranaSovietUnion tidalt berpuashati denganhubunganIndonesia-RRC.LihatIde Anak Agung,TwentyYears IndonesianForeignPolicy, him. 495, danAbduIlahAhmad,TunkuAbdulRahmandan DasarLuarMalaysia,him. 59—62.

214


Indonesiajugamempenolehbantuanketenteraandanipadarakanutama-nya, RRC yang menyokong kuat Konfnontasi Indonesia menentangMalaysia.’35

Sementaraitu, Malaysia membuatpersediaanuntuk menghadapiKonfnontasi Indonesia selepaskegagalanPersidanganTokyo. Pada30 Jun 1964, Majlis PentahananMalaysia memutuskanpenubuhanVigilance Corpsuntuk menghadapiaktiviti sabotajIndonesia.’36

SelepaskegagalansidangkemuncakTokyo, Indonesiamenguatkanlagi pencerobohandi Borneo. Menurut Mejar JenenalW.C. Walter,PengarahOpenasidi Borneo,sejakpersidangantersebutpihakIndonesiamenghantanlebih ramai tenterabiasauntuk memasuki wilayah Ma-laysia.’37Padamasayangsama,Indonesiatelah mempenluaskanpence-robohandani Bonneoke TanahMelayu. Di sampingitu, aktiviti perla-nunanoleh bot-bot peronda Indonesiabertambahnancak di perairanMalaysia.’35Dan bulan Jun 1964 hinggaakhin tahun tersebut,kira-kira70 kes dilaporkan. Kebanyakanmangsabot peronda Indonesiaialahnelayandanpeniagapesisinanpantai.’39

Sebagaitandapeluasankonfrontasidan Borneoke TanahMelayu,pada17 Ogos1964,Indonesiamendaratkantenteranyadi Pontian,Johormelalui laut. Pada han tersebut juga, wakil Malaysia di PBB,R. Ramani,melaponkanpendanatantensebutkepadaMajlis KeselamatanPBB.’4°Padahani benikutnya,junucakapKementenianLuan Indonesiamendakwabahawamerekatidak mengetahuisebarangmaklumatten-tang pendaratantersebut.

Pada2 September1964, pendaratankedua berlakubenhampiranLabis, Johor.’4’ Tujuan Indonesiamembuatpendaratankeduaadalah

135 AsianRecorder,5—il Februari1965, hIm, 6286.136 Ibid., 12—IS Ogos1964, hIm. 5982.137 Mezerik,Malaysia-IndonesiaConflict, hIm, 90.138 AsianRecorder,19—25Ogos1964, hIm. 6000. LihatjugaHarveyStockwin,“Point-

less Attack” dalamFEER, Jil, XLVI. No, 7, November1964, hIm, 338, unluk me-ngetahuiketerangantentangkegiatanbotperondamatin Indonesia.

139 Gangguanhot perondaindonesiaberlakusejak masalabPRRI muncul dalamhu-bunganMalaysia-Indonesia.Lihatbabduauntuk keteranganlanjut.

140 Lihat Communicationwith the Security Council on IndonesianAggression. iOgos—28Mci 1965. Kuala Lumpur: GovernmentPress,1965, him. 3.

141 Lihat suratdaripadaWakil TetapMalaysiadi PBS, Dato’ Ong Yoke Lin, kepadaPresidenMajlis KeselamatanPBSbertanikh 3 September1964 dalamIndonesianAggression,hIm, 4. Untuk butir ianjut tentangpencerobohanIndonesiadi BorneodanTanahMeiayu,siia lihat iampiran-IampirandalamIndonesianAggression.

215


untuk mendirikansebuahkem latihandi hutanMalaysiabagimengenahdan melatih pengkhianattempatan.’42Tetapi pendaratanmi juga gagalkenanapasukankeselamatanMalaysiadengankerjasamapenduduktem-patantelah bertindakdengancepat untuk menangkapmereka.Jakartasekali lagi menafikan benitapendaratantenteranyadi Labis dan men-dakwanyasebagaipropagandakerajaanMalaysiauntuk memburukkanimej Indonesia.’43Oleh sebabpencerobohanIndonesiasemakinbentam-bah,makapada3 September1964,kenajaanMalaysiamengisytiharkanDarunat dalam negeri dan telah meminta Majlis KeselamatanPBSmengadakansidang segerauntuk mengambil tindakan tenhadapIndo-nesia.’44 Majlis KeselamatanPBB bersidangantara9 hingga 17 Sep-tember 1964 untuk meneliti pengaduanMalaysiaberdasankanPenkaraVII, Artikel 39, dalamPiagamPBStenhadappenyerbuanIndonesia.’45KetuaPerwakilanMalaysiake PBS,Dato’ Dr. Ismail mengumumkanMalaysiamembawakes pencenobohanIndonesiake PBS keranapence-robohannegaraitu semakinbertambah.’46

Dalamperbahasanpada9 hingga 17 September1964, perwakilanMalaysiatelah menerangkansecarapanjanglebartentangpencerobohanIndonesiadi wilayahMalaysia,khasnyapendaratantenteraIndonesiadiLabis pada2 Septemberl964.’~~Padamulanya,pihak Indonesiame-nafikantuduhanMalaysiatetapiselepasMalaysiamembawabukti-buktipencenobohanIndonesiasepentisenjata,dokumen,danjugapakaianse-nagampencenobohIndonesia,makaakhirnyapihakIndonesiamengakuipencerobohannya.’45

Bagi menyelesaikanpersengketaanantaraMalaysiadenganIndo-nesiatentangpencerobohanIndonesiadi Labis, Nonway telah menca-dangkansatu resolusiyang mengutarakan:

“Requeststhe partiesconcernedto make every effort to avoid the

142 Lihat Mackie,Konfrontasi,him, 261, danBrackman,SoutheastAsia’sSecondFront,hIm. 236.

143 Asian Recorder,30 September—6Oktober1964, hIm. 6072.144 StraitsTimes,4 September1964.145 LihatMalayMail, 4 September1964.146 Dokumen Malaysia 1964. Let The World Judge. Kuala Lumpur: Departmentof

information,him.25.147 Llntuk mengetahuibutir ianjut perbahasandi Majiis KeselamalanPBS. sila rujuk

Malaysia’s Case in the UnitedNationsSecurity Council. Kuaia Lumpur: Govern-ment Printer,t964.

148 Untuk keteranganlanjut, iihat Malaysia’s Casein the UnitedNations.

216


recurrenceof suchincidents.Calls upon the partiesto refrain from allthreat or use of force and to respectthe territorial integrity andpolitical independenceof eachother,and thus to createa conduciveatmospherethecontinuationof their taiks.”~

ResolusiNorway liii disambutbaik oleh pihakMalaysiatetapiIndonesiaengganmenerimanya.Apabilapengundiandiadakanpada17 September1964 terhadapresolusi Norway itu, SovietUnion dan Czechoslovakiatelah mengundimenentangnesolusitersebutmanakalasembilanlagi ahliMajlis Keselamatanmengundi~ Walaubagaimanapun,SovietUnion menggunakankuasavetonyauntukmembatalkanresolusiitu bagi menyelamatkanmaruah Indonesiadi kalangan masyarakatantarabangsa.’5’

Namunbegitu,penggunaankuasaveto oleh SovietUnion tenhadapnesolusiNonway menupakansatu kemenangankepadapihakMalaysiakeranaberjayamendedahkanpencenobohanIndonesiakepadadunia.Se-mentara itu, keputusanpengundiandi Majlis Keselamatan’telah me-ngecewakanpihakIndonesia.

Kegagalandi PBStelah menguatkanlagi pencerobohanIndonesiake wilayah Malaysia. Kini Indonesiatelah menambahkanpendaratantenteranyadi TanahMelayu di sampingmenguatkanpencenobohannyadi Borneo.Walau bagaimanapun,usahapihak IndonesiamendanatdiTanahMelayu sering mengalamikegagalankeranakapal-kapalperangBnitish, Australiadan Malaysiadi SelatMelaka sering membuatron-daan.’52 Selainpendanatandi TanahMelayu, Indonesiamenguatkanse-rangangenilanyadi Borneo.Semuakejadianmi dilaponkankepadaMaj-lis KeselamatanPBS oleh wakil tetapMalaysiadi PBB.’53 Sepanjang

49 Lihat “Resolution IntroducedBy Norway” and “VOTE”, SecurityCouncil 17 Sep-tember 1964, dalam Mezerik,Malaysia-IndonesiaConflict, hIm, 116.

ISO Negara-negarayang mengundi menyokongresolusiitu iaiah Bolivia, Brazil, Re-pubiik China(Farmosa),Perancis,Ivory Coast,Moroko, Norway, United KingdomdanAmerikaSyarikat.Malaysia’sCase in the UnitedNations,hIm, 80. LihatjugaStockwin, “What Now?”, hIm. 6; Harvey Stockwin, “9—2 Against”, FEER, uI.XLVI, No.3, 16 Oktober i964,hIm, 131 dan Mezerik,Malaysia-IndonesiaConflict,hIm, 116.

151 Mackie,Kon/iontasi,hIm, 267.152 KCA, 20—27 Febnjari 1965, hIm, 20592.Walaubagaimanapun,anlara7— 28 Januari

1965, Indoncsia menghantar Ienteranya menyusup ke Tanah Melayu. LihatIndonesianAggression,hIm, 27.

153 Sila lihat suratakuan yangdibuat oiehWakil TetapMalaysiadi PBSkepadaMajlisKeselamatandalamMalaysiaAggression,him. 5—29.

217

1-IUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-1970

tahun 1964, dilaporkanberlaku200 kejadianpencerobohanIndonesiayang mengakibatkanlebih 100 tenteraMalaysiatermasuktentenaKo-manwel mati senta cedera dan lebih 500 orang tentera atau gerilaIndonesiatenkorbanataucedena.IM

Sedangkonflik ketentenaanbertenusanantara kedua-duanegara,satu lagi konflik banu meletus antaraMalaysia denganIndonesiadiPBB. Hal mi berpuncadaripadapelantikanMalaysiasebagaianggotaMajlis KeselamatanPBB untuk tempohselamasatu tahun.Padatahun1963,MalaysiadanCzechoslovakiatelahberkompnomiuntukmemba-hagikantempohanggotatidak tetapMajlis Keselamatantanpabentan-ding. Dengankompromi itu, Czechoslovakiamendudukikenusi MajlisKeselamatanpadatahunpertama(1964)dan Malaysiapulamendudukipadatahunbenikutnya(l965).’~~

PelantikanMalaysiasebagaianggotaMajlis Keselamatanditentangoleh Indonesia.Pada31 Disember1964,SukarnotelahmengisytiharkanbahawaIndonesiaakan mengundundin daripadaPBSjika Malaysiamenjadiahli Majlis KeselamatanPBS.’56MenunutSukanno:

“We cannotbear the fact that Malaysiawas electeda non-permanentmemberof United Nations Security Council. We cannotremainanidle spectatortothe fact Malaysia,which, as far aswe are concerned,doesnotexist,sits in the UnitedNations SecurityCouncil.”57

Pada 21 Januani 1964, kerajaanIndonesiamenghantarsunat kepadaSetiausahaAgung PBB yang mengatakanbahawaIndonesiadengannasminyakeluardaripadaPBS.’58

TindakanIndonesiaitu bukansahajakeranatidak mahuMalaysia

154 KCA, 20—27 Febnsari1965,him. 20594.155 Lihat,Brackman,SoutheastAsia’s SecondFront, hIm. 238; AbdullahAhmad,Tunku

Abdul Rahmandan DasarLear Malaysia,hIm. 71; dan L.C. Green1965. “indo-nesia,The UnitedNationsandMalaysia”,Journalof SoutheastAsiaHistory. uii. 6,No. 2, him. 83. Kompromi antara Maiaysia dengan Czechosiovakiateiab di-persetujuioieh PBB pada sesi ke-I9 apabilapengundiandiadakanuntuk memiiihanggota-anggotatidak rasmi Majiis Keselamatan.Lihat KCA, 6—13 Febniari 1965,hIm, 20576.

I 56 Lihat “Withdrawal FromUN, IndonesiaStatements,asReportedin Antara, 5, 6, IJanuani i965” dalam Mezerik,Malaysia-IndonesiaConflict, him. 118. Lihat jugaKCA, 6—i 3 Februari 1965, hIm. 20576.

157 S.D. Arora 1978. “India, Indonesia,andtheEmergenceof Maiaysia”,InternalionalStudies,VikasPress,HousePvt. Ltd., him. 585.

58 AsianRecorder,5—Il Februari1965, hIm. 6286.

218

UIJBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA SEMASA KONFRONTASI

menduduki kerusi Majlis Keselamatantetapi juga keranakecewade-ngan kehilangansokongandi PBB, khasnyadaripadanegara-negaraAfro-Asia. Di sampingitu, pengundurandaripadaPBB dikaitkan de-ngan perkembanganpengaruhPIG dalam kabinet Sukarno.MenurutMackie, pengunduranIndonesiamungkinadakaitannyadengantekanandaripada RRC untuk berbuatdemikian.’59PengunduranIndonesiatelahmerapatkan hubungan Indonesia dengan RRC kerana RRC sahajamengalu-alukan tindakan Indonesia itu. Pada 28 Januari,RRC melu-luskan pinjaman sebanyakASSIOO juta kepada Indonesia, termasukASs10 juta dalam bentuk wang tunai.~M~Hubunganyang rapatantaraRRC-Indonesiatelah membahayakan lagi kedudukan MalaysiakeranaRRC memberi sokongan penuh kepada Indonesiauntuk meneruskanKonfrontasi terhadapMalaysia.t6’

Perkembangankonfrontasi ketenteraanIndonesiadan Borneo keSernenanjungMalaysiatelah menguatkanlagi konflik antarakedua-duanegara.Pencerobohanbarudi Semenanjungtelah menyebabkankeraja-an Malaysia meminta Majlis KeselamatanPBB mengadakansidangkhas bagi mengambil tindakan.Dalam perbahasandi Majlis Kesela-matan,pencerobohanIndonesiadidedahkandan diakui oleh perwakilanIndonesia.SovietUnion terpaksamenggunakankuasaveto untuk me-nyelamatkan maruahIndonesiakerana Indonesiamerupakannegaraprokomunis. Tema konflik dan komunismejelas apabilaMalaysiadi-lantik sebagaianggotatidakrasmi Majlis KeselamatanPBB padatahun1965. Indonesiamenentangperlantikantersebutkerana baginyaMa-laysiatidak wujud. OlehsebabPBBtidak menghiraukanbantahanIndo-nesia,makaIndonesiatelahkeluardaripadaPBB. Pengunduranmi jugaberpuncadesakanPKI danRRC untukberbuatdemikian.PengundurandaripadaPBB telah memperkuatkanlagi hubunganIndonesiadenganRRC dan keadaanmi mengancamMalaysia.RRC dan IndonesiaterusmenentangMalaysiadalampersidangan-persidanganAfro-Asia.

Konfrontasi dan Diplomasi Afro-Asia

Selain Konfrontasi ketenteraandan ekonomi,Indonesiajuga melancar-kan KonfrontasiterhadapMalaysiadalam bidangdiplomatik. Sebenar-

159 Mackie, Konfrontasi,him. 240.160 Mezerik,Malaysia-IndonesiaConflict, him. 94.i6i KCA, 6—i3 Februari 1965, him. 20576.

219


nya,KonfrontasidiplomatikIndonesiaterhadapMalaysiabermulalebihawaldaripadaKonfrontasiketenteraandan ekonomi.SejakPersidanganAfro-Asia di Moshi, Tanzania, padabulan Februari 1963, Indonesiatelah melobi menentangpenubuhanMalaysiasebagaineokolonialismeyang ditaja oleh British. Dalam persidanganitu, Indonesiadan RRCberjayamenghalangkehadiranwakil-wakil Malaysia.’62

SelepasMalaysiaditubuhkanpada16 September1963, IndonesiamemperkuatkanKonfrontasi diplomatik anti-Malaysia dengan carayang meluasdi kalangannegara-negaraAfro-Asia. Indonesiamempu-nyai kelebihan untuk menjalankanpropagandaanti-Malaysiakerananegara itu mempunyai rangkaian diplomatik yang luas berbandingdenganMalaysia)63Denganrangkaiandiplomatik yang luas, Indonesiaberjaya mempengaruhinegara-negaraAfro-Asia bahawa Malaysiaadalahciptaan neokolonialismedan berusahamemencilkanMalaysiadaripadamasyarakatantarabangsa.

Tunku Abdul Rahmanmemandangberat ancamanKonfrontasiIndonesiain Dalam menghadapiancamanpropagandaIndonesia,be-liau telah mengambilkeputusanuntuk menghantarrombonganpering-kat tertinggi ke luar negeri,khasnyake negara-negaraAfro-Asia. Pada21 Januari1964,di bawaharahanTunkuAbdul Rahman,saturombong-an dan Malaysiayang diketuai oleh PerdanaMenteri Singapura,LeeKuan Yew, telabmengadakanlawatanke negara-negaradi benuaAfrikaselamaseminggu)MRombonganitu melawatMesir, Tunisia,Moroko,Algeria,Mali, Ivory Coast,Ghana,Nigeria,TanzaniadanKenya.Tuju-an rombonganmi ialah untuk membericounter attack terhadappro-pagandaIndonesiadan merekaberjayadalamtugasitu!65

Sekali lagi Tunku Abdul Rahmanmenghantarrombonganke benuaAfrika pada 13 November1964 untuk mendapatkansokongannegara-negaraAfro-Asia. Padakali mi Tun Abdut Razakmengetuairombongantersebut.’66Tunku Abdul Rahmanmenghantarrombonganmi ke Afrikakeranaingin mendapatkantempatdalam persidanganAfro-Asia yang

162 Untuk keterangan lanjut sila Iihat Bab 3.163 Indonesia mempunyai pejabat dipiomatiknya di seluruh dunia termasuk di blok

Barat, blok Timur di Amerika Latin dan juga Afrika. Malaysia cuma mempunyaipejahat diplomatik di negara-negara Komanwel dan Amerika Syarikat.

164 (bid., 21 Januari 1964; dan lihatjuga Antony Oei 1964. “off to Afrika”, bEER, Jil.XLII. No. 6,6 Februari, him. 294—295.

165 /Jerjta (brian, 28 Febmari 1964.166 AsianRecorder, 8—14 Januari 1965, hIm. 6241.

220

HUBUNGAN MALAYsIA-INDONESIA SEMASA KONFRONTASI

akandiadakandi Algeria padabulan Jun 1965. Malaysiaperlu meng-hadiri persidangandi Algeria kerana sebelum mi iaitu pada bulanOktober 1964, Indonesiatelahmengadakankempenanti-Malaysiada-lam PersidanganNegara-NegaraTanpaPihak (NAM) di Kaherah.’67Bagi memastikankejadianseperti itu tidak berulangdi persidanganke-muncakAfro-Asia yangkedua,yang akandiadakandi Algeria, TunkuAbdul Rahmanmenghantarrombonganyangdiketuai oleh Tun AbdulRazakke benuaAfrika. Tun Abdul RazakmengunjungiMesir, Algeria,Moroko danTunisia. Semasalawatannya,negara-negaratersebuttelahmemberisokonganmerekakepadaMalaysia.Algeria pulamenyokongMalaysiamenghadiri persidanganAfro-Asia padabulan Jun 1965 danberminatuntuk mengadakanhubungandiplomatik denganMalaysia)6tSebagaitindak balas terhadaplawatan Tun Abdul Razak ke benuaAfrika, padabulanFebruari1965,Indonesiatelahmenghantarsaturom-bonganyangdiketuai oleh Ali Sastroamidjojo,bekasPerdanaMenteri(1955)ke Timur Tengahuntuk meyakinkannegara-negaradi sanater-hadappendiriannyamenentangMalaysia)69Bagi menguatkanlagi so-kongannegara-negaraAfrika terhadapMalaysia,padabulan Mac 1965,sekali lagi Tun Abdul RazakmelawatbenuaAfrika. Beliau telahmen-dapatsokongannegara-negaratersebutuntuk menghadiriPersidanganAfro-Asia yang akandiadakanpadabulan Jun 1965. Di sampingitu,beliau turut menerangkantentang pencerobohanIndonesiaterhadapMalaysia.’7°

Semasakedua-duanegaraitu bersaing melawat negara-negaraAfro-Asia, pathbulan April 1964, Indonesiamengadakansatumesyua-rat Afro-Asia sebagaipersediaanbagi PersidanganKemuncakAfro-Asia yang kedua.’7’ Dalam mesyuaratitu wakil dan Indiamencadang-kan bahawaMalaysiadanSovietUnion harusdijemputke persidangantersebut.CadanganIndiami ditentangoleh RRC dan IndonesiadenganalasanSoviet Union merupakansebuahnegaraEropahdan Malaysia

167 Lihat Abduilah Ahmad, TunkuAbdulRahmandan DasarLuar Malaysia,hIm. 70.Persidangan lersebul diadakan antara 5—li Oktnber 1964 dan dihadiri oleh ketua-ketua kerajaan dan 47 buab negara. Lihat Mezerik, Malaysia-IndonesiaConflict,hIm. 93.

168 Berita Hariwa, 28 November 1964.169 Ibid., 25 Februani 1965. Lihat juga Ide Anak Agung, Twenty Years Indonesian

ForeignPolicy, hIm, 502.170 Berita Ilarian, 29 Mac, 2 dan 3 April 1965. Lihatjuga Asian Recorder.28 Mei—3 Jun

1965, hIm. 6477,171 KCA, 25 September —2 Oktober 1965, hIm. 20983.

221

HUBIJNGAN MALAYsIA-INDONESIA 1957-1970

sebagai neokolonialisme)72 KerjasamaIndonesia-RRCmenghalangMalaysiadanSovietUnion dijemputke Afro-Asia menunjukkanbaha-waIndonesiasemakincondongke arahkomunis.Tunku Abdul RabmanpulaberpendapatbahawaMalaysiaberhakuntukmenghadiriPersidang-an Afro-Asiadi Algeriapadatahun 1965.Menurut beliau:

“Afro Asian countriesmuststandby Malaysia.Thereis no needfor usto go down on our kneesandhumbleourselvesbeforethe communistsandtheir stooges,in orderto seekadmissionto this conference... Theworld cannotgoonhumouringa madman like Sukarno.””3

Berikutnya,padabulan Mac 1965, Indonesiatelah menjadi tuanrumahbagi PersidanganIslamAfro-Asia dan tidak membenarkanMa-laysia menghantarperwakilannya)74Dalampersidanganitu, Indonesiadan RRC telah menyebarkanpropagandaanti-Malaysiatetapi gagalkerananegara-negaraAfro-Asia yang menghadiripersidanganitu telahmenolakdraf resolusiIndonesiayang mendakwaMalaysiasebagaibo-nekaBritish. KegagalanresolusiIndonesiadanRRC telah menunjukkanbahawanegara-negaraAfro-Asia tidak lagi percayakepadapropagandaIndonesiayang selamami mendakwaMalaysia sebagaineokolonia-lisme. Jadi, ternyata bahawaIndonesiatelah gagal dalam usahanyamenghantarutusanke Afro-Asia bagi menerangkanbahawaIndonesiamenyokong rakyat TanahMelayu, Sabahdan Sarawakmemperolehkemerdekaanberdasarkanprinsip PersidanganBandung.”5Sebaliknya,PersidanganIslam Afro-Asia memberisatukemenanganmoral kepadaMalaysiakeranamendapatsokongannegara-negaraitu walaupun Ma-laysiatidak dibenarkanmenghadiripersidangantersebut.Ini menunjuk-kan bahawarombonganMalaysia ke Afro-Asia bukan sahajaberjayamengikispropagandaIndonesiatetapi memperolehsimpatidan sokong-an daripadanegara-negaraitu.

Dan 17 hingga19 April 1965,Indonesiamerayakanperayaanulangtahun ke-lO PersidanganBandungdenganmenjemput37 negaraAfro-Asia. Padamasai, Sukarnotelah mengisytiharkanKonfrontasiIndo-

172 Guy J. Parker 1965. “The Rise and Fall of Afro-Asian Solidarity”, AsianSurvey,Jil.9, No. 5, Disember, hIm. 427. Menurut Mackie, India berminat inenjemput SovietUnion rnenyertai kumpulan Afro-Asia kerana ingin mengimbangi pengaruh RRC.Mackie, Konfrontasi,hIm. 290.

173 Stockwin, “9—2 Against”, hIm. 132.174 ((CA, 25 September — 2Oktober 1965, hIm. 20983.175 Lihat Ide Anak Agung. Twenty YearsIndonesia’sForeignPolicy, him. 500.

222


nesiaterhadapMalaysia akanberjayadan mencabarpihak imperialisuntuk menghadapiAfro-Asia. KebanyakannegaraAfro-Asia tidak ter-tank denganpendirianIndonesiayang menggambarkanMalaysiaseba-gai neokolonialismedan desakanSukarnoyang menolak kewujudanMalaysia.Negara-negaraAfro-Asia berpendapatsemangatPersidanganBandungtidak harusdigunakansebagaisatu kewajipanmerekauntukmengutukMalaysia. KebanyakannegaraAfro-Asia yang menghadiriperayaanulang tahun tersebut,engganmenerimadakwaanIndonesiabahawaMalaysia menupakanmanifestationof neo-colonialism.”6Me-nurut Michael Leifer, pengarangbuku IndonesiaForeign Policy, danpengkajipolitik Asia Tenggarayangterkenal:

‘Indeed, insteadof Indonesiabeing able to promotethe internationalisolationof the federation,it wasitself placedin suchaposition.””’

Sementaraitu, persidangankemuncakAfro-Asia yang keduatidakdapatdiadakandi Algeriasepertiyang dijadualkankeranamenjelang19Jun 1965,satu rampasankuasabenlakudi Algeria, tempatPresidenBenBella digulingkanolehKolonel Houari Boumedienne.Rampasankuasaitu telah menghalanghasnatIndonesiauntukmenentanghabis-habisanpenubuhanMalaysia.Kalaupensidangantersebutdiadakansepertiyangdijadualkan,Malaysiamungkindijemputkepersidangantersebutkenanapemerhatipolitik berpendapatnegara-negaraAfro-Asia tidak lagi ter-pengarubdenganpropagandaIndonesia.”tPadabulanNovember1964,PresidenBen Bella secaraperibadipernahberkatakepadaTun AbdulRazakbahawapihaknyaakanberusahauntuk membolehkanMalaysiaturutmewghadiripersidangankemuncakAfro-Asia yangkedua)’9

DalamKonfrontasi diplomatik, ternyatabahawatema konflik dankomunismewujud denganketarasekali. MalaysiadanIndonesiatelahbersaingantarasatu samalain untuk mendapatkansokongannegara-negaraAfro-Asia terhadappendinianmasing-masing.Indonesiaberkem-pen di negara-negaraAfro-Asia bahawaMalaysia ialah satu projek

176 Loifer 1983. IndonesianForeignPolicy. London: George Allen & Unwin, hIm. 104,dan lihatjuga Parker, “Afro-Asian Solidarity”, hIm. 427.

177 Leifer, IndonesianForeignPolicy,hIm. 104.178 Dipetik oleh Mackie, Konfrontasi,hIm. 289 dan TB. Miller dan J.D.B. Miller, Afro-

Asia Disunity, Algiers, 1965; Australian Outlook, Ill. XIX, No. 3, Disember 1965,hIm. 315.

179 Abduliah Ahmad, TunkuAbdulRahmandan DeisarLuar Malaysia,hIm. 73.

223

HUBtJNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-1970

neokolonialismeyangdibentukbertentangandenganprinsipPersidang-an Bandung.ManakalaMalaysiaterpaksamempertahankankedudukan-nya daripadapropagandaIndonesiadi sampingjugamendedahkanpen-cerobohanIndonesiayangmengancamkeselamatandan kedaulatanMa-laysia.UsahaIndonesiamengecamMalaysiasemakinlamasemakinku-rang mendapatsokongandaripadanegara-negaraAfro-Asia. Ini keranaMalaysiatelah mengambil langkah-langkah,seperti menghantarrom-bongan diplomatik ke Afro-Asia, untuk menerangkankeadaanyangsebenarnya.

Temakomunismejuga dapatdilihat dalam KonfrontasidiplomatikIndonesiaterhadapMalaysia keranahubunganrapat Indonesia-RRCmenunjukkanbahawanegaraito semakinbergantungpadaRRC untukmenentangMalaysia. HubunganyangrapatantaraRRC dan Indonesiatelah menyebabkanIndonesiasemakinterpencildaripadadunia Barat.Walau bagaimanapun,segalausahaIndonesiayangdisokongkuat olehRRC tidak berjayamenggugatMalaysiakeranaTunku Abdul Rahmantelah mendapatkanpertahanandan Britain dan beliaujuga berjayame-yakinkan sebilanganbesarnegaraAfro-Asia bahawaMalaysia bukanbonekasepertiyang didakwaoleh Indonesia.

Peringkat Akhir Konfrontasi dan Hubungan Pulih

SemasaKonfrontasi masihberterusan,pihak Indonesiasekali lagi me-nunjukkan minat untuk mengadakanrundingan perdamaian yangbaru.”~°Sewaktu beradadi Bangkok padaakhir bulan Februari 1965,Menteri LuarIndonesia,Dr. Subandriotelah menyatakanhasratnegara-nyauntuk mengadakanrundingandenganMalaysia.Beliau mecadang-kan kepadaMenteri Luar Thailand,ThanatKoman, bahawaIndonesiaingin mengadakanrundingan pada peringkatmenteri dan kemuncak.Beliau juga berjanji bahawaIndonesiaakanmemberhentikansemuaaktiviti permusuhanterhadapMalaysia)~ThanatKhoman kemudian-nya telah menghubungikerajaanMalaysiadanmenerangkancadanganIndonesia.Tunku Abdul Rahmanberkatabahawabeliau gembirade-ngan cadanganIndonesiadanmungkin akanbertemudenganSukarnotanpasyaratit2

ISO Malay Mail,27 Februari 1965.181 StraitsTimes, 12 Mac 1965.182 Ibid., 2 Mac 1965.

224


Sementaraitu, sumber-sumberyang boleh dipercayaimengatakanPresideaSukarnopernahmenghantarBrig. Jen. Sukendroke KualaLumpur padaawal tahun 1965 untuk meninjau peluangbagi menye-lesaikanKonfrontasj.’83MemandangkanSukarnotelah mengambilmi-siatif untuk berunding,makaTunku Abdul Rahmanmenegaskanbeliausanggup bertemu dengan Sukamo di mana sahaja tanpa mengiramasa.184Padamasayangsama,Mohd. OhazaliShafietelah mengkritiksikap parawakil Indonesia(khasnyaDr. Subandrio)yangtidakjujur da-lam rundingandi Bangkoksebelumin Kritikan Mohd. GhazaliShafiemi telah menyebabkanPresidenSukarnoenggandatangke Bangkokuntuk berundingdenganTunku Abdul Rahman.Kerajaan IndonesiaberpendapatucapanMohd. Ohazali telahmenghinapihaknya.185

Kegagalanmengadakanrundinganbaru di Bangkoktidak mengha-lang kerajaanJepununtuk mengadakansatu lagi usahaperdamaian.Padabulan April 1965,kerajaanJepunmenghantarShojiro Kawashima,Naib PresidenPattiLiberal Demokratiksebagaiwakil khaske Malaysiadan Indonesia.~6Beliau telah memujuk Tunku Abdul Rahman danSukarno untuk mengadakanrundingan di Tokyo pada bulan Mei1965187Sebelumitu, dalamucapanFlariRayaHaji melalui siaranRadioMalaysiapada 11 April 1965, Tunku Abdul RahmanmenuduhIndo-nesiaberkonfrontasidenganMalaysia keranaditekan oleh pihak ko-munis. Menurut Tunku Abdul Rahman, pihak komunis telah mem-pengaruhi Presiden Sukarno untuk mengganyangMalaysia keranaMalaysiamenentangideologimereka.’88UcapanTunkuAbdul Rahmantelah menyinggung perasaanPresiden Sukarno. Oleh itu, Sukarnomengumumkanbahawabeliautidak akanpergike Tokyo untukbertemudenganTunku Abdul Rahman.Sebaliknya,beliaumenega~kanbahawaIndonesiamempunyai satu matlamat iaitu mengganyangMalaysia.Persoalanuntukberundingcumasatumuslihatsahaja.189

Walau bagaimanapun,menjelangpertengahankeduatahun 1965,dua perkarapenting berlakudi Malaysia dan Indonesia.Di Malaysia,

183 Lihat Weinstein, IndonesiaAbandonsConfrontation,him. 4 dan juga StraitsTimes,9Mac 1965.

184 StraitsTimes,7Mac 1965.85 Ibid., 12 Mac 1965.

186 Ibid., 20 April 1965 dan AsianRecorder, 20 Mei—3 Jun 1965, hIm. 6477.187 Asian Recorder, 28 Mci-i Jun 1965, hIm. 6477.t88 Ibid.189 Ibid.

225

HUBUNCAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-I 970

pada9 Ogos 1965, Singapuraberpisahdan PersekutuanMalaysia se-bagaisebuahnegarayangberdaulatpenuh’9°dan di Indonesiapula,ber-laku rebutankuasapada 30 September1965. Kedua-duaperistiwa mimempunyaikesanyangbesardalamhubunganMalaysia-Indonesia.

PemisahanSingapuradan Malaysia dilihat oleh IndonesiasebagaikejayaanKonfrontasinya.Pada 9 Ogos 1965, Dr. Subandriomeng-umumkanbahawanegaranyasediamengiktirafkemerdekaanSingapuradan menawarkanhubungandiplomatik dengannya.19’Di sampingitu,Singapuramenunjukkanminatnyauntukmemperbaikihubungannyade-nganIndonesia.MalaysiatelahmembantahsikapSingapurayang mahumengadakanhubungandenganIndonesia.Tunku Abdul Rahmanber-katabahawamengizinkanSingapuraberdagangdenganIndonesiaben-makna“to supporta countrydeterminedto crush us night to our doorstep”. 92

Sementaraitu, satu pergolakanpolitik berlakudi Indonesiapadamalam30 September1965.Sekumpulananggotatenterayangprokomu-nis bensama-samaPemuda Rakyat (PergerakanPemuda PM) danGERWANI (PergerakanWanita PM) telah membunuhenamorangjeneral.Tindakangenakanmi ditamatkanpadahail berikutnyaselepasMejarJeneralSuharto,iaitu orangkananJeneralNasution,menganahkantenteradi bawaharahannyauntuk bentindakbalas. JeneralSuhartoben-jaya mengawalkeadaandi Jakarta.LeftenanKolonel Untung (Koman-der PegawalIstana) mengumumkanbahawa beliau telah mengetuaiGerakanSeptember30 (GESTAPU)itu. Alasanyangdiberikanolehbe-liau adalah Majils Jeneral dengan kerjasamaCIA telah menancangmerampaskuasadaripadaPresidenSukarno.’93

Menunutsumber-sumberrasmi,pihakkomunistelah menancangkanGESTAPU. Pada bulan Ogos 1965, kesihatan Sukarnoterjejas dandoktor (dan RRC)yang memeriksabeliau membenitahuPengerusiPMbahawaSukarnotidak akanhidup lama.Oleh itu, D.N. Aidit, Pengerusi

190 Untuk mendapat gambaran Iengkap tentang iso pemisahanSingapura. sila rujukNancy Mc. Heniy Fletcher 1969. The SeparationofSingaporefrom Malaysia.NewVoit: Cornell UniversityPress.

191 Mackie, Konfrontasi, hIm. 297 dan Asian Recorder,3—9 September 1966, hIm.6049.

192 StraitsTimes, I5Ogos 1965,193 Unluk keterangan lanjut, sila lihat Mackie, Konfrontasi.hIm. 308—Il; Brackman,

SoutheastAsia’sSecondFront, hIm, 293; KCA, 30 Okt —6 Nov 1965, hIm. 21039;dan AsianRecorder,19—25 November 1965. hIm. 6783—6784 dan iD. legge 1972.Sukarno,’ A Political Biography.New York: Praeger Publisher, him. 386—387.

226

HUBUNOAN MALAYSIA-INDONESIA SEMASA KONFRONTA5I

PM, telah bersiapsediauntuk menampaskuasadenganmenggunakanLeftenanKolonel Untung yang mempunyaihubungandenganPKI.’~Walau bagaimanapun,Mejar JeneralSuhartotelah berjayamengawalkeadaandanmi diikuti dengantunjuk perasaanantikomunisdan anti-RRC di Indonesia.‘~ PadabulanOktober1965juga tenteramemulakankempenmembunupengganaskomunis.1%

Sementaraitu, PresidenSukarnodanDr. SubandniomengumumkanbahawadasarKonfrontasiterhadapMalaysiaakanditeruskan.Sukarnodan Dr. Subandriotelah menamakansemulaKOTI sebagaiKomandoGanyangMalaysia(KOGAM) danmerekamengatakanKonfrontasiter-hadapMalaysiaakandipercepatkan?~KeadaandalaninegeniIndonesiamasihhuru-haraakibattunjukperasaanantikomunis.

Akhirnya, JeneralSuhartomengambilkeputusanuntuk mengambiltindakanbagi memulihkankeadaan.Pada11 Mac 1966, beliau telahmemaksaSukarnomenyenahkankuasaeksekutifkepadanyauntuk me-mastikankeadaandalamnegarastabil dan tenang.Sukarnotetap ber-fungsi sebagaiPresidenIndonesiatetapi kuasasebenarsudahdiambilolehJeneralSuharto.’98

SelepasJeneralSuhartomemperolehkuasadaripadaPresidenSu-kanno, beliau telah mengharamkanPM. Tindakanmi mendapatsam-butan daiipadaparapelajar danjuga parti-partipolitik utamakecualiPNI. Pada 18 Mac 1966, atas arahanJeneralSuharto, Dr. Subandniobensama-samadengan 15 orang menteni lain dalam kabinet telah di-tahan.Pada24 Mac 1966,kabinetbarndibentukdenganAdamMalik,sebagaiMenteri LuarNegeni)~Denganperubahanmi, bermulalahsatutahapbanu dalamhubunganIndonesiadenganMalaysia keranausahapemulihandimulakanoleh JakartaselepasAdamMalik menjadiMen-ten LuarIndonesia.

UsahaPemulihan HubunganMalaysia-Indonesia

Sebenarnya,usahapemulihan hubunganantarakedua-duanegarade-

194 Lihat Mackie, Konfrontasi. hIm. 310—311 dan Brackman, Southeast Asia’sSecondFront, him, 291—293.

195 LihalAsianRecorder,29 ian —4 Feb 1966, hIm. 6905.196 Menjelang bulan Januari 1966, tentena Indonesia telali membunuh kira-kira 200000

orang anggota komunis.197 Mackie, Konfrontasi,hIm. 317.198 Mackie, Konfrontasi, hIm. 317 dan Asian Recorder, 14—20 Mci 1966, hIm. 7077.

Sukarno telali menaikkan pangkat Suharto daripada Mejar Jeneral kepada Jeneral.199 AsianRecorder.14—20 Mei, hIm. 7077.

227

HIJBUNGAN MALAYSIA’INDONESIA 1957-1970

nganmenamatkanKonfrontasi telahbermulalebih awal danipadapenis-tiwa GESTAPU. Padabulan Ogos 1965, terdapat beberapasin nun-dingan sulit antarapegawai-pegawaitenteraIndonesiadenganpega-wai-pegawaikenajaanMaiaysia.2°°Menunutsumber-sumberyangdiper-cayai dan Malaysia,IndonesiadanAmenikaSyanikat,pegawai-pegawaidan Komando Strategis Angkatan Danat (KOSTRAD) atas arahanJeneralSuhartotelahmengadakanhubungansulit denganpihakMalay-sia.2’”

Rundingan-rundingansulit mi diatur olehDes Aiwi, bekaspegawaitenteraIndonesiayang juga merupakanpemimpinPRRI. Pegawai-pe-gawai tenteraIndonesiadan pegawai-pegawaiMalaysia telah meng-adakan sekurang-kurangnyatujuh nundingansulit di luar negeni.202Disampingitu, pegawai-pegawaitenteraIndonesiatermasukKolonel AliMoertopo telah mengadakanlawatan sulit ke Kuala Lumpun. Mohd.Ghazali Shaf,ejuga turut melawatJakartasecarasulit dan berundingdenganpegawai-pegawaiatasantenterayang diketuai o~ehJeneralNa-sution.2°3Semuatundinganbenjalan denganlancarkeranaadadi ka-langanpegawai-pegawaiyang terlibat mempunyaihubungankekeluan-gaan,misalnyaisteni Mohd. Ghazali Shafiemempunyaihubunganper-saudaraandenganJenenalNasution.Mohd. GhazaliShafiejugamenupa-kan kawan rapatKolonel Benny Moerdani.2tM Walau bagaimanapun,perjalananrundingansulit tenbengkalaidenganbenlakunyaGESTAPU.

PenistiwaGESTAPUdisambutbaik oleh kerajaanMalaysiakeranamembeniharapanbahawapengaruhPM dapatdihapuskandan Konfron-tasi ditamatkan.Pada9 Januari 1966, Tunku Abdul Rahmanberkata’bahawapihakIndonesiatelabmenghantarwakil pendamainyake KualaLumpur untuk meninjaupendapatkerajaanMalaysiabagi menamatkanKonfnontasi.2°5Sementaraitu, PnesidenSukarnotelah menolakdakwaanTunku Abdul Rahmantentangkehadiranwakil pendamaiIndonesiadiKualaLumpun.MenunutSukarno,IndonesiaakanmeneruskanKonfron-

200 AntaraNews,2 Ogos 1966,201 Lihat Weinstein, Indonesia Abandons Confrontation,hIm, S dan Ott, “The Sources

and the Content of Malaysian Foreign Policy”, hIm. 350.202 Ibid.203 ott, ‘The Sources and Content ofMalaysian Foreign Policy”, hIm. 350.204 Ibid., dan Weinstein, Indonesia AbandonsConfrontation,hIm. 8.205 Asia,, Recorder, 19—25 Februari 1965, hIm. 6933. Menurut Tunku Abdul Rahman,

sejak bulan Oktober 1965, pihak tentera dan ahli-ahli politik Indonesia menghantarperwakilan mereka secara berasingan untuk mencari jalan bagi nienamalkan konflikantara Malaysia dan indunesia. Lihat AntaraNews, 10Januari 1966,

228


tasi terhadapMalaysiayang menupakanneokolonialisme.206Dr. Subandniojuga menafikandakwaanTunku Abdul Rahman.

MenurutDr. Subandrio,kegiatanwakil pendamaimungkindiusahakanoleh onang tengahyang ingin menikmatisemulakeuntungandanipadapemulihanperdaganganIndonesia-Malaysia.Dr. Subandriojugamem-pelawapemimpin-pemimpinTanahMelayu,Sabah,SanawakdanSinga-puna untuk berundingdenganIndonesiabagi menyelesaikanmasalahyang timbul akibat penubuhanMalaysia keranaMalaysia tidak lagiwujud benikutanperpisahanSingapuna.207Tunku Abdul RahmantelahmembantahpelawaanDr. Subandniokenanajika Indonesiaingin, berun-ding makaJakartaharusbenbuatdemikiandengankerajaanPusatMa-laysiadanbukandenganpemimpin-pemimpinSabahdanSarawak.208

Walau bagaimanapun,wujud tanda-tandauntuk memulihkanhu-bungankedua-duajiranselepasJeneralSuhantobenkuasadanpelantikanAdam Malik sebagaiMenteni Luar Indonesia.2”~Pada 4 Apnil 1966,Adam Malik mengumumkanbahawaIndonesiaakanmenilai semuladasar luarnya. MenyentuhtentangKonfrontasi,secanapenibadiAdamMalik mengatakanbeliau ingin melihatKonfnontasi ditamatkansecepatmungkin. Walaupun, secana rasmi IndonesiameneruskanKonfron-tasi.21°Sebaliknya,Tunku Abdul Rahmannampakhilang kesabanannyakenanatujuh bulan selepasGESTAPU, pihak Indonesiabelum meng-ambil langkahuntukmenamatkanKonfrontasi.

Pada masa yang sama, kenajaanbaru di Indonesiamempunyaisebab-sebabyangpentingmerekatidak dapatmemulakanusahapemu-lihan dengansegeraseperti yang dihanapkanoleh Tunku Abdul Rah-man. JenenalSuhartodankabinetbanunyasedantentangsokonganyangdiberikanolehpolis mann,tentenaudaradan bebenapakumpulandalamtenterakepadaPresidenSukanno.Di sampingitu, Sukarnojuga masihpopulardi JawaTengahdan JawaTimur tempatseparuhdanipadapen-duduk Indonesia.Bagi mengelakkanpenangsaudanameletus di Indo-nesia, makapemimpin-pemimpinbanu telah benhati-hatidalam meng-

206 AsianRecorder,19—26 Februari 1965. hIm. 6933,207 Lihat Weinstein, Indonesia Abandons Confrontation, hIm, 21,208 Ibid.209 Lihat Michael Leifer 1966. “Indonesia and Malaysia: The Changing Face of Con-

frontation”, World Today. iii. 22. No. 9, September. hIm. 397, dan Malay Mail, 22Mac 1966.

210 Nicholas Turner, “Malik Manoeuvres”, PEER, Ml. II, No.4, April 1964, hIm. 177,dan AntaraNew,c, 2 Mci 1966.

229

HUBUNGAN MALAYSIA-tNDONESIA 1957-1970

ambil tindakan untuk meaamatkanKonfrontasi.21’ Sebaliknya,pihakMalaysiabenasabimbangbahawakelambatanpemulihanhubunganolehrejim banu mungkin akan membolehkanSukarnomendapatsemulakuasayang disenahkankepadaSuharto.212PadapendapatTunku AbdulRahman,sejaknejim barnberkuasa,merekatidak membuatpengumum-an secaraterbukatentangpemulihanhubunganMalaysia-Indonesia.

SebagaiIangkahmemulakansemulanundingandamai, padaakhirbulanApnil 1966,AdamMalik telahmemberiucapanyangmenjelaskanbahawaJakartasentiasamenghormatihakkedaulatandankemendekaansesebuahnegaradanbahawaIndonesiaadalahfleksibel dalammencarijalanpenyelesaianterhadapmasalahyangwujud.2°JenenalSuhartojugamenekankenyataanMenteni Luarnya denganmengatakanIndonesiaakanmenenimaMalaysiajika Pensekutuanitu dapatmembuktikanba-hawarakyatSabahdanSarawakbenar-benarmenginginkanMalaysia.214Pada5 Mei 1966, AdamMalik mengisytiharkanKonfrontasiakanben-akhin jika hakpenentuanrakyatSabahdanSarawakdijamindanpang-kalan British di Asia Tenggaraditutup.215Malaysiajuga bersetujude-ngantawaranIndonesiauntuk mengadakanrundingansecaralangsungtanpamenggunakankhidmatorangtengah.2t6Menyentuhtawaranyangdibuatoleh Indonesia,pada18 Mci 1966,kabinetMalaysiamemutuskansupaya mengadakannundingan langsung dengan Indonesia padapeningkat Menteni Luar. Penkara yang sangat meyakinkan pihakMalaysiauntuk berdamaiadalahkenyataanAdam Malik tentang ke-wujudanSabahdanSarawakdalamMalaysia.217

Sementaraitu, AdamMalik mengumumkanbahawapertemuannyadenganTun Abdul Razakakandiadakandi Bangkok sebelumakhirbulan Mci 1966.JeneralNasutionjugamenegaskanisu Malaysiahamsdiselesaikansegerakerana Indonesia mahukan penyelesaianyangaman.218Pihak Indonesiamahu menyelesaikanmasalahKonfrontasipadapeningkatMenteni Luardan tidak mahumasalahitu dilanjutkankepeningkatkemuncakkeranabenasabimbangPresidenSukarnomungkin

21 I Leifer, “The Changing Face of Confrontation”, hIm. 396.212 Ott, “The Sourcesand ContentofMalaysian ForeignPolicy”, hIm. 354.213 Ott, “The Sourcesand the Content of Malaysian Foreign Policy”, hIm, 355.214 Mackie,Konfrontasi,hlm.319.215 Leifer, “The Changing Face of Confrontation”, hIm. 400.216 AsianRecorder,18—24 Jun 1966, hIm. 7144.217 Ibid218 Antara (Cologne), 18 Mci 1966.

230

HUBUNGAN MALAY5tA-INOONESIA SEMA5A KONFRONTASI

akanmengkhianatipenyelesaianpadapeningkattersebut.219Sebagaimembuktikankejujunanmenginginkanperdamaiandanpe-

namatanKonfrontasi, pada27 Mci 1966,pihak Indonesiatelah meng-hantarsatu nombonganKOGAM yang diketuai oleh OmarBasniSjaaf,TimbalanKetuaKOSTRAD, ke KualaLumpun. Rombonganmi mene-rangkanhasratJenenalSuhartountukmengakhiniKonfrontasidanhidupamandenganMalaysia.Sjaafmenegaskanbahawapihaknya ingin me-nyelesaikanKonfrontasidengansegena.22°Kehadinanrombonganmuhi-bahtentenaIndonesiaadalahpentingkenanameyakinkanpihakMalaysiabahawapemimpin nejim baru, Jeneral Suharto,begitu berminatuntukmenyelesaikanKonfrontasi.221

SelepasbenundingdengankabinetMalaysia, rombonganmi mela-watTunkuAbdul Rahmandi Alor Setar.Di sana,rombonganmi disam-butdengansuasanayangpenuhpensaudanaan.PendudukAlor Setarme-nyambutrombonganIndonesiadenganpanji yang mengandungikata-kataaluan,“Selamatdatangrombongansedarahsedagingdan Indone-sia”.222 Tunku Abdul Rahmanbenpendapatlawatan rombonganIndo-nesiamenupákandemonstrasitenbesankenajaanIndonesiayangmenun-jukkankejujuranIndonesiauntukmenamatkanKonfrontasi.223

SebagailangkahmenghonmatikewujudanMalaysia,kenajaanIndo-nesia mengarahkanakhbar-akhbandi Indonesia supaya menulisMalaysia tanpamenggunakantandapetik (““).224 Sejak Konfrontasibermulaakhbar-akhbarIndonesiatelahmenulisMalaysiadenganmeng-gunakantandapembukakata. Pendekkata, walaupun lawatan rom-bonganmuhibahtenteraIndonesiacumamerupakansatu lawatanyangsangatsingkat, tetapi kesannyadalam hubunganMalaysia-Indonesiaadalah sangat mendalam kenana telah mewujudkan suasanapen-saudaraan.Lawatan rombonganitu juga mewujudkan suasanayang

219 Lihat Weinstein, Indonesta Abandons Confrontation, hIm. 48.220 Turut menyertai rombongan mi ialab Brig. Jen. Kemal Idris, Kolonel Au Moertopo,

Komodor Udara Susanto, Kolonel Tjokropranoto, Kolonel Yoga Soegone, Il. Ko-lonel Soegeng Ojarut. Atase Tentera di Bangkok, Lt. Herlina, pegawai wanita dalamKOSTRAD dan Trisula, setiausaba rombongan mi. LihatAntara News, 28 Mei 1966.

221 Lihat Asian Recorder,2—8 Julai 1966, hIm. 7164.222 Lihat Harvey Stockwin, “Nearly Finished”, PEER. Jil, LII, No. 9, 2 Jun 1966,

hIm, 434,223 Straits Times, 29 Mci 1966 dan juga “Visit of Indonesian Military Goodwill Mis-

sion”, ForeignAffairs Malaysia (FAM). Jil, I, No. I, Ministry of Foreign AffairsMalaysia, Kuala Lumpur, 1966, hIm. 49—50.

224 Stockwin, “Nearly Finished”, hIm, 470. dan Malay Mail. 29 Mci 1966.

231

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA I957-1970

mesradi Bangkok semasarundingan damai diadakan pada 29 Mci1966.225

Pada29 Mci 1966, Tun Abdul Razakyang mengetuaiperwakilanMalaysiatelahmengadakannundingansecaralangsungdenganAdamMalik yangmengetuainombonganIndonesiadi Bangkok. Selepasbe-runding selamatiga han,pada1 Jun 1966,kedua-duapihaktelahmen-capai pensetujuantenhadaptiga prinsip yang membolehkanmasalahantarakedua-duanegaradiselesaikan.Pentama,menekabensetujuuntukmenamatkanpenmusuhanantara Malaysia denganIndonesia.Kedua,menekabersetujuuntuk memulihkansemulahubungandiplomatik se-lepassahajamenandatangaaipenjanjian,dan,ketiga, menyediakanpe-luang secepatmungkin untuk meninjau pandangannakyat SabahdanSarawaksamaadamerekaingin terus bensatudalamMalaysia.226Ke-rajaanMalaysiadan OndenBarnJenenalSuhartomenyambutbaik pense-tujuanBangkoktetapiPnesidenSukarnomenentangnyakenanaMalaysiamasihmerupakanneokolonialismedan hakpenentuanrakyatSabahdanSarawakbelumdiselesaikanlagi.227

Sementaraitu, di Bangkok.satu perkembanganpentingjuga ber-laku. Adam Malik telahmengumumkansatulangkahbaruuntuk meng-adakan kenjasamasenantauantaraMalaysia, Indonesia,Filipina danThailand. Sebelum mi beliau mencadangkankepada Thailand untukmengadakansatu ikatan baruyang dikenali denganUnion of SoutheastAsia (USO) untuk menggantikanASA.22X Adam Malik mengumumkanbahawaThailanddan Filipina bersetujuuntukmenyertaipertubuhanse-nantaubanu padaprinsipnya,dan Malaysia pula menyambutbaik ca-dangantensebut.229Lee Kuan Yew pulamenjawabbahawapihaknyati-dak kebenatanuntuk menyertaipertubuhansenantaukenana mi akanmenguatkanlagi hubunganekonomi,kebudayaandansosialdi kalangannegara-neganadi rantauAsia Tenggana.23°Persidangandi Bangkokbu-kan sahajamemulihkanhubunganMalaysia-Indonesiatetapi juga telahmencetuskansatu idea baru untuk mengadakanpentubuhansenantau

225 Stockwin. “Nearly Finished”, hIm. 470.226 KcA, 9—16 Julai 1966, hIm. 21493 dan weinstein, Indonesia Abandons Confronta-

non,hIm, 55.227 Leifer, “The Changing Faceof Confrontation”, hIm, 402.228 Lihat Davies, “Sprouting Olives”, hIm. 434.229 Asian Recorder, 16—22 Julai 1966, hIm. 7190, Lihat juga “Temu ramah antara

Harvey Stockwin dengan Tun Razak”, PEER, Jil. LII, No, 10,9 Jun 1966, hIm, 471.230 AsianRecorder, 16—22 Julai 1966, hIm. 7190,

232

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONEsIA SEMA5A KONFRONTASI

yang lebih besar.PersidanganBangkokmi boleh dikatakantelahmen-jadi batu asaskepadapenubuhanASEAN padatahunberikutnya.

Akhirnya, pada 9 Ogos 1966, JenenalSuhartodan Adam MalikmengumunikanbahawaTun Abdul Razakakandatangke Jakartadalamtempohduahan sebagaiwakil kerajaanMalaysiauntuk rnenandatanganipersetujuanyang dicapaidi Bangkok.23’ Benikutnya,Tun Abdul Razakdan perwakilanMalaysiatelahpergi ke Jakartauntuk menandatanganiperjanjian perdamaian.Pada II Ogos 1966, Tun Abdul Razak danAdam Malik mewakili kerajaanmasing-masingtelah menandatanganiperjanjianuntukmemulihkansernulahubunganantaraMalaysiadenganIndonesia.212Denganitu, Konfrontasiselama33 bulan telah ditamatkansecararasmi.

PerjanjianpemulihanhubunganantaraMalaysiadenganIndonesiamengandungitiga perkarapenting:

(I) MalaysiabensetujuakanmemberipeluangkepadarakyatSabahdan Sanawakuntuk memastikanhasnatmenekauntukterusber-adadalamMalaysiaatautidak denganmengadakansatupilihanrayayangbebas.

(2) Kedua-duapihak bensetujuakanmengadakanhubungandiplo-matikdan mengadakanpertukaranpenwakilan diplomatik de-ngansegera.

(3) Malaysiadan Indonesiabersetujuakanmenamatkantangsungsemuabentuk penmusuhanantarameneka.233

Dengantenmeterainyaperjanjianmi, maka suasanapersaudanaandalam hubungankedua-duanegaratelah diperkukuhkan.Semasame-nandatanganiPenjanjianPemulihan,Tun Abdul Razaktelah berjanjiba-hawapilihanrayaakandiadakandi SabahdanSarawakpadatahun 1967dan beliau juga mengumumkanbahawasebahagiandanipadatenteraBritish akan diundurkandengansegera.234Jeneral Suhantopula me-ngatakanbahawa tenteradan sukarelawanIndonesiaakandiundurkandan Borneo.135Bagi menguatkanlagi hubunganantarakedua-duanega-

231 Lihat ibid., 9 Ogos 1966 dan Straits Times, 10 Ogos 1966.232 Kedua-duapemimpin ilu menandatangani perjanjian di hadapan JeneralSuharto,

Lihat gambar dalam PAM, uI. l,No. 3, 1966, hIm, 22.233 Lihat Agreementto Normalize Relations between The Republic of Indonesia and

Malaysia, FAIl, Jil. I, No.1., 1963, hIm. 1—2.234 Straits Times. t2 Ogos 1966.235 Ibid., I4Ogos 1966.

233


na, Adam Malik telah mengetuaisatu rombonganyang tendini danipada45 orang ke Malaysiabensama-samaTun Abdul Razakpada12 Ogos1966.236Justeruitu, benmulalahsatuerabarudalamhubunganMalaysia-Indonesia.

236 KC’A, 20—27 Ogos I966. hIm. 21576 dan juga Straits Times, I 3 Ogos 1966.

234

BAB5

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA SELEPASKONFRONTASI SEHINGCA TAHUN 1970

B ab mi mengkaji tempoh lima tahun akhir selepasKonfrontasihubungan Malaysia-Indonesiadi bawah pimpinanTunku Abdul Rah-man di MalaysiadanPresidenSuharto’di Indonesia.Kemesraandalamhubunganmi dapatdikaji melalui bidangpolitik, ekonomi,sosial,ke-selamatandankeserantauan.Hubunganpolitik menonjolkanpemulihanhubungan,lawatanrasmi oleb TunkuAbdul Rahmandan Suhartosertatermeterainyaperjanjian-perjanjianyang menguatkansemulahubungankedua-duanegaraserumpun.Di sampingitu, isu tuntutanSabaholehFilipina dan hubungandenganRRC turut dikaji. Hubunganekonomimeninjau pemulihanperdagangandua hala, pemberianlayanan “themostfavourednation” dankerjasaxnamenstabilkanhargabahanmentahdaripadakedua-duapihak. Hubungansosialpula mengkaji kerjasamapenyelarasanejaan bahasaMelayu dan bahasaIndonesia,pertukaranguru-gurudan pensyarah-pensyarah,kerjasamabagi penubuhanUni-versiti KebangsaanMalaysiadankeijasamamuhibah.Hubungankese-lamatanpulamenekankanpenghapusanancamankomunisdanmasalahlanun sertakerjasainadansegi latihan ketenteraan.Hubungankeseran-tauanmempamerkankerjasamaantarakedua-duanegaradalampenu-buhanAssociationof SoutheastAsian Nations (ASEAN) dan Organ-ization of Islamic Conference(OIC). Padakeseluruhannya,hubungan

I Akibat daripada peristiwa GESTAPU, JeneralSuhaitomcmperolehkuasaeksekutifsecaraberperingkat-peringkatdi Indonesia. Pada II Mac 1966, PresidenSukarnomemberikuasakepadaheliauuntukrnemulihkankekacauanpolltik dalamnegeriIndo-nesia.Kemudianpada12 Mac 1967.ParlimenIndonesiaatauMPRSmelantik SuhartosebagaiPemangkuPresidendansebagaiPresidenpenubpada 27 Mac 1968 keranatidak berpuashati dengansikapSukarnoyangmenyokongpeijuangankomunis.

235


dalam aspekpolitik paling menonjol sekali padatempoh mi. Dalammengkajihubunganaspek-aspekmi, temapersaudaraan,kerjasama,ke-serantauandankomunismemenonjoldenganketarasekali. Temakon-flik jarangterbayangakibatpersefahamanyangwujud antarakedua-duajiran tersebut.

Padatahapmi, kepimpinanTunku Abdul Rahmansemakinmenyer-lah melalui sikap beliau yang tidak mendendamterhadap tawananKonfrontasi dan menyerahkansemula merekakepada kerajaanIndo-nesiasebaiksahajaKonfrontasitamat.Padatahun 1968, Tunku AbdulRahmanmengadakanlawatan rasmi ke Indonesiauntuk menguatkanlagi pemulihan hubunganMalaysia-Indonesia.Ketokohannyasebagaipemimpinterus menonjolmenerusisikap kerjasamabeliau dalampe-nubuhanASEAN bagi menguatkankerjasamaserantaudi Asia Teng-gara. KepimpinanTunku Abdul Rahmansemakin menonjol apabilabeliaudilantik sebagaiSetiausahaPertamaOIC padatahun 1970.

HubunganPolitik

DengantermeterainyaperjanjianpemulihanhubunganMalaysia-Indo-nesiapada11 Ogos 1966, makawujudlah kerjasamadan persaudaraandalamhubungankedua-duanegaratersebut.Kerajaandan rakyatkedua-dua negaramenyambutbaik pemulihanhubunganMalaysia-Indonesia.

— Masyarakatantarabangsajuga menyambutbaik pemulihan hubungantersebutkerana mi dapatmengurangkanketeganganpolitik di AsiaTenggarayangsedangbergolakakibat konflik di Indochina.2Jadi,pe-mulihan hubunganMalaysia-Indonesiabukan sahajapentingbagi ke-dua-duanegaratetapijugauntukkeamananseluruhrantaumi.

Tunku Abdul RahmanmengharapkankeamanandanpersahabatandenganIndonesiaakanberkekalanselama-lamanyakeranarakyatIndo-nesiadanMalaysiabertuturdalambahasayangsama,menganutiagamayang sama,danberasaldaripadarumpun bangsayang sama.3Selepasmenandatanganiperjanjianpemulihanhubungan,Tun Abdul Razakdanrombongannyapulang ke Malaysia pada 12 Ogos 1966. Beliau danrombongannyadiberi “Here’s welcome” di Kuala Lumpur. KerajaannegeriSelangormembericuti padahan tersebutdan mengarahkankaki-

2 Antara negara-negara yang menyambutbaik pemulihan hubungan tersebut ialaliAmerika Syarikat. Britain, Thailand, Pakistan, Filipina, Korea Selatan dan juga PBB.Lihat Straits Times, 13 Ogos 1966.

3 Ibid., 12 Ogos 1966.

236

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA SELEPAS KONFRONTASI SEHINGGATAHUN 1970

tangannyaberadadi LapanganTerbangSubanguntuk menyambutke-pulanganrombonganTun Abdul Razak.4Padahan yang sama,AdamMalik danrombonganmuhibahnyaseramai45 orangtiba di KualaLum-pur untuk memeriahkansuasanapemulihanhubunganMalaysia-Indo-nesia. Adam Malik dan rombongannyamengadakanlawatan singkatselamasatuhan ke Malaysia.RombonganIndonesiaitu bertemudenganTunku Abdul Rahmandan kemudianbersembahyangbersama-samadenganpm-apemimpinMalaysiadi MasjidNegara.5

Semasadikunjungi oleh rombonganitu, Tunku Abdul Rahmanmengingatkankedua-duapihak supayamelupakanKonfrontasidanbe-kerjasamauntukmasadepankedua-duanegara.Menurutj,eliau:

“We shouldnow do awaywith whatevermisunderstandingsof the lastthree years and look forward to a bright new future. Let us worktogethertomeetany threataimedatourdestruction.”°

TunkuAbdul RahmanmengharapkankerjasamaIndonesiauntukmeng-hadapi ancamankomunis yang mengganggukeselamatankedua-duanegara.Sementaraitu, Adam Malik berpendapatbahawaMalaysiadanIndonesiaharusmemberi keutamaanuntuk bekerjasamadalambidangekonomi dan kebudayaantetapijika terdapatancaman,makakedua-duanegaraperlu bekerjasamauntuk menghadapinya.7Pada masa yangsama,Tunku Abdul Rahmanjuga telah mengumumkanMalaysiasudimenajaIndonesiamenyertaisemulaPBBY Adam Malik mengatakannegaranyahanyamenunggumasayang sesuaiuntukberbuatdemikian.Indonesia tidak menghadapimasalahuntuk menyertaisemulaPBBkeranaAdamMalik telahberundingdenganU Thant,SetiausahaAgungPBB, dan Abdul RahmanPazwak,PresidenPerhimpunanAgung PBB,serta menerangkanpendirianIndonesia,iaitu negaranyatidak pernahmengundurkandin danipadaPBB tetapi cuma kurang aktif sejak 1 Ja-nuari l965.~Pada29 September1966, Indonesiadengan rasminya

4 Ibid. Kira-kira 15000 orang berada di Subang untuk inenyambut kepulangan TunAbdul Razak dan rombongan beliau.

5 Ibid., 13 Ogos 1966.6 Ibid.7 Ibid.8 Ibid. Pihak Indonesia tidak menganggap negara mereka keluar daripada PBB tetapi

cuma berhenti memberi keijasama yang aktif dalam badan dunia tersebut. Lihat AsiaAlmanac, 1966, him. 1622.

9 Lihat Djakarta Times, 26 September 1966.

237

HUBUNGAN MALAYSIA.INDONESIA 1957-1970

menyertaisemulaPBB danjugaagensi-agensiPBB. Malaysiamengalu-alukan penyertaansemula Indonesiadi PBB. Semasaberadadi PBBTun Abdul Rankberkata:

“On behalfof my country,I wish totakethis opportunityofextending

a formal welcome back to this organizationof the delegationofIndonesiawhose wise counsel in our debateshad always beenavailableto this organizationand which againwill be availablewithfreshvigour anda newearnestness.”0

MenyentuhtentangpemulihanhubunganMalaysia-Indonesia,di Indo-nesiasendiri,pelbagaipihak sepertiKesatuanAksi MahasiswaIndo-nesia(KAMI), KesatuanAksi Pemudadan PelajanIndonesia(KAPPI)danparti-partipolitik kecualiParti NasionalIndonesia(PM) menyam-but baik pemulihantersebut.Merekamelaungkanslogan-sloganseperti“Hidup Malaysia”dan “Hidup TunRazak”.

Walau bagaimanapun,PresidenSukarnodan RRC masihmenen-tang penamatanKonfrontasidanpemulihanhubunganitt Dalamper-himpunanhan kemerdekaanIndonesiapadatahun 1966,PresidenSu-karnoberkatabahawabeliauengganmengesahkanpetjanjianBangkokyang membukajalan kepadapemulihanhubunganMalaysia-IndonesiadannegananyahanyaakanmengiktirafMalaysiaselepaspungutansuaradiadakandi SabahdanSarawak.”PendirianSukarnomi telah menim-bulkan kemarahanparahadirin,khasnyagolonganpelajar.Merekatelahmengejekdan mengkritik ucapanSukarno.Sementaraitu, lima pertu-buhanIslam yangbergabungdibawahparti NahdlatulUlama,telahme-ngeluarkan satu kenyataandi Bandung bahawa mereka menentangucapan Sukarnopadahan kemerdekaandan engganmengakuibeliausebagaiketuanegara.’2MerekajugamendesakMajlis PermusjawaratanRakyat Sementara(MPRS) atau PanlimenIndonesiasupayamemecatPresidenSukarnosebagaiketuanegaradan menghalangbeliau meng-hadini majlis-majlisrasmi.NahdatulUlamamenegaskanbahawaucapanpresidenitu tidak mewakili pendinianrakyatIndonesia.’3Sementaraitu,

0 Ibid.Ii Sila lihat, Keesing’sContemporaryArchives, (disingkatkansebagaiKCA), 20—27

Ogos 1966,hIm. 21576 dan Times Paper Cutting, 18 Ogos1967,(Berikutnyakeratanakhbar mi disingkatkan sebagaiTimes.)

12 Times, 18 Ogos 1966. Lihat juga Far Eastern Review (FEER), 25 Ogos 1966,hIm. 341—342.

13 KCA, 20—27 Ogos1966, hIm, 21576.

238

HIJBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA SELEPAS KONFRONTASI SEHINOGA TAHUN 1970

akhbar-akhbardi IndonesiajugamengkritiksikapSukarnoyangengganmengiktirafkewujudanMalaysia.’4

Walau bagaimanapun,ucapanPresidenSukarnotidak menjejaskanhubunganMalaysia-Indonesiayang barnsahajapulih selepastiga tahunberkonfrontasi.mi adalahkenanakuasadefacto tidak lagi beradaditanganPresidenSukarnotetapi di tanganJenenalSuhartoselakuPenge-nusi Kabinet Presidium. Tunku Abdul Rahmanberkatabeliau tidakfaham sebab-sebabPresidenSukarnohersikapdemikian.’5 Sementaraitu, parapemimpintenteraIndonesiamenegaskanbahawasikap Presi-denSukarnotidak akanmenghalangOrderBarn mengekalkanpemulih-an hubungandenganMalaysia. Pada 22 Ogos 1966, pemimpin-pe-mimpin tentenaIndonesiamenarikbatik KomandoGanyangMalaysia(KOCAM) yangdiubahsuaikhasdaripadaKomandoTertinggi (KOTI)untukmenghancurkanMalaysia.’6Ini menunjukkanbahawaOrder Barndi IndonesiasangatmementingkanpemulihanhubungandenganMalay-sia. Selain.itu, kedua-duinegaratelah mengadakannundingantentangpembebasantahananKonfrontasiIndonesiadi Malaysia.Pathawalbu-lan September1966,pihakIndonesiatelahmenghantarsatunombonganuntuk berundingdengankerajaanMalaysia.’7 Sebagaitandamuhibahdanpersaudaraan,kenajaanTunkuAbdul Rahmantelah bensetujuuntukmembebaskantahanan-tahananKonfrontasi.Padaakhinbulan Septem-berjuga,kenajaanIndonesiatelahmenghantarkapal khaske PelabuhanSwettenhamuntuk membawapulangkira-kira 900 tahananKonfnontasidan Malaysia)8

Sikappemimpin-pemimpinbarti Indonesiayangmengutamakanpe-mulihan hubungandenganMalaysia ditentangoleh RRC, iaitu sekuturejim Sukarno.RRC menuduhparajeneralIndonesia,“havemadea 180degreeaboutturn by signinga trucewith Malaysia”.’9RRCjugameng-kritik sikap IndonesiamenyentaisemulaPBB sebagai“anothermovetocurry favour with U.S. Imperialism.”20Kritikan RRC tidak menjejaskanhubunganMalaysia-Indonesiakeranapadamasayang samahubunganPekingdenganJakartaadalahtegangakibatpenistiwaGESTAPU.

14 Straits Times, l9Ogos 1966.IS Times, 22 Ogos 1966.16 Ibid., 23 Ogos1966 danKCA, 20—27 Ogos1966. hIm. 21576.17 Lihat Times, 14 September 1969.18 Djakarta Times, 28 September 1966.19 Straits Times. I7Ogos 1966.20 Djakarta Times, 24 September 1966.

239


Namun begitu, penjanjian pemulihan Malaysia-Indonesiatelahmembukajalan kepadaparapegawaikedua-duanegaramemulakannun-dingan untuk memulihkan hubungankomunikasi,pendagangan.pertu-kanankebudayaandanjuga menjalankanoperasikeselamatanbersamadi sempadanBorneo.2’ Padabulan September1966, satu rombonganpenwakilantentenaIndonesiasenamai18 ofang tiba di Kuala Lumpuruntuk mengadakanrundingandenganpegawai-pegawaiMalaysia ben-kenaanpelaksanaanPerjanjian Keamananyang ditandatanganidi Ja-kartapadaII Ogos 1966.RombonganIndonesiadiketuai oleh KolonelSoedarsonoPradjomiseno.22PenwakilanMalaysia pula diketuai olehTan Sri Abdul Kadir bin Shamsuddin,SetiausahaKementenianPerta-hananMalaysia. Merekabenundingtentang soal-soalketenteraandanawamtermasukpendagangandan kebudayaan.Rundinganmi benjalanlancandalamsuasanayang mesrasambilbentukar-tukarpandangan.Ke-dua-duapihak telahbensetujuuntukmengadakanperjanjiankeselamat-an tentangkawasansempadanselepasmendapatpersetujuandaripadakerajaanmasing-masing.23Penjanjiankeselamatansempadandiluluskanoleh kedua-duakenajaanpadaII Mac 1967. IDenganpenjanjianmi, Ma-laysia dan Indonesiabekerjasamauntuk menentangancamankomunisdi sempadanBorneo dan membantenasmasalahperlanunandi SelatMelaka.24

Selain itu, menekajuga bensetujuuntuk mengesyorkankepadake-rajaanmasing-masingsupayaberundingtentangpelbagaibidang.Pe-rundinganyangdiadakanpadabulan Septembermi membukajalanke-padakenjasamadalambidang imigresen,perhubunganudara,penkhid-matanposdan telekomantanakedua-duanegara.25Sungguhpunbegitu,hubungandiplomatik antarakedua-duapihak belum dipulihkan tetapiPejabatPenhubunganMalaysia di Jakarta dan PejabatPerhubunganIndonesiadi Kuala Lumpunmenjalankantugas kedutaandengansem-pumasejakpemulihanhubunganpadabulan Ogos 1966.Oleh itu, hu-

21 Lihat Straits Times, 12, I6dan 31 Ogos 1966.22 Asian Recorder, 22—28 Oktober 1966, hIm. 7358 dan Ucapan D.Y.M.M. Yang di-

Perluan Agong dm Parlimen pada 14 Jun 1967, Parliamentary Debates, Dewan Rakyat:Official Reports, Jil. IV, I, 14 Jun 1967, lajur 177—178.

23 Asian Recorder, 22—28 Oktober 1966, hIm. 7358; Times, 9 September 1966. Lihatjuga ‘Joint Press Release Issued After the Conclusion of Consultation Held BetweenMalaysia and Indonesia Delegation from 6th 10 13th September 1966 in KualaLumpur”, FAM. Jil. I, No.3, 1966, hIm. 6—62.

24 Ibid., dan Parliamenlary Debates, 14 Jun I967, lajur 177—178.25 Parliamentary Debates, l4Jun 1967, lajur 177—178.

240

FIUBUNGAN MALAYSIA-INDONEStA SELEPAS KONPRONTASI SEHINGGA TAHUN 1970

bungan antarakedua-duanegama bemadadalam suasanayang penuhmesma.26

Padabulan Februari 1967, sam peristiwapenting berlaku dalampolitik Indonesia.MPRStidak menemimapenjelasanSukamnotentangkelemahanpentadbimanbeliaudan membuatkeputusanuntuk menye-lesaikanmasalahkepimpinanpadasesikhasMPRSyangakandatang.27Kemudian,padabulanyang,sama,JeneralSuhartopergike Bogor untukbemtemudenganSukarno.Di sana, SuhartomemujukSukamnomenye-mahkankuasapentadbirannya.2tPada 12 Mac 1967, MPRS telah me-lantik JeneralSuhartosebagaiPemangkuPmesidenIndonesiasehinggapilihan mayaumum diadakan.Beliau mengangkatsumpahsebagaiPe-mangkuPresidendi hadapanJenemalNasution,PengerusiMPRS.29Su-kamnocumamenjadiPresidenpadanamasahaja.Setahunkemudiannya,pada27 Mac 1968,JeneralSuhartodilantik sebagaiPresidenRepublikIndonesiamenggantikanSukarno. MPRS meminta Jeneral Suhartomembentuk Kabinet Pembangunanuntuk meneruskan.pembangunanekonomi Indonesia.3°Pemlantikan SuhartosebagaiPmesidenIndonesiamemangmempunyalkesanpositif dalamhubunganMalaysia-Indonesiakemana beliau sepemti pemimpin-pemimpinMalaysia mengutamakanpembangunanekonomi,kemjasamaserantaudan menentangpergemakankomunisdi dalam negeri. Perubahanpucuk pimpinanitu merapatkanlagi hubunganMalaysia-Indonesiakeranamengubahiklim untukbe-rundingdenganIndonesia.

Padamasayang sama,Tunku Abdul Rahmanmengarahkankeraja-annyauntuk menjemputparapemerhatidan Indonesia,Filipina, Thai-land, Jepun dan Indma bagi menyaksikanpemjalananpilihan maya diSabah.Pilihan maya temsebutdiadakanbukansahajauntukmemilih ke-rajaannegeritetapi jugasebagaimemenuhisyaratdalampemjanjianpe-mulihanhubunganMalaysia-Indonesia.3’PemerhatiIndonesia,Kolonel

26 ibid. Lihatjuga Malaysia Year Books 1988, hIm. 122.27 Asian Recorder, 5—Il Mac 1967, hIm. 7576.28 Legge, Sukarno, him, 406.29 Ibid., Untuk keteranganlanjut tentang kenaikan Jeneral Suharto, sila lihat Roeder

1969. The Smiling General.’ President Soeharto of indonesia. Jakarta: GunungAgung, him. 139—153.

30 Asian Recorder, 22—28 Julai 1968, hIm. 8437.31 Straits Times, 18 Mac 1967. Pilihan raya di Sarawak ditangguhkan kerana terdapat

masatah politik dan perlembagaan di samping ancaman komunis. OIeh itu, daruratdiisytiharkan di Sarawak sehingga keadann pulih. Lihat “Situation in Sarawak”. FAM,Jil. I, No, 3, 1966, hIm. 60.

241


Soebandiyang meninjau pemjalanankempen pilihan raya mendapatibahawaperasaanatau sentimenanti-Malaysiatidak wujud dalamsua-sanapilihan mayadi Sabah.32Sementaraitu, AdamMalik mengumum-kan bahawaIndonesiaakanmengadakanhubungandiplomatik denganMalaysiaselepaspilihan raya di Sabah.Beliau berharapmakyat SabahakanmenyokongMalaysiadanIndonesiadanmenerimakeputusanter-sebut.33Sebelumitu, padaawal tahun 1967, kerajaanIndonesiapernahmengumumkanMalaysia dan Indonesiaakanmengadakanhubungandiplomatik yangpenubpadapertengahantahun1967?~

Sebenarnya,semenjakmenandatanganiperjanjianpemulihanhu-bungan,kerajaanMalaysiaingin mengadakanhubungandiplomatik de-nganIndonesiasecepatmungkin tetapi pihak Indonesiamenangguhkanperkaratemsebut.MenumutSoehendaIjas,wakil PersatuanPalangMemahIndonesiayangberadadi Kuala Lumpur, kelambatanpihak IndonesiamengadakanhubungandiplomatikdenganMalaysiaadalahdisebabkanpetbezaanpenjlapatdi kalanganrakyat IndonesiatentangMalaysia.35KetuaPegawaiPerhubunganIndonesiadiKualaLumpumberkata,pemu-lihan hubungandiplomatik denganMalaysiahanya“matterof time”.36PadabulanJulai 1967, umusanhubungandenganMalaysiadan Singa-puradiletakkansemuladi bawahpengawasanKementemianLuarNegeriIndonesiadanbukanlagi di bawahKOTI. Langkahmi mempemcepatkanlagi pemulihanhubungandiplomatikMalaysia-Indonesia.

Menjelang25 Ogos 1967,Adam Malik sekali lagi mengumumkanbahawaIndonesiaakanmengadakanhubungandiplomatik pemingkatke-dutaanpadaakhim bulanOgos1967.Menurutbeliau,“this is goingto bea big sumpisefor Malaysia”.37JawatankuasaLuarNegemiParlimenIndo-nesia bempendapat,pemulihan hubungandiplomatik denganMalaysiadanjugaSingapurasangatpentingkemanami dapatmengatasimasalahekonomi,telekomdanpenyeludupan.Di Kuala Lumpur, TunkuAbdulRahmandan Tun Abdul Razakmenyambutbaik pengumumanpihakIndonesiatemsebut3tkeranapengumumaninilah yang merekanantikanselamami. Pada30 Ogos 1967,wakil khasPemangkuPresidenIndo-

32 ibid., 13 April1967.33 ibid.,16Apri1l967.34 Ibid., 2 Januari 1968. Lihatjuga Djakarta Times, 4 Januari 1967.35 Straits Times, 28 Jun 1967.36 Djakarta Times, 6 April 1967.37 Jbid.,I9JuIai 1967.38 Ibid.,2SOgos 1967.

242

HUBUNGAN MALAY5tA-tNDONESIASELEPAS KONFRONTASt 5EHINGGA TAHUN 1970

nesia,Brig. JeneralSunarso,tiba di Kuala Lumpur. Beliau danTunkuAbdul Rahmantelah mengadakanpemtukarannota tentangpemulihanhubungandiplomatik pemingkat kedutaanmulai 31 Ogos 1967.~~Rem-ikutan itu, Wisma Putradalamsatu kenyataanmengatakanbahawake-rajaanMalaysiadanRepublikIndonesiabemsetujumengadakanhubung-an diplomatikpemingkat kedutaanpada31 Ogos 1967 atasdasar timbalbalik.

Padaharm kememdekaanMalaysia, taraf pejabatperhubunganMa-laysiadi JakartadanpejabatpemhubunganIndonesiadi Kuala Lumpurdinaikkanke tarafkedutaan.MalaysiamelantikLt. Kolonel WanIsmailb. MohamedSallehsebagaiCharged’ Affair di Jakartasehinggaperlan-tikan DutaBesarke RepublikIndonesia.BegitujugakerajaanIndonesiamelantik Kolonel Benny Moemdani sebagaiCharge d’ Affair di KualaLumpum.4°AkhbarTheDjakartaTimesmenyifatkanpemulihanhubung-an diplomatikMalaysia-Indonesiasebagaihadiah istimewayangdiberioleh negarajiman dansaudarakepadàMalaysiayangmerayakanulangtahunkemerdekaanyang ke-lO pada31 Ogos l967.~’Padabulan No-vembem 1967, kerajaanMalaysiamelantik Tan Sn Yaacobbin AbdulLatif sebagaiDuta Malaysiayangpemtamake Indonesia.Semasamene-rimapelantikantemsebutpada14 Disember1967,PmesidenSuhartober-kata:

“I am surethis friendshipwill continueto becloserthanevenbefore.It is my sincerehope that our friendshipthrough cooperationin theeconomicandcultural fields will continueto widenandto extendintootherfields.”42

PihakIndonesiapulamelantik Brig. JenemalAbdpl Thalip sebagaiDutaBesarpadabulan Mei 1968. Yang di-PertuanAgong yang menemimaperlantikanitu berkata,“the cloud of misunderstandingin the relationsbetweenMalaysia and Indonesiahad disappeared,to be replacedbymutualunderstandingandsincerefriendship”.43Denganperlantikanten-

39 Lihat AsianAlmanac,1967, hInt. 2344danSrraits Times, 30 Ogos1967.40 Asian Atn,anac,1967. hIm. 2344 dan Djakarta Times, I September 1967.41 Djakarta Times, I September 1967. Seminggu kemudian Indonesia dan Singapura

mengadakan hubungandiplomatik.42 “His ExcellencyPresidentSuharto’sReply”. FAM. Jil. I, No. 7 dan 8, Mac 1968,

him. 36.43 Asian Recorder, 22—28 Julai 1968, hIm. 8442. Brig. Jeneral Abdui Thalip berkata,

tugas utamabeliau sebagaiduta adalah untuk memulihkan hubunganMalaysia—Indo-nesiasepenuhnya.Lihat Bernanw, 21 Mei 1968.

243


sebutmakaterbukalahsatubabakbamu dalamikatan pemsaudaraandanpemsahabatankedua-duanegara.

Bagi menapatkanlagi hubungandenganIndonesia,Tunku AbdulRahmanpennahmenyumuhnegara-negaramaju supayamenghulumkanbantuankepadaIndonesiabagi memulihkanekonominya.SemasaPre-siden Johnsondami Amerika Syarikat melawatMalaysia padatahun1968, Tunku Abdul Rahmanpennahmenyahut semuantensebut.Indo-nesiasendiri bemusahakuat untuk mendapatkanbantuanekonomidan-pada luar negemitSementaraitu, satu rombonganpegawai kerajaanMalaysiayang diketuai oleh NasruddinMohamed melawatIndonesiapadabulan Januari1967 atasjemputankenajaanIndonesia.Rombonganmi mengadakanmundingandenganpihak Indonesiauntuk menguatkanlagi ketjasamadalambidangperdagangandan ekonomi,pelajaran,sainsdankebudayaan,sertaimigmesenantarakedua-duanegara.Rombonganmi sebenarnyamelanjutkanperbincanganyang telah diadakan olehrombonganSoedarsonoPnodjomisonodi Kuala Lumpur padabulanSeptember1966,~~Kedua-duapihak mencapaipemsetujuanuntuk men-jalankankemjasamadalambidang-bidangyangdisebutkansupayadapatmemberifaedahkepadakedua-duanegana.

Sungguhpunkemjasamaantarakedua-duanegaraberkembangde-nganpesatsejaktemmeterainyapenjanjianpemulihantetapi penselisihanjugaturut wujud.Lapomandan JakartamenyebutbahawaMalaysiatidakmenunjukkansikap pemsahabatanyang tulen tenhadapIndonesiase-menjakKonfmontasi tamat. Ini kemanaAntara melaporkanbahawater-dapatgambarkartun dalam sebuahakhbarMalaysia yang mengkritikkeadaandi Indonesia.Walau bagaimanapun,TunkuAbdul Rahmante-lah menolakkenyataautemsebutdanmenegaskanbahawaMalaysiatidakberniat demikian kemanami akanmenjejaskanhubunganbaik antarakedua-duanegara.46

Dalam usahamengukuhkanhubungandenganIndonesia,TunkuAbdul RahmanmelawatIndonesiadan 4 hingga 8 Mac 1968. Ini me-rupakanlawatanmuhibahTunku Abdul Rahmanyang pertamaselepasKonfmontasi tamat.Beliau diberi sambutanyang meriahdan PresidenSuhartomenyambutTunku Abdul Rahmanmengalu-alukankemjasama

44 Times, 13 Oktober 1966 dan Perbahasan Parlimen:Dewan Rakyat yang kedua, Peng-gal Kedua1968,23Januari 1968, lajor 3700.

45 “Joint StatementIssuedin Jakarta at theConclusionof Malaysia—IndonesiaTalksonJanuary 28th, 1967”, FAM, Jil. 1 No.4dan 5, April 1967.

46 Straits Times, 23 dan 25 April 1967.

244

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA SELEPAS KQNFRONTASI SEHINGGA TAHIJN 1970

antanakedua-duanegaradalambentukduahalamahupundalanikonteksASEAN untuk meningkattaraf hidup rakyatmasing-masing.4’BeliaujugamenegaskanbahawabahasaMelayu danbahasaIndonesiamerupa-kansatubahasadanadalahmenjaditugaskedua-duanegaramemastikankedua-duabahasaitu bemkembangke arahyang betul.41

Semasabemucapdenganpama wartawan asing di Jakarta,TunkuAbdul Rahmanmenegaskanbahawalawatannyake Indonesiamem-punyai implikasi dalampelbagaicara.Menumutbeliau:

“To us, our visit has a greatensignificance. Coming after the un-fortunatemisunderstandingwe had during confrontation,I hope ourstay in Djakartawouldbeable to placea seal,onceandfor all, on thedark pagesin theunfortunatechapterin the historyof our relationssothat both of us could look forward with confidenceto theeraof closeandmutualcooperationin the future.”49

Tunku Abdul Rahmanjuga menekankanbahawaASEAN boleh me-nguatkan lagi kerjasamaantara Malaysia denganIndonesia dalamaspek-aspekmenstabilkanharga barang-bamangsepertigetahdan bijihtimah semta melindungi daripadaeksploitasinegana-negaramaju yangmenetapkanhamgayangmunahterhadapbarang-barangpengeluaranYt

Padaakhir lawatan muhibahtemsebut,Tunku Abdul RahmandanPresi”~nSuhartomengeluankansatukenyataanbensamayang menekan-kan oahawamemekaakanberusahamencaripenyelesaianamanjika tim-bul sebamangpemselisihanpadamasadepan.51Suasanapersaudaraandanpemsahabatanjelas kelihatanapabilakedua-duapemimpinitu bemsetujuuntuk menguatkanlagi hubunganpemsaudamaandanpersahabatanyangsediaadaantarakedua-duanegara.Lawatanitu jugamenguatkankerja-

47 Lihat Asian Recorder, 6—12 Mei 1968; Asian Almanac, 1965, hIm. 2710 dan Antara,Bonn edition. (berikot disingkatkansebagai Antara Bonn), Tunku Abdul Rahman di-iringi isterinya dan dua orang menteri kabinetnya, Dr. Lim Swee Aun, MenteriPerdagangandan Perindustrian dan En. V. Manickavasagam,Menteri Buruh. Inimerupakan lawatan Tunku Abdul Rabman yang kedua ke Indonesiaselepastahun1955.

48 “Tunku’s Speech at State Banquet in Jakarta”, PAM, Jil. I, No.7 dan 8, Mac 1968,him, 73—75.

49 “Address by the Prime Minister of Malaysiato the Jakarta ForeignCorrespondent’sClub, 5th March 1968”,PAM, Jil. I, No. 7 dan8, Mac 1968. hIm. 76.

50 Untuk keteranganlanjut, sila iihat ibid., hIm. 76—84 dan juga Asian Almanac, 1968,hIm. 2711.

SI Asian Recorder, 6—12 Mci 1968, hIm. 8307.

245


samadanpersefahaniandalampelbagaibidang, terutamanyadalambi-dangekonomidankebudayaanantarakedua-duanegarajiman terebut.52Semasaiawatanitu, Tunku Abdul RahmandanSuhartotumut bersetujuuntuk menandatanganisatu pemjanjianpersahabatanbarn berdasamkansemangatpersaudaraandanpersahabatanyangwujud dalam hubunganMalaysia-Indonesia.53Pemjanjianmi akanmenggantikanPerjanjianPer-sahabatanTanah Melayu-Indonesiayang ditandatanganipada tahun1959 di KualaLumpur.54

Kedua-duapemimpinbersetujuuntukmengkaji kemungkinanme-ningkatkankemjasamaekonomi dan pemdaganganantarakedua-duane-gara,khasnyauntuk menstabilkanhargabahan-bahanmentahyangme-rupakansumbenpendapatanyang penting.Dalamhal in memekajugabemsetujuuntuk mempercepatkanpenubuhansatusuruhanjayabersamasepenti yangditetapkandalamPemjanjianAsastentangHubunganPer-dagangandan Ekonomi bertanikh11 Mei 1967.~~Semasalawatan itu,kedua-duapemimpinmehekankanbahawamemekaberminatuntuk me-nemuskanusahamenyamakanejaanbahasaMelayullndonesiadanmeng-kaji perkembangankedua-duabahasayang berasaldamipadamumpunyangsama.Satutagi pencapaianpenting lawatanmi ialah Tunku AbdulRahmantelahmengemukakanhasnatkemajaanMalaysiauntuk meluas-kan kawasanperaimanMalaysiadan tiga batu nautikakepada 12 batunautika. Benhubungdenganitu, kedua-duaketua kerajaanbersetujuuntuk mengadakannundinganpadapeningkatpegawaitentangmasalahwilayahpemaimankedua-duanegamatidak lamalagi.56

Tunku Abdul RahmandanSuhaitojugamenyedaribahawanegama-negamaAsia Tenggaramempunyaitanggungjawabbemsamatemhadapke-selamatan,keamanandanpembangunanmantaumi. Menekaberpuashatidengankemajuankenjasamadalamkonteks ASEAN.Akhirnya, TunkuAbdul RahmanmenyampaikanjemputanYang di-PemtuanAgong ke-

52 “Joint CommuniqueIndonesia—Malaysia”,PAM, Jil. I, No. 7 dan 8, Mac 1968, him.86.

53 Ibid., Asian Recorder, 6-12 Mei 1968, hIm. 8307 dan Asian Almanac, 1968,hIm. 271 t.

54 Antara-Bonn, 14 Mac 1968 dan Straits Times, 8 Mac 1968. Untuk keteranganIanjuttentangperjanjian lamaitu, sitalihat Bab 2.

55 Joint CommuniqueIndonesia-Malaysia”, him. 86 dan PerbahasanParlimen, 6 Jun1968, lajur 185—186.

56 Ibid., danjuga Asian Almanac, 1968, hIm. 2712. lnilah pertama kalinyapihakIndo-nesiamemberi keijasama untuk berundingtentangsoal perairanSelat Melakasejaktabun1957. Lihat Straits Times, 24Mei 1968.

246

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA SELEPAS KONFRONTASI SEHINGGA TAHUN 970

padaPmesidenSuhantountuk melawatMalaysia.PmesidenSuhantome-nenimajemputanitu danmengumumkanakanmengunjungiMalaysiapada satu tamikh yang akan ditentukan kemudian.57 LawatanTunkuAbdul Rahmanke Indonesiatelah membukasatubabakpentingdalamhubunganMalaysia-Indonesiakenanabanyakpemsetujuandankemjasamadicapai oleh kedua-duanegarada~amsuasanapemsaudanaandan pen-sahabatan.Suasanami memuncakapabilakedua-duaneganabemsetujuuntukmemperbahamuipemjanjianpersahabatantahun1959,

Sebagaitandapemsahabatan,pada15 Mei 1968,kenajaanMalaysiamenyerahkansemula kediamanrasmi Duta BesarIndonesiadi JalanMaxwell, Kuala Lumpun kepadapihak Indonesiaselepasketeganganantarakedua-duanegamatamat.Rumabmi diambil alih oleh kemajaanMalaysiasemasaKonfrontasi.SetiausahaPemtamaKedutaanIndonesia,Abdul Kanim Sumitmobenkata,hubungankedua-duanegamabenar-benarpulih.51 Bagi menapatkanlagi hubungandenganpemimpin-pemimpinMalaysia, pihak kedutaanIndonesiatelah menjemputTunku AbdulRahmandanTun Abdul Razakke pemayaanulang tahun kemendekaanIndonesiadi KedutaanIndonesiapada17 Ogos I968.~~

SedanghubunganKualaLumpum-Jakartabemtambahbaik, masalah-masalahkecil juga timbul. SelepastamatnyaKonfmontasi padabulanOgos 1966, masalahkemasukannelayan-nelayanMalaysiake pemairanIndonesiatelahtimbul semula,Pihaktenteralaut danPolis Mann Indo-nesiasemingmenahanbot-botMalaysiayangmencemobohperairanIndo-nesia.SelepasKonfrontasi tamat,pihak benkuasaIndonesiatidak lagimembedilbot-botnelayanMalaysiasepemti yang benlaku semasaKon-frontasi. Misalnya, padabulan Mei 1968, senamai 15 omang nelayanMalaysia ditahanoleh pihak berkuasaIndonesiakenanamencerobohmasukke penairanIndonesia.Jurucakaptenteralaut Indonesiabenkata,menekamungkin dibebaskanjika terdapatpenyelesaiandiplomatik.TM1PadazamanKonfmontasidansebelumnyacadanganpenyelesaiandiplo-matik tidak pemnahwujud kenanahubungankedua-duaneganasemasamejim Sukamnotegang. Dub Malaysia ke Indonesiabenkata,pihaknya

57 “Joint Communiqueindonesia-Malaysia”,him. 85—87.58 Straits Times, IS Mei 1968.59 Bernama, Ogos 1968. Dalamperayaan,itu Duta BesarIndonesiamenekankanhu-

bunganmesraMalaysia-Indonesiahams diluaskan untuk mencapaikeamanan bagiseluruh rantauAsia Tenggara.Lihat Ucapan Duta Besar Indonesia,pada perayaanHan Kemerdekaan Indonesia,17 Ogos 1968.

60 Straits Times, 24 Mci 1968.

247


mengambil langkah-langkahwajanuntuk membebaskannelayan-nela-yan yangditahandi Indonesia.Beliau jugamenjelaskan,dalamhal mikerajaanIndonesiamemberisegalabantuanyang diperlukan.6’Mahka-mah Indonesiadi Dumai, Sumatema,membebaskanmerekaselepasduabulan denganbayanandenda$2000.62

Sementaraitu, untuk mengawalmasalahimigresendi sempadanBorneo,padabulan Mei 1967, kerajaanMalaysiadan IndonesiatelahmenandatanganiPenjanjianMenyeberangSempadan(BondemCrossingAmnangement).63Denganpersetujuanitu kedua-duapihak benhanapdapatmengawalaktiviti ulang alik rakyat masing-masingdi kawasansem-padanmemeka.Dami 31 Oktober1968 hingga2 November1968,kedua-duapihak mengadakanmesyuanatuntuk melaksanakanpersetujuanten-sebut. Suasanamesyuaratadalah mesra, pemsefahamandan penuhikhlas.64 Kedua-duapihak bersetujuuntuk melaksanakanpemjanjiantemsebut pada 26 November 1968. Justemuitu, rakyat Malaysia atauIndonesiayang ingin menyebenangisempadandi Borneo penlu men-dapatpas danipadapegawaiImigmesendi pusatkawalanMalaysia ataudaripadaOtoritaDaerahPembatasandi pusatkawalanIndonesia.Pas-pasmi sahdigunakanselamasetahundan tarikh dikeluankanuntukmelawatwilayah jinan dan pemegangpas boleh tinggal selama30 han setiaplawatan. Akan tetapi memeka tidak dibenarkan mencari pekenjaandenganmenggunakanpas mi.65 Di sampingitu, kedua-duapihak ben-setuju mendirikan pusat kawalan di sepanjangsempadandi wilayahmasing-masing.TMWalaupun kedua-duapihak bemsetuju untuk melak-sanakanpemjanjianmi pada26 November1968, tetapipihak Indonesiatelah memintaMalaysiamenangguhkanperjanjianmi selamasetahun

61 Bernama,24 Jun 1968.62 Straits Times, 28 Jun 1968. Menurutnelayan-nelayanyang dibebaskan itu, mereka

pernah dipukui dan diberi layanan bunik oieh pihak berkuasa Indonesia.63 Lihat Siaran Akhbar, Kuala Lumpur; Jabatan Penerangan Malaysia. 2 November

1968,64 Perwakilan Malaysia dikeluai oleh ibrahim bin Au, Controller-General of Immi-

gration Malaysia, manakala pemwakilan Indonesia pula ialah Kolonel BennyMoerdani,KonsuiarKedutaanIndonesia.

65 Sila Iihai Ibid.. Bernama, 2 November1968 dan Malay Mail. 3 November1968.66 Malaysia mendirikanpusat kawalan di Long Pasia, Pensiangan dan Tawau di Sabah;

dan Biawak. Sarikie Padawan.BunanOrega, Batu Lintangdan Semantandi Sarawak.indonesiapula nsendinikan pusat kawalan di Sungai Udang. Sungai Antu, NagaBalau, Long Mawang,Long Apari dan Nukunan. Lihat Siaran Alchbar, 2 November1968.

248


keranamerekamenghadapimasalahpentadbiman.67Bagi mempencepat-kan pelaksanaanpenjanjian mi, Tunku Abdul RahmanmengarahkanHamzahAbu Samah,Timbalan Mentemi DalamNegeni Malaysia, me-lawat Indonesiapada9 Januani 1969. Hainzahmenegaskankepadapi-hak Indonesiabahawapengganaskomunis di sempadanBorneo akanmengambil kesempatanakibat penangguhanmi.6t Akhimnya. pihakIndonesiabemsetujumelaksanakanpemjanjiantersebutmulai26 Febmuani1969.69

Kerjasamapolitik Malaysia-Indonesiaterusbenkembangmaju padabulan September1969,apabilakedua-duapihakmengadakanrundingantemtutup tentangpembahagianpemaimanSelat Melaka berdasarkanke-nyataanbersamaTunku Abdul Rahmandan Suhartopadabulan Mac1968.Rundinganmi sangatpenting kemanakedua-duapihak menuntutkawasanpenairansepanjang12 batu nautikadan pantaimasing-masingpadahallebarSelatMelakacuma20 batusahaja.Ini menimbulkanmas-alah melampauiperbatasanke atas tuntutankedua-duanegara.Rom-bonganMalaysiadiketuai oleh Dato’ MohamedSallehAbas, manakalarombonganIndonesiadiketuai oleh Pmof. Mokhtar Kesumatmadja.7t~Butim-butin mundingan tidak diumumkan kepada pihak media tetapidalam kenyataanbersamapada22 September1969, kedua-duapihakmengakuitentangperlunyapenentuanperbatasanpelantarbenuadengansegenaantanakedua-duanegana.71Satupersetujuandicapaioleh kedua-duapihaktentangpembahagianpelantarbenuadi SelatMelakadan LautChinaSelatan.72Penwakilandan kedua-duanegaramenyarankankenaja-an masing-masingmembincangkanmasalahyang bemkaitan dengansempadanlaut. Denganpensetujuanmi, kedua-duanegaraboleh menja-lankanaktiviti can gall galiandi dasanlaut tanpasebarangmasalah.

Seterusnya,pada26 Oktober1969,Menteni Galian Indonesia,Prof.Dm. SoemantniBrodjonegono,dan PeguamNegaraMalaysia, Tan SriAbdul Kadim, menandatanganiPerjanjianDasanLaut atauPelantarBe-nuadi Kuala Lumpum. Prof Brodjonegomo menyifatkanpenjanjianitukenatepatpadamasanyadanbeliaumenghanapkanlebih banyakkemja-

67 Bernama, 9 Januani 1969.68 Siraits Times, lOianuari 1969.69 Bernama, 17 Januani1969.70 Ibid., 9 September1969 dan Straits Times, 10 September 1969.71 “Initialling of AgreementOn ContinentalShelves”,Siaran Akltbar, 22 September

1969.72 Bernama, 22 September 1969 dan Straits Times, 26 Oktober 1969.

249


samadiadakanpadamasadepan.’3MenumutTan Smi Abdul Kadir, per-janjian PerbatasanDasarLaut denganIndonesiamerupakanpemjanjianpemtamadiadakan.74Menunut beliau, perjanjian mi menunjukkanse-mangatkemjasamadanmuhibahantanakedua-duanegana.Beliau meng-hanapkanperjanjiantemsebut akan membukajalan kepadakemajuanekonomi dankemakmumanMalaysia-Indonesia.Tan Sri Abdul Kadirjuga menegaskanpemjanjiantersebutdapatmangelakkansebarangpen-selisihanfahampadamasadepanantanakedua-duanegana.75

Padamasayangsama,TanSri Abdul Kadim mengumumkanbahawaMalaysia dan Indonesiaakanmeneruskanpembincangantentang per-batasanpelantarbenuadanjuga tentangpenyemahanbalik penjenayahantanakedua-duaneganapadaNovember 1969.76 Pada6 November1969, beliau mengetuaisatu rombonganMalaysiake Indonesiauntukmembincangkansoal pemiukaranpenjenayahdan pembatasanpelantarbenuaantanakedua-duanegana.77

Padapemingkatakhim pentadbimanTunkuAbdul Rahman,iaitu padabulan Mei 1969,musuhankaum yang dikenali sebagaiPeristiwa 13 Meibenlaku di Malaysia.78Rusuhankaum mi bemlaku antana masyamakatCinadenganMelayuselepaspilihanmaya tahun 1969.Akibatnya, Darn-ratdiisytihankandi Malaysiadan panlimendibubankan.Majlis GerakanNegana(MAGERAN) mentadbimkannegara.Padaumumnya,rusuhankaum tersebuttidak menjejaskanhubunganMalaysia-Indonesia.Menu-rut Duta Malaysiadi Jakarta,Tan Sri Yaacob, pemhubunganekonomibemjalandenganbaik walaupunDanumatdiisytihankandi Malaysia.79Ma-lahannusuhankaum itu menimbulkannasasimpati makyatIndonesiaten-hadapmakyat Malaysia. RakyatSumatemaUtara telah mendemmakima-kira 25 tan sayum-sayumankepadamangsamusuhankaum di Malaysia.t°Namun begitu, dan sudut yang lain, segolonganmasyamakatCina diMalaysia mentafsmmkanlawatan Presiden Suhamto ke Malaysia pada

73 Bernama, 26 Oktober 1969.74 Ibid., 27 Oktober 1967.75 Ibid.76 Menurut beiiau, setakat mi Malaysia ada peijanjian pertukaran penjenayah dengan

Thailand dan Singapura dan sering berunding dengan semua negara Komanweltentang perjanjian mi. Ibid., dan Utusan Malay.cia, 28 Oktober 1969.

77 Bernama, 6 November 1967.78 Untuk keteranganlanjut tentangPeristiwa13 Mci, sila lihat GobChengTeik 1971.

The May Thirteenth Incident and Democracy in Malaysia. Kuala Lumpur: OUP.79 Bernama, 29 Mei 1969,80 Ibid., 31 Mei 1969.

250


bulan Mac 1970 sebagaisatu komplot jahat Kuala Lumpun-Jakantauntuk menindasmasyanakatCina.81 Akan tetapi pemimpin-pemimpinmasyanakatCina moderatyang berhaluankin seperti Dr. Tan CheeKoon menolakpandangansedemikiankenanadi Indonesiasendiri ke-majaanSuhartomulamempenbaikidasanterhadapmasyarakatCinaIndo-nesia.82JakartajugamenegaskanbahawalawatanSuhartoke Malaysiabukanuntuk meningkatkansemangatomang Melayu menentangomangCina tetapi untuk membalaslawatanTunku Abdul Rahmanpadatahun1968 dan mungkinSuhartoingin memberipenghommatanmasmikepadaTunku Abdul Rahman,salabseomangpejuangkemerdekaanyangagungdi Asia sebelumbeliau bemsana.Peristiwa 13 Mei telah menyebabkanTunku Abdul Rahman mengumumkanpemsaraannyakenana gagalmengekalkanpenpaduandi kalanganmasyanakatMalaysia.83

Lawatan Pnesiden Suhartoke Malaysia dari 16 hingga 20 Mac1970, memupakankemuncakhubunganpolitik Malaysia-Indonesiase-masapentadbinanTunku Abdul Rahman.Beliau diiringi oleh isteminya,Adam Malik, MentemiLuar Indonesia,danpegawai-pegawaikananke-rajaan Indonesia.Mereka dibeni sambutanpemmaidanmmerah,84Tim-balan Yang di-PentuanAgong menyambutkehadiranrombonganPre-siden Suhantodandalam ucapannya.bagindamenyifatkanbahawaIa-watanitu menupakansatudetik sejanahyang besanertinyadanakandi-catatdengantinta emasdalamsejanahhubunganMalaysia-Indonesia.t5Dalamucapannyadi majlissantapandimaja,PresidenSuhantomenenang-kan bahawasejak tiba di Malaysiabeliau merasakanbemadadi tengah-tengahkeluanganyasendinidanbukandi sebuahnegaraasing.Ini kemanakedua-duaneganamempunyaiikatansejanahdan kebudayaanyangme-nguatkanhubunganrakyatmemeka.MenumutPmesidenSuharto,Malaysmadan Indonesiabukan sahajanegana tetanggadan saudanatetapi lebihpenting, kedua-duaneganamempunyaikepentinganbemsama,mengha-dapi masalahyangsamadanmemiliki landasanpemikiranyangsama.16

SI Antony Poisky, ‘A Modest Booster’, FEER, uI. LXVIII, No. 13, 26 Mac 1970,him. 7.

82 Ibid.$3 Ibid. Tunku Abdul Rabman mengumumkan persaraannya sebagai Perdana Menteri

pada 8 Februari 1970. Lihat Berita Harian, 8 Februari 1970.84 BeritaHarian, 16 Mac 1970.85 Ibid., 17 Mac 1970 dan Bernwna, 16 Mac 1970.86 Lihat Berita Harian, 17 Mac 1970 dan juga “Address of His Excellency President

Suharto at the Royal Banquet Given by His Highness the Timbalan Yang di-Pei’tuanAgongon 17 March 1970”.

251


LawatanPmesidenSuhartoke Malaysiatelahmencatatsejarahyangpentingkemanapada 17 Mac 1970, Tun Abdul Razakdan Adam Maliktelah menandatanganiPerjanjianPersahabatandan PerjanjianPemba-hagian Wilayah Peraimanbagi pihak masing-masing.t7Tunku AbdulRahmandanSuhartoturut menyaksikanmajlis tersebut.Pemjanjianper-sahabatanbaru mi tmdak banyak bembezadanipadaperjanjian persa-habatantahun 1959 yang terbatalakibat Konfrontasi. Isi kandungankedua-duaperjanjianitu diumumkanselepaspengesahanMAGERANdanPanlimenIndonesia,8t

MenumutTun Abdul Razakyangmewakili Tunku Abdul Rahman,termetemainyakedua-duaperjanjian itu menunjukkankenjasamayangdicapaioleb kedua-duanegamajiman dalamsuasanayang penuhmesra,salingmengerti,persefahamandanpemsaudaraan.Beliau bemkata:

‘Bagi kami di Malaysia,dan zaman-berzamanSelatMelaka itu bukanselat pemantaraan.Bahkanselat itu adalahselat yang bersejarab,me-riwayatkantali perhubunganyang abadi yang belum pernahdiputus-kan dantidak dapat diputuskanolehlautan atau sejarah.”89

Beliau menghanapkankedua-duapemjanjiantersebutmembukaerabamu untuk bekenjasamadenganIndonesia.Sementanaitu, Adam Malikmenyifatkankedua-duapenjanjianitu sebagaiwahanayang mengemat-kanhubungankedua-duanegarasambilmenegakkankeutuhandanke-amanandi selumuhAsia TengganaY°Kedua-duapenjanjianmi menupa-kan“milestone”yangsangatpentingdalamsejamahhubunganMalaysia-Indonesiakeranadenganpenjanjianml, kedua-duanegaradapatbekerja-samadenganlebih emat untuk kepentinganbemsamadan juga ASEAN.Di sampingitu, masalah-masalahsempadanyang sering wujud jugadapatdiatasi denganPenjanjianPembatasanWilayah Peramnan.Oleh itu,Tun Abdul Razakmenyifatkan,PenjanjianPensahabatandanPerbatasanWilayah Peraiman Malaysia-Indonesiasebagaijambatan emas yangmenghubungikedua-duanegara.9t

Padaakhir lawatan Suhanto, satu kenyataanbersamadikeluankanyang mengatakanbahawabeliaudan Tunku Abdul Rahmanbensama-

87 .4.ciwi Recorder, 18—24 Jun 1970, hIm. 9603.88 Berita Harian, IS Mac 1970.89 Bernama, 17 Mac 1970 danjuga FAM, JiI. 3, No. I, 1970, hIm. 17.90 Berita Harian, 18 Mac 1970.91 Ibid., l7Mac 1970.

252

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA SELEPAS KONFRONTASI SEHINGGATAHUN 1970

samadenganpemimpin-pemimpinMalaysiayanglain mengadakanpem-bincangandenganbebas,ikhlasdanpenuhpemsahabatanuntukmenguat-kan lagi hubungankedua-duanegarapadamasadepan.Di sampingitu,merekajuga bemsetujuuntuk bekemjasamadalamisu-isu antamabangsa,temutamanyayang bemkaitandenganmasalahdi mantau mi. Kedua-duapihakmengumumkanbahawaMalaysiadan IndonesiamemegangkuatpadaPiagam P813, SepuluhPrinsip Bandung(1955) sertaDeklarasiASEAN. Menekamenegaskanbahawakedua-duapihakmenentangkuatpenggunaankekemasaanuntuk menyelesaikanmasalahantanabangsa.92Presiden Suharto dan Tunku Abdul Rahman menegaskanbahawamemekabempuashati dengankerjasamayang dialami oleh kedua-duaneganadalampelbagaibidang.Merekajugamahukansemuapemsetujuandan perjanjian yang ditandatanganidiamalkan.93Pada20 Mac 1970,PresidenSuhantodenganrombongannyabemangkatke Bangkokuntukmenemuskanlawatanmerekake Thailand,

Hubungan Ekonomi

HubunganekonomiMalaysia-Indonesiaterputuspadaawal tahun 1964akibat konfrontasiekonomi yangdilancankanoleh PresidenSukamo.Hubunganekonomi temsebut mendapatnafas baru selepaspemulihanhubunganantanakedua-duanegama.Menjelangakhim bulan November1966, ~emwaki1an-perwaki1andan Malaysia dan IndonesiabertemudiKuala Lumpum untuk membukasemulapendaganganantanakedua-duanegana.94Ketua perwakilanIndonesia,Kolonel Moerdani berkata,hu-bunganpemdaganganMalaysia-Indonesiapulih dalamskalayang kecilselepastiga tahunberkonfrontasi.BeberapatongkangpesisimpantaidanMalaysia telahmula membawabamang-banangdaganganke Indonesiapadaakhim tahun1966.~~MesyuamatpadaakhimbulanNovember1966itubukansahajamembukajalankepadapemulihanperdagangantetapijugapemulihanhubungandalam bidang lain sepemti pos, telefon, telegmaf,pengeluarandanpengangkutanyangtergendalaakibatKonfnontasi.96

Pada24 Novembem1966,pemkhidmatan~05 antaraMalaysiadengan

92 “Malaysia-IndonesiaJoint Communique”, PAM, Jil. 2, No. I, 1970, hIm. 21 dan“Malaysia-IndonesiaJoint Communique”, Siaran Akhbar, 19 Mac 1970.

93 Ibid.94 Asian Recorder, 1—7 Januari 1967, hIm. 7469.95 Ibid.96 Ibid., hIm. 7473. Lihat juga Times, 28 November 1966.

253


Indonesiadiadakansemula.Beg suratpemtamadan Malaysia ke Indo-nesiadihantampada27 November 1966 melalui pesawatGarudaAir-ways ServiceY7 HubungantelefonMalaysia-IndonesiadimulakanpadaI Disember1966 apabilaMentemi Kerja Raya, Posdan TelekomMa-laysia,Tan Sri V.T. Sambanthan,membuatpanggilanpertamakepadamakan sejawatnyadi Indonesma,Komodor tJdana Sutopo.9tPemulihanhubungantelekom antanaMalaysia-Indonesiamemapatkanlagi hubung-an kedua-duapihak,khasnyaantamarakyatkedua-duanegara.

Pada masayang sama(30 November 1966), Tun Abdul RazakmengumumkanbahawakemajaanMalaysiabemsetujuuntukmemansuh-kan lamanganpemdaganganbamtem denganIndonesia.~Menurut beliau,pemansuhanlarangan tensebut dikuatkuasakandengan semta-memta.KemudianMentemi PerdagangandanPerindustmianMalaysia, Dm. LimSweeAnn, menegaskanbahawapemdaganganbarterdenganIndonesiahanyadibenarkandi beberapapelabuhansahaja,iaitu PulauPinang,PortSwettenham,Melakadan BatuPahatkeranadi tempat-tempatitu sahajakastamdan imigresen menjalankanpemkhidmatanmereka.Saudagan-saudagarIndonesiadibenarkanbemadadi Malaysia selama36 jam de-nganbayamandeposit$200 kepadaPejabatImigmesen.Memekatidak di-benarkanbergemakbebassemasabet-hotmerekaberadadi pelabuhan-pelabuhanMalaysia.MenumutDr. Lim lagi, kerajaantidak menghalangbot-bot saudagarMalaysia bemniagadi Indonesia.Beliau menasihatisaudagarMalaysiamendapatkanvisa sebelummendaratdi pelabuhan-pelabuhanIndonesiakemanakedua-duanegarabelum mencapaikatasepakattentangdasarperdagangan.’~Di sampingitu, Malaysiajugamemansuhkansatu lagi larangan,iaitu penghantaranperalatansenjatake Indonesiamelaluipelabuhan-pelabuhanMalaysia.Larangantemsebutdibuat semasakonfrontasi tetapi selepaspemulihanhubungandenganIndonesiakerajaanMalaysiamemansuhkannyapadaIS Disembem1966keranaIndonesiabukanlagi mengancamkeselamatannya.’°’

97 Ibid. Pesawat yang samajuga membawa beg surat dan Indonesia ke Malaysia. LihalAsian Almanac, 1966, hIm. 1830.

98 “Inauguration ofTelephone Link Between Malaysia and Indonesia”, PAM, Jil. t~No.4 dan5, April, hIm. 40—4!. Lihatjuga Straits Times, 2 Disember 1966.

99 Sila lihat ‘Malaysia Resume Between Trade with Indonesia”, PAM, Jil. I, No. 4 dan5. April 1967 hIm. 36; Straits Times, I Disember 1966; Asian Almanac, 1966, hIm.1830 dan Asian Recorder, 1—7 Januari 1967, hIm. 7473.

00 Asian Almanac, 1966, hIm. 1830 dan Asian Recorder, 22—28 Januari 1967, hIm.7518.

101 AsianAlmanac, 1966, hIm. 1830.

254

HIJBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA SELEPAS KONFRONTASI SEHINGGA TAHUN 1970

Bagi memapatkanlagi hubunganMalaysiadenganIndonesia,TunkuAbdul RahmanmenganahkansatunombonganMalaysia,yangdiketuaioleh NasnuddinMohamed,melawatIndonesiapada22 Januari1967.Se-masa bemada di Indonesia,rombongan beliau dan pegawai-pegawaiIndonesiabersetujumencadangkankepadakerajaanmasing-masingsu-payamenempatkanpegawai-pegawaiIndonesiadi bebenapatempatdiMalaysiadanpegawai-pegawamMalaysiadi Indonesiabagi memudah-kan unusanpemdaganganantarakedua-duanegana.uu

Semasalawatanitu, pihak Malaysiadan Indonesiabemsetujubaha-wamerekahanusbekemjasamauntukmemelihanahamgagetahash danbi-jih timahdi pasananantarabangsa.’t°Sebagaipengeluarutamagetahashdanbijih timah,kemjasamaantanamenekaadalahsangatperlubagi men-stabilkan hangabahan-bahanmentahtensebutdi pasanandunia. Kemja-samasepentimi bukanlahamalanyangbarukepadaMalaysiadanIndo-nesiakemanasebelumKonfrontasi,kedua-duanegamami pemnahbekenja-samabagi tujuan sedemikian.Dalambidangpengeluanangetahkhasnya,kedua-duanegamabersetujuuntuk menubuhkanbadanmundinganhen-sama,bekemjasamadalampenyelidikandanpertukananpakar-pakan.104

Sebagaipengeluanutamagetahash,Malaysiadan Indonesiamem-punyai pendinianyangsamaterhadapmasalahpelepasanstokpenimbalgetaholeh negara-negaramaju, khasnyaAmerikaSyarikat di pasarandunia.Pelepasanstokpenimbalsentiasamenjejaskanhargagetahdi pa-sarandunia.Olehitu, kerajaanMalaysiatelah mengadakanPemsidanganPengeluan-PengeluarGetahAsh padabulan Oktober 1967.105 Dalampemsidanganitu, Malaysiadan Indonesiabemsama-samadengannegara-negarapengeluangetahash yang lain mengambilkeputusanmemintakenajaanAmerikasupayamengumangkanpelepasanstokpenimbal.Me-rekajugamencadangkankepadaneganaitu supayajanganmenjualgetahpadaparaskumang danipadaAS2O senbagi setiap paun.ttttDalam pen-sidanganitu juga,negana-neganapengeluargetahbemsetujumenubuhkan

102 “Joint StatementIssuedin Jakarta at the Conclusion of Malaysia/Indonesia Talks onJanuary 2nd 1967”, PAM, Jil. l,No.4 dan 5, April 1967, hIm. 58.

103 Ibid.104 Ibid.105 Malaysia, Indonesia, Sri Lanka, Singapura, Thailand, Liberia dan Vietnam Selatan

menghantarperwakilan mereka.BurmadanKembojamenghantarpemerhati ke per-sidangan mi. Lihat Asian Almanac, 1967. hIm. 2447.

106 Lihat Asian Almanac, 1967, hIm. 2448 dan Asian Recorder, 5—Il November 1967,hIm. 8208.

255


pensatuanneganapengehuargetahdengansatu seknetariattetap untukmengatasimasalahkejatuhanhangagetah. Indonesiatehah mendesakMalaysiamengambilinisiatif bagimenubuhkanpersatuantensebut.Wa-kit IndonesiaBrig. Jeneral Abdul Rahmanbemkata, negananyasediamembenisokonganyangkuat.lia

Malaysia dan Indonesiaturut bekemjasamadalam bidang penen-banganawam. SelepasKonfrontasi,Malaysiadan Indonesiamengada-kan rundingandi KualaLumpurpadabulanOktobem 1966untukmemu-hihkan pemkhidmatanudanaantana kedua-duanegana.’°tRombonganIndonesiadiketuai oleh Kolonel Ashadi Tjahjadi,PengarahPenembang-an Awam Indonesia,manakahamombonganMalaysiadiketuaiohehRajaAzamRajaKamai-ulzaman,SetiausahaKementenianPengangkutan.Ke-dua-duapihak bemsetujumengadakansemula penenbangandi antaraJakartadenganKuaha Lumpum.’°9Justemuitu, GanudaAirwaysmemula-kan penembangannyake Kuala Lumpummuhai 26 November 1966 danMahaysiaAirways pula menjahankanpenkhidmatannyake IndonesiamulaibuhanDisembent

966.~~Bagi mempertingkatkankemjasamaanta-na kedua-duanegara,pada10 Februani1968,RajaAzambagipihakMa-laysia dan Komodon Ashadi (sebelummi beliau berpangkatKohonel)bagi pihak Indonesiamenandatanganisatu perjanjianudara.Menurutpemjanjianmi, Malaysia akan membenarkanpesawat-pesawatGamudamendaratdi Kuaha Lumpum dalam pemjalanannyake Emopahdan pesa-wat-pesawatMalaysia-SingaporeAinlines (MSA) dibenankanmendamatdi Jakartadahampemjahanannyake AustmahiadanNewZealand.

t”Selainpenkhidmatanpengangkutanudana,pemkhidmatanpengangkutanlaut jugamemapatkanhubunganantanakedua-duanegama.Padatahunyang samapemkhidmatanferi antanaDumai,SumatenadenganMehakadiadakandisampingpenkhidmatanfeni di antanaBelawandenganPuhauPinang.”2

Demi mempertingkatkankeijasamaekonomi antamakedua-duane-gana,makapada11 Mei 1967,Malaysiadan IndonesiamenandatanganiPemjanjian Asas tentang HubunganPemdagangandan Ekonomi yang

107 Straits Times, 6 Oktober 1967.108 Ibid., 25 Oktober 1966.£09 Djakarta Times,26 Oktober 1966.£10 Ibid., 26 November 1966 dan Times, 28 November 1966.Ill Lihat “Air Service Negotiation between Indonesia and Malaysia”, FAM, Jil. I, Nov.

7 dan 8 Mac 1968, hIm, 67; Antara—Bonn, £2 Februari 1968 dan Straits Times, 10Februari 1968.

112 Antara—Bonn, 5 Januari 1968.

256

HUBIJNGAN MALAYSIA-INDONESIA SELEPAS KONFRONIASI SEHINGGA TAHUN 1970

mehiputi aktiviti pendagangan,pamemanperdagangan,kemjasamaeko-nomi dan teknikaldahampelbagaibidangtermasukpenkapalan,perikan-an,industmi membinakapaldanpengeluananbahanmentahsepentigetahdan bijih timah.”3 Denganpemjanjianmi, Malaysiamemberikeistime-waan“the mostfavoumednation” kepadaIndonesia,dan IndonesiajugamembenikeistimewaantemsebutkepadaMalaysia.’14Pemjanjianmi jugadenganmasminya memuhihkan hubunganekonomi antara kedua-duanegamayangteijejasakibatKonfmontasisehamatiga tahun.”5 Kedua-duapihakbersetujumembentuksatusunuhanjayabersamauntukmehaksana-kanperjanjiantersebutdan untukmempemtingkatkanhubunganekonomiantanakedua-duanegarai’t

Dalam kenyataanyang dikeluamkan sehepasmenandatanganipem-janjian itu, kedua-duapihakmengakuibahawamemekamengadakanrun-dingan dahamsuasanayang mesna,persahabatandan ikhhas. Merekajugamenegaskanbahawaadahahpenlubagikedua-duaneganauntukme-mapatkanlagi kemjasamaekonomiyangakanmembawakeuntunganke-padakedua-duapihak.”7 MenumutRajaMoharRajaBadiozaman,Setia-usahaKementenianPerdagangandan PemindustmianMalaysiayangme-nandatanganiperjanjianpendagangandenganIndonesia,perjanjmanmimembukajalan kepadakenjasamaekonomi dan perdagangandenganIndonesiabemdasankankeuntunganbemsama.Amifin Harahap,SetiausahaAgung,JabatanPerdaganganIndonesia,menegaskan:

‘To us, the most important thing in the agreementis that it bringsIndonesiaand Malaysiacloser. It is our hope that the implementationof theagreementwould besmooth.”

Sepemtiyang tencatatdalam pemjanjianpemdaganganmi, Malaysiadan Indonesiatehah menubuhkansumuhanjayabensamapada29 Meih968,semasaMenteniPerdaganganIndonesia,MejamJenemahMohd.Yu-sof, melawat i’9 Padamasayangsama,IndonesiamenyemuMa-

113 Asian Almanac, 1967, hIm. 2126 dan lihatjugaArtikel VII Perjanjian tersebut. FAM,Jil. I, No. 6, September 1967, hIm. 3.

114 Lihat Artikel I Perjanjian Asas Tentang Perdagangan dan Ekonomi Malaysia-Indonesia,FAM, ii!. I, No.6, September1967, hIm. 1.

115 Djakarta Times, 16 Mei 1967 dan Asian Recorder, 2—8 Julai £967, hIm. 779!.116 A.cian Almanac, 1967, hIm. 2126.117 “Malaysia-Indonesia Trade Agreement-Joint Communique”, PAM, Jil. I, No. 6.

September 1967. hIm. 39.118 Asian Almanac, 1967, hIm. 2126,19 Bernama,28dan29Mei 1968,

257

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONEsIA 1957-1970

laysia menubuhkansatu konsortiumbank-bankuntuk membenikemu-dahankredit bagi menjalankanpemdaganganlangsungantanakedua-duanegara.Malaysiadan Indonesiajugabersetujuuntukmengadakanperda-ganganIangsungantaramenekadanmelipatgandakanusahakemjasamayanglebih rapatdahammemasankanbahan-bahanekspomtmemeka.’2”

SemasapentadbiranTunku Abdul Rahman,SuruhanjayaBersamaEkonomm Malaysia-Indonesiatetahbemsidangsebanyaktiga kahi. Sethpemtamadiadakanpada1 Julai 1968dmJakanta,sesikeduadan 24 hingga28 Mac 1969 di Kuala Lumpur dansesi ketigapada20 Ogos 1970 diJakarta)2’Dalam scsi pertamaSunuhanjayaBemsama,msu mengadakankonsortium bank-bank dibincangkan kemana jumlah perdaganganMalaysia-Indonesiamula meningkatsejakpemuhihanhubunganantanakedua-duanegana.Memekameninjaukemungkinanmengadakankerja-samadahambidangteknik danekonomi tentangpengehuanan,pempro-sesan danpengeksportanbahan-bahanmentah yang tententu, sepemtigetah,bijih timah, kelapasawit dankayu balak. Datammesyuaratitu,memekajugamembincangkansoal perdagangansempadanantanaKali-mantandenganMalaysiaTimur.’22 Selepasscsi pemtamami, kemajaanMalaysia mengambml keputusanuntuk membemi kemudahankneditekspomtkepadaIndonesiauntuk memulihkanekonommnya.Keputusanmi diambil kemanaahlm-ahhibankMalaysiabersetujuuntukmenubuhkankonsortiumbagi membantuIndonesia.PihakIndonesiadenganrasmi-nyatelahmengemukakanpenmintaantersebut.’23

Pada28 Mac 1969, iaitu padascsi kedua,kedua-duanegaramen-capai pemsetujuantentangpembeniankredit untuk meningkatkanpemda-ganganMalaysia-Indonesia.’24Padascsi yang sama,kedua-duapihaktelah menemuskanpembmncangantentangperdagangansempadan,kenja-samapemkapalandanpenikanan.Kedua-duaneganajugabersetujumeng-adakan hubungantelekomunikasiantarapusat-pusatpemniagaangetahsupayadapatmemberimakiumatdengancepatkepadaparapeniaga.’25Dalam scsi ketigapadabulan Ogos 1970, kedua-duanegaramembin-

120 Ibid.. 3! Mei 1968 dan juga “Joint Communiqueon Trade Talk”, Siaran Akizbar, 3!Mac 1968.

121 Lihat Malaysia Year Book 1971. Kuala Lumpur:Malay Mall Press,1971,Mm. 137.122 Lihat Berna,na. 25 dan 30 Jun 1968. Raja Mohar sekali lagi mengetuairombongan

Malaysia ke Indonesia.123 Ibid., 13 Julai 1968 dan Sunday Times, 14 Julai 1868.124 Asian Recorder, 4—10 Jun 1969, hIm. 8958.125 Ibid.

258


cangkansoal penyehanaskanhargabahan-bahanmentahsepenti getah,hadahitam, kelapasawitdankelapa.Kedua-duapihakjugamengadakanpemjanjianpendagangansempadan.’~

MalaysiadanIndonesiajugabekenjasaniadalamsoal penghantananpekemjaIndonesiake Malaysia. SemasalawatanTunku Abdul Rahmanke Indonesiapadabulan Mac 1968,MentermBuruh Malaysia,Manicka-vasagam,danrakansejawatnyadan Indonesma,Brig. JeneralAwahuddin,menandatanganiperjanjian bumuh. Malaysia mengimportbumuh dadIndonesiakemanamemekamudahbencampumgaul dalammasyarakatMa-laysiadanmengamalkancarahidupyangsamadengannakyattempatan.Kira-kima25000 bumuhIndonesiadihantam ke Malaysiauntuk bekerjadalam pelbagaisekton. Indonesiajuga bemjanji untuk meningkatkanpenghantananburubjika Malaysiamememlukantambahantenagaburuh.Di sampmngitu, temdapatenamonangdoktomIndonesiayang bemkhidmatdi Malaysia.’27

Padamasayangsama,isu penikananmerupakansatumasalahyangbemterusandalamhubunganMalaysia-Indonesia.Indonesiatmdak mem-benarkannelayan-nehayanasing menangkapikan di peramnannya.Na-mun begitu,nehayan-nehayanMalaysiaterusmenangkapikan di pemaimanIndonesiakemanatangkapanyang humayan.Adaantanamerekayangdi-tahanolehpihakberkuasaIndonesiakeranamencerobohpemaimannegamaitu. Bagi mengatasimasalahmi, para nelayanMalaysiamendesakke-majaansupayabemundingdenganpihakIndonesia.’2’Di sampingitu, tem-dapatnelayankaya dan Malaysia yang berunding dengankomandem-komandemtenteradaemahIndonesiasupayatidak mengambil tmndakanterhadapmerekadanadajuganelayanyangmendapatpemmit untukme-nangkapikan di peraimanIndonesiamelalui saudanamemekadi Indone-sia.’29 Semasarundinganscsi pertamaSumuhanjayaBemsamaEkonomiMalaysia-Indonesia.kedua-duapihak bersetujuuntukbekerjasamada-lam bidang pemikanantermasukmenangkapikan bemsamadi Selat Me-laka dan pemaimansempadanSabahdan ~ Pemsetujuanmibemtujuanmembemikemudahankepadapananelayandadkedua-duane-gama mendapattangkapanyang hebih baik. Berkenaanhal mi, MentemiPertaniandan KopemasiMalaysia.Haji Gazali Haji Jawi,berundingde-

126 Malaysia YearBook 197/, hIm. 137. Lihatjuga PAM, Jil. 3, No.1,1970, hIm. 109.127 Antara-Bonn, 13 Mac 1968.128 Ibid., 31 Mci 1968.129 Malaysia Year Book 1971, hIm. 137.!30 Ibid.

259


ngan pihak Indonesiapada1 November1968. Kedua-duapihak men-capaipersetujuanuntukmenubuhkansatusumuhanjayakhasbagi mem-bincangkanmasalahpenikanand~Selat Melaka.’3’ Padabulan Ogos1969, kedua-duaneganamengadakanperjanjian perikanan bersamayang membolehkankedua-duapihakbekemjasamadalambidangpenye-lidikan, hatihandanmempmosesikan. Di sampingitu, nelayanMalaysiadanIndonesiabolehbenoperasisecaraberasingandm kawasanyangkayadenganikan di SelatMehaka.’32

Kerjasamaekonomi Malaysia-Indonesiajuga bertenusandalambidangpengeluaranbijih timah.MenteniPerhombonganIndonesia,Pmof.Dr. Soemetmi Brodjonegomo,yang melawatMalaysiapadabulan Mac1969 benkata,negaranyaberminatbekerjasamadenganMalaysia danThailanddalam pengehuaranbijih tmmah. Behiau menemangkanbahawaIndonesiatidak bempuashatidengankuotapengeluananyangdipemuntuk-kan oleh Majhis Timah Antarabangsa(ITC). Malaysmamenjelaskanba-hawa kuota tersebutakari dihapuskanjika harga bijih timah naik.’33Mentemi PendaganganMalaysia, Dm. Lim Swee Aun, mengatakanba-hawaMalaysiasediamembenibantuanteknikal kepadaIndonesiadalambidangperlombonganbijih timah.Padamasayang sama,tigapakambijmhtimah Indonesiabenadadi Malaysmauntuk mempelajariteknmk-teknikmodenuntuk melombongbijih timah. Kedua-duapmhakmengakuime-rekamencapalpemsetujuanuntukbekerjasamadalamperlombonganbi-jih timahdanmengadakanpertukaranpakan.Sementaraitu, pihak Indo-nesiamengumumkannegananyaakanmengurangkanpenghantamanbijihtimah ke Pulau Pinanguntuk dipnoseskerana sudahmemiliki kmlangmemprosesbijih timahdi Bangka,Sumatera.’34

Malaysiadan Indonesiatumut bekerjasamadalam sektor pemba-lakan. Empat syanikat pembalakanMalaysia telah melabur kira-kima$24 juta dahamprojekpembalakanusahasamadengansyanikat-syanikatIndonesia.’~Kerajaan Indonesia tehah membeni konsesi sebanyak250 000 ekamhutangdi KalimantanUtarauntukpmojekusahasamaten-sebut.’36Selamnitu, industmi pelanconganjugameningkatmaju di Indo-

131 Ibid., dan Bernama, IS Julai 1968. Pada awal tahun 1969, suruhanjaya te,’sebut di-hentuk untuk meninjau masalah perikanan. Berita Harian, 12 Januari 1969.

(32 Straits limes, 9 Ogos 1969.133 Bernama, 17 Mac 1969.134 Ibid., 18 Mac 1969.135 Syarikat-syarikat Malaysia ialah Limbang Timber Co., Simanggang Sawmill, dan

Khong Tai Sawmilt. Lihat Straits Times, 12 Julai 1969.136 Berna,na,27 Julai 1969.

260


nesiasejak perkhidmatanfemi jenis hidmofoil dipemkenalkandi antanaPulauPinangdenganBehawanpadatahun 1969.Bagi memajukanhagiindustri pelancongan,konsul Indonesiadi Pulau Pinang,R.M. Muha-ram, mendesakpengusaha-pengusahahotel Malaysiasupayaniembinahotel di Sumaterayangkekuranganhotel.’37 mi bukansahajaakanme-majukanekonomikedua-duaneganatetapijuga akanmeningkatkanhu-bunganmuhibah.Menumut R.M. Muhamam,kerajaanIndonesiasedangniempemtimbangkanpemberiankemudahanmasuk ke Indonesiatanpavisa selamatujuh hami kepadapehancongMalaysia)3’

Dan segiperdaganganduahala,nihai pemdaganganMalaysiadenganIndonesiaselepasKonfrontasi tehah meningkatmaju (hihat Jadual 2).Misalnya,nilai ekspomtMalaysiake Indonesiapadatahun h965 (semasaKonfrontasi) adalah$0.1 juta tetapi padatahun1967 (selepasKonfron-tasi) telahmeningkatkepada$11 jutadan padatahun 1970kepada$29.1juta (lihat Jaduah2). Begitujugadenganimportbarangandan Indonesia.Padatahun h965, nilai import dami Indonesialalab tujuh juta ringgit te-tap1 meningkatmenjadi $47.1 juta padatahun 1967 (selepasKonfron-tasi) dan temus meningkatmenjadi$199.8 juta padatahun 1970 (hihatJadual2). Namunbegitu, duatahun selepasKonfrontasi,iaitu padata-hun 1966 dan 1967, perdagangandua hala Malaysia-Indonesiatidakberkembangdenganpesatkemanapadapeningkatmi, kesanKonfrontasiekonomimasihadawalaupunrundinganpemulihanhubunganekonomidiadakan.CumaselepasPenjanjianAsastentang1-lubunganPerdagang-an dan Ekonomi ditandatanganipadabulan Julai 1967 barulahperda-ganganantarakedua-duanegarabertambahmaju. EkspomtMalaysiakeIndonesiaberlipatgandadami $11.1 juta padatahun 1967 menjadi$21.5juta padatahun 1968. Import Malaysiadan Indonesiapula meningkatdan $47.1 padatahun 1967 kepada$184.2juta padatahun 1968, iaitulebih empatkahi ganda(hihat Jadual2).

Dami segi imbangan pemdaganganpula, perdagangandua halaMalaysia-Indonesiamenguntungkanpihak Indonesiakenanamendapatkelebihanperdagangansebanyak$162.7juta (1968),$149.5juta (1969)dan $170.7 juta (1970). Malahan, imbanganperdaganganMalaysia-IndoneSiasebelumKonfmontasi juga telah menguntungkanpihakIndo-nesiakenanaIndonesmamenge)cportbahan-bahanmentahnyasepentige-tahdan bijih timahkeMalaysia,untukdieksportsemulaataudiproses.’39

137 Ibid., II Julal 1969.138 Straits Times, 24 Julai 1967.139 Lihat Jadual I dalam Bab 2.

261


Jadual2 PerdaganganantarabangsaMalaysmaBaratdenganIndonesia,1964—1970

1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970

Import dan 42,8 7.0 13.1 47.1 184.2 177.6 199.8Indonesia ,

(nilai dalam$ Malaysia)

Eksport ke 2.9 0.1 1.2 11.1 21.5 26.1 29.1Indonesia

Imbanganper- 39.9 6.9 11.9 36.0 167.7 149.5 170.7daganganmeng-untungkanpihakIndonesia

Sumber: JadualStatistik S dan 6 daripada Malaysian Year Book 1968. hIm. 372—373 danMalaysia Year Book1970, hIm. 594—595 (semuaangkadi atasdalamkiraanjuta).

Walaupun perdaganganantanabangsaMalaysia-Indonesiameningkatmaju selepasKonfnontasi,khasnyaselepastahun 1967,tetapikedua-duapihakmengakumbahawapelaksanaanpemdaganganantanamerekatidakmencapaitahap yang dihanapkan.mi kerana peraturanpendaganganantarakedua-duapihak masihketatdan tidak sepertipenatunanpenda-ganganSingapura-Indonesia.’4°

AdalahjetasbahawahubunganekonomiMalaysia-Indonesiamen-cerminkantemakenjasamayang begitunyatasekali,Kedua-duanegarasedantentangpenlunyapemulihanhubunganekonomi yang tenbengkalaiselamahampir tiga tahun akibat Konfnontasm.PenjanjmanAsas tentangHubunganPedagangandanEkonomiMalaysia-Indonesiabukansahajamemansuhkankonfnontasiekonomidengannasminyadan memulihkansemulakerjasamaekonomimalahmembenilayananistimewa“the mostfavoured nation” kepadasatu samalain. Layanan sedemikiantidakpennahwujud dalam hubunganekonomi kedua-duaneganasebetumKonfnontasi.Selain itu, kedua-duanegarasebagaipengeluanutamaba-han mentahsepertigetahdan bijih timah, telah bekenjasamarapatuntukmenstabilkanhangabahan-bahantensebutdi pasarandunia.

140 Asian Recorder, I—I Januari 1969, hIm. 8695.

262

HUBUNOAN MALAYSIA-INDONESIA SELEPAS KONFRONTASI SEHINGGA TAHUN 1970

Hubungan Sosial

HubungansosialMalaysia-IndonesiaselepasKonfrontasimenunjukkantanda-tandapositif. Sebaik-baiksahajapenjanjianpemulihanhubungandiadakanpada11 Ogos 1966,kesatuan-kesatuanpelajandani kedua-duanegaramencadangkanlawatan muhibah antanasatu samalamn untukmemperkuatkanlagi hubunganyangbarnpuhihitu.’4’ Sebagaitandaper-sahabatandanpersaudanaan,Tunku Abdul Rahmandan Yang di-Per-tuan AgongtelahmenghantarucapantahniahkepadaPnesidenSukarnodanJenenalSuhartoyang merayakanulang tahun kemerdekaanIndo-nesiapada17 Ogos1966.JeneralSuhantotelah mengucapkanterimaka-sihkepadakenajaanMalaysiaatasucapantersebut.’42Sebagamtandape-muhihanhubungandanpersahabatan,pada26 Ogos 1966, RadioIndo-nesia telah menghentikanpenyiaran rancanganyang mengandungiunsur anti-Malaysiadan muha menyiarkanrancanganyang benkaitandenganpemulihanhubunganMalaysia-Indonesia.’43

Dalam hubungan sosial Malaysia-Indonesia,soal pelajanan danusahamenyamakanejaanRumi bahasaMelayu dan bahasaIndonesiamerupakanaspekyang penting. Padabulan September1966, Tan SniSyed Nasin,KetuaPenganahDewan BahasadanPustaka(DBP), telahmelawatIndonesiauntuk berundingdenganpihak Indonesiabagi me-nyambungsemulausahapenyamaanejaan bahasaMelayu/Indonesia.LawatanSyedNasmr telahmembawakedua-duanegarabensetujuuntukmengadakansistemejaan bersamayang dinamakanMalindo.’” PadabulanMac 1967,kedua-duapmhakbersetujuuntukmenandatanganiper-janjian tentangpenyamaanejaan.Akan tetapi mesyuaratejaanbersamaditundake satu tarikh yangbelumditetapkankenanaperkembanganpo-litik di Indonesia.Olehitu, penwakmlanIndonesiatidak dapatdatangkeKuala Lumpum untuk menenuskanpembincangantentang penyamaanejaan.’45

Menjelangakhin bulanMci 1967,MentemiPelajaranMalaysia,KhinJohanm, telah melawatIndonesiaselamaseminggu.Semasabenadadi

141 Straits Times, 13 dan 300gos 1966.142 Ibid.,200gos 1966.143 Ibid., 25 Ogos1966.144 Ibid., 21, 24 dan 28 September1966. Majindo bermakna Malaysia-Indonesia.Se-

niasa beradadi Jakarta, Syed Nasir juga membincangkan soal perlukaran pakar-pakar bahasa dan guru-gumdengan pegawai-pegawai Indonesia. Lihat DjakartaTimes,23 September1966.

(45 Straits Times, 27 Februaridan 6 Mac 1967.

263


Indonesia,beliau dan Menteni Pelajaman Indonesia,Sanino Mango-enpranoto,menandatanganisatupemjanjianpelajamanpada3 Jun 1967yang meliputi pentukananguru, pensyanahunivensiti dan penkaralainyang bemkaitandenganpendidikan.Dalam kenyataanbensama,kedua-duapihak bersetujumembincangkansoal pendidikandengansemangatpemsahabatandan pensefahaman.Mereka juga mengakui bahawanundmnganselamatujuh han itu benlangsungdalamsuasanayang mesra,salingmenghonmatidanikhhas.’~Kedua-duaneganabensetujubagi me-laksanakanperjanjianmi secepatmungkin.

Pada20 Jun 1967, nundinganpenmngkatakhir untuk menyamakanejaanbahasaMalaysiadanbahasaIndonesmadiadakandi DewanBahasadan Pustaka,KualaLumpun. SyedNasir mengetuaiperwakilanMalay-sia danPuanRudjiati Muljadi mengetuainombonganIndonesia.’4’sele-pasbenundmngselamasemmnggu,kedua-duapihak mencapaipersetujuanpenuhuntuk membentuksistemejaanbanu.Di sampingitu, kedua-duapihakjugabersetujuuntukbekerjasamadalambidang-bidanglain dalambahasaMalaysiadan Indonesia.’45Pada2 Ogos 1967, tapoman tentangejaan seragammi diserahkankepadakabinetmasing-masinguntukdi-luluskan.’49

Walaupunkedua-duakenajaantelahmeluluskanpenggunaansistemejaan banu tetapi di Indonesiaterdapatbeberapagolongansepertiper-satuanwantawandan kesatuanpelajan yang menentangpelaksanaansistem tersebut.Menurut SetiausahaPersatuanWantawanIndonesia,PuanSimonangkir:

“Good cooperationdid notdependon a commonspellingbut on goodrelationsbetweenboth sides.We shouldnot rushto carTy out the newplan.”°

KesatuanAksi MahasiswaIndonesia(ICAMI) juga membantahpe-laksanaansistemejaanbanukenanamemekabenpendapatkerajaanIndo-nesiakekuranganwang untuk melaksanakannya.Jadi, meneka men-desakkerajaanIndonesiamenumpukanpemhatiandalam mengamalkan

146 Djakarta Times, 5 Jun 1967 dan Asian Recorder, 27 Ogos—2 September 1967,hIm. 7887.

147 StraitsTimes,20 Jun 1967.148 Ibid., 28 Jun 1967.149 Ibid., I Ogos 1967.150 Straits Times, 30 September 1967 dan Bernanw. IS Ogos1968.

264

HIJBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA SELEPAS KONFRONTASI SE}1INGGA TAHUN 1970

rancanganpembangunanekonomi lima tahun.Pelaksanaanejaan bansmemerlukankira-kira $96 juta. Oleh sebab Indonesiamengalamikrisisekonomi,KAMI berpendapatadalahwajar menyumbangkanwangter-sebutdalamprojekpembangunan.’5’Justeruitu, Adam Malik menegas-kan,kerajaanIndonesiahanyamenunggumasayang sesuaimelaksana-kan sistemejaanbaru.’52 Kedua-duanegaramula mengamalkansistemejaanbanspadatahun1972.

Malaysiadan Indonesiajuga bekerjasamadalamaspekpertukaranguru. Malaysia yang menghadapimasalahkekuranganguru untukmengajardi sekolah-sekolahmenengahaliranbahasakebangsaan,telahmemintakerjasamapihak Indonesiauntukmenghantargum ke Malay-sia.153Pihak Indonesiamengumumkankesediaanmerekauntuk meng-hantarpensyarah,gurudanjugabuku teks supayadapatmeningkatkanmutu pengajarandalambahasaMalaysia.’54SemasaMenteri PelajaranIndonesiayang baru, Mahsuri Salleh, melawatMalaysia. beliau danKhir .Johari mengadakanrundingantentangpertukaranguru.’55 Hasil-nya,kerajaanMalaysiamenghantarempatorangpegawaike Indonesiauntuk mengambilkira-kira 88 orang guru sains,matematikdan matapelajaranteknikal bagi tahun 1968156 Guru-guruIndonesiadipertukansebagaitenagapengajarmatapelajaransainsdanmatematikkeranaMa-laysiatidak mempunyaiguru-guruterlatihyang cukupbagimengajarbi-dang-bidangtersebutdalambahasaMelayu.Padatahunberikut,Malay-sia memerlukankira-kira 200 oranggumkeranapihaknyajugameng-hadapinyamasalahkekuranganguru.Namunbegitu,IndonesiaberjanjiakanbekerjasamadenganMalaysiauntuk mengamalkansistempendi-dikan barn di Malaysiayang menggunakanbahasaMelayu sebagaiba-hasapengantar)57Padatahun 1970,kira-kira 74 orangguru Indonesia

151 Rerita Harlan, 4 lanuari 1969.152 Rernama,IS Ogos1968. MenurotSayutiMalik, Ahti Parlinien Indonesiadanbekas

pengarangakhbar.Saluh Indonesia,penentanganterhadappenyamaanejaanbersamaakan berkurangan dengan sendiri kerana ada rakyat Indonesia kuraug memahami-nya. Keijasama ejaanmi harus dijalankan tahap demi tahapkeranakesulitan yangdihadapi oleb Indonesia. Berita Harian, 4 Januari 1969.

153 Semasa Menteri Pelajaran Malaysia, Khir Johati, melawat IndonesiapadabulanMel1967, beliau telab mengemukakan perrnintaan mi dengan rasminya.

154 StraitsTimes,2 Februari 1967.155 Rernama,13 Ogos 1968.56 Strait.c Times, 15 Ogos1968.

157 Bernama,28 Oktober1969. Menjelang akhir tahun1969, terdapat 280 orang gurusains dan matematik Indonesia di Malaysia. Lihat Bob Reece, Dare The TunkuGo?”, PEER, ill. LXVIII, No. 50, It Disember 1969.

265


berkhidmatdi Malaysia)58Semuaurusanpengambilanguru Indonesiadikendaljkanokh JabatanPerkhidmatanAwan (WA). Gurudan Indo-nesiadilarangcampurtangandalampolitik Malaysiadanmerekadiberigaji tetapbulanan$850untukgurulelaki dan $750untukguru wanita.’59Perkhidmatanguru Indonesiaadalahberpuncadaripadakerjasamayangeratantarakedua-duakerajaan.Padaperingkatawalperkhidmatanguru-guru Indonesiami, terdapatsedikitmasalahejaan bahasaMelayu atauistilahsains.’~°Selainguru Indonesia,terdapatjugapensyarahdan Indo-nesiayangberkhidmatsecarakontrakdi Universiti Malaya.’6’

Padamasayang samajuga,pihakIndonesiasediamenerimapela-jar-pelajar Malaysia berkelulusanHigher School Certificate (HSC)untuk melanjutkanpelajarandi universiti-universitiIndonesia.’62Men-jelangakhir tahun1970, terdapatkira-kira 663 orangpelajarMalaysiayangmelanjutkanpelajaranmerekadi universiti-universitiIndonesia’6’atas pembiayaansendiri atau tajaan agensi seperti Majlis AmanahRakyat (MARA). Kebanyakanpelajar mi menuntutdalam bidangperubatan,pergigian dan math pelajaranvokasional atau teknikal)’~Sementaraitu, pihak Indonesia telah mengemukakankesediaannyauntuk membantuMalaysia bagi menubuhkanUniversiti KebangsaanMalaysia(UKM) sejakideaitu diumumkanpadatahun 1968.MenurutjurucakapKedutaanIndonesia:

‘We haveIcad co-operationwith Malaysiain manyfields in the past,suchasin politics and commerce,and we will alwaysbewilling togive a hand to Malaysiain its efforts to establisha National Uni-versity.”’6’

Menteri Pelajaran Malaysia yang barn, Datuk Abdul RahmanYaakub,danpegawai-pegawaikananKementerianPelajaranmengada-kan beberaparundingandenganpihakIndonesiadi Jakartauntuk men-dapatkan bantuandaripadaIndonesia,khasnyadaripadasegi tenaga

158 Berita i-lariat,, 4 Februañ 1969.159 Perbabasat, Parlimen, 14 .Ianuari 1969, lajur 3087.60 Berita F-lariat,. 25 Februari 1969.

161 Djakarta Times, 23 September 1966.162 Straits Times, 2 Februañ 1967.163 Lihat lampiran 5 dalam Rohani Abdul Ghani, ilubungan Malaysia-Indonesia,

1966—1986’, Latihan llmiah, Jabatan Sejarah, Universiti Kebangsaan Malaysia,Bangi. 1989, hIm. 212.

164 Utusan Malaysia, 28 Julai 1969 dan Antara-B van, IS Julai 1968.165 Bernama, I8Jun 1969.

266


pengajar.’6’Hasilnya,padaawaltahun 1970,pihakIndonesiabersetujumenghantar17 orang pensyarahuntuk berkhidmatdenganUniversitiKebangsaanMalaysia (UKM) sebelumbulan Mei 1970 kerana sesipertamaUKM bermulapadabulantersebut.’67

MenurutZainal Abidin Abdul Wahid, salahseorangdaripadaahliJawatankuasaPenajaUKM, Indonesiamemberibantuankepadapenu-buhanUKJs4berdasarkansemangatmuhibahdanpersaudaraanyangwu-jud antarakedua-duanegarayang serumpunbangsa.”Menurut beliaulagi, Datuk Abdul RahmanYaakub pernahmenegaskantanpabantuanIndonesiabukansahajapenubuhanUKM akangagal tetapi pelaksaanDasarPelajaranKebangsaanyangmenggunakanbahasaMelayu sebagaibahasarasmi tunggalakanturut gagal.’69

Sementaraitu, sikap muhibah danpersahabatanjugaberjayame-nye]esaikansatuperselisihankecil tentangisi kandunganbuku sejarahTawarikh Dunia Untuk Sekolah Menengah Buku Tiga olehV. Rajendradan N. Rajendrayangditerbitkan oleh Longman Malaysia Sdn. Bhd.Dalam buku ml, penulis tersebuttelah menyatakanbahawakemerde-kaanIndonesiadiberi oleh pihakJepun.Oleh itu, pihakKedutaanIndo-nesiatelahmemintaKementerianPelajaranMalaysiasupayamendesakpenerbitbuku itu membetulkankesilapandenganpenjelasanbahawakemerdekaanIndonesiabukandiberi oleh mana-manapihak tetapi di-perolehhasil perjuanganrakyatIndonesiasendiri. Tujuan pihak Indo-nesiamemintapindaantersebutdibuat adalahsupayatidak menimbul-kan sebarangkekeliruandi kalanganpelajarsekolahyang menggunakanbuku tersebutsebagaibuku teks sekolah.PihakKementerianPelajarandan juga PenerbitLongman bersetujumembuatpindaan tersebutdanolehyangdemikianmasalahmi dapatdiselesaikan)’°

166 Berita Harlan, 22 Januari 1970.167 Ibid., 19 Januaai 1970. UKM dibuka pada bulan Mci 1970 dengan tiga buM, fakulli,

iaitu Sastera,Sainsdan PengajianIslam. Kampussernentaranyaterletakdi LembahPantai. Untuk keteranganlanjut tenlangpenubuhanUKM. lihat Mohd. Ali Kama-rudin 1981. Sejarah Penubuhan Universiti Kebangsaan Malaysia. Kuala Lumpur:PenerbitUKM.

168 Temubualpenulis denganProf. DatukZainalAbidin Abdul Wabid di pejabatnyadiJabatan Sejarab UKM, Bangi, pada II April 1989.

169 Ibid.170 Bernama, 12 dan 13 Ogos 1969. Menurut Antara Daily News Bulletin, pihak ke-

dutaanIndonesiamenghantarbantahan kepadakerajaan Malaysia tentang perengganbuku sejarab tersebutyangmenghinaIndonesiadenganmengatakanbahawa kemer-dekaanIndonesiaadalahpemberianpihak Jepun.PegawaiakhbarkedutaanIndo-nesia, En. Minin Saleh,menerangkanbahawapihaknyahanya niemintamembetul-

267


Semangatmuhibah dan persaudaraanjuga wujud dalam aspek-aspeklain. Padatahun 1966, Indonesiamenghantarsemulapesertanyake pertandingantahunanmembacaal-Qur’anperingkatantarabangsadiKuala Lumpur. Kehadiranpesertadan Indonesiatelab merapatkanse-mula persaudaraanantarakedua-duanegarayang terjejasakibatKon-t’rontasi. Dalammajlis pembukaanpertandingantersebut,Tunku AbdulRahmanberkata:

“On this auspiciousoccasionlet us pray to God Almighty that thepresent governmentof Indonesia which has the support of thosebelievesin God remainin power in the country and lead the nationalongthe roadto securityandprosperity.”7’

PenyertaansemulaIndonesiaitu bukansahajamerapatkanhubung-annyadenganMalaysiatetapi juga dengannegara-negaraIslam. SyedNasir pernahberkata,negara-negaraIslam tidak pernahmelihat Indo-nesiasebagaimusuhkeranapernahberkonfrontasidenganMalaysia.’72

Bagi merapatkanlagi persahabatanantarakedua-duanegara,padabulan Oktober 1967, kerajaanIndonesiatelah menghadiahkanseekorkudakepadakerajaanMalaysiasebagaitandamuhibahdantandatamat-nya Konfrontasi.’~’Selain mit, rakyatdaripadakedua-duanegaratidakketinggalanuntuk membantuantarasatusamalain semasamenghadapimalapetaka.Misalnya, rakyat Malaysia telah menghulurkanbantuanwang tunai kepadamangsabencanaalamdi Indonesiapadabulan Okto-her l966.’~~Begitu juga semasabanjir melandaMalaysiaBarat padaawal tahun 1967, rakyatSumateraUtara telah memberisumbanganse-banyaklima tan beraskepadamangsabanjir tersebut.”5Di sampingitu,pihak tenteraIndonesiajuga telah menghantarpasukankebudayaankeKuala Lumpur untuk mengutipdermabagi membantumangsabanjir.Tujuan lawatanitu bukansahajauntukmembantumangsabanjir tetapijuga untuk menmngkatkanpersahabatanantararakyat kedua-duane-

kan kesilapantersebutdan bukan membantahsepertiyanglersiarolehAntara DailyNewsBulletin. Lihat Bernama 13 Ogos 1969 dan juga Straits Times, 14 Ogos 1969.

171 Straits Times, 29 Disember 1966.172 ibid. Pada tahun berikutnya, Indonesia menghantar pesertanya ke Malaysia untuk

hertanding. Pada lahun 1968, peserta wanitanya Mariwijah Harifai memenangi tem-pat kedua. Lihat Asian Recorder, 5—Il Mac 1969, hIm. 8808.

173 Straits Times, 28 Oktober 1967.174 Ibid., 3 November 1966.175 Ibid., 26 janumi 1966. Untuk keterangan lanjut tentang banjir di Malaysia. sun lihat

Times,6.7, IS Januari dan 22 Februari 1967.

268

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIASELEPAS KONPRONTASI SEHINGGA TAHUN 1970

gara.’76Begitujugasemasarusuhankaumpada13 Mei 1969berlakudiMalaysia;rakyatIndonesia,khasnyadan Sumatera,telahmenyumbang-kan sayur-sayuransebanyak21.9 tan untuk diagihkan kepadamangsarusuhankaum tersebut.Sayur-sayuranitu diserahkankepadaMenteriKebajikanMalaysia,TanSri FatimahHaji Hashim,oleh Kolonel Moer-dani,KonsularKedutaanIndonesia.Semasamenyampaikanbantuanmi,Kolonel Moerdanimengumumkanbahawasumbanganmi adalahtandasimpatidandukacitarakyatIndonesiaterhadaprusuhankaum yangher-laku di Malaysia.’77

Sementaraitu, kedua-duanegaratelahbersetujuuntukbekerjasamadalam bidang kesihatan.Pada bulan Ogos 1969, Menteri KesihatanMalaysia,Tan Sri SardonHj. Jubir danMenteri KesihatanIndonesia,Prof. G.A. Siwabessy.mengumumkankeputusantersebutselepasbe-runding di Kuala Lumpur. Mereka bersetujubekerjasamamengatasiancamanpenyakit malaria, mengadakanpertukarandoktor, pensyarahperubatansertajururawat.’75

Dalam bidang komunikasi dan penylaranpula, Malaysia danIndonesiaturut bekerjasama.Antara Daily NewsBulletinmembukaca-wangannyadi Jakartapadabulan Ogos 1967 sebagaitandakerjasamadanmeningkatkanpersefahamandenganMalaysia.’79Padatahun1969,rundingantentangpertukaranrancanganradio, televisyendanfilem di-adakandi KualaLumpur. Kedua-duanegarajuga mengambilbahagiandalam SeminarAntarabangsatentangDramadan Muzik Tradisi AsiaTenggarayangdiadakandi Kuala Lumpur padabulan Ogos l969.’~”Padabulan Februari 1970, Malaysia dan Indonesiasecaraprinsipnyabersetujumengadakanpertukaranrancangantelevisyen,radio, warta-wan dan juga rombongankebudayaan.’8’Di sampingitu, kedua-duanegara bersetuju untuk menerbitkanbersamaASEAN Magazine.’t2Bagi mempercepatkankerjasamadalam bidang komunikasi, Menteri

176 Pasukan kebudayaan itu mengadakan pertunjukandi Kuala Lumpur,JohorBabni,Melaka, Alor Setar,Kuantandan KotaBharu.Straits Times, 25 Mac 1967.

77 Lihat Siamn Akhbar, KedusaanBesar Republik Indonesia,Kuala Lumpur, 7 Jun1969 dan Bernama, 31 Mei 1969.

78 Lihat Utusan Malaysia, 2 Ogos 1969 dan juga Bernama, 1 Ogos 1969.179 Apabila Bernanw membuka cawangan di bar negeri, Malaysia mengumumkan

bahawa pembukaan cawangan pertamanya adalal, di Jakarta. Lihat Asian Almanac,1967, hIm. 2344.

ISO Bernama,21 dan 24Ogos 1969.181 Straits Times. 7 Februari 1970.182 Ibid., dan Bernwna, 8 Februari 1970.

269


PeneranganMalaysia, Dato’ Hamzah Abu Samah, melawatJakartauntuk berundingdenganpihak Indonesiapada18 hingga29 Jun 1970,iaitu ketika Indonesiamerayakanperayaanulang tahunke-423 bandarraya Jakarta. Begitu juga Menteri PeneranganIndonesia, TimbalanMarsyal Udara,Budiardjo, melawatMalaysia untuk meneruskanrun-dingan tentang kerjasamadalam penyiaran, penerangandan per-fileman.’t’

SelepasKonfrontasitamat,banyaklawatanmuhibahdiadakanolehpelbagailapisanrakyatkedua-duanegara.Antara lawatanpenting ialahlawatan Tunku Abdul Rahman ke-Indonesiapadatahun 1968 dan Ia-watanPresidenSuhartoke Malaysiapadatahun 1970.Lawatankedua-duapemimpin mi telahmerapatkanlagi persaudaraanantaraMalaysiadanIndonesia.Di sampingitu, terdapatlawatanyang diadakanolehpe-mimpin-pemimpinpolitik dan tenteradan kedua-duanegara.’~Selainito, terdapatlawatan yangdiadakanoleh rombongankebudayaanMa-laysia melawatMedanpadabulanJun 1968.385Begitujugarombongankebudayaanangkatantenteramengadakanpertunjukandi Malaysia)t6Di sampingitu, pelajar-pelajarUniversiti Senividjaya,Palembang,per-nab mengadakanpertunjukan kebudayaandi Malaysia pada tahun

1970,tt7 SelepasKonfrontasi,lawatan-lawatanperibadi untuk mengun-jungi saudara-marajuga berlaku. Misalnya, Menteri Luar Indonesia,Adam Malik, pernahmelawat sanaksaudaranyadi Ipoh padatahunl968)~Denganpeningkatanlawatan rakyat kedua-duanegarauntukmengunjungisaudara-maramereka,perkhidmatanferi di antaraSuma-tera denganMalaysiaBaratdipertingkatkan.Bagi menggalakkanlebihramairakyatIndonesiamelawatMalaysia,kerajaanMalaysiajugamem-ben kemudahanimigresen,iaitu rakyatIndonesiadibenarkanmelawatMalaysiatanpavisaselama7 han. Kemudahanmi tergendalasementarasemasaberlakurusuhankaum 13 Mci 1969.’~

Kerjasamadanpersaudaraanantarakedua-duanegaramenjadi lebih

183 MaMysia Yea,Book 1971,hlm.137.184 FAM,JiI. I. No.4dan 5, April1967.185 Bernama, 20 Jun 1968.186 Ibid., ISOgos 1968.187 FAM. Jil. 1, No.2, 1970, balaman tidak dicetak.188 Bernama, Il, 12 dan 13 April 1968. Semasa lawatan mi, bcbiau juga melawat pe-

mimpin-pemimpin Malaysiatermasuk Tunku Abdul Rabman, danbermain golfde-ngannya. Dalam pertemuan mi, Tunku Abdub Rahman be,janji untuk memberi ban-wankepadaIndonesiauntukmengaturkanperlumbaankudadi negaraitu.

189 Ibid., 30Mci 1969.

270

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIASELEPAS KONFRONTASI SEHINGGA TAHUN 1970

nyatadalam hubungansosialselepasKonfrontasi. Soal pelajarandanejaan bersamamerupakandua isu penting yang memperlihatkantemakerjasamadan persaudaraan.Oleh sebabbahasaMelayu dan bahasaIndonesiaberasaldaripadarumpunyang sama,makaterdapatkesedaranantarakedua-duapihak untuk menyaniakansistem ejaan kedua-duabahasaitu. Lawatan-lawatanmuhibahyang diadakanoleh pemimpin-pemimpinMalaysiadanIndonesiatelahmenguatkanlagi kerjasamadanpersaudaraanantarakedua-duapihak.

Hubungandan Aspek KeselamatanHubungankeselamatanantaraMalaysiadan Indonesiamerupakansatuaspek barn keranasebelummi kedua-duanegara tidak mempunyaiikatan keselamatansesamamereka.Walau bagaimanapun,kedua-duapihak pernahterlibat dalamkonfrontasiketenteraanakibatpenubuhanMalaysiapadabulan September1963. PemulihanhubunganMalaysia-Indonesiadi bawah OrderBarn telahmenunjukkanbahawakerjasamadiperlukan antarakedua-duajiran dalam bidang keselamatankeranakedua-duanegaramenghadapiancamanyang serupa, Malaysia danIndonesiamenghadapiancamanClandestineCommunistOrganisation(CCO) di sempadanbersamadi Borneo dan masalahlanun di SelatMelaka)9°

Selepasmenandatanganiperjanjianpemulihanhubunganpada 11Ogos 1966, kedua-duanegaramengumumkanhasratmasing-masinguntuk bekerjasamadalam aspekkeselarnatan.Mereka mula memper-timbangkancadanganuntukmengadakanrondaanbersamadi sempadanBorneo,tempatterdapatkira-kira 700 oranggerila komunis.t91Semasaberadadi Kuala Lumpur,AdamMalik pernahmenegaskanbahawaMa-laysiadan Indonesiaharushekerjasamauntuk menghapuskanancamankomunis.’92Menurut beliau lagi, Malaysiadan Indonesiaperlu meng-adakanrundingantentangkerjasamamerondadi Selat Melaka untukmenghapuskanmasalahlanun dan di sempadanBorneo untuk meng-hapuskanmasalahkomunis)93 Sementaraitu, Tunku Abdul Rahmanberpendapat,dengantermeterainyaperjanjian pemulihan hubungan

190 CCOjugadikenalisebagai Sarawak Communist Organization (SCO).191 Times, l3Ogos 1966.192 Ibid. Rejim Sukarno telah memberi senjata dan latihan kepada pihak komunis di

sempadan Borneo untuk menggagalkan penubuhan Malaysia.193 Straits Times, 13 Ogos 1966 dan juga Asian Almanac, 1966.

271


makami secaralangsungmembawakepadapembanterasankomunis.MenurutTunku Abdul Rahman,“we have the time, the men and themeansat our disposalto crush .‘~

Denganperjanjian pemulihanitu juga, Ton Abdul Razakmeng-umumkanbahawapertahananMalaysiaTimur menjadi tanggungjawabkerajaanMalaysia dan bukan lagi menjadi tanggungjawabBritish.’95Pada12 Ogos 1966,kerajaanMalaysiamelantik MejarJeneralIbrahimDato’ Ismail sebagaipengarahoperasidi MalaysiaTimur bagi meng-gantikanMejarJeneralLeadanipadatenteraBritish)9’ PihakMalaysiamemintabantuanIndonesiauntukmenjalankangerakanbersamameng-hapuskanancamankomunisdi MalaysiaTimur. Ini keranapergerakanCCOakanmengancamperjalananpilihanraya di SabahdanSarawak.’~’KetuaMenteri Sarawak,PenghuluTawi Sli, misalnya,mencadangkanbahawaIndonesiabolehmembantudenganmenggugurkanrisalah-risa-lab yangmendesakpihakkomunismenyerahdin.t98PengarahoperasidiMalaysia Timur, Mejan JeneralIbrahim, mengatakanbahawadenganbantuanIndonesia,Malaysia boleh menghapuskanancamankomunisdenganmudahdiMalaysiaTimur, khasnyadi Sarawak.’~

Pada16 Ogos 1966,kedua-duanegaratelah bersetujuuntukmem-bentukSuruhanjayaBersamabagi menyelesaikanmasalahkeselamatanMalaysia dan Indonesia.Pembentukansuruhanjayami meningkatkankerjasamamereka.zmBagi mengukuhkankerjasamadenganMalaysia,pihak IndonesiatelahmemberiainarankepadaTenteraNasionalKali-mantanUtara (TNKU) pimpinanAM. AZahani supayamenghonnatiperjanjian pemulihan Malaysia-Indonesia.20’Tambahanpula, pihakIndonesiamengumumkanakanmengundurkantenteranyadan Borneosebagaimenghormatiperjanjianpemulihanmulaibulan Oktober1966.Kedua-duanegarajuga bersetujuuntuk menempatkanpasukanper-hubungantentera masing-masingdi sepanjangsempadanSarawak—

194 Straits Times, 12 Ogos I 966.195 Asian Almanac, 1966, hIm. 168!.196 Times, 13 Ogos1966. TenteraBritish mula berundurdad Malaysia Timur dan kum-

pulanterakhir benindur pada 12 Januari 1967.197 Straits Times, 12 Ogos1966.198 Ibid., 13 Ogos 1966.199 AsianAlmanac, 1966, hIm. 1681.200 Ibid., 17 Ogos 1966; ?imes, 17 Ogos ‘1966 dan Asian Recorder, 17—22 September

1966, hIm. 7294..201 Times, 10 Oktober I 966.$ehingga bulajiNovember 1966, seramai 65 orang anggota

TNKU telah menyerahdid kepad~kerajaan Malaysia. Lihat ibid., Il November1966.

272


Kalimantan sebagailangkah awal bekerjasamauntuk menghapuskanancamankomunis di sempadanmereka.202Padabulan yang sama,Ma-laysiadanIndonesiajugabersetujuuntuk mengadakanrondaanbersamadi sempadan.203Menurut FI.J. Sjahri, ahli PMRS, usahake arahkerja-samakeselamatandi sempadanMalaysia-Indonesiabukan satu yangsamadenganPakatanNATO atasWarsawtetapi satukeijasamaantaraduajiranyangberasaldaripadarumpunbangsayangsama.~°’

UsahamengadakanperjanjiankeselamatanantaraMalaysia-Indo-nesiabermulasejakmesyuaratpertamaJawatankuasaBersamaMalay-sia-Indonesiauntuk melaksanakanperjanjian pemulihan hubungan.Dalamkenyataanbersamapada 14 September1966 ito, kedua-duane-gara bersetujuuntuk mengadakansatu perjanjianpertahanandi sem-padanbersama.205Bagi meneruskanperbincanganbagi mengadakanperjanjiankeselamatan,Brig. JeneralSenarsomelawatMalaysiapadabulanNovember1966.2~~Begitu juga,kedua-duapihaktelah mengada-kan rundinganuntuk mengatasimasalahlanun di SelatMelaka. Padaawal tahun 1967, satu rombonganpegawaitenteraMalaysia,yangdi-ketuaiolehLt. JeneralAbdul Hamid Bidin, melawatSumaterauntukbe-runding denganpihak berkuasadi sana.mi keranalanun-lanunmeng-ancam perjalananperdaganganbarter antaraSumateradenganSeme-nanjungMalaysia.2tt7

Sementaraitu, pada 10 Mac 1967, Malaysiadan IndonesiatelahmenandatanganiPeraturanKeselamatanKawasanSempadandi KoalaLumpur untukmenghadapimusuhbersama,iaitu komunisdi sempadanBorneo. Dalam perjanjian i, kedua-duapihak juga bensetujuuntukmenghapuskanancamanlanun di Selat Melaka.208Denganadanyaper-janjian mi, pasukankeselamatankedua-duanegaramula mengadakanrondaan bersamadi kawasansempadanuntuk mengesanpergerakan

202 Ibid., 22 Oktober 1966.203 Djakarta Times, 10 Oktober1966.204 Ibid. 18 Oktober1966.205 PAM, iii. 2, No.3, 1966, hIm. 62.206 Ibid.207 Djakarta Times, l8ianuari 1967.208 Lihat“Security ArrangementsBetween Malaysia And Indonesia”, FAIl. ill. I, No. 3

dan 4. April 1967, hIm. 50 dan Asian Recorder, 7—13 Mci 1967, hIm. 7692. Dalammenandatanganipeijanjian mi, Malaysia diwakili oleh Tan Sri Abdul KadirShamsuddin, SetiausahaKementedanPertahanan Malaysia, dan Indonesia pula

- diwakili olehLI. JeneralUmarWirabadi Kusumab.LihatSiraits Times, II Mac 1967danDjakarta Times, 13 Mac 1967.

273


CCO. Kerjasamami adalahsamadengankenjasamakeselamatanMa-laysia-Thailanduntuk menghapuskanpergerakanPKM di sempadanMalaysia-Thailand.209Justeruito, Indonesiaakan membantuMalaysiamembunukina-kira 1000oranganggotaCCOyang cubamasuksemulake Malaysia selepasKonfrontasitamat.2t°SemasaKonfrontasi merekatelah mendapatbantuandaripadarejim Sukarnountuk menentangMa-laysia- Perjanjian keselamatanmi menguatkanlagi kerjasamadalamhubunganMalaysia-Indonesiauntuk menghapuskanancamankomunis,lanun, dan elemen subversif. Menurut Brig. Jeneral A.J. Wiltono,KomanderTenteraIndonesiadi KalimantanBarat,kerjasamaketentera-an denganMalaysia telah mempencepatkanusahakerajaanIndonesiauntuk menghapuskankomunis di negaraitu dan telah menyebabkanpi-bakkomunis terpaksamenghadapiserangandanipadakedua-duapihak.Beliau menganggarkancumakira-kira 250 orang CCO sahajabergiataktif mengancamkeselamatankedua-duanegaradankedudukanmerekaadalahsangatburuk.Denganadanyapenjanjiankeselamatanmi, tenteraIndonesiamenerimabantuandaripadapangkalandi Kuching untukmemburuCCOdi kawasansempadandan kedua-duanegaradapatben-tukar-tukarlaporanperisikantentangCCO.2” Sementanaitu, Tun AbdulRazakmengucapkanterimakasihkepadapihak Indonesiakeranamem-bantumembantenaspengganaskomunisdi sempadanSarawak.212

Di sampingbekerjasamauntuk menghapuskanancamankomunis,pihak Indonesiatelah menawarkanbantuanmelatib pegawai-pegawaitenteraMalaysiadi Indonesia.Terdapatpegawai-pegawaitenteraMa-laysia yang mendapatlatihan di Indonesiadan kebanyakanmerekaadalahpegawaiTenteraUdaraDirajaMalaysia(TUDM).213

Bagi meningkatkanpersefahamandi kalanganpegawai-pegawaitentera,kedua-duapihaktelah menghantarrombonganmuhibah.Misal-nya,Malaysiamenghantarsatu rombonganrnuhibahyang diketuai olehMejarJeneralIbrahim Dato’ Ismail ke Indonesiauntuk mengambilba-hagiandalampenayaanangkatantenteraIndonesiapada5 dan6 Oktober1966.214Begitu juga Lt. Jeneral RachmatKartakusuma,Ketua Staff

209 Straits Times, II Mac 1967.210 Djakarta Times, 9 Mac 1967.211 Antara—Bonn, 31 Januari 1967 dan Asian Almanac, 1968,hIm. 3002.212 Sejak Konfrontasitaniat,kira-kira ISO anggotaCCO dibunuh dan 100 Iagi menyerah

did denganpihak berkuasaMalaysia. Lihat Straits Times, 30 Julai 1967.213 Utusan Malaysia, 17 November 1969.214 Djakarta Times, 26 September 1966.

274

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA SELEPAS KONFRONTA5I SEHINGGA TAHUN 1970

AngkatanTentera IndonesiaselakuMenteri Pertahanandan Kesela-matanIndonesia,telab mengadakanlawatanmuhibabke MalaysiapadaI SJulai 1968,215Lawatan-lawatanmi telabrneningkatkankerjasamadanpersaudaraanantara kedua-duanegara. Sementaraitu, Menteri LuarIndonesia,Adam Malik, menegaskanbahawaIndonesiaakanbekerja-samarapatdenganMalaysiadan Singapurauntuk menguatkankesela-inatanrantaumi.2t6

Dalam meneliti hubunganpertahananMalaysia-Indonesia,duatema penting jelas kelihatan, iaitu tema kerjasamadan komunisme.Malaysiadan Indonesiatelah menyedariperananyang dimainkanolebpihak komunisdalammemburukkanhubunganmerekadanjuga dalamperistiwaGESTAPU. Oleh itu, kerajaanMalaysia dan Order Baru diIndonesiatelahbekerjasamauntuk membendungsaki-bakiperjuangankomunis yang terdapatdi sempadanBorneo. Kedua-duapihak telahmenyedaribahawakomunismemerupakansatuancamanbesarkepadamerekadan juga seluruhrantauAsia Tenggara.Justeruitu, kedua-duapihak bekerjasamamembendungancaman mi di wilayah masing-masing.

Pertubuhan Serantau

Peruhahanpucuk pimpinan di IndonesiadaripadaPresidenSukarnokepadaJeneralSuhartobukansahajatelahmenamatkanKonfrontasidanmemulihkanhubungandenganMalaysiatetapijuga membukaera barudalam perkembangankeserantauandi Asia Tenggara.217Ini keranase-belum kenaikanJeneralSuharto,Indonesiasangatmementingkansoli-dariti Afro-Asia dan mengabaikanpenubuhanpertubuhanserantaudiAsia Tenggara.Malahanpadafahun 1958,PresidenSukarnopernahme-nolak idea Tunku Abdul Rabmanuntuk mengadakanpertubuhanse-rantaudi Asia Tenggara.Walau bagaimanapun,semasarundinganpe-

215 Lihat Siaran Akhbar Malaysia, 19 Julai 1968; Bernama, 17 Julai 1968 dan MalayMail, 16 Julai 1968.

216 Straits Times, 8 September 1969. Beliaumenegaskanbahawa Indonesia tidak me-lihat Singapura sebagal “Third China” tetapi sebagai salah sebuah negara Asia Teng-gara serantau.

2 7 Sementaraitu, di Filipina, Ferdinand Marcos telab berjaya menggantikan MacapagalsebagaiPresiden selepasmemenangi PilihanRayaPresidentahun 1965. Pemulihanhubungan diplomatikdengan Malaysia telab berlaku pada tahun 1966 dan mi mem-bolehkanAssociationof Southeast Asia (ASA) berfungsi semuladengan kerjasamaMalaysia,Filipina dan Thailand.

275


mulihanhubunganMalaysia-Indonesia,Adam Malik telah mengeluar-kan hasnatuntuk mengadakansatupertububanserantauyangmeliputiIndonesia,Malaysia, Thailand danFilipina bagi meningkatkankerja-samaekonomi,teknikaldali kebudayaanantaramereka.218

Namunbegitu,menurutAdamMalik, Indonesiatidak berhasratme-nyertaiAssociationof SoutheastAsia (ASA) keranaIndonesiabukanlahnegarapenajaASA.219IndonesiamahumenyertaiASA sebagai“juniormember”keranami akanmenjejaskankedudukandan imejnyasebagainegaraterbesardi Asia Tenggara.ASA telah dibentukoleh Malaysia,Filipina danThailandpadatahun 1961 denganharapanuntuk merapat-kan kerjasamaekonomi sosial dan kebudayaandi kalangannegara-negaraAsia Tenggara.Beliau menegaskanbahawaIndonesiaseme-mangnyamenyokongkerjasamaserantau.22°Beliau mencadangkanagarASA danMAPFIILINDO disatukansupayakekuranganyang terdapatantarakedua-duapertubuhanitu dapatdiatasi.22’SungguhpunIndonesiaberminatmengadakankerjasamaserantautetapi tidak berminat me-nyertaiASA keranami melibatkansoalstatusdanprestij.

Padamasayangsama,Tunku Abdul Rahmanmenegaskanbahawaidea kerjasamaserantaumerupakancara terbaik untuk menghadapiancamandan utara(komunisdan RRC) dan juga untuk menstabilkanserta menguatkanekonomi negara-negaradi rantauAsia Tenggana.222Sementaraitu, dalamsatu temuramahpada26 Mac 1967,Adam Malikmengatakanbahawanegaranyaakanmenajasatupersidangantujub ne-gara Asia Tenggaradalam tempoh tiga bulan untuk membincangkantentangkerjasamaserantau.Menurutbeliau, Indonesiasedangberun-ding dengan Malaysia, Filipina, Singapura, Thailand, Burma danKemboja untuk mengadakanPersidanganMAPHILINDO yang lebibbesarbagi membincangkankerjasamaekonomi,sosial,kebudayaandanteknikal, Denganmengadakanpersidanganyang baru, Indonesiaber-harapperbezaankonsepASA danMAPHILINDO dapatdiatasi 223 Me-

218 LihatAsian Recorder, 16—22 Julai 1966, hIm. 7190.219 Mohd. Hear b. Hj. Awang, “Malaysia dan Keijasama Serantau di Asia Tenggara”

dalam Malaysia: Sejarah dan Proses Pembangunan. Kuala Lumpur; PersatuanSejarab Malaysia.1979, hIm. 195.

220 Asian Almanac, 1966, him. 1672 dan 1681.221 Ibid.. hIm. 1681. LihatjugaStraits Times, 13 Ogos 1966.222 Tunku Abdul Rahman mengemukakan pandangan mi semasa Persidangan Perdana

Menteri Komanwel di London pada bulan September 1966. Lihat Bob Reece,‘Walking atlast?”, FEER. Ml. LXVI, No.49,4Disember 1969, hIm. 491.

223 LihatAsian Recorder, 14—20 Mel 1967, hIm. 7702—7703dan Asian Almanac, 1967,hIm. 2096.

276

HuBUNGAN MALAYSIA.INDONESIA SELEPAS KONFRONTASI SEHINGGA TAHUN 1970

nyentuh tentang kerjasamapentahanan,Adam Malik berkata,“thequestionof regionaldefencecooperationwould bepostponedas we lookat only whatwe neednow”.224 Husein Kartasosmita,TimbalanPenge-nusiJawatankuasaPertahananParlimenIndonesia,tunutmenegaskanba-hawanegaramerekahanyabenminatuntukmenyertaipertubuhanyangmementingkanpenkembanganekonomidanpembangunansahaja.225

CadanganIndonesiauntukmengadakanpertubuhanserantauyangbait denganmenggabungkanASA danMAPHILINDO mendapatsam-butan yang baik daripadaThailand, Filipina dan Singapura.Kembojadan Burma mengumumkanbahawamerekabelum sedia untuk me-nyertai pertubuhanSerantauyang barn. Pada mulanyaTunku AbdulRahmantidak gembiradengancadanganIndonesiakeranapathpenda-pat beliau,“We alreadyhaveour regionalorganisationin ASA. I don’tseethe needto set up anotherregional economicgrouping”.226Beliauingin menjayakanASA danmenjemputIndonesiamenyertainya.Akantetapi pada22 April 1967, Tunku Abdul RahmansanggupmengubahpendiriannyatentangASA dan memberisokongankepada cadanganIndonesiakeranatujuan keserantauanmerekaadalahsamadan untukmengekalkanperpaduandi kalangannegara-negaraAsiaTenggarayangkebanyakannyamerupakanbekas tanah jajahan untuk menghadapiancainankomunisdan imperialismeBarat. Beliau juga menyedariten-tang kepentinganperpaduandi kalangannegana-negaraAsia Tenggarauntukmempertahankanrantaumi keranaBritain padatahun 1966,telabmengumumkanpengundurantenteranyadan Timur Suez menjelangtahun 1971.PengundurantersebutakanmenjejaskankeselamatanAsiaTenggaraterutarnanyaMalaysia dan Singapunakeranapayungperta-hananBritish di rantau mi akan luput, seterusnyaakanmewujudkankekosongankuasadi kawasanmi. Dengankekosongantersebut,kuasa-kuasabesar lain akanbersainguntuk mengisi kekosonganitu. Selainmasalahpengundurantentera.British, masalahperang Vietnam jugamemenlukanperpaduannegara-negaraAsia Tenggarauntuk mengha-dapi kemungkinankejatuhanVietnam di tangan komunis yang boiehmembuktikankebenaranteori Domino.227 Jadi, Tunku Abdul Rahman

224 Asian Recorder, 14—20 Mel 1967, hIm. 7703.225 Djakarta Times, 29 Mac 1967.226 Ibid., 30Mei 1967. Untuk mengetalmiIebih lanjut tentangsokonganyangdiberi oleh

Thailand,Filipinadan Singapura,sila lihat AsianAlmanac 1967. hIm. 2097.227 PamelaSodhy 1987. “The MalaysianConnectionin the VietnamWar”, Contem-

porary SoutheaslAsia, ill. 9, No. I, hIm. 38—53.

277


menunjukkansokongannyakepadacadanganIndonesia:

“ASA hasbeenwith us for sometime andshowsa lot of promise.Wehaveworked very hardto put somesubstanceinto this organisation.But if Dr. Malik hassomethingnew, we will alwayslisten. As it is, Idon’t know anything about it but we havenever said it was a badidea.”228

Tunku Abdul Rabman menegaskanbahawa Malaysia sedia mem-pertimbangkanpertubuhanyang lebih luas danipadaASA dan mengha-rapkan pentubuhanbaru tensebut akan menjadi pembesananvensiASA.229

Bagi membincangkanpenubuhanyang baru danbesar,Indonesiamengambilinisiatif untukmengadakanmesyuaratMenteni-menteriLuanpadabulanOgos 1967.Olehitu, IndonesiamenghantarjemputankepadaMalaysia, Thailand, Singapura,Filipina, Burma dan Kemboja. Semuapihakmembenisambutanpositif kecualiBurmadan Kemboja.Indonesiamemainkanpenananpentingdalam menubuhkanpertubuhanmi kenanasedanakanperlunyakekuatanekonomidi Asia Tenggarabagimenjaminkesejahteraanpolitik mahupunketentenaandi rantaumi. Jakartasedanakanbahayasubversifkomunisdi Asia Tenggarabolehdiatasimelaluikenjasamasenantauyang kuat. Selain itu, Indonesiaingin menghalangpenlanjutanpengarubBanatkhasnyadalam bidangketenteraandm AsiaTenggara.23°Negara-negarayangterlibatjugamempunyaikebimbanganyangsamasepertiIndonesia.

Benikutnya,pada5 Ogos 1967, paraMenteni Luan darm Malaysia,Indonesia,Singapura,Filipina dan Thailandbentemudi Bangkok untukmembincangkanpenubuhanpentubuhanserantauyang baru di AsiaTenggana.23’JunucakapKementenianLuanNegeniThailandmengumum-

228 Asian Almanac, 1967, hIm. 2097. Menurut J, Saravanamuttu, perubahan mi berlakukerana penggubal-penggubal dasar luar Malaysia menyedaritentangperlunya per-tubuhanserantauyang luasdi Asia Tenggara termasuk Indonesia. Lihat 3. Sarava-namuttu 1983. The Dilemma of Independence: Two Decades ofMalaycia’s ForeignPolicy, 1957—1977, PulauPinang:Penerbil USM, hIm. 84.

229 Djakarta Times, 21 April 1967.230 Asian Recorder, 20—26 Ogos1967. hIm. 7876.231 Malaysia diwakili oleh Tun Abdul Razak,Indonesia oleh Adam Malik, Singapura

olehS. Rajaralnam, Filipina oleh Narciso Ramos dan ThailandolehThanal Khoman.Merekamengadakanrundingantidak rasmi pada 5 dan 6 Ogosdi Bangsaen,sebelummembuat persetujuan rasmi di Bangkok pada 7 Ogos 967, Lihat Asian Almanac,1967.hIm. 2268.

278

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA SELEPAS KONFRONTASI SEHINGGA TAHuN 970

kan pertubuhanyang akanditubuhkandikenaimsebagaiSoutheastAsianAssociationfor RegionalCooperation(SEAARC). Namami dicadang-kan oleh IndonesiatetapipenerimaannyabergantungpadaparaMenteniLuan lima negaratersebut.232Filipina telah menolaknamatersebutke-nanaia benbunyi sepenti“shark”. Akhirnya, namaAssociationof South-eastAsianNations (ASEAN) diterima oleh kelima-lima orangmenteritensebut.233Pada7 Ogos,kelima-lima menteniitu telah bersetujuuntukmembentukpertubuhanserantauyang barudi Asia Tenggarayang di-kenali sebagaiASEAN.234Pada8 Ogos 1967,DeklanasiASEAN telahditandatanganioleh para Menteri Luar Malaysia, Indonesia,Singapura,Thailand dan Filipina. DeklanasiASEAN mengutamakankenjasamaekonomi, sosial, dan kebudayaandi nantaumi.235 ParaMenteni LuarASEAN bensetujuuntukmengadakanmesyuaratpeningkatmenteniyangkeduadi Jakartapadatahun 1968dan menubuhkanJawatankuasaTetapbagi mengkaji kenjasamadalam bidangpelancongan,perkapalan,per-ikanan sentapeluasanperdagangandalamrantaumi.236

Selepas menandatanganiDeklarasi ASEAN, Tun Abdul Razakyang mewakili TunkuAbdul RahmansebagaiMenteni LuarNegeniMa-laysia mengumumkanbahawarakyatMalaysia benasasangatgembirakeranacita-cita danaspirasi yang menubuhkanASA enamtahun Ialukini membesardan meluasdengantertubuhnyaASEAN.237 Sementaraitu, Adam Malik pula menyifatkanpenubuhanASEAN sebagai“mile-stone” dalam sejarah Asia Tenggara.23tBeliau menegaskanbahawaASEAN tidak dibentukoleh kuasaasingtetapi oleh negana-negaraAsiaTenggara yang benminat untuk membangunkanekonomi meneka.ASEAN memberimasadepanyang lebib luas untuk memulihkanhu-bungandiplomatik antaraKualaLumpur, SingapuradanJakarta.239Wa-laupun ASEAN dibentukuntuk menapatkankenjasamaekonomi,sosialdan kebudayaandi kalangannegana-negararantaumi tetapi Malaysia

232 Djakarta Times, 4 Ogos 1967,233 lbid.,8—9Ogos 1967.234 Asian Almanac, 1967, hIm. 2268.235 Untuk keteranganlanjut tentang hutir-butir deklarasi mi, sila lihat “The ASEAN

Declaration”, FAM, iii. I, No, 6, September 1967, hIm. 9—13 dan juga AsianAlmanac 1967, hIm. 2267—2270.

236 “Joint Press Release at the First Meeting of the ASEAN”, FAM, Jil. I, No. 6.September 1967, hIm. 9.

237 Asian Almanac, t967, hIm. 2270.238 Ibid., hIm, 2271.239 Djakarta Times, 12 dan 22 Ogos 1967.

279

HUBUNGAN MALAYSIA’INDONESIA 1957-1970

dan Indonesiapernah mengeluarkanhasnat masing-masingtentangkenjasamaketentenaan.Namun begitu, merekamenegaskanASEANtidak akanmenjadipakatantenterasepentiSEATO.24°

MemandangkanASA danASEAN mempunyaltujuan yang sama,Tunku Abdul RahmanmengumumkanbahawaASA tidak perlu lagikeranaAsia Tenggaratidak cukup kuat untuk menampungduabuahpertubuhanserantau.Beliau mengalu-alukanASEAN akanmembawakesejahtenaankepadasemuapihak dan mengharapkannegara-negaralain di rantaumi turut menyertainya.24’Padamasayangsama,Malaysia,Thailand danFilipina mengambilkeputusanuntuk memindahkanpro-jek-projek yang dicadangkandi bawah ASA kepadaASEAN. Kepu-tusan mi diambil dalam PersidanganKeempatMenteni-MenteniLuarASA di KualaLumpurpada28 hingga29 Ogos 1967.242JawatankuasaASEAN telab bersetujudengancadangantersebut,243Di sampingitu,sebagaipengeluargetahash yang penting dan juga sebagaianggotaASEAN, MalaysiadanIndonesiabekenjasamadalambidangpengeluan-an getah.244ASEAN juga diharapkan menstabilkandan melindungihargabahan-bahanmentahyangdihasilkanoleb negana-negaraASEANsepertigetahdanbijih timah.

Bagi mempertingkatkankenjasamadi kalangananggota-anggota-nya,JawatankuasaTetapASEANtelahmenyarankanpenubuhanSekre-taniat NasionalASEAN bagi setiapnegara.Tujuan SekretariatNasionalmi adalahuntuk menentukankeutamaandan peraturanpnojek-projekASEAN. Padapeningkat awal ml, ASEAN disarankanuntuk meng-adakanprojek-projekyang mudahdilaksanakan,yangtidak memenlu-kan penbelanjaanbesardan cepatmembenibasil.245 Sementanaitu, se-masalawatanTunkuAbdul Rahmanke IndonesiapadabulanMac 1968,beliau dan PnesidenSuharto mengumumkanbahawakemajuankenja-

240 Ibid., 23 Ogos 1967.241 Ibid., IlOgos 1967.242 Lihat Asian Recorder, 15—21 Oktober 1967, hIm. 7970dan Asian Almanac, 1967,

hIm. 1967.243 LihatDjaksrla Times,31 Ogos 1967. Antara projek-projek ASA yangditerima oleh

ASEAN adalah pemansuhanvisa, menubuhkanpusat pameran barang-barangpe-ngeluaran,mengadakanekspo perdagangandan jugamengadakan pertukaran kebu-dayaan dan teknikal. LihatAsianAlmanac, 1967, hIm. 2296.

244 Asian Recorder, 30 September — 6 Oktober 1968, hIm. 8556. Lihat juga Reece,“Walking at Last”, hIm. 2192.

245 Lihat Malaysia Year Book 1968, hIm. 126 dan Perbahasan Parlimen, 6 Jun 1965,lajur 185—188.

280


sama ASEAN telah meningkatkan lagi pendirian Malaysia danIndonesiauntukmengambillangkah-langkahberkesanbagimenjayakanDeklarasi ASEAN-2~Walau bagaimanapun,Tunku Abdul Rahmanmengakuibahawapadaperingkatawah mi ASEAN belum lagi diuji de-nganbetul. Ohehitu, adalahsukaruntukmenilai kekuatanASEANtetapibehiauyakinbabawapertubuhanitu akanberjayajika anggota-anggota-nya bekenjasama dengan melabur modal dalam projek-projekASEAN.247

Bagi menenuskankerjasamasenantau,padabulan Ogos 1968,me-syuaratkeduaMenteni-Menteri Luar ASEAN berlangsungdi Jakarta.Semasapenasmianmesyuaratitu, PnesidenSuhartomenegaskanbahawaASEAN merupakantiang harapanbagi berjuta-jutarakyatdi rantaumiuntuk menikmati kemakmuran.Tun Abdul Razakyangmewakihi Ma-laysiadalammesyuaratmi mengatakanbahawaASEAN adalahharapanterbaik’ untuk kerjasamasenantaudi Asia Tenggarabagi menjaminke-amanan,kemajuan,kçmakmunandan kestabilanrantaumi.248 Dalammesyuaratmi, ASEAN telahmenenimacadanganuntukmenubuhkanja-watankuasa-jawatankuasatetapbagipengeluarandanpengedaranbahanmakanan,penenbanganawam,komunikasipenenbanganudara,penkhid-matan kaji cuaca,dan perkapalan.Di sampingitu, paraMenteri LuarASEAN bensetujumenubuhkanjawatankuasakhas (ad hoc)bagi meng-kaji soal kewanganyang berkaitandenganprojek-pnojekASEAN danjuga mengkaji mengadakantabung kewanganASEAN. Merekajugabensetujubahawaprojek-projeksepertipertukaranpakar,promosipe-lancongandi ASEAN,penubuhanpusatparnenanbaranganpengeluaran,ekspoperdagangandanpeluasanpasaranuntuk barang-barangeksportharusdilaksanakandengansegera.249Menyentuhtentangpelancongan,negara-negaraASEAN telah bersetuju menyumbangkansebanyak$10 000 setiap negarabagi mendinikanpusat pehanconganbersamadiNew York denganharapandapatmenggalakkanlebih namaipelancongdan AmenikaSyarikatmelawatke nantauini.2~°Projek-projekmi telah

246 Lihat FAM, hI. I, No.7 dan 8 Mac 1968, hIm. 85.247 Ibid., hIm. 80.248 Lihat Asian Almanac, 1968, hIm, 2976.249 Sila lihat ibid., Mm. 2974; Asian Recorder, 4—10 November 1968, Mm. 8607;

Malaysia Year Book 1968, hIm. 126 dan Kroef, Indonesia After Sukarno,thlm. 198.250 Asian Almanac, 1968, hIm. 2974. Sementaraitu, bilanganrakyatMalaysia yang me-

lawat Indonesiasemakinmeningkatberikutan keputusankerajaan Indonesiamem-benarkan rakyat negara-negaraASEAN melawat Indonesia Ianpa visa selaniasemiaggu. Lihat Straits Times, 27 Oktober 1969.

281

HURUNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-1970

meningkatkankenjasamadi kalangannegara-negaraASEAN khasnyaantaraMalaysia denganIndonesia.Projek-pnojekmi juga mengeratkanlagi kenjasamaMalaysia dan Indonesiadalam bidangekonomi, sosialdan kebudayaanyang sedia wujud melalui perjanjian dua hala. Pe-mimpin-pemimpinASEAN, terutamanyadan Malaysiadan Indonesia,bersetuju agan usahapembangunandipenhebatkandan diselaraskanuntukmenjayakanASEAN.MenunutAdamMalik, ASEAN sedangben-gerak maju tetapi usahabenlipat gandadiperlukan supayaASEANbenan-benarberjaya.25’

Selain itu, Malaysiadan Indonesiajuga ingin melihat keanggotaanASEAN bentambahluas. SemasaMalaysia menjadi tuan rumah bagipersidanghnMenteri Luar ASEAN yang ketiga di CameronHighlandspada 16 hingga 17 Disemben1969, Tunku Abdul Rahmantelab men-jemputLaosdan Vietnam Selatansebagaipemerhatike persidanganter-sebut.252 Indonesiabensama-samaThailand menyambutbaik tindakanMalaysiakenanakeanggotaanASEAN akandiperluaskandan peranan-nya sebagalpertubuhanserantaumenjadi lebih kukuh. Dalam persi-dangantersebut,soal menambahkeanggotaanASEAN dibangkitkanke-ranaLaosdan Vietnam SelatanberhasratmenyertaiASEAN. Malaysia,Indonesiadan Thailand menyokongpenyertaankedua-duanegana itutetapi Singapuna menentangcadangantersebut.253Menurut S. Raja-ratnam,Menteri Luar Singapura,“as things are, if you bring in one oftwo membersat the costof alienatingor bringing animosityon the partof othermembers,ASEAN could not gain much”,254 Oleh yang demi-klan, soal kemasukananggotabanu ke dalamASEAN gagal kenanasi-kapSingapurayangmengatakankemasukanahli baruakanmelemahkanASEAN.

Namunbegitu,dalampersidangandi CameronHighlandsmi, Men-teri-Menteri Luar ASEAN telah meluluskan 98 sarananyang meliputiprojek kenjasamadi kalangannegaraASEAN dalambidangperusahaan,

251 Bernama, 16 Ogos 968.252 Asian Recorder, 12—18 Februari 1970, hIm. 9390 dan juga Anthony Polsky, “No

Stopping The Tunku”, PEER, uI, XVII, No.2, 1970, hIm. 5.253 Asian Recorder, 12—18 Februad 1970, hIm. 939!, Laosmengatakan akan menyertai

ASEAN selepasmengatasi lois’s dalam neged.254 Ibid. Sementaraitu, Indonesiamahu Vietnam Usara. Burma (Myanmar) dan Kelu-

boja menganggotai ASEAN bersania-sama Vietnam Selatan dan Laos. Dalam halVietnam Utara, Malaysia menensang kemasukannya dalam ASEAN. Lihat ,lustusM.Van der Kroef 1971. Indonesia After Sukarno. Vancouver: Universily of BritishColombiaPress, him. 199.

282

HUBUNCAN MALAYS5A-INDONESIA SELEPAS KONFRONTASI SEHINGGATAHUN 1970

perdagangan,pelancongan,penkapalan,pengangkutan,penikanan,se-baranam, kegiatanbudayadankewangan.MerekajugabensetujuuntukmenjadikanJawatankuasaKhasKewangan,Perdagangandan Penusaha-an,PelancongandanPengangkutansebagaijawatankuasatetap selarasdengankepenluankerjayang terusmenenus.255Dalampensidanganmni,Menteri-MenteniLuarASEAN menandatanganiduaperjanjianbagi me-nubuhkanTabungASEAN bernilai $15 juta untuk menajapnojek ben-samadan untuk meningkatkankerjasamadalam mediamassadan ke-giatankebudayaan.256Padatahunbenikutnya,JawatankuasaTetapKe-wanganASEAN telah meluluskan pembiayaansembilanprojek ben-sama.Antanaprojek tensebuttenmasuklahmengadakanparnenanbarangpengeluarandi ibu kota-ibukotaASEAN,ekspoperdaganganbersarna,kempenTahunMelawat ASEAJ’4 1971,penubuhanpusatpenyelidikankesusasteraan,keseniandansejarah,pertukaranbahan-bahanpenerbitanradio dan televisyendan pembenianbiasiswaASEAN kepadapelajardanipadanegara-negaraanggotanya.257Denganprojek-pnojekpemba-ngunan in kenjasamadi kalangan negara-negaraASEAN, khasnyaantanaMalaysiadanIndonesiatelah benkembangdenganpesatdan hu-bungankedua-duajiranmenjadi lebih napat.Tetapiharuslahdiingatba-hawakenjasamaMalaysiadanIndonesiadalamkonteksASEAN semasapentadbiranTunku Abdul RahmanmasihberadapadapeningkatawalkeranaASEAN ditubuhkanpadabulan Ogos 1967, sementaraTunkuAbdul Rahmanbersarapadabulan September1970.Namunpensetujuanyang dicapai dalam tempoh tiga tahun itu mencenminkankejayaanASEAN padapeningkatawal kepimpinanTunku Abdul Rahman.Kerja-samaMalaysiadanIndonesiadalamkonteksASEAN tenusberkembangpesatselepaspentadbiranTunkuAbdul Rahman.

Pendirian Malaysia-Indonesiaterhadap Isu ThntutanSabahdan HubungandenganRepublik Rakyat China(RRC)Kedua-duaisu tensebutyang melibatkan keselamatandan kestabilan

rantauAsia Tengganamenupakanisu antarabangsayang pentingdalam

255 Lihat “ASEAN Meeting: Joint Communique”, PAM. uI., No. I dan 2.256 Asian Recorder, 27 Ogos—2 September 1970, hIm. 9391 dan Straits Times, IS Di-

sember1969.257 Ibid., 17 Ogos—2 September1970, hIm. 9724,

283


hubunganMalaysia-IndonesiaselepasKont’nontasi.Soal tuntutanSababoleb Filipina pada tahun 1962 telah mendinginkanhubunganKualaLumpun-Maniladankedua-duapihaktelahmemutuskanhubunganapa-bila PersekutuanMalaysiadibentukpada16 September

1963,25t Walaubagaimanapun,padabulanMei 1964,kedua-duanegaratelah memulih-kan hubunganpathpeningkatKonsulandan selepasMarcosmenggan-tikan MacapagalsebagaiPresidenFilipina. HubungandiplomatikpenuhdiadakanpadabulanJun1966.Akan tetapiFilipina tidak menggugunkantuntutanke atasSabahdan mi menimbulkanketegangansemuladalamhubunganMalaysia-Filipina.

259Padabulan September1968,hubunganmi menjadidinginberikutantindakankenajaanFilipina meluluskanrangundang-undangyangmengisytiharkanSababsebagaiwilayahnya.Pada26 September1968, Malaysiatelab memanggilbalik parapegawainyadan Manila danml menyebabkanhubungandiplomatik antanakedua-duanegaratengendalasemula!6°

Masalah tuntutan Sabahseolah-olahtelah mengugatkedudukanASEAN yangbarubenusiasetahun.Menyentuhtentangkonflik Malay-sia-Filipina tentangSabah,Indonesiadan Thailandmengambilpendini-an benkecuali tetapi SingapunamenyokongkedudukanSabahdalamMalaysiadanbenjanji akanmembantuMalaysiajika Filipina merampasSabah.261AdamMalik menegaskanbahawanegaranyaberpegangtegubkepadadasartidak memihakdalamsoal tuntutanSabahdanmengharap-kan penyelesaiansecaraamandiadakan.262Pada10 Oktober1968, Pre-sidenSuhartomenghantarwakil khasnya,Brig. JeneralAll MoentopokeKualaLumpur dan Manila untuk mencanijalan penyelesaian.PresidenSuhartojugamencadangkanJakartasebagaitempatuntukmengadakanrundingandamal.Thailandturutmenawarkanjasabaiknyauntukmena-

258 PresidenMacapagaldaji Pilipina menjadikan tuntutan Sabab sebagai isu berdasar-kan perjanjiaayangdibuat oleh duaejen British iaitu Alfred Dent dan Baron vonOverbeckdenganSultanSulupadatahun1878. Bhattachaijee. Malaysia and Indo-nesia, him. 182—I83. Untuk keterangan lanjut, iihat Michael Leifer :968. “ThePhilippines and Sabah Inrdenta”, World Today, iii. 24, No. 10, Okiober, hIm.421—428;dan Michael Leifer t968. The Philllpines Claim to Sabah. Zug (Switzer-land), tnterDocumentation,1968.

259 Bhattachanjee1976. Southeast Asian Politics: Malaysia and Indonesia. Calcutta:Minerva Association,him. 184.

260 Lihat Malaysia Year Book 1968, hIm. 121; Saravanamuttu,Dilemma of Inde-pendence, hIm.86 dan Asian Almanac, 1969, hIm. 3118—3119.

261 Singapore YearBook1968. Singapura:GovernmentPrintingOffice, 1969.,hIm. 56—57.262 Bernama, l8Ogos1968.

284

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA 5ELEPAS KONFRONTASI SEHINOGA TAHUN 1970

matkansoal tuntutan Sabah.2~Adam Malik mengumumkanbahawaIndonesiasediamenjagakepentinganMalaysia di Manila. KenajaanMalaysiamengucapkantenimakasih kepadakesediaanpihakIndonesiaitu.2M

Walaupun kerajaan Indonesiamengambil pendinianrasmi yangberkecualidalamisu tuntutanSababtetapi tendapatpemimpin-pemim-pin Indonesiayang membidassikap Filipina mengemukakantuntutanterhadapSabah.Menunut Djamaluddin Malik, ahli MPRS Indonesia,sikap Mancosmenandatanganirangundang-undangmenyatukanSabahdenganFilipina sebagaisatu tindakanyang tidak bentanggungjawab,ganasdan tidak benerti.Beliau menegaskantindakanFilipina menuntutSabahtidak mempunyaiasasyang kukuh dan menjejaskansemangatkenjasamadan pensahabatanASEAN. Beliau juga mengingatkanFilipina bahawaIndonesiatidak akanmenghalangpemuda-pemudanyapergi ke Sababuntuk membantuMalaysiajika perangmeletusantanakedua-duanegana.265DjamaluddinmenggesapendudukIslam di Indo-nesia,Malaysia,Mmndanao,dan Sub(selatanFilipmna) supayabensatuuntuk mempertahankanSabah.2~Adalah jelas di sini bahawafaktorpersaudaraanIslam menyebabkanIndonesiamembenisokongantidaknasmi-’kepadaMalaysiadalamisu tuntutanSabah.

Sementanaitu, Mohd. Hatta,bekasNaib PresidenIndonesia,mene-gaskanbahawatuntutanSabahadalahtidak berasas.267Bekasahli Parli-men IndonesiadanpenganangakhbanSuluh Indonesia,Sayuti Malik,mengknitik tindakanFilipina menuntutSabahsebagaiwilayahnyaada-lah kunangajan.~8MalahanAdamMalik sendini secanatidak langsungpennahmengatakanbahawaFilipina tidak hamsmenuntutSabah.Me-nunutbeliau,“the Philippinesclaim basedon history was destroyedbythe fact that Sabahhadvotedto be incorponatedinto Malaysia”.269Mu-jurlah.keteganganhubunganMalaysiaakibattuntutanSabahdipulihkan

263 Ibid., tO Oktober 1968. Lihat juga Saravanamuttu, Dilemma of Independence,hIm. 86.

264 Ibid., 27 November 196$.265 Ibid., 20 September 1968. Djamaluddinjuga merupakan pemimpin Patti Nahdlatul

Ulama,sebuab patti Islam yang berpengaruh di Indonesia.Beliaumemberi sokonganmi semasa melawat Malaysia selamaseminggupada bulan September1968,

266 Straits Times, 2! September1968.267 Asian Almanac, 1969, hIm. 321.268 Berita Harian, 2 Januari 1969.269 Asian Almanac, 1969, hIm. 3121. Dalam pilihan raya tahun 1967, r::’ yat Sabali

mengundiuntukkerajaanPerikatan supaya terus kekal dalam Malaysia.

285

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957—1970

melalui nundingan-rundingantidak formal yang diadakansemasapen-sidanganASEANpadatahun1968dantahun 1969.SemasaPensidanganMenteni-MenteniLuanASEANyang ketigadi KualaLumpun,kedua-duanegarabersetujuuntuk memulihkan hubungan semula.27°SemangatASEAN telahmembantuMalaysiadanFilipmna memulihkanhubungantetapituntutanSabahsebagaiwilayah Filipinahanyaditangguhkanpadatahun 1977.

SelainmasalahSabah,hubungandenganRRC jugamenupakansatuisu yang penting dalam hubunganMalaysia-Indonesiapada zamanselepasKonfrontasi.Semasaditadbirolehrejim Sukanno,Indonesiame-lihat RRCsebagaineganasahabatdansekutuyang sangatpentingtetapiperistiwa GESTAPU telah menunjukkanbahawaRRC tenlibat dalamrebutankuasadi Indonesia.Oleh itu, OrderBarn pimpinanJenenalSu-hai-to telahmenuduhbahawaKonfrontasidanGESTAPUbenlakuakibatdidalangioleh RRC. Malaysiajuga tunut mendakwabahawaKonfron-tasi yang dilancankanoleh PnesidenSukannopadatahun 1963 mem-punyai kaitan denganRRC.271 Malaysia dan Indonesiamelihat RRCsebagaiancamanbesartenhadapkeselamatanAsia Tenggana.Malaysiadan Indonesiaberasabimbangtenhadapbantuanyang dibeni oleh RRCkepadapergerakankomunis di Asia TengganatenmasukMalaysiadanIndonesia.272KerajaanIndonesiatelahmenuduhRRC memberiperlin-dungandan suakapolitik kepadapemimpin-pemimpinkomunis yangterlibatdalamGESTAPU.273Akibat prasangkabahawaRRC yangtelahmendalangipenistiwaGESTAPU menyebabkanhubungandiplomatikantanaRRC denganIndonesiatenputuspada31 Oktober1967.IndonesiamemutuskanhubungandenganRRC benikutanrusuhananti-RRC ber-laku di IndonesiasejakGESTAPUyang mendesakkenajaanmemutus-kan hubungandenganRRC. Di sampingitu, pemimpin-pemimpinten-terasedanjika hubungandenganRRC tidak diputuskanmakaRRC akanterusmemberisokongandan latihan kepadapemuda-pemudaIndonesiaketununanCina dan saki-baki ahli PIG untuk menjalankankegiatan

270 Lihat Buku Rasmi Tahunan Malaysia 1969, hIm. 272.271 Lihat Saravanamuttu. The Dilenuna ofIndependence, hIm. 88. Menurut Weinstein,

sebahagian besar daripada pemimpin-pemimpin Indonesia melihat RRC sebagaiancaman yang besar kepada kesetamatan Indonesia. Untuk keterangan lanjut tentangpandangan pemimpin-pemimpin Indonesia sila lihat Weinstein. Indonesian ForeignPolicy, him. 90—95.

272 Asian Recorder, 6—12 Ogos 1966, hIm. 7224.273 Ibid., 22-28 Oktober 1968, hIm. 7352.

286

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONESiA SELEPAS KONFRONTASI SEHINOGA TAHUN 1970

subvensifbagi rnenghaneurkanpolitik danekonomiIndonesia.274SikapRRC memberibantuankepadakegiatankomunisdi Malaysia

dan Indonesiamenupakanpuncautamakeengganankedua-duaneganamemulihkanhubungandenganRRC.Tunku Abdul Rahmanpernahben-kata, Malaysiasediamengehadkanhubungandiplomatik denganRRCsekinanyaPekingberhenticampuntangandalamurusandalam negeniMalaysia.275RRC telahmembenibantuankewangandansenjatakepadapenjuanganPatti KomunisMalaya(P1(M) untukmenggulingkankeraja-an yangsab di TanahMelayu.276MenurutTunku Abdul Rahman,ke-selamatanAsia Tenggaradiancamolehkomunisdani utaradanMalaysiasangatbimbang tentangancamanmi. SelagiRRC kekal dengansikapagnesifnyamakamengadakanhubungandiplomatik denganneganaituadalahsamasepentitenbangke dalamsaranglabah-labah.277Sementaraitu, di Indonesia,PnesidenSuhantomenegaskanbahawanegananyaha-nya akanmemulihkanhubungandenganRRC jika Pekingmenghenti-kan campuntangandalamurusandalamnegeniIndonesia27tBegitujugadenganAdam Malik yang mengatakanbahawa“If China no longersendsagentsto Indonesiafor canryingoutsubvensiveactivitieson keepsaccusingIndonesialeaders,thereis no reasonwhy relationsbetweentwo countriescannotbe nestoned’Y79Di Indonesia,selamnterlibatdalamGESTAPU,RRC jugamembantugenakanpemisahanyangdilancankanolehTenteraSukanelaRepublikPensatuanSulawesi.28°

WalaupunMalaysiadanIndonesiamelihat RRC sebagaiancaman,terdapatpenbezaanantarakedua-duapihakdalamhal pengiktirafanNe-ganaChina. Padatempoh selepasKonfrontasi, Indonesiatetap meng-amalkandasansatuChina,iaitu hanyamengiktinafkewujudanRRC danmenganggapRepublikChinaatauTaiwansebagaisebahagiandanipada

274 Lihat Knoef, Indonesia After Sukarno. hIm. 184—185.275 Tunku Abdul Rahman memberi penjetasan mi di parlimen sewaktu Setiausaha

Democratic Action Party (DAP), Lint Kit Siang, mendesak kerajaan Malaysiamengiktiraf RRC yang mempunyai 700juta orang penduduk. Tunku Abdut Rahmanmenegaskan bahawa kitatidalt boleh bersahabat dengan negara yang cuba menggu-lingkan kerajaan demokrasi melalui kegialan subversif. Jika kits mengadakan hu-bungan konsutan dengan RRC. mi akan memudahkan Iagi ejen-ejen RRC men-jatankan subversif di Malaysia. LihatAsianAlmanac, 1969, hIm. 3296.

276 Ibid., hIm. 3375 dan 3564.277 Angara—Bonn, 13 Februari 1968.278 Djakarta Times, 3 Januari 1967.279 Kroef, Indonesia After Sukarno, hIm. 210.280 Asian Almanac, 1969, hIm. 3225.

287

HUnUNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-1970

RRC.211 Menunut Adam Malik, IndonesiamenolakdasanduaChinadanpihaknyamungkinakanmengiktinafkerajaandi PulauFonmosajikaRe-publik ChinamenukannamanyasebagaiRepublikTaiwan.2t2Kenyataanmi dibuatoleb beliauselepaskedatanganrombonganperdagangandaniTaiwan pada bulan Ogos 1967. Indonesia mengatakanpemulihanhubunganpendaganganIndonesia-TaiwanhanyamembenankanpihakTaiwan membukapejabatpenwakilanpendagangansahajadan tidakdibenankanberunusdalambidangpotitik.283Menyentuhtentangsoalke-masukanRRC ke dalam PBB, Indonesiatidak mempunyaisebanangbantahankeranaIndonesiamengamaldasansatuChina.MenunutAdamMalik, “It is a mattenof principlethat every stateshouldbecomeamem-ber of thewonld organization”.2MNamunbegitu, Indonesiatidak meng-hadini untuk pengundiankemasukanRRC di PBBpadatahun1968 dantahun 1969 mungkin keranamembantahsikap agnesifRRC tenhadapnantauAsia Tengganaamnya.285

Sebaliknya,Malaysiatetapdengandasarnyaiaitu tidak mengiktinafRRC danjuga Taiwan.2t6Sejak mendekaMalaysiamengamalkandasanduaChina. Namun begitu, MalaysiamempunyaihubungandiplomatikdenganTaiwanpadapeningkatKonsulat.Pada16 Disemben1969,Peja-batKonsulatdinaikkanke tanafKonsulatJenenal.2t7MenyentuhtentangkemasukanRRC ke dalamPBB, Tun Abdul Razakmengatakan,“Ma-laysiabelievedin theuniversalityof UN membershipand felt, thenefore,that communistChinashouldbe given a set but not at the sacrificeofFonmosa.2tt

AdalahjelasbahawaMalaysiadanIndonesiamempunyaipandang-an yang samatenhadapRRC walaupuntendapatpenbezaandalam soalpengiktinafanRRC. Kedua-duaneganamelihatRRC sebagaipuncauta-ma kepadapengerakankomunis di nantauAsia Tenggana.Ini keranaRRC membenibantuankewangandan juga ketentenaankepadapeng-ganaskomunisdi rantaumi, kiiasnyadi IndonesiadanMalaysia.Akibat

281 Ibid., hIm. 3596 danjuga Djakarta Times, 23 Mei dan 28 Ogos 1967,282 Djakarta Times, 28 Ogos 1967.283 Djakarta Times, 28 Ogos 1967. Lihat juga Knoef, Indonesia After Sukarno, him. 188

dan Leifer, Indonesia s Foreign Policy, hIm. 127.284 Djakarta Times, 28 Ogos 1968.285 Kroef, Indonesia’sAfterSulcarno, hIm, 188.286 Lihat PAM, lii. I, No.4 dan 5, April 1967, hIm. 36.287 Asian Almanac, Jil. I, No.4 dan 5. April 1967, hIm. 36.288 PAM, Jil, 1, No.4 dan 5, April 1967, hIm. 36.

288


ancamanmi, Adam Malik pernah benkata,Indonesiasediamemper-tahankanMalaysiadan Singapunadaripadaancamankomunis selepaspengundurantenteraBritish. Menurut beliau:

“This assurancedoesnot comefrom me alonebut from wholeof the110 million people. The 200 million people representedin ASEANneednot worry about any communistthreat.We shall protectthemevenif the threatcomesfrom GenghisKhan.”2t9

FlubunganMalaysiadan IndonesiaselepasKonfnontasimerupakansatuena yangsangatberbezadengansemasaKonfnontasimahupunSe-belum Konfrontasi. Faktor-faktor bahasa,bangsa,agama,sejarahdankebudayaanyangsamatelah menyedarkankedua-duanegarauntukbe-kerjasamaenat dan mengelakkanperselisihanpendapatantarakedua-duapihak. PemulihanhubunganMalaysiadan Indonesiabukan sahajamengeratkankerjasamaantanakedua-duanegaratetapi juga membawapersefahamandankenjasamadi kalangannegara-negaraAsia Tenggaramelalui ASEAN. Dalam tempoh mi, menampakkankecemenlanganpimpinanTunkuAbdul RahmandalamdasanluanMalaysia,khasnyada-lam hubungandenganIndonesia.Kepimpinanitu disanjungmelalui si-kap beliau yang menyenahkantawananKonfnontasi kepadaIndonesiadalam tempohyang singkat, kenjasamayang dibeni oleh beliau kepadapenubuhanASEAN danlawatanbeliauke Indonesiauntuk menguatkanlagi pemulihan hubunganMalaysia dan Indonesia. Walaupunbeliaumendapatsanjunganterhadapdasanluarnyatetapibeliau diknitik keranadasar dalam negerinyayang menyebabkanbenlakunyarusuhankaumpada 13 Mei 1969 dan akhirnya membawakepadapensanaanTunkuAbdul Rahman.

289 Asian Almanac, 1968, hIm. 2809.

289

BAB6

PENUTUP

Seperti yang dibincangkandalamkesemuabab, pentadbiranTunkuAbdul Rahmanselaina13 tahunmemberitempatyangistimewakepadaIndonesiadalamdasarluarnya.Keistimewaantersebutwujud dalamhu-bunganMalaysiadan Indonesiakerana kedua-duanegarami mem-punyai ikatan rumpun budayasertamerupakanjiran tetanggayangrapat. Kesimpulanuntuk hubunganMalaysiadanIndonesiasemasapen-tadbiranTunku Abdul Rahmandibuat denganmenggabungkanpende-katankronologi dantema.Dan segi kronologi,pentadbiranbeliaudapatdibahagikankepadatiga tahap:sebelumKonfrontasi(1957—1963),se-masaKonfrontasi(1963—1966),danselepasKonfrontasi(1967—1970).TahapsebelumKonfrontasiselamaenamtahundibincangkandalamduabab. TahapKonfrontasiselamatiga tahunditinjau dalamsatu babdantahapselepasKonfrontasi selamaempattahun turut dikaji dalamsatubab.Bab 1 memberilatarbelakangyangperlu untukmeninjauhubung-an Malaysia-IndonesiasemasapentadbiranPerdanaMenteri Malaysiayangpertama.Sementaraitu, pendekatantemameninjauhubunganmimelalui lima temautamaiaitu persaudaraan,kerjasama,konflik, kese-rantauandankomunisme.

PadatahapsebelumKonfrontasi,kelima-limatematersebutmenon-jol dalamhubunganTanahMelayu—Indonesiatetapi persaudaraandankerjasamamerupakantemapenting. Persaudaraanterjalin denganada-nya kekuatanikatangeografi,rumpun bangsa,bahasadan agamayangsediawujud dalamhubungankedua-duanegara.Bagi merapatkanlagipersaudaraanantaramereka,kerajaanIndonesiatelah menghantarMen-ten LuarNegeni,Dr. Subandnio,ke KualaLumpurbagimenghadirisam-butankemerdekaanTanahMelayupada31 Ogos 1957.Sebagailangkahuntukmengekalkansuasanami, Tunku Abdul Rahmanpulamenghantar

290

PENUTUP

satu rombonganmuhibah yang diketuai oleh Tun Abdul Razak keIndonesiapadatahun 1958.Lawatanmi membukajalankepadakedua-duapihakbagimengadakanperjanjianpersahabatanyangmengukuhkanlagi hubunganmereka.

Kegiatansukanturutmencerminkanpersaudaraandan persahabatanantarakedua-duanegara, apabilapihakIndonesiamenghantarpasukanbela sepakke PestaBola Merdekayangdianjur oleb Kuala Lumpuruntuk nierayakankemerdekaanTanahMelayu. Dalam hal mi, TunkuAbdul Rahmanmemainkanperananpenting keranabeliau merupakanPresidenPersatuanBolaSepakTanahMelayu.KehadiranpasukanIndo-nesia bukan sahajamemeriahkanlagi sambutankemerdekaanTanahMelayu tetapi juga dapat merapatkanlagi persaudaraan antarakedua-dua negara. Pada masa yangsama,kegiatanbercorakkeagamaanturutmerapatkan persaudaraan antara kedua-dua pihak. Hal mi jelas kelihatanmelalui penyertaanwakil-wakil dan Indonesiadalam pertandingantahunan membaca al-Qur’anperingkatantarabangsayangdiadakandiKualaLumpur.

SemasapendudukIndonesiadilandabencanaalamsepentibanjir diJawaBarat pada tahun 1961 dan letupan gunung berapi padatahun1963, rakyatTanahMelayu telah menghulurkanbantuankepadamang-sa-mangsayang terlibat. Bantuandalam bentuk bahanmakanandanpakaiandiberi bukan sekadar atas faktor pen kemanusiaantetapi jugaatassebab persaudaraan. Elemen persaudaraan turut kelihatan dalamusaha yang diadakanoleh kedua-dua negara untuk menyamakan sistemejaanbahasaMelayu danbahasa Indonesiasupayaseragam. Tambahanpula, Indonesia menghantar guru-gurunya untuk berkhidinat di sekolah-sekolah TanahMelayu yangmenghadapikekurangantenaga pengajar.

Tema persaudaraanjuga terjalin dalam soal tuntutan Juan Baratwalaupun, dansegi lain, isu itu telah inenimbulkan konflik antara ke-dua-duakerajaan.Ramai rakyatTanahMelayu, khasnya orangMelayumelihat peijuanganrakyatIndonesiamenuntutIrian BaratdaripadaBe-landasebagaiperjuangansaudarabesarmereka.Jadi,apabilakerajaanIndonesiamengenahkansukarelawanuntuk pembebasanIrian Barat,makaterdapatsegolonganrakyatTanahMelayu mendaftarkandiii Se-bagaisukarelawanmelalui KedutaanIndonesiadi KualaLumpur.Selainitu, pendudukTanahMelayujugarnenghuklurkandermadalarnbentukwangtunai,pakaiandanbekalanperubatanuntukkempentersebutatasseniangatpersaudaraan.

Suasanapersaudaraanturut wujud dalam hubunganMalaysiadanIndonesiasebelumKonfrontasi,semasaTunkuAbdul Rahmandan Pre-

291


sidenSukarnobertemudi Tokyopadaakhirbulan Mei 1963untukmen-can penyelesaianantarakedua-duapihak tentangmasalahyang wujudakibat pnosespenubuhanPensekutuanMalaysia. Suasanayang sainatelahmembukajalankepadapersidanganManila untukmengatasiper-bezaanpendapatantarakedua-duanegaratentangpenubuhanMalaysia.Akhirnya,PersekutuanManila ditandatanganioleh Tunku Abdul Rah-man,SukarnodanMacapagalsebagailangkahpenyelesaianmasalahpe-nubuhanPersekutuanMalaysia. Mereka juga bersetujumenubuhkanpertubuhanserantauyang dikenali sebagaiMAPHILINDO berdasankanfaktorpersaudaraankeranaMalaysia, IndonesiadanFilipina merupakannegaraserumpun.Sungguhpunbegitu, suasanapersaudaraanmi tidakkekal lamaberikutantuduhanIndonesiadanFilipina bahawakerajaanTanahMelayumelanggarPersetujuanManilakeranamenetaptarikh Pe-nubuhanPersekutuanMalaysiatanpaberundingdengankedua-duane-garaitu. Akibatnya, IndonesiamenguatkandasarKonfrontasi dan me-lancarkankonfrontasiketenteraanterhadapPersekutuanMalaysia se-lepas 16 September1963.

Temakerjasamajuga wujud padatahapsebelumKonfrontasi.Dansegi politik, soal tuntutanIrian Baratmerupakanisu yang awalmema-parkan kerjasamaantanakedua-duanegara.Dalam pengundianyangdiadakandi PBB, kerajaanTanahMelayu memberi sokongannyakepa-da Indonesiasupayamembawakes tuntutanIrian baratke agendame-syuaratagungPBS. Akan tetapi sokonganTanahMelayu tidak men-cukupi untuk pihak Indonesiaberbuatdemikian kerananegara-negarablok Baratmenentangtuntutantersebut.Sebagaitandamenyokongper-juanganIndonesia,pentadbiranTunkuAbdul Rahmanjugatelahmeng-halang kapal-kapalBelandasinggah di pelabuhan-pelabuhanTanahMelayu semasadalamperjalanandi antaraBelandadenganIrian Barat.Di sampingitu, Tunku Abdul RahmanmenawarkanjasabaiknyauntukmenyelesaikanpersengketaanketenteraanantaraBelandadenganIndo-nesiasecaraaman.Padamulanya,pihak Indonesiamengalu-alukanCa-danganperdamaianTunku Abdul Rahmantetapikemudiannyakerajaandan pihakmediaIndonesiatelah mengkritik Tunku Abdul Rahmanba-hawabeliau telahmenyelewengdaripadatugasnya.

Bidang ekonomi merupakanbidang yang paling ketara memba-yangkankerjasamaantarakedua-duanegarapadatahapsebelumKon-frontasi. Sebagaipengeluarutamabahanmentah,sepertigetahash danbijih timah, kedua-duanegaratelah bekerjasamauntuk menstabilkanhargabahan-bahantersebutdi pasarandunia akibatpelepasanstok pe-nimbal getahdanbijih timah oleh Amerika Syarikat. Di sampingitu,

292

PEN UTUP

kedua-duapihakjuga bekerjasamauntuk menghadapipersainganpe-ngeluarangetahtiruan dipasaransupayatidak menjejaskanhargagetahash.Selain itu, Indonesiajuga telah memintakerjasamaTanahMelayuuntuk memprosesbijih timah sewaktu JakartaberkonfrontasidenganBelandaakibatsoal Irian Banat.

Kerjasamaturutwujud dalamaspeksosial.Indonesiatelah memberikerjasainanyauntuk melatih guru-guruTanahMelayu bagi memboleh-kan mereka mengajardalam bahasa kebangsaandi sekolah-sekolahmenengahTanahMelayu. KerajaanIndonesiaturut membenibiasiswakepadapelajar-pelajarTanah Melayu yang melanjutkanpelajarandinegaraitu.

TemaseterusnyadalamhubunganMalaysiadan IndonesiasebelumKonfrontasiadalahkonflik. Padaperingkatin konflik antarakedua-duapihakadalahlebih berbentukbukanfizikal. Persengketaanantanakedua-duanegaraberpuncadaripadapendirianberkecualiawalTanahMelayuterhadapusul Indonesiamembawakes tuntutanIrian Baratke agendamesyuaratPBB padabulanSeptember1957.SikapTanahMelayu dike-camolehpihakmediaIndonesiakeranadenganalasantidak menyokongjiran tetangganyamenentangpenjajahanBelanda.Konflik dalamisu miberterusanapabila Tunku Abdul Rahmanmengusahakanperdamaianantara Indonesiadengan Belanda. Pihak Indonesiamenuduh TunkuAbdul Rahmantelah melibatkan din dalam urusan negara itu tanpadiundangdan turut menotakrancanganperdamaianbeliau. Padamasayangsama,soalpemberontakanPRRIturutmencetuskankonflik dalamhubunganTanahMelayu-Indonesia.JakartamenuduhkerajaanTunkuAbdul Rahmanmemberi bantuandan perlindungankepadapanapem-berontakitu untukmenentangkerajaanpusatIndonesia.Konflik bertam-bahkuat apabilaKuala Lumpur engganmengadakanperjanjianekstra-disi penjenayahtermasukpesalah-pesalahpolitik keranabertentangandenganpelaksanaanundang-undangantarabangsa.Konflik tunaberlakudalambidang ekonomi akibatkegiatanpenyeludupan.Aktiviti mi me-rugikan kerajaanIndonesiadan segi pertukaranmata wangasing dancukai kastamkeranasebahagianbesarbaranganeksportIndonesiadise-ludup ke TanahMelayu. Oheh itu, IndonesiamemintakerajaanTunkuAbdul Rabmanmembantunya.Akibatnya, Indonesiabertindakkerasterhadap para nelayan Tanah Melayu yang masuk ke perairannyadenganahasanterlibat dalampenyeludupan.

Konflik antarakedua-duanegaramemuncakdalamsoalpenubuhanpersekutuanMalaysia. IndonesiamenentangcadanganTunku AbdulRahmanmenubuhkanMalaysia sebagaineokoloniahismeyang meng-

293


ancam keselamatannya.Padaperingkat awal, penentanganIndonesiaadalahtidak radikal tetapi benikutanPemberontakanBrunei,padabulanDisember1962,penentanganIndonesiamenjaditegasakibatpelancarandasarkonfrontasiterhadapgagasanMalaysiakeranamengesyakiperse-kutuan itu dibentuk tanpapersetujuanrakyatwilayah-wilayah terlibat.Menjelangbulan April 1963,konflik berbentukfizikal kelihatandalamhubungankedua-duapihak berikutan penyerbuanyang dibuat olehgerila-gerilaIndonesiadi sempadanSarawak. Walau bagaimanapun,PersidanganManila telah mengunangkankonflik antarakedua-duapi-hak keranamenekabersetujumemintaSetiausahaPBSmeninjauhasratrakyatSabahdanSarawakuntuk menyertaiMalaysia. Akantetapi kon-flik benlakusemulasetelahTunku Abdul Rahmanmengisytiharkanta-rikh pembentukanMalaysiasebelumSetiausahaPBB mengumumkankeputusanwakilnya yang membuattinjauan di Sabahdan Sarawak.IndonesiamenuduhTunku Abdul RahmanmelanggarPersetujuanMa-nila dan menguatkandasarKonfrontasinya.Jakartajuga engganmeng-iktiraf kewujudanMalaysiadan memutuskanhubungandiplomatik de-nganKualaLumpur.

SamIagi temapentingdalaintahapsebelumKonfrontasiadalahke-serantauan.Kedua-duanegaramempunyaikesedarantentangkeseran-tauan tetapi tidak sehaluan.Padamasaitu, TanahMelayu mementing-kan pertubuhanserantaudi Asia Tenggaratetapi Indonesiamenekankanpertubuhanserantauyanglebih Iuas, yang meliputi semuanegaraDuniaKetiga. TanahMelayu mehihatancamankomunissebagaiasaskepadapertubuhanserantau;sebaliknya,Indonesiapula menekankanancamanimperialismeBarat dan masalahperangdingin sebagaipuncameng-adakanpertubuhanserantau.Jadi,apabilaTunkuAbdul Rahmanmenca-dangkanpenubuhanpertubuhanserantauyang bercorakekonomi dankebudayaandi Asia Tenggara,Indonesiatidak setuju dengancadangantersebut. Ini keranaIndonesiasudah menjadi negarapenajakepadakumpulanSolidariti Afro-Asia sejaktahun 1955 dan cadanganTunkuAbdul Rahman itu juga seolah-olahmenjejaskancita-cita IndonesiauntukmemimpinAsia Tenggara.

Oleh itu, apabilaAssociationof SoutheastAsia (ASA) dibentukpadatahun 1961 atas cadanganTunku Abdul Rahman,Indonesiaeng-gan menyertainyakeranaakanmenjejaskankepentinganIndonesiada-lam Solidariti Afro-Asia. Indonesiatidak mahu ASA menjadi pesaingkepadaSolidariti Afro-Asia dan Jakartaturut melihat ASA sebagaialatimperialismeBaratkeranaanggota-anggotaASA, iaitu TanahMelayu,

•Filipina dan Thailand, mempunyaihubunganrapatdengankuasa-kuasa

294

PEN UTUP

Barat. Satu lagi perkarayangharusdiambil kira adalahsoal martabatatau prestij. IndonesiaengganmenyertaiASA keranaideapenubuhanASA muncul dan TanahMelayu, sebuahnegarakecil di rantaumi.Jakartaberpendapat,Indonesiasebagainegarabesardan kuat di AsiaTenggarasepatutnyamengemukakanideapenubuhanpertubuhanseran-tau sepertiASA. Sebagainegaraterbesardi Asia Tenggara,Indonesiabercita-citauntuk memimpinrantaumi.

SemasamembincangkanmasalahpenubuhanPersekutuanMalaysiadi PersidanganManila, temakeserantauanmi turutditimbulkan apabilaIndonesiamencadangkanideaMAPHILITNDO yang menyatukannega-ra-negarabangsaMelayudi bawahsatupersekutuanyang besar.Walaubagaimanapun,ideamengadakanMAPHILINDO tidak kekallamaaki-batpelancarandasarKonfrontasiolehIndonesiaterhadapMalaysia.

T!materakhirpadatahapsebelumKonfrontasi adalahkomunisme.Padatahapmi, TanahMelayu melihatideologi komunissebagaisuatuancamankepadakeselamatannantau Asia Tenggaratetapi Indonesiatidak beranggapansedemikiandansebaliknyamelihat imperiahismeBa-rat sebagaiancamanyang besar.Malahan,Jakartamempunyaihubung-an yang rapatdengannegara-negarakomunis, khasnyaSovietUniondan RRC, kerananegara-negarakomunismenyokongkuat perjuanganIndonesiamenuntutIrian BaratdaripadapenjajahanBelanda.Perbezaanpendirianterhadapideologi komunismi juga menjadisebabhubunganMalaysia-IndonesiasebelumKonfrontasi tidak mesra.Idea pokok pe-nubuhanASA adalahuntukmenyekatpengaruhkomunisdi Asia Teng-gara melalui kerjasamaekonomi.dan sosial. Akan tetapi pihak Indo-nesia, khasnyaPM, mendakwabahawaASA merupakanplot impe-riahismeSaratuntukmenguasairantaumi. Jadi,PM mendesakkerajaanIndonesiamenentangASA.

Tema komunismejugadapatdiperhatikandalam soal penubuhanMalaysia PM menyedanibahawagagasanMalaysia adalah untukmenghalangperkembanganideologi komunis di Asia Tenggara.Olehitu, PM mendesakkuat kerajaanIndonesiasupayamenentanghabis-habisangagasanMalaysia.MalahanTunku Abdul Rahmanjugameng-akui bahawaMalaysiadibentukuntuk membendungancamankomunisdi Sabah,SarawakdanSingapura.Akibatnya,negara-negarakomunis,khasnyaRRC, menyokongIndonesiauntukmenentangpenubuhanper-sekutuanMalaysia.

Kelima-hima tema yang timbul padatahap sebelumKonfrontasi,terus menjadi temapenting semasaKonfrontasi. Konflik dan komu-nismemerupakantemautamapadaperingkatin Persaudaraan,kerja-

295


samadankeserantauancumakelihatanpadaperingkatakhir Konfron-tasi. SemasaKonfrontasi,konflik berbentukfizikal lebih dibayangkandaripadakonflik bukan fizikal dan temami dicerminkandalamsemuaaspekhubungankeranahubungandiplomatikkedua-duanegaraterputusdenganrasminyapadatahapmi.

SejakpembentukanMalaysia, temakonflik dipaparkandalam hu-bungannyadenganIndonesia.Konflik berlakuapabilameletusrusuhananti-Malaysiadi Jakartadan di Medan bagi menentangpembentukantersebut.KedutaanBritish danKedutaanMalaysia(atauTanahMelayukeranaIndonesiatidak mengiktirafMalaysia)menjadisasaranparape-nunjuk perasaan.Sebagalmembalastindakani, rakyatMalaysiaturutmengadakanrusuhandan tunjukperasaananti-Indonesiadi KualaLum-pur dan PulauPinang.Bangunankedutaandan konsulatIndonesiamen-jadi sasaran.Keadaanmi meruncingkanlagi hubungankedua-duapihak.

Bagi memperkuatkanKonfrontasi terhadap Malaysia, kerajaanIndonesiainengadakansekatanekonomi dan .menghentikansemuaben-tuk hubunganekonomidanperdagangandenganwilayah-wi)ayahMa-laysia. Konflik bertambahhebatapabilapihak Indonesiamencerobohwilayah Malaysia di Borneo.Akibatnya, Malaysiaterpaksamemper-tahankankedaulatannyadenganbantuantenteraBritish danKomanwel.Justeru itu, konflik ketenteraanmeletusdi Borneo.Pada masayangsama,bot-botperondaIndonesiamula mengganasdi SelatMelakadandi Lam China Selatandenganmenyerangnelayan-nelayanMalaysia.MemandangkanmasalahKonfrontasi semakin meruncing, kerajaanAmerika Syarikat mengambil usahauntuk menamatkanmasalahmi.WashingtonmenghantarRobertKennedyuntukmemulihkanhubunganMalaysiadan Indonesiadan beliau berjayamemujukkedua-duapihakmengadakangencatansenjatadan menyelesaikanmasalahdi meja run-dingan. Namun begitu, konflik berterusanakibat kedua-duanegaramembuatpentafsiranyang berbezaterhadapgencatansenjata.Oleh itu,gencatansenjatatersebutgagal.

Dalam keadaanyang tegang mi, wakil-wakil dan Malaysia, Indo-nesiadanFilipina mengadakanrundingandamai tiga penjurudi Bang-kok. Rundinganml juga gagal keranaMaiaysiadan Indonesiaberbezapendapattentangpengundurantenteradan kawasansempadanbersama.

Kegagahantersebutmenguatkansemulakonflik antarakedua-duapihak.Walau bagaimanapun,kerajaanFilipina kemudiannyatelah memujukIndonesiadanMalaysiake satulagi rundingandamaiperingkatkemun-cak di Tokyo. Persidangankemuncakmi dihadiri oleh Tunku AbdulRahman,SukarnodanMacapagal.Persidanganmi tidak membawase-

296

PENUTU P

barangbasilkeranaTunku Abdul Rahmandan Sukarnotehahberperangmulut.

Kegagalanpersidagangankemuncakmi telahmemperhebatkanlagikonfrontasi ketenteraanIndonesia.Jakartameluaskanpencerobohantenteranyadan Borneoke SemenanjungMalaysia.Pencerobohanml di-bawa ke Majlis KeselamatanPBB untuk diadili. Daham pengundianyang diadakan,Indonesiagagal mendapatsokongandaripadaanggota-anggotaMajlis KeselamatanPBS kecuali SovietUnion dan Czecho-slovakia.SovietUnion telahmenggunakankuasaveto untuk menyela-matkan maruahIndonesia.Selain itu, permusuhanantaraMalaysia-IndonesiaberterusanapabilaMalaysia dilantik sebagaianggotatidaktetapMajhis KeselamatanPBB bagi tahun 1965. IndonesiamenentangpelantikantersebutdenganalasanbahawanegaraMalaysiatidak wujudtetapi bantahanmi tehah ditolak oleh PBB dan Indonesiamengambilkeputusanuntukkeluardan badanduniaitu.

Tema konflik mi turut ternyatadalamaspekdiplomasi Afro-Asia.Indonesiatelah menggunakanpengaruhnyadi kalangannegaraAfro-Asia bagi menjahankankempenanti-Malaysia.Bagi menangkispropa-gandatersebut,kerajaanMalaysiamenghantarrombonganmuhibahkenegara-negaraAfro-Asia. Tujuan rombongantersebutadalah untukmenenangkantentangpencerobohanpihakIndonesiadi wilayah-wilayahMalaysia dan untuk mendapatkansokongan negara-negaratersebutsupaya membolehkanMalaysia menghadiri persidangankemuncakAfro-Asia di Algeriapadatahun1965.

Selain itu, konflik berlakuapabilaIndonesiamenawarkanpengikti-rafan kedaulatanSingapuraselepasnegeri itu berpisahdan MalaysiapadabulanOgos 1965.MalaysiamembantahtindakanIndonesiaterse-but keranami akan membahayakankedudukankeselamatanMalaysia.Kuala Lumpurkhuatir IndonesiaakanmenggunakanSingapurasebagaibatu loncatanuntuk menjalankankegiatansubversifdi Malaysia.Olehitu, Tunku Abdul Rahman menentangkeras Singapuramengadakanhubungandiplomatik denganIndonesiasehinggaKonfrontasi tamat.Mujurlah konflik antarakedua-duanegaratamatapabilaJeneralSuhartomengambil inisiatif untuk menamatkanKonfrontasi denganMalaysia.Order Baru pimpinanbeliau telah memuhihkanhubungandenganMa-laysiadanterusmengeratkanhubungandenganjiran tetanggamereka.

Padaera Konfrontasi, komunismejuga merupakantemayang ke-tara dan boleh dilihat melalui latihan dan bantuanketenteraanyangdiberi oleh pihak Indonesiakepada ClandestineCommunistOrgani-

zation (CCO) di Sarawakuntuk menentangPersekutuanMalaysia.Se-

297


lain itu, temami jugabolehditinjaumelalui sokongankuatRRC kepadakonfrontasi IndonesiaterhadapMalaysia. Ini keranaRRC mempunyaiminat dan kerjasamadenganIndonesiauntuk membahagikanrantauAsia Tengganakepadalingkungankawasanpengaruhlaitu TanahBesarAsia TenggaratermasukSemenanjungMalaysia sebagailingkungankawasanpengaruhRRC danKepulauanAsia TenggaratermasukSabahdanSarawaksebagailingkungankawasanpengaruhIndonesia.DengankemunculanMalaysia,impianRRC danIndonesiaterhalang.Justeruitu,RRC bersamaIndonesiamenjalankankempenanti-Malaysiadi kahang-an negaraAfro-Asia supaya memulaukanMalaysia sebagaitajaanneokolonialisme.HubunganrapatantaraRRC dan Indonesiatelahme-nyebabkanIndonesiaterpencil dan dunia Sarat mahupun dan blokSovietUnion. HubunganrapatantaraIndonesiadanRRC telah mem-bentukpaksiJakarta-Pekingyangakhirnyamembawakepadakejatuhanrejim SukarnodenganberlakunyapenistiwaGESTAPU.

Peristiwa GESTAPU telah membolehkantenteraIndonesiaber-kuasadanterusmenghapuskanpengaruhkomunisdi neganaitu. Pengha-pusanpengaruhkomunisdi Indonesiamembukaera barndalam hu-bungan Malaysia-Indonesia.Ini kerana pemimpin-pemimpinOrderBarndi IndonesiamenyedaribahawaKonfrontasiadalahberpuncadan-padapengaruhkomunisdalamkerajaanIndonesiadanbukandanipadadesakanrakyatnegaraitu menentangMalaysia.

SemasaKonfrontasi, hubunganpersaudaraantidak menonjolde-ngan ketarakeranadisehindungioleh keteganganpolitik antaraMalay-sia-Indonesia.Namun begitu, .semangatpersaudaraantersebuttelahmendorongkedua-duapihak berusahauntuk menamatkanKonfrontasiyang lebih menupakankonflik kekeluargaan.Suasanapersaudaraanterbayangapabilasatu rombonganmuhibahtenteraIndonesiayangdi-ketuai oleh Oman Basri Sjaaf tiba di Kuala Lumpur padabulan Meltahun 1966.Rombonganml jugamelawatTunku Abdul Rahmandi ke-diamanpenibadibeliaudi Alor Setar, Kedahuntuk menyampaikansa-lam muhibah danipada pemimpmn-pemimpinOrder Barn Indonesia.Kehadiranrombonganmi merupakansimbol bahawaKonfrontasitelahtamatsecaratidak rasmi. Di sampingitu, kehadiranmerekamembukajalankepadarundinganpenamatanKonfrontasiantaraTun Abdul RazakdanAdamMalik di BangkokpadaakhirbulanMci 1966.Rundinganmibenjalandalamsuasanayangpenuhmesradanpersaudaraan.Kemudian,majlis menandatanganiperjanjianbagi menamatkanKonfrontasisecararasmi pada 11 Ogos 1966 diadakan di Jakarta dalam suasanaper-saudanaan.

298

PENUTUP

Padamasayang sama,tema kerjasamajarangkelihatan sehinggameletusnyapenistiwaGESTAPUdi Indonesiayangmembolehkanpihaktenteraberkuasadi negaratersebut.Akibatnya,pegawal-pegawaltenteraIndonesiadanpegawai-pegawaiTanahMelayutelah mulabekenjasamauntukmenamatkanKonfrontasi.Padapeningkatawal, merekamengada-kan rundingan secarasulit tetapi selepasJeneralSuhantomendapatkuasaeksekutif,kedua-duapihakmengadakanrundingansecaraterbukadanakhirnyamerekabersetujubersidangdi Bangkok untuk menantat-kan konfrontasi.Suasanakenjasamadanjugapersaudaraanberterusandipersidangantersebutdankedua-duapihak telahmencapaipersetujuanuntukmenamatkanpersengketaanselamatiga tahunitu.

Sementanaitu, semasabersidangdi Bangkok,temakeserantauantu-rut ditimbulkan apabilaAdam Mahik, Menteri Luar Negeni Indonesia,mencadangkanpenubuhanpentubuhanserantauyang lebih besardan-padaASA dan MAPHILINDO. Idea mi kemudiannyamenjadi asaskepadapenubuhanASEAN.

Benikutnya,kelima-hima temayang diutanakansebelum ml telahadadalam hubunganMalaysia-IndonesiaselepasKonfrontasi, selamaempat tahun.Padapeningkat selepasKonfrontasi, temapensaudanaandan kerjasamatimbul semuladengan.ketaraberbandingdengantema-temalain. Dalamjangkamasaitu, temakeserantauandan komunismeturut wujud, tetapi tidak berlakukonflik.

Bagimerapatkanlagi semangatpersaudaraanyang mendapatnafasbaru selepasKonfnontasi, Adam Mahik mengetuaisatu rombonganmuhibahke Malaysiasebaiksahajaperjanjianpemulihanditandatanganidi Jakarta.Akan tetapi unsurpersaudaraandahamhubunganMalaysia-Indonesiamemuncakdenganlawatanrasmi yangdilakukanolehTunkuAbdul Rahmanke Indonesiapada tahun 1968 dan lawatan PnesidenSuhartoke Malaysiapadatahun1970.Kedua-dualawatanmi membukajalankepadatenmeterainyaPerjanjianPersahabatantahun1958. Denganperjanjian in kedua-duanegarabekenjasamadalam aspek-aspekke-budayaan,pelajanandan juga politik yang terbengkalaiakibat Kon-fron&asi.

Suasanapersaudaraanturut terbayangapabila pihak Indonesiamenghantarpenwakilannyasemulake pertandinganmembacaal-Qur’anyangdianjurkanoleh pihak Malaysiapadasetiaptahun.Faktorpersau-daraanml juga telahmendorongkedua-duapihakmenenuskansemulausaha-usahauntuk menyamakansistemejaanrumi bahasaMelayu danbahasaIndonesia.Atas dasaryangsama,pihakIndonesiaturut membenibantuankepadapihak MalaysiauntukmenubuhkanUniversiti Kebang-

299

HUHUNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-1970

saanMalaysia.Temapensaudaraandapatdihihat apabilarakyatkedua-duanegaramembantusesamasendiri akibatbencanaalam.PadabulanOktober 1966, rakyatMalaysia menghulurkanbantuanwang tunai ke-padasaudara-maramerekadi Indonesiayang dilandabencanaalam.Be-gitu juga, rakyat IndonesiamenghantarbantuanmakanankepadaMa-laysia yang dilanda banjir padatahun 1967. Semasarusuhankaum13 Mci meletus di Malaysia, rakyat Indonesiamenghuhurkanbantuanyangsamakepadamangsanusuhanatasdasarpersaudanaandansimpati.

Tema persaudanaantunut dapat dihihat dalam isu tuntutan Sabaholeh Fihipina. Dalamsoal mi, kerajaanIndonesiamempunyaipendirianrasmi yang berkecuahitetapi secaratidak nasmi JakartamenyokongMalaysia. Padamasayang sama,terdapatsegolongannakyatIndonesiayang sanggupmenjadi sukarelawanuntuk mempertahankanSabahse-kiranyaperangmeletusantaraMalaysiadenganFihipina. Sokonganrak-yat Indonesiamenguatkanlagi pendirianMalaysiauntukmempertahan-kan SabahsebagaiwilayahMalaysia.

PadatahapselepasKonfrontasi, tema kenjasamajuga merupakantemayangsangatpentingdandicerminkandalamhampirsemuaaspekhubunganMalaysia-Indonesia.Dahambidangpohitik, Jakartadan KualaLumpurtelahbekerjasamaenatuntukmemuhihkanhubungankedua-duanegara.MalaysiadanIndonesiatelahbekerjasamamengadakanperjanji-an sepertiperbatasanpehantanbenua,perbatasanwilayah penairandanpenyeberangansempadan.Denganitu, kedua-duanegarajiran mi dapatmengatasimasalah-masalahyang wujud berkaitandengansoal scm-padandan dapatmenguatkanhubungankedua-duanegara.Namunbe-gitu, pensetujuankedua-duanegaramengadakanperjanjianpensahabatanpadabulan Mac 1970merupakankemuncakkenjasamaantaraMalaysia-Indonesia.Perjanjian ml bukan sahajamenggantikanperjanjianper-sahabatanTanahMelayu-Indonesiatahun 1959 tetapi jugamerupakanperjanjianpersahabatanpertamaditandatanganioleh kerajaanpimpinanTunku Abduh RahmanselepasPensekutuanMalaysiadibentukpada16September1963.

Temakerjasamaturut dilihat dalambidang ekonomi apabihausahapemulihanhubunganekonomidiadakanselepaskonfrontasi. Keijasamami dapatdihihat apabihakedua-duaneganamengambilusahauntukme-muhihkansemulapenkhidmatanpenerbanganawam,perdaganganbarterdan mengadakansemulaperkhidmatanpos dan telegraf. Kedua-duanegaraturutmenggiatkansemulausahauntukmenstabilkanhargagetahash danbijih timah di pasarandunia selepasKonfrontasi tamat.Bagimengeratkankerjasamaekonomi,Malaysiadan Indonesiatelahmenan-

300

PEN UTUP

datanganiperjanjianasastentangperdagangandan ekonomiyangsahingmemberilayanan.Layanan sedemikiantidak dibeni kepadanegara-ne-ganalain oleh kedua-duanegarami.

Dalambidangpelajarandanbahasa,kedua-duaneganaserumpunmimengadakankerjasamayang erat. Indonesiatelah membantuMalaysiauntuk mengatasimasalahkekuranganguru-gurusainsdanmatematikdisekolah-sekolahahiran bahasakebangsaandi Malaysia denganmeng-hantan guru-gurunya.Di samping itu, kedua-duapihak telah meng-umumkanuntuk bekenjasamadalamaspek-aspeksepertibentukar-tukanpakanbahasa,pensyarahuniversiti, hasil penyehidikan,buku danbia-siswa.

Satu lagi aspekyang mencerminkankerjasamadalam hubunganMalaysia-IndonesiasehepasKonfrontasiadalahkeselamatan.Kerjasamami terjalmn apabila kedua-duanegara mengadakanpenjanjian kese-lamatan untuk mengatasiancamanpengganaskomunis di sempadanbersamaSorneodan ancamanlanun di Selat Melaka. Perjanjian mlmembolehkankedua-duanegaramengadakanrondaanbersamadi ka-wasan sempadanuntuk memburu saki-baki pengganaskomunis diBorneodanjugalanundi perairankedua-duanegara.Kerjasamakesela-matan menunjukkan bahawa hubungan Malaysia-IndonesiaselepasKonfrontasi menjadi sangaterat keranasebelum mi kedua-duapihaktidak pernahbekerjasamadalambidangkeselamatan.

SelepasKonfrontasitamat,kesedaranuntukmengadakanpertubuh-an serantautelahdikemukakanohehpihakIndonesiadanjugaMalaysia.Malaysia telah menjemput Indonesia untuk menyertaiASA tetapiIndonesiamenolakcadangantensebutkenanaakanmelibatkanmartabatIndonesia.Sebahiknya,IndonesiaberminatmengadakanMAPHILINDOyang lebih luas. Bagi mengatasipersainganantara ASA dan MA-PHILINDO, Menteri-Menteni Luan Malaysia, Indonesia,Singapura,Filipina dan Thailand bersidangdi Bangkok pada tahun 1967 danmenubuhkanASEAN. ASEAN merupakanpertubuhanserantauyangmementingkankerjasamaekonomi, sosial, kebudayaandan teknikal.PenubuhanASEAN merupakantitik tolak yang sangatpenting dalamsejarahkerjasamaserantaudi Asia Tenggarakeranainilahpertamakahi-nya MalaysiadanIndonesiamenyertaipertubuhansenantauyang samauntuk mengeratkankerjasamadan persahabatandi kalangananggota-anggotanya.PenubuhanASEAN merupakantitik tolak penting dalamhubunganMalaysia-Indonesiakeranamenapatkanlagi hubungankedua-duanegaramelahuikerjasamasenantau.

Tema berikut padatahapselepasKonfrontasi adalahkomunisme.

301


Indonesiadan Malaysia mempunyai pendinian yang sama terhadapancainan komunisme. Kedua-dua negara bensama-samamenyedanibahawaancamankomunis dan RRC merupakanancamanyangsangatberbahayakepadakeamanandan kestabilan rantau Asia Tenggara.Pekingmembenibantuankewangandanketentenaankepadapergerakanparti-panti komunis untuk menjatuhkankenajaanbukan komunis dirantauin Justeruitu, kenajaanOrder Barn di IndonesiamemutuskanhubungandiplomatiknyadenganRRC. Namun begitu, MalaysiadanIndonesiamengadakanhubungan dengannegara-negarakomunis diEropahdemi kepentinganekonomi. Kedua-duapihak mi tidak meng-anggapideologi komunis sebagaiancamanselagi tidak mengganggukestabilannegaramasing-masing.

Seterusnya,temakonflik tunut kehihatanpadatahapsehepasKon-frontasi. Konflik mi berpuncadanipadakemasukannehayan-nelayanMalaysiaké perairanIndonesia.Walau bagaimanapun,masalahml da-patdiatasimelalui persefahamanpohitik yang wujud antarakedua-duanegara.

Apabila meninjau hubunganMalaysia-Indonesiasemasapentad-binanTunkuAbdul Rahman,temapersaudaraandankerjasamamerupa-kan temautamapadatahapsebelumKonfrontasi. Konflik dankomu-nisme merupakanema-temayang penting pada tahap Konfrontasi.Akhirnya,padatahapselepasKonfrontasipula, temapersaudaraandankerjasamatimbulsemulaselepaspemulihanhubunganantarakedua-duapihak.Di sampingitu, keserantauanjuga merupakantemayangpentingpadaperingkatakhir pehtadbiranTunku Abdul Rahman. HubunganmesnaMalaysia-IndonesiabenterusansehepasTunku Abdul RahmanterpaksabersanasebagalPendanaMenteri Malaysiapada22 September1970,akibatrusuhankaum13 Mci 1969 diMalaysia.

TunkuAbdul RahmankemudiannyadigantiolehTun Abdul Razak(1971—1975),diikuti oleh Tun HusseinOnn (1976—1981)dan DatukSen Dr. MahathirMohamadsehinggakini. Sementaraitu. di Indonesiapula,PresidenSuhartoterusmenerajuipentadbiranIndonesiasehinggakini. Sepanjangtempoh lebih kunang20 tahun in bebenapakerjasamapenting telahdicapaioleh kedua-duapihak. Antaranyaadalahpelaksa-naansistemejaanyangseragambagi bahasaMelayu dan bahasaIndo-nesiapadatahun 1972 sepenti yang dipensetujuipadatahun 1968.Ma-laysia dan Indonesiasehinggahan mi meneruskankenjasamauntukmembanterasancamankomunisdi perbatasanBorneodanseningmeng-adakanlatihan ketenteraanbersamadan masake masa.SikapmelihatRRCsebagaiancamankepadakeselamatanrantauAsiaTenggaramasih

302

PENU TUP

berterusanpadadekad 1980-an.Akan tetapi kini sikap sedemikianse-makin melesetkeranaJakartadan Peking (Beijing) telah mengambilIangkah untuk memuhihkan hubungan.Walau bagaimanapun,KualaLumpur tehah mengadakanhubungandiplomatik denganRRC sejakta-hun 1974. Satu lagi perkara penting dalam hubungan Malaysia-IndonesiaselepaspentadbiranTunku Abdul Rahmanialah kerjasamadalam konteks ASEAN semakin meningkat.Melalui ASEAN, kedua-dua negarain bersama-samadenganSingapura,Filipina dan ThailandberjayamengisytiharkanAsia TenggarasebagaiZon Aman, BebasdanBerkecuali (ZOPFAN) pada tahun 1971. Di samping itu, banyakkerjasamaekonomi diadakan di bawah ASEAN. ASEAN juga me-mainkan peranan untuk mencari penyelesaianaman bagi masalahKembojayangbelum selesailagi. Dalam hal mi, Indonesialebih aktifdaripadaMalaysia. Malaysia dan Indonesiajuga bekerjasamauntukmembanteraspenyeludupandadahdi perairanmereka,khasnyadi SelatMelaka.

Padamasayang sama,konflik atau perselisihanpendapatantarakedua-duapihakturutwujud. Isu peluasansempadanlaut oleh Indonesiapadatahun 1980 telahmenimbulkanmasalahkeranapeluasantersebutrnenyebabkanberlakupertindihan sempadanlaut Malaysia yang me-hibatkan kawasanperairanSarawakdan Sabahiaitu sekitar kawasanTanjung Datu dan Puhau Sebatik. Peluasanmi juga mengancamke-utuhan sempadanlaut Malaysia. Walau bagaimanapun,masalahmi di-atasi denganperjanjianlaut 1982 di Jakarta.Selain itu, kedua-duane-garami turutbersaingdalambidangekonomi,khasnyapengeluaranba-han mentahsepertigetahash dan minyakkelapasawit. Malaysiabim-bang dengan pengahiranteknologi memprosesbahan-bahanitu keIndonesiakeranaIndonesiatidak banyakberusahauntuk meningkatkanteknologi sedemikiansupayamengadakanpertukarankepakaran.Satulagi masalahpenting dalam hubunganMalaysia-Indonesiaadalahke-masukanpendatangtanpaizin Indonesiake Malaysia.Sungguhpunke-datanganmerekami menguntungkanekonomi Malaysiakeranamerekamerupakantenagaburuh yang murahdan rajin tetapi kehadiranmerekajugadituduhtelah meningkatkankadarjenayahdi Mahaysia.Bagi meng-atasimasalah-masalahi, parapemimpindan kedua-duanegarameng-adakanperbincangandan masake masa.

Oleh yang demikian, pencapaianyang dialami dalam hubunganMalaysia-IndonesiasemasapentadbiranTunku Abdul Rahmansepertiperjanjian persahabatan,pemberian layanan “most favoured nation”,kerjasamamenyelaraskansistemejaan bahasaMelayu-bahasaIndone-

303


sia, kerjasamamenghapuskanpengganaskomunis di sempadanber-sama, kegiatansukan, agamaserta lawatan muhibah dan penubuhanASEAN hams dikukuhkan dan dilanjutkan. Jika pencapaianmi dike-kahkanmakahubunganMalaysia-Indonesiaakanterusmenjadihubung-an yangistimewapadamasaakandatang.

304

BIBLIOCRAFI

Dokumen,Ucapandan Penerbitan Rasmi“Address of His ExcellencyPresidentSuhartoat the Royal BanquetGiven by

His Highnessthe TimbahanYangdi-PertuanAgong”, 16 Mac 1970.AmericanForeignPolicy: CurrrentDocument1963. JabatanPenerbitanNegeni,

1967.Backgroundto Indonesia’sPolicy towards Malaysia, 1964. Kuala Lumpur:

JabatanPencrangan.Communicationwith the Security Council on IndonesianAggression, 11th

August1964 to 28 May1965. KualaLumpur: PercetakanKerajaan.EconomicCommissionfor Asiaand theFar East(ECAFE)Paper, 1964.Sidang

PhenoECAFEke-20.Iran: Tehran,2—17 Mac.Federationof Malaya. Annual Report. Kuala Lumpur: PercetakanKerajaan,

pelbagaitahun(1950—1957).FederationofMalaya. Official YearBook.KualaLumpur: PercetakanKerajaan,

pelbagaitahun(1958—1963).Foreign Affairs Malaysia.Kuala Lumpur: KementerianLuar Negeri, pelbagai

tahun(1966—1970).Hilisman, Roger 1962. Prospectsfor Malaysia. Laporan kepada Setiausaha

JabatanNegeri,Biro PenyclidikandanPenisik,5 September.Indonesian Intention towards Malaysia, I 964. Kuala Lumpur: Jabatan

Penerangan.IndonesianInvolvementin EasternMalaysia, 1965. Kuala Lumpun: Jabatan

Penerangan.“Joint Communiqueon TradeTalks”, 1968.SiaranAkhbar,31 Mei.Leifer, Michael 1968. The PhilippinesClaim to Sabah.Zug,Switzerland: Inter

DocumentationCompany.Let the World Judge,1964. KualaLumpur: KualaLumpur: JabatanPenerangan.Malaya/IndonesiaRelations, 31st August 1957—15thSeptember1963. Kuala

Lumpur:JabatanPenerangan.

305


Malaya.SingaporeandBritish Borneo:DevelopmentsSinceOctober29. 1962,PerpustakaanJ. F. Kennedy,14 Mac 1963.

Malaysia-IndonesiaJointCommunique,1970.SiaranAkhbar,19 Mac.Malaysia’sCase in the UnitedNationsSecurityCouncil, 1964. KualaLumpur:

KementerianLuar Negeni.Malaysia Official Year Book Kuala Lumpur: PercetakanKerajaan,pelbagai

tahun(1964—1970).Malaysia YearBook1971. KualaLumpur: PenerbitMalay Mail, 1971.Parliamentry Debates: Dewan Rakyat, Laporan Rasmi, pelbagai tahun

(1958—1970).Perjanjian Persahabatanantara Persekatu.anTanahMelayudengan Republik

Indonesia,1959. KualaLumpur: PercetakanKerajaan.PressRelease,1969. KedutaanBesar, Republik Indonesia,Kuala Lumpur, 7

Jun.SingaporeYearBook 1968.Singapura:PejabatPercetakanKerajaan,1969.“Telegram from AmbassadorBaldwin, U.S. Embassy,Kuala Lumpur to the

Secretaryof State”, 19 Disember1962.“Telegramfrom AmbassadorBaldwin to the Secretaryof State”, 17 September

1963.“Telegram from Dean Rusk, Secretaryof State to the AmericanEmbassyin

Bangkok”, 17 September1963.“TelegramNo. 265 to the Secretaryof Statefrom AmbassadorBaldwin”, Kuala

Lumpur, 19 September1963.‘TelegramNo. 270from KualaLumpurtothe Secretaryof State”,19 September

1963.“Telegram No. 317, from Kuala Lumpur to the Secretaryof State”, 30

September1963.“The ConsolidatedTreatySeries1969.hI. 78, New York: OceanPublisherInc.,

DobbsFenry.Why Indonesia OpposesBritish Made Malaysia /964. SE 499 3/1 Inter

DocumentationCompanyZug,Switzerland.

AkhbarAntara DailyNewsBulletin (Bonn).Antara DailyNewsBulletin (Cologne).Antara DailyNewsBulletin (New York).Antara NewsBulletin(Jakarta).Antara WeeklyReview(Jakarta).AsianAlmanac(SingapuradanJohonBahru).AsianRecorder(New Delhi).BeritaHarian (KualaLumpur).Bernama(Kuala Lumpur).

306

BIBLIOGRAFI

BinrangTimor (Jakarta).Keesing‘s ContemporaryArchives(LongmanGroup,London).SuluhIndonesia(Jakarta).TheDjakartaTimes(Jakarta).TheMalayMail (Kuala Lumpur).TheNorth BorneoNewsandSabahTimes(Jesselton).TheSingaporeStandard(Singapore).TheStraitsBudget(Singapore).TheStraits Times(Singapore).The Times(London)Kenatanakhbar.Timesof Indonesia(Djakarta).Utusan Malaysia(Kuala Lumpur).

Temu ramahTemu ramahpenulisdengan Bapak M. Rachmat.A, Kepala Bidang Politik

(Konsulat Politik) Kedutaan Indonesia,pada 15 Mac 1989, di KualaLumpur.

TemuramahpenulisdenganMohd. ArshadHussain,KetuaPenolongSetiausahaAsiaTenggara1, pada24 Februani1989. di WismaPutra,KualaLumpur.

Temu namahpenulis denganProfesorDatuk Zainal Abidin Abdul Wahid,JabatanSejarah,Universiti KebangsaanMalaysia, Bangi pada II April1989.

Temu ramahProfesorGeorgeMcT. KahindenganDr. Subandrio,MenteniLuarNegeniIndonesia,pada30 Jun1963,di Jakarta.

Temu ramahProfesorGeorgeMcT. Kahin denganH.P. Jones,DutaAmerikaSyarikatke Indonesia,padaakhir bulanJundan awalbulanJulai 1963,diJakarta.

Temu ramahProfesorGeorgeMcT. Kahin denganlchsan, Ketua SetiausahaPresidenSukarno,pada31 Julai 1963,di Manila.

Temu ramahProfesorGeorgeMcT. Kahin denganLt. Kol. GeorgeBenson,t’egawaiTentenaIndonesia,pada16 Julai 1963 di Jakarta.

Temu ramahProfesorGeorgeMcT. Kahin denganMohd. Hatta, bekasNaibPresidenIndonesia,pada18 Julai 1963.

BukuAbdul Rahman,Tunku 1980. Pandang Balik. Kuala Lumpur: Heinemann

EducationBook.Abdullah Ahmad 1987. Tunku Abdul Rahmandan Dasar Luar Malaysia:

1963—1970.KualaLumpur: Benita Publishing.Adams,Cindy 1965.Sukarno:AnAutobiographyas Toldto CindyAdams.New

York: BobbsMerril Inc.

307

HUBuNGAN MALAYSIA-INDONESIA 1957-1970

Allen, Richard 1970.A ShortIntroduction to theHistory andPolitics ofSouth-eastAsia.NewYork: Oxford UniversityPress.

Andaya, B.W. dan Andaya, L.Y. 1982. SejarahMalaysia. Kuala Lumpur:MacMillan.

Bhattacharjee,G.P. 1976. SoutheastAsian Politics: Malaysia and Indonesia.Calcutta:MinervaAssociates.

Boyce, Peter(ed.) 1968.Malaysia andSingaporein InternationalDiplomacy:DocumentsandCommentaries.Sydney:SydneyUniversityPress.

Brackman,Arnold 1966.SoutheastAsia’sSecondFront: ThePowerStruggleintheMalayArchipelago.NewYork: FrederickA. Praeger.

BritannicaBookof theYear1958. London.Clubh,OliverE. Jr., 1966. TheUnitedStatesandtheSino-SovietBlock in South-

eastAsia. WashingtonD.C.: TheBrookingInstitution.Comber, Leon, 1983. 13 May 1969: A Historical Surveyof Sino-MalayRela-

tions. Kuala Lumpur: HeinemanAsia.Dahm, Berhard 1988. Sejarah IndonesiaAbad Kedua Puluh. (terj.) Kuala

Lumpur: DewanBahasadan Pustaka.Darfond,G.P. 1957.A Historyof Malaya.London:Longman.Fifield, RussellH. 1968. TheDiplomacyofSoutheastAsia:1945—1958.Archon

Books.Fletcher,NancyMc. Henry 1969. TheSeparationofSingaporeFromMalaysia.

New York: Oxford University Press.Fryer,D. danJackson,J.C. 1977. Indonesia,London: ErnestBenn.Furnivall, J.S. 1944. NetherlandsHindies: A Studyof Plural Economy.New

York: MacMillan.Goh Cheng Teik 1971. The May Thirteenth Incident and Democracy in

Malaysia.Kuala Lumpur: Oxford University Press.Gordon,BK. 1966. The Dimensionof Conflict in SoutheastAsia. New Jersey:

Prentice-Hall.Grant,Bruce 1966.Indonesia.Melbourne:MelbourneUniversity Press.Gullick, J, dan Gale, Bruce 1986. Malaysia: lts Political and EconomicDeve-

lopment. PetalingJaya:PelandukP~bIication.Gullick, J.M. 1967. Malaysia and its Neighbours. London: Routledgedan

KeganPaul.Hall, D.G.E. 1968. A History of SoutheastAsia. Edisi ketiga. London:

MacMillan.Hall, D.G.E. 1981. Sejarah Asia Tenggara. (terj.), Kuala Lumpur: Dewan

BahasadanPustaka.1-lanna, WA. 1963. Malaysia: A Federationin Prospect.AUPS Report. New

York: SoutheastAsia Series.Flardjono,J. 1971. Indonesia.LandandPeople. Jakarta:GunungAgung.Harrison, Brian 1966. Asia Tenggara: SuatuSejarahRingkas. (ten.), Kuala

Lumpur: DewanBahasadanPustaka.

308

BIBLIOG R AF!

Hyde, Douglas1965. Confrontationin theEast. London:TheBodleyHead.Ide Anak Agung 1973. Twenty YearsIndonesianForeign Policy 1945—1965.

TheHague:Mouton.Joginder Singh 1978. Malaysia, Singapura dan Brunei. Kuala Lumpun:

Longman.Jones,Howard P. 1971.Indonesia:ThePossibleDream. New York: Jovonovich

Inc.Kahin, GeorgeMcT. (ed.) 1964. Governmentsand Politics in SoutheastAsia.

Edisi kedua,NewYork: Cornell University Press.Kahin,GeorgeMcT. (ed.) 1967. Major GovernmentofAsia. Edisi kedua.New

York: Cornell University Press.Kahin, GeorgeMcT (ed.) 1982. Kerajaan dan Politik Asia Tenggara.Kuala

Lumpur: Dewan BahasadanPustaka.Kennedy,J. 1970.A HistoryofMalaya. Edisi kedua.London:MacMillan.Khoo,Gilbert, 1977.Asian Transformation,A History of Southeast,South,and

EastAsia. KualaLumpur: HeinemannEducationBook.Kroef,JustusM.vander,1971. IndonesiaAfterSukarno.Vancouver:University

of BritishColombiaPress.Legge,iD. 1981. Indonesia.(ten.).KualaLumpur: DewanBahasadanPustaka.Leifer,Michael 1974. TheForeignRelationsoft/ic NewStates.Victoria.Leifer, Michael 1978. InternationalStraits of The World: Malacca,Singapore

andIndonesia.TheNetherlands:Sijthoff danNoordhoffLeifer, Michael 1983. Indonesia’sForeignPolicy. London: GeorgeAllen dan

Unwin.Lutfi Ismail.SejarahMalaysia1400—1963.KualaLumpur: UtusanMelayu.M. Ghazali Shafie 1982. Malaysia: International Relations. Kuala Lumpur:

CreativeEnterprise.Mackie J.A.C. 1974. Confrontations:The Indonesia-MalaysiaDispute. 1963—

1966. KualaLumpur: OxfordUniversityPress.Means,Gordon,1970.MalaysianPolitics.London:University of Press.Mezerik, AG. (ed). Malaysia-lndonesia Conflict. International Review

Service.Jil. Xl. No. 86. New York.Miller, Harry 1965. TheStoryofMalaysia.London: FaberdanFaber.Mime, R.S. 1967. Governmentand Politics in Malaysia. Boston: Houngton

Mifflin.Mohd.Ali Kamarudin1981.SejarahPenubuhanUniversitiKebang.caanMalay-

sia. KualaLumpur: PenerbitUKM.Mohd. DahlanMansoen1977. PengantarSejarahNusantaraAwal. KualaLum-

pun: DewanBahasadanPustaka.Morais, Victor (ed.) 1969. Strategyfor Action: The SelectedSpeachesof Tun

Haji Abdul RazakKuala Lumpur: JabatanPerdanaMenteri.Mortimer, Alfred Rex 1974. IndonesiaCommunismUnder Sukarno: Ideology

andPolitics, 1959—1965.NewYork: CUP.

309


Nih-al Singh, S. 1971. Malaysia: A Commentary.New Delhi: AssociatedPub-licationsHouse.

Pluvier, Jan M. 1965. Confrontations:A Studyin IndonesianPolitics. KualaLumpur: OxfordUniversity Press.

Purcell, Victor 1962. The Revolutionin SoutheastAsia. London: ThamesdanHudson.

Reinhardt,Jon. M. 1971.ForeignPolicyandNational Integration: The CaseofIndonesia.MonognafNo. 17, NewHaven:Yale University SoutheastAsiaStudies.

Roeder,0G. 1969. The Smiling General: PresidentSoehartoofIndonesia.Ja-karta: GunungAgung.

Roll, William R., NasionalismeMelayu. (ten.). Kuala Lumpur: PenerbitUni-versiti Malaya.

Ryan, N.J. 1963.A History ofMalaysiaandSingapore.Kuala Lumpur: OxfordUniversityPress.

Saravanamuttu,J. 1983. TheDilemmaofIndependence:TwoDecadesofMalay.sia’s Foreign Policy, 1957—1977.PulauPinang:PenerbitUniversiti SainsMalaysia.

SarDesai,DR. 1981. SoutheastAsia: Past and Present. New Delhi: VikasPublicationHouse.

Sartono Kartodidjo 1977. SejarahNasional IndonesiaIL Jakarta:DepartmentPendidikandanKebudayaan,BalaiPustaka.

Slametmuljana1963.Sriwijaya. NusaTenggaraTimur:ArnoldusEnde-Flones.Smith, TB. 1952. Population Growth in Malaya. London:Royal Instituteof

InternationalAffairs.SoetanSjahir 1949.Out OfExile. NewYork: JohnDay.Sundhausen,Ulf 1982. The Road to Power Indonesia Military Politics,

1945—1965.KualaLumpur: Oxford University Press.Sundstrom,Horold W. 1957. Indonesia:Its peopleandPolitics.Tokyo.Suntharalingam,R. danAbdul RahmanIsmail 1985.Nasionalisme:SatuTinjau-

anSejarah.KualaLumpur: PenerbitFajarBakti.Sweettenham,Frank1948, BritishMalaya. London:GeorgeAllen andUnwin.Tate,D.J.M. 1977. TheMakingofModernSoutheastAsia. Jil. I. KualaLumpur:

Oxford University Press.Tregonning,KG.,A HistoryofMalaya. Singapura:EasternUniversityPress.Vlekke, B.H.M. 1967. Nusantara.SejarahIndonesia, (ted.). Kuala Lumpur:

Dewan BahasadanPustaka.Waddle,J.R.E. I971.An Introductionto SoutheastAsianPolitics. Sydney:John

Wiley danSons,Warner,Denis 1966.ReportingSoutheastAsia. Sydney:AngusdanRobertson.

Weinstein, Franklin B. 1969. IndonesiaAbandonsConfrontation:Anlnquiryinto the Functionof IndonesianForeign Policy. Modem IndonesiaProject.New York: Cornell UniversityPress,

310

BIBLIOGRAFI

Weinstein, Franklin B. 1976. IndonesiaForeign Policy and the Dilemma ofDependence,from Sukarnoto Soeharto.New York danLondon: CornellUniversityPress.

West, A.J.F, dan Rose,J. 1969. SoutheastAsia with Malaysia andSingapore.London:University of LondonPress.

Wheatley, Paul 1964. The Malay Peninsula in Ancient Times. Singapura:EasternUniversity Press.

Wheatley,Paul 1976. The GoldenKhersonese.Kuala Lumpur. PenerbitUni-versiti Malaya.

Williams,LeaB. 1976. SoutheastAsiaa History. NewYork: OxfordUniversityPress.

Wolters, OW. 1970. The Fall of Srivijaya in Malay History. Kuala Lumpur:Oxford University Press.

Yong Mun Cheong 1982. Hf. Van Mook and IndonesianIndependence:AStudyof His Role in Dutch-IndonesianRelations,1945—48.The Hague:MartinusNijhoff.

Zainal Abjdin Abdul Wahid 1978. SejaraiiDasarLuarMalaysia.Kuala Lum-pur: KementerianKebudayaan,Belia danSukan.

Zainal Ahidin Abdul Wahid(ed.) 1981.SejarahMalaysiaSepintasLalu. KualaLumpur: DewanBahasadan Pustaka.

Zainuddin,A. 1968.A ShortHistoryofIndonesia.Melbourne:CassellAustralia.

RencanaAbdul Rahman,Tunku 1965. “Malaysia: Key Area in SoutheastAsia”, Foreign

Affairs.JiI. 43, No. 4, Julai.Angel,JR. 1979. “IndonesianForeign Policy Since Independence”,The Year

Bookof WorldAffairs 1977.LondonInstituteof World Affairs.Armstrong,HF. 1963. “The TroubledBirth of Malaysia”, ForeignAffairs.Jil.

41, No. 4, Julai.Arora, B.D. 1978. “India, Indonesiaand The Emergenceof Malaysia”, Inter-

nationalStudies.Vikas PublishingHousePvt. Ltd.. September.BenjamindanJeanHiggins 1958. “Indonesia:Now or Never”, ForeignAffairs.

Jil. 37, No. I, Oktober,Bunnell, FrederickP. 1966. “Guided DemocracyForeignPolicy, 1960—1965:

President Sukamo Moves From Non-IndonesianProject”. New York:Cornell University. Oktober.

Butwell, Richard 1964. “Malaysia and its Impact on the International Rela-tions”, AsianSurvey.Jil. 10. No. 7, Julai.

Crouch, Harold 1978. “Indonesia’s New Order”, Jurnal HubunganAntara-bangsa.KelabHubunganAntarabangsa,Universiti Malaysia.

Curtis, Robert, 1964. “Malaysia and Indonesia”, New Left Review. No. 28,November—Disember.

311


Davies, Derek 1966. “Interview with Dr. Adam Malik, IndonesianForeignMinister”, FEER.Jil. LIII, No. 5,4Ogos.

Davis, Derek1966.“SproutingOlives”, FEER.Jil, LII, No.9,2Jun.Derkach,Nadia1965. “The Soviet Policy TowardsIndonesiain theWestIrian

andtheMalaysianDisputes”,AsianSurvey.Jil. V. No. II, November.Fluker,Robert 1969. “Regionalismand the Modernizationof SoutheastAsia”,

TheReviewofPolitics.uI, 31, No. 2, April.Gordon,BK. 1966.“A Formulafor SoutheastAsianStability”, Solidarity.Jil. I,

No. I, Januari—Mac.Green,L.C. 1965. “Indonesia,The United NationsandMalaysia”, fournal of

SoutheastAsiaHistory. Jil. 6. No. 2.Heidhues, Mary F. Somers 1966. “Peking and the OverseasChinese: The

MalaysianDispute”,AsianSurvey.Jil, VI. No.5, Mei.Henderson William, 1956. “Regionalism in SoutheastAsia”, fournal of

InternationalAffairs.Jil. 10, No. 1.Hindley, Donald 1964. “Indonesia’s Confrontation with Malaysia: A Search

Motives”, AsianSurvey.Jil. IV. No. 6 Jun.Hunter, Guy 1964. “IndependenceandDevelopment”,InternationalAffairs. Jil.

40, No. I, Januari.“Indonesia’sImprovedRelationswith China”,EasternWorld.Jil. 15, No. 6,Jun

1961.Josey.Alex 1964. “Brithdayof aParty”, FEER, 18 Jun.Josey,Alex, 1964. “Aidit andMalaysia”, Far EasternEconomicReview. Jil,

XLIII, No. 8,20Februari.Kahin, GeorgeMcT. 1964. “Malaysianand Indonesia”,Pacific Affairs. Jil. 37,

No, 3,Fall,Kroef, JustusM. Vander, 1958. “DisunitedIndonesia”,Far EasternSurvey.Jil.

XXVII, No. 4, April.Kroef, JustusM, Vander 196!. “Nasution,SukarnoandtheWestNewGuines

Dispute”.AsianSurvey.Jilid 1, No. 6 Ogos.Kroef, JustusM. Van der 1963. “Indonesia, Malaya and the North Borneo

Crisis”,AsianSurvey.MI. III, No, 4, April.Kroef, JustusM. Van der 1963. “The WestNewGuineaSettlement:Its Origins

andImplications”.Orbit. Jil, 7, No, 7, Spring.Leifer, Michel 1966. “Indonesia and Malaysia: The Changing Face of

Confrontation”,The WorldToday.Jil. 22, No.9, September.Means,Gordon, P. 1963, “Malaysia — A New Federationin SoutheastAsia”,

PacificAffairs.Jil, 36, No.2.Mehden,Fred R. Van der 1965.“SoutheastAsian Relationswith Africa”, Asian

Survey.Jil. V, No, 7,Julai,Miller, TB. dan Miller J.D.B 1965. “Afro-Asia Disunity, Algiers, 1965”,

AustralianOutlook. Jil. XIX, No. 3, Disember.MohammadHatta 1954. “Indonesia’sForeign Policy”, Foreign Affairs.Jil. 31,

No.4,April.

312

BIB LIOGRAFI

MohammadHatta, 1958. “IndonesiaBetween the Power Blocks”, ForeignAffairs. Jil. XXXVI, No. 3, April.

MohammadHatta 1965. “One IndonesianView of the MalaysiaIssue”,AsianSurvey.Jil. V. No, 3, Mac.

Mohd. Hear b. Hj. Awang 1979. “Malaysia dan KerjasathaSerantaudi AsiaTenggara”,Malaysia:Sejarahdan ProsesPenibangunan.KualaLumpur:PersatuanSejarahMalaysia.

Oei, Antony 1964. “Off to Africa”, FEER.Jil. XLIII, No.6,6Februari,Ott, Marvin C. 1972. “Foreign Policy Formulationin Malaysia”,AsianSurvey.

Jil. XII, No. 3, Mac,Pauker,GuyJ. 1965. “The RiseandFall of Afro-Asia Solidarity”,AsianSurvey.

Jil. 9, No. 5, September.“PertemuanKembali BangsaDua Sebaya”,DewanMasyarakat.Jil, IV, Bil, 6,

Jun 1966.Plosky,Antony 1970.“A ModestBooster”,FEER.Jil. LXIII, No. 13,26Mac.Plosky,Antony 1970.“No StoppingTheTunku”, PEER.Jil, LX VII, No.2.Reece, Bob 1969. “Dare The Tunku Go”, PEER. uI, LXVI, No. 50, II

Disember.Reece,Bob, 1969, “Walking at Last”, PEER.Jil. LXVI, No. 49,4Disember,Roeder,0G. 1969. “Adam is Not So Simple”.Jil. LXVI, No,46, 13 November,Shamsul Bahrin, Tunku 1967. “The Pattern of Indonesian Migration and

Settlementin Malaya”, AsianStudies.Jil. 5, No, 2,Ogos.Silcock, Tn. 1963. “Developmentof a MalayanForeignPolicy”, Australian

Outlook. uI. 17, No. 1, April.Smith, T.E. 1963. “The Brunei Revolt: BackgroundandConsequences”,The

WorldToday.Jil, 19, No.3,Mac.StarnerFrancesL. 1965. “Malaysia’s First Year”, AsianSurvey.uI. 5, No. 2,

Februari,Stockwin, Harvey 1964. “No More Cricker”, PEER. Jil. XLV, No, 13, 24

September.Stockwin, Harvey 1964.“What Now”, FEER.iii. XLVI, No. I, I Oktober.Stockwin, Harvey 1964.“9—2 Against”, PEER.Jil. XLVI, No.3, 16 Oktober.Stockwin, Harvey 1966.“Divide and Conquer”, FEER.uI, LII, No, 4, 28 April.Stockwin, Harvey 1966.“Nearly Finished”, PEER.Jil. LII, No, 10,9 Jun.Taylor Carl 1963. “IndonesianViews of China”, Asian Survey.Jil, 3, No. 3,

Mac,Turner,Nicholes1966.“Malik Manoeuvres”,PEER. Jil, LII, No.4,April.Vishal Singh 1963—1964. “The Reactionsof SoutheastAsian Countries”,

InternationalStudies,Jil, 5.Watt, D.C. (ed.) 1977. “Malaysia, Indonesiaand the Philippines: Prelude to

Confrontation”, Survey of International Affairs 1963. Oxford: OxfordUniversityPress,

Weatherbee,Donald B. 1962. “Indonesia and Malaysia: Confrontation in

313

HUBIJNGAN MALAYSIA1NDONESIA 1957-1970

SoutheastAsia”, Orbis,Jil. VII, No. 2, September.Wolfstone,Denial dan Rongguillo,Bernardino1964. “Malaysia’s Mediators”,

FEER. Jil, XLIII, No. 5,Januari.Zainal Abidin Abdul Wahid 1966. “Malaysia, SoutheastAsia and World

Politics”, dalamWang GungWe (ed),Malaysia: A Survey.New York:FederickA. Pracger.

Zainal Abidin Abdul Wahid 1980. “ConfrontationaStudy of Malaysia-Indo-nesiaRelations:Its Implications”, Nusantara.Bil. 5, Julai. KualaLumpur:DewanBahasadanPustaka.

TesisDalton,J.B. 1967. ‘The Developmentof MalayanExternalPolicy, 1957— 1963.’

DisertasiPh. D., UniversityofOxford.HazraNiranjan Kumar 1965. ‘Malaya’s ForeignRelations 1957—1963’,Tesis

M. A., University of Singapore.KunaseelanMuniandy 1988. ‘Hubungan Malaysia-Singapura,1965—1975’.

LatihanIlmiah, JabatanSejarab,Universiti KebangsaanMalaysia.Ott, Marvin C. 1971. ‘The Sourcesand Contentof MalaysiaForeign Policy

TowardIndonesiaandthePhilippines:1957—1965’.DisertasiPh.D. Balti-more:JohnHopkinsUniversity.

Rohani Abdul Ghani1989. ‘HubunganMalaysia-Indonesia1966—1986’,Latih-anIlmiah, JabatanSejarah,Universiti KebangsaanMalaysia.

ShamsulBabrin,Tunku 1964. ‘TheIndonesianin Malaya’. TesisM. A. Univer-sity of Sheffield.

314

INDEKS

Au. Wiltono, 274A. M. Azahari, 134, 143, 147,148,154,

162A. V. Roon, 197Abdul Hamid Bidin, 273Abdul Kadir bin Sharnsuddin,240Abdul Karim Sumitro, 247Abdul Rahman, 89Abdul RabmanPazwak,236Abdullah bin All, 159Aceh,2, 19,20Adam Malik, 227. 230.236,251,282,284,

285, 288Afro-Asia, 55, 104.1 IS, 119Aglo-Filipina, 166Ahmad Boestamam,45, 65, 66, 86AkademiTenteraKebangsakuiIndonesia.

91AkademiTenteraLaut,91Akta KeselarnatanDalamNegeri(ISA),

160Alfred MacKenzie, 177Algeria.220All bin Abdullah, 193All Sastroamidjojo,62, 143,221Au Moertopo,228Alimin,33, IIIAmerikaSyañkat,292AnastasMikoyan,214AndrewClarke,26AndrewGi!christ, 193Ang Uin I-bay,205

Antara, 62Antara Daily NewsBuletin, 70,73, 169Arifin Harahap,257ArmadaSiaga,176Arnhem,97Arnold Bracknam,67ASA, 30!ASEAN, 245, 299,300ASEANMagazine.269AshadiTjahjadi, 256AsiaTenggara,3, 7, 54, 54askarGurkha,209AssociationfoSoutheastAsianNations

(ASEAN), 279AssociationofSoutheastAsia (ASA), 115,

124,276,294AssociationofSouthesatAsianStates,124Australia,3, 50Aviation Academy,105

B. Grant,55B. K. Gordon, 89Balai Seni Kebangsaan,101BankGreatEasternRankingCorporation,

IllBankNegaraIndonesia,199BarisanSosialis,132, 133BarisanSosialisSingapura,147Belanda,2BenBella,223BendaharaAbdul Jalil, 22BennyMoerdani,228,243

315


Berita Indonesia,85Betawi (Jakarta),22Bing Selamat,102BintangTinor, 140BlokBarat, 118Blok Timur, 60, 118Borneo, IIBorneo(Pontianak),13BorneoUtara,42, 147Borobudur,9, 12Britian, 50British, 2British-AmericanTobacco,195British OverseasAirways (BOAC). 196Brunei, 16Buddha, 8, IIBuddhaMahayana,IIBudi Utomo, 32BurhanuddinHarahap,46

CameronHighlands,282CentralInterltigenceAgency(CIA), 75CharteredBank, 196CheHassan,49ChiangKai Shek, 108China Kebangsaan,109ChouEn-Ui, 112ClandestineCommunistOrganization,

202, 271.297Clifford Greetz,30CommonwealthStrategicReserve,60Congo, 164Czechoslovakia,217, 218

D. N. Aidit, 226Dag Hammverskjold,82Daily NewsBulletin, 269Daing Perani,22DasarEtika, 31DasarLiberal, 30Dato’ Dr. tsmail Dato’ Abdu! Rahman,64DarukAbdul RahmanYaakub,266, 267DeklarasiASEAN, 253DesAIwi, 228DewanBahasadanPustaka,264Dewarutji, 103Djatikusomi,139Donal Ui-en, 196

Dr. AbrahamKyuper.31Dr. Ali Sastromidjoyo,77Dr. BurhanuddinHelmi, 47Dr. Djuanda,86,90,97,140, 157, 158Dr. H.DjuandaKartawidjaja,93Dr. J.M.A.H. Luns, 82Dr. Lim SweeAnn,254,260Dr. Mohd, Razif, 71Dr. Oetojo,42Dr. Prijono,93, 107Dr. Razif, 51Dr. Razif, 105Dr. SoemantriBrodjonegoro.249Dr. Subandrio,51,55,64,83, 84, 85, 89,

123,139, 140,154,171,175,186,290Dr. Sudjamo, 154Dr. Tan CheeKoon, 251Dr. Waidin SudriaUsada,32DuniaMelayu, 3Dunlop RubberOceanInsurance,195Duta Masyarakat,61

E. D,Dekker, 30Eisenhower,88Ellsworth Bunker,89EmmanuelPelaez,166

F. Sarasin,6FatimahHaji Hashim,269FelixbertoSerrano.124Fiki ran Ra/cyat, 37Filipina, 173ForeignCorrespondentsAssociationof

South-EastAsia, 131FrankSwettenham,28

GA. Siwabessy,269GajahMada, 13, t4GamesofNew EmergingForces

(GANEFO), 112Gang 108,205GanisHarsono,157GarudnAirways Service,254GarudaIndonesiaAirways, SIGeorgeJanacek,181GeorgeMc. T. Kahin, 152, 178GESTAPU,275, 286, 298Gusti Djatikusomo,74

316

INDEKS

HJ~Sjahri,273Hail Ghazali1-laji Jawi,259HamzahAbu Samah,270Hardi, 51Harian Rakyat,124, 137HaroldMacMillan, 140Harrison& Crossf,led,195HindiaTimur, 138, 144Hindu, 8HomeFuard,86I-bong Kong Bank, 196Uouari Boumedienne,223Hukum KanunMelaka, 17

Ibrahim Hj. Yaakub,45, 47,65Ichsan,174India, 11,50Indochina,10Indonesia,1,2.3,4,5.16, 19, 173, 189IndonesiaHerald, 168IndonesiaObserver,72, 77, 82,92IndonesiaRaya.2,3,43,48,130InstitusiPenyelidikanGetahIndonesia,97Iran Barat,54, 56,60.79,90,110, 139IskandarSyah(MahkotaAlam), 21Islam,8.9, 16, 103Ivory Coasl,220

JE Keneedy,163,88JabatanPerkhidmatanAwam (JPA),266Jarnbi, SJawa,4, 7JawaTengah. IIJawatankuasaPerundinganPerpaduan

Malaysia. 134JawatankuasaKhasKewangan,283JawatankuasaAntaraKerajaan,142JawatankuasaBersamaEjaan Baha.sa

Melayu-Indonesia,107JawatankuasaEiaanTanahMelayu, 106JawatankuasaLuar Negeri Parlimen

Indonesia,242JawatankuasaPclaksanaanBahasa

Indonesia,107JeneralAhmadJani, 160JeneralNasution,79,94, 141Jepun,1,2JohannesChuldi, 72

Johor,2Johor-Riau, 23

KabinetPredisium,239Kalimantan(Bronco),4KamaruddinHj. Idris, 159Kampar, 19Kedah,SKejohananBadmintonTerbuka

KebangsaaaIndonesia, 101Kelab PendidikanKebangsaanIndonesia,

34Kemboja. IIKenya,220KesatuanAksi MahasiswaIndonesia

(KAMI), 238KesatuanAksi MahasiswaIndonesia

(KAMI), 264KesatuanAksi Pemudadan Pelajar

Indonesia(KAPPI), 238KesatuanGuru-guruMelayu Kelantan,

lOSKesatuanMelayu Muda, 36KesaluanRakyatIndonesiaSemenanjung

(KRIS), 40KesatuanSekeriaKeretapiMalaysia,196KesatuanSekerjaLapanganTerbang,196KesultananJohor, 18,20KesultaiianMelayu Melaka, IS, 17Khir Johari,91,263,265,lOSKolonel A. E. Kawilarang.69Kolonel Abdulrachmqn,183Kolonel DesAIwi, 69KomandoGanyangMalaysia(KOGAM),

227,239KomandoGerakanSukarelawan,211KomandoStrategisAngkatanDarat

(KOSTFAD),228KomandoTertinggi (KOTI), 239KomandoTertinggi Ekonomi (KOTOE),

195Komanwel, 119, 200Kommawel Islam, 128Konfrontasi,215, 131, 163, 168, 189, 220,

230,290KongresBahasaMelayu,49Kristian, 8KumpulanAfro-Asia Bunk Muslim, 115

317


KumpulanAfro-Asia,57,60Kuomintang,110

LambertusPalar,192Lout ChinaSelatan,3.296LawrenceV. Michelmore,181Lce Kuan Yew, 133, 139, 145,180,232Linggadjati,43lingua franca,7, 8Liu ShaoChi, 114, 160, 112LongmanMalaysiaSdn.Bhd, 267LordHome, 194Lord Landsdowne,142LordSelkirk, 136Lt. Jen.Djatikusomo,139, 165

Macapagal,166,206,292Mahabharata,14Majapabit. IMajlis Amanali Rakyat(MARA), 266Majlis GerakanNegara(MAGERAN),250Majlis KeselamatanPBB, 216,218,219Majlis NegeriSarawak,150Majlis Olimpik Antarabangsa,112Majlis PermusjawaratanRakyatSementara

(MPRS), 238Majlis PertahananMalaysia,200, 215Majlis PerundanganBrunei, 142Majlis PerundanganNegeriSabah,149Majlis TimahAntarabangsa(ITC), 260Makasar.38Maktab PerguruanSultanIdris, 36MalayaMerdeka,SIMalayanAirways,98MalayanChineseAssociation,45MalayanPeople’sAnti-JapaneseArmy.39MalayanUnion, 45Malayo-Polinesia,7Malaysia, 16, 189,211,292MalaysianAirways, 196, 19$,256Malaysia-SingaporeAirlines (MSA). 256Mali, 220Malindo,263ManilaAccord, 174MaoTse-Tung,110MAPHILINDO, 171. 175, 176, 177, 179,

206, 208,276,292,299,300Marco Polo, 12

MarvinOtt, 67Masjid Negara,236MaxHavelaar,30Melaka, 1,5,16,18Melayu,5Melayu Deutero. 6Merdeka,78,85Mesir, 220Michael Leifer, 223Minangkabau,16MohamadSalIehAbas,249Mohd. GhazaliShafie, 172, 184, 193,228Mohd. Hatta,34, 35,38, 46,141, 151,152Mokhtar Kesumatmadja.249Mongoloid, 6Moroko, 220Musso,33

N.Rajendra.267NahdiatulUuanse, 238NasntddinMohamed,244NationalCommitteeof Kalimantan

Solidarity (NCNKS). 155NegaraChina,4NegaraChina (Yunan),6NegaraKesatuanKalimantanUtara

(NKKU), 149Negarakertagaina,40Negaraka,104Negeri-NegeriMelayuBersekutu,26, 33Negeri-NegeriMelayuTidakBersekutu,

26Negeri-NegeriSelat,26Neokolonialisme,130, 133, 189NewEmergingForces(NEFOS),61NewGuinea,34New York Times, 138Nigeria.220

Old EstablishedForces(OLDEFOS),61OmarBasil Sjaaf,231Ong YookLin, 51OrderBarn,232,271,286OrdinanPerkhidmatanKehangsaan1952,

211 -OtoritaDaerahPerbatasan,248OttoAbdul Rahman.184OverseasChineseBank,196

318

INDEKS

P. Sarasin,6Palembang,5PanMalayanIslamicParty,88Pancasila,39, 58Paramban,9ParangPaderi,27Parti Buruh, 132Parti Indonesia,34Parti IndonesiaRaya(Pajlndra),35Parti IslamSe-Malaya,132Parti KebangsaanMelayu. 44PattiKomunis Indonesia,33, 79, 90PattiKomunisMalaya(PKM), 37, 110,

132, 287PattiKuomintang,37PattiMalaya,86Parti Murba, 65Parti Nasional Indonesia,34, 48, 110,

238Parti Rakyat.48, 88. 142, 86Parti RakyatBrunei.134,147,148,149.

143Parti RakyatIndonesia,35Parti RakyatMalaya,132, 156, 160Parti SosialisIndonesia,69PartiMasjumi,69.110Partindo,35PedagangIslam, ISPejabatPerwakilanPerdagangan

PersekutuanTanabMelayu, 50Pelaez,171PernbelaTanabAir (PETA), 39PemberontakanBrunei, 130, ISO, 154, 157PemerintahanRevolusionerRepublik

Indonesia(PRRI), 53, 67PemudaRakyat.226PenerbitLongman.267PenghuluTawi Sli, 272People’sActionParty, 133PerangDuniaKedua,1,2PerangJawa,27PerangNapoleon,18, 24, 30PeraturanKeselamatanKawasan

Sempadan.273PergerakanWanitaPKI, 226Peristiwa13 Mei, 25!PerisytiharanManila, 176PerjanjianAsasTentangHubungan

Perdagangandan Ekonomi,246, 256,261,262

PerjanjianDua Kerakyatan,IllPerjanjianMenyeberangSempadan.248PerjanjianPerbatasanWilayahPerairan.

252PetjanjianPersahabatan,299PerjanjianPersahabatandanPerbatasan

Wilayah PerairanMalaysia-Indonesia,252

PerjanjianPersahabatanTanahMelayu-Indonesia,246

PerjanjianPertahananAnglo-Malaya(AMDA). 56

Penis,20PersatuanBadmintonMelayuSe-Melayu,

I0IPersatuanWartawanIndonesia,264PersekutuanMalaysia. 151PersekutuanTanahMelayu, 192PersetujuanManila, 171PersidanganAfro-AsiaSolidariti. 161PersidanganAfro-Asia, 48, 220PersidanganColomboPlan,667PersidanganKemuncakAfro-Asia, 221,

222PersidanganKemuncakTokyo,213PersidanganMenteriKomanwel,81PersidanganNegara-NegaraTanpaPihak,

221PersidanganPengeluar.PengeluarGetah

Ash, 255PersidanganTokyo,211PersidanganWaitawanAfro-Asia, 168PertubuhanBangsa-BangsaBersatu,62.

189,43PertubuhanPersidanganIslam,128PestaBola Merdeka,100,291Philip Christison,41Poitugis,2, 18, 19PresidenGarcia,121,122PrinsipBandung,113,118,119Prof. JandeQuay, 82Prof. Mohd. Yamin, 130, 140ProfesorSumitro,69PulauSebatik,303PusatTenagaRakyat(PUTERA), 39PuteraNorodomSihanouk,206

319

HUBUNGAN MALAYSIA-INDONEsIA 1957-1970

R. M. Muharam,261R.AS. Hardojo, 123RadenWijaya,13Radio Malaya,73, 102Radio Malaysia, 200Raffles,25RajaHaji, 23RajaHayamWuruk, 14RajaKecil, 22RajaMoharRajaBadiozaman,257RaiendraChola, 12Ramayana.14Ratu Aceh,20RepoblikRakyatChina(RRC), 88RevolusiBolshevik,32RevolusiCina, 32RevolusiIndonesia,41,42,99RobertCurtis,67RobertKennedy.189.206.296Rudy Gontha,l83Rudy Pirngadie,197RuslanAbdul Gani,91, 145, 146, 155

Sabah.173, 183Sabah Times, 133Sailendra,IDSalvadorP. Lopez,208,211Sarawak,42,173,181,183SarawakUnitedPeople’sParty(SUPP),

133SarbiniSumatwinata,97SarDesai,5SardonHf Jubir, 269SarekatIslam,33SarekatIslamMerah,33SarinoMangoenpranoto,264SekretariatNasional,280SelatMelaka,9, 12, 18, 22,4SemenanjungTanahMelayu, 7, 8SenuAbdul Rahman,68. 81, 137SepuhuhPrinsipBandung,253Shell, 195ShojiroKawashima,225Siak, 22Siam,12Singapura,33, 42, 173Singhasari,13SiraddjudinAbbas,162

SistemKultur, 30,31Sjahrir,39Sjarifuddin.39SoedarsonoProdjomisono,244Solidariti Afro-Asia, 294SoutheastAsia FriendshipandEconomic

Treaty, 115, 121SoutheastAsia TreatyOnganization,48,

115Southeast AsianAssociationfor Regional

Cooperation (SEAARC),279Soviet Union, 60, 80, 145Snivijaya, 1,3.4,5,10.11,12,94StamfordRaffles,24StephenKalongNingkan,202StraitsTimes, 72, 144, 145Subakat,33Subiaito.97,Suharto,226,235, 246, 250, 263,287Sukarno,1,35,38,46,47,53,57,80,110,

123, 140, 166,206, 292Sulawesi,4SultanAli MughayatSyah,20SultanMahmudSyah,17, 19SultanMuzaffarSyab,15, 16Sutuh Indonesia, 61, 84, 124,285Sumatera,4, 7, 8, 16SumateraSelataa,IISunuhanjayaCobblod,136,139,142SuruhanjayaPendamaiAfro-Asia, 213Suska,85SutanSjaluir,34Syarikat BuruhSelurnhIndonesia,196SyarikatHindia Timur Belanda,20Syarikat StraitsTrading,98SyedJaafarAlbar,162.163SyedNasir bin Ismail, 106

TI-I. Bot, 82TabungSelamatkanDemokrasi,114TaherIbrahim, 97Taiwan,75Tan Malaka,33Tan Siew Sin, 47, 100, 197TanahMelayu,53,3,6TanjungDatu,303Tanzania,220Tebedu,213

320

INDEKS

TenteraNasional KalimantanUtara(TNKU), 143,201,272

TerangBulan, 61Thailand, 3ThanatKhoman,124,208The Hague,43,81The North Borneo News, 133Tibet, 113Timesof Indonesia,62,77,78,82,92,124Tokyo. 169,225Treaty ofCommerce and Exchange

Between Great Britian andNetherlands, 25

Tun Abdul Razak,62. 70,91,92, 101,163,171, 172, 173, 175,208, 230, 291

Tun Husseinann,302Tunisia, 220TunkuAbdul Rahman,1,41,45,46,47,

49,50, 53,58, 73, 80, 83, 84, 85, 86,87, 109,113,115,119,120,122,123,139, 140,156,166,168,175, 180,186,205, 206, 235,89. 90

UThant, 177, 181. 182, 185,236Union of SoutheastAsia (USO), 232UnitedMalayaNationalOrganization

(UMNO), 162UnitedNational KadazanOrganization

(UKNO). 133

UnitedPeople’sParty, 133Universiti KebangsaanMalaysia(UKM),

266Universiti Servidjaya,270Utusan Melayu. 77. 104, 168

V. Rajendna,267V. T. Sambanthan,254van Deventer,31Volksraad,31

W, C. Walter,215WanIsmail MohamedSalleh,243Waspada. 68WeeKim Wee,145William V, 24WismaPutra,243WorkerParty.133

Xenophobia, 57

Yaacobbin Abdul Latif, 243Yaakobbin Muhammad,105

Za’ba,106Zainal Abidin Abdul Wahid, 56, 267ZOPFAN, 303

321