Thôngtinsách

Tênsách:HànhtrìnhchữviếtTácgiả:LêMinhQuốcNhàxuấtbản:NXBTrẻ

Khốilượng:300gKíchthước:14x20cmNgàypháthành:8/2002

Sốtrang:149Thểloại:Thểloạikhác

Thôngtinebook

Type+Làmebook:thanhbtNgàyhoànthành:28/05/2015

Dựánebook#131thuộcTủsáchBOOKBT

Ebooknàyđượcthựchiệnnhằmchiasẻchonhữngbạnkhôngcóđiềukiệnmuasách!

Cònnếubạncókhảnănghãymuasáchủnghộnha!

Giớithiệu

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Chữviếtđếnvớichúngtaxuyênquahàngngànnămcủacuộchànhtrìnhvĩđạicủanhânloại,đểkểvớichúngtavềconngườitrongquákhứ.Nhânloạiđãtrảiquamộtconđườngdài-từngàymuốnthôngtinvớinhaucònphảidùngngônngữcủađiệubộhoặcvẽhìnhảnh...Ngàynay,hàngngànnhậtbáo,hàngngàntạpchí,hàngvạnquyểnsáchồạtrờikhỏinhàin.

Triệu triệu tờ báo được bán ramỗi ngày và trên toàn thế giới, triệu triệuquyểnsáchđượcxuấtbảnmỗinăm.ChỉriêngởViệtNam,báođịnhkỳ,tạpchí,đặcsanchuyênngànhcũngđãlênđếnconsốtrênnămtrăm.Vàcảnướccógần60Nhàxuấtbản thìmỗinăm in racũnghàng triệubản in.Dođó,khôngphảingẫunhiêncómộthọcgiảuyênbácnhậnđịnh:“Sựphátminhcủachữviết,chỉriêngnóthôi,cònquantrọnghơntoànbộnhữngtrậnđánhtrêntoànthếgiới”.

HànhTrìnhChữViếtrađờichínhtừtầmquantrọnglớnlaocủachữviết,nhằm thỏamãn nhu cầu phổ thông dành cho độc giả trẻ, nhất là các bạnthanhthiếuniên.

Mụclục

LỜINÓIĐẦU

*Chữviếthìnhthànhtrướchaysaungônngữ?

*Khichưacóchữviết,conngườiđãlưugiữvàtruyềnđạtthôngtinvới

nhaunhưthếnào?*Nhữngbướcquáđộđểchorađờichữviếtđãhìnhthànhrasau?

*Vậychữviếtrađờicáchđâybaonhiêunăm?

*Sựrađờicủabảngchữcáinhưthếnào?

*BảngchữcáicủangườiHyLạprasao?

*BảngchữcáicủangườiÉturievàngườiLaMãrasao?

*BảngchữcáiLaTinhnhưthếnào?

*BảngchữcáiẢRậprasao?

*Cóphảithờitrungcổ,ngườitadùngchữviếtđể...chữabệnh?

*ChữháncủangườiTrungQuốccótừbaogiờ?

*ChữHánđượccấutạotheosáunguyêntắcgọi là“lụcthư”.Vậy“lục

thư”làgì?*CáchviếtchữHántuântheoquitắcnào?

*Cóphảitrêncùngmộtđấtnước,nhưngngườiTrungQuốckhônghẳnđã

nóivàviếtgiốngnhau?*ChữHánlớnnhấtthếgiớicuốithếkỷXXđượcviếttrongdịpnào?Ai

viết?*Chobiếtđịnhnghĩanổi tiếngnhấtvềnghệ thuậtThưPhápcủangười

TrungQuốc?*BảnghọcvầncủaHoaKỳdoaiphátminhra?

*ChữHántruyềnvàoViệtNamtừlúcnào?

*Trêntiềnđồng, tiềngiấyđầutiêncủanướcViệtNamđãkhắcvàviết

chữgì?*CácấntíndướitriềuNguyễnchứanhữnggì?

*TrướckhibiếtđếnchữHán,cóphảingườiViệtcổđãcóvăntựriêng?*Tại saoôngcha ta sáng tạo ra chữNômvàgiá trị ảnhhưởngcủanó

trongvănhóanướcnhà?*QuyểntựđiểnxưanhấtbằngtiếngNôm“Chỉnamngọcâmgiảinghĩa”

naycònlưugiữđượccóphảidobàTrịnhThịNgọcTrúc-congáicủachúaTrịnhTrángbiênsoạn?*CóphảibàithơđuổicásấudoHànThuyênviếtdướithờinhàTrầnlàcó

thật?*Vấnđềcấutạochữnômnhưthếnào?

*CóphảigiáosưPhạmHuyThôngthờitrẻtừng...sángchếrachữnôm

mới?*CóphảichữNômcủangườiViệtnamđãđượccôngnhậnvào“bộnhớ”

quốctế?*Sựhìnhthànhcủachữquốcngữnhưthếnào?

*VậyA.deRhodeskhôngphảilàôngtổcủachữQuốcngữnhưlâunayta

thườngnghĩ?*ToànvănnộidungbiakỷniệmAlexandredeRhodes,phầnbằngchữ

Quốcngữđãđượcviếtnhưthếnào?*ChobiếtmộtđoạnvănmàA.deRhodesđãviếtđểthấyđượcchữQuốc

NgữgiữathếkỷXVII?*TừquyểntừđiểnViệt-Bồ-LacủaA.deRhodesinnăm1651,đếncuối

thếkỷXVIIIchữQuốcngữlạiđượcđánhgiáthêmmộtcộtmốclớn:SựrađờicủatừđiểnviếttaycủatừđiểnviếttaycủaPigneaudeBéhaine.Chobiếtđôinétvềquyểntừđiểnnày?*Sauđó,vềchữQuốcngữcòncócôngtrìnhnghiêncứunàođángkểnữa

không?*ChobiếtđôinétvềvấnđềcảicáchchữQuốcngữđãdiễnralâunay?

*Ý kiến của nhà ngôn ngữ học,GSCaoXuânHạo: “về cách viết tên

riêngnướcngoàitrênvănbảntiếngViệt”nhưthếnào?*CáchđọcmẫutựchữQuốcngữcóthayđổihaykhông?

*Cáchviếtmẫutựchữquốcngữcóthayđổihaykhông?

*Từkhicóchữviết,conngườiđãviếttrêncáigì?

*Giấydavàgiấydabêđãxuấthiệnvàothờigiannào?*Khiphátminh ragiấydavàgiấydabê thì chữviếtởđócó thayđổi

không?*Giấyrađờitừbaogiờ?

*NghềlàmgiấyởViệtNamcótừbaogiờ?

*Mựcdùngđểviếtđượcconngườibiếtđếntừlúcnào?

*Đãcómựctấtphảicóbút.Vậybúthìnhthànhnhưthếnào?

*Câybútchìrađờinhưthếnào?

*Cònbútmáythìsao?

*Từbaogiờconngườinghĩ ramáyđánhchữ, thaychocôngviệcviết

tay?*Từchỗchéptay,conngườibắtđầucảithiệnviệclàmnàybằngcáchin

mộcbảnvàothờigiannào?*Ailàngườiđầutiênphátminhraphươngphápinbằngchữrời?

*Vớiphátminhquantrọng,đặtnềntảngchomáyinhiệnđại,Gutenberg

đãintácphẩmnàođầutiên?* Những người nào đã có công đầu trong việc cải tiến phát minh của

Gutenberg?*Từđó,máyintựđộngđãrađờinhưthếnào?

*Vớikỹthuậtinmớiphátminhnàythìgiấyinvàphươngphápincũng

kháctrước?*Nhưtađãbiếtkỹthuậtinđượcthayđổiliêntục,vậykhâusắpchữnhư

thếnào?*NgườiViệtNamđãbiếtđếncôngnghệinvàolúcnàovàđãtổchứcin

nhưthếnào?*Nghềinchữđúcrời(typô)theophátminhcủaGutenbergthựchiệntừ

thếkỷXVdunhậpvàoViệtNamthờigiannào?*Hiệnnay,Nhànướctalấyngàynàolàmngàytruyềnthốngnghànhin

côngnhânViệtNam?*Cóphảiđầutháng5.2000hãngCocaColađãcóhànhđộngbôinhọchữ

ẢRập?

*Ngườitađãdùngbiểutượng,dấuhiệu...đểthaythếchochữviếtnhưthếnào?*NgườisángtạoramậtmãMoselàai?

*Saunày,cáchướngđạosinhcóthểdùngngônngữMorseđểtruyềntín

hiệubằngđèn,bằngcòi,bằngcờ,bằngkhóihoặcbằngtaynhưthếnào?*NgônngữMorsebắtđầubịkhaitửvàothờigiannào?

*TruyềntinbằngSémaphorenhưthếnào?

*Tốckýrađờilúcnào?

*TốckýViệtNamcótừthờigiannàovànhữngngườitiênphonglàai?

*Chữchongườimùdoaisángtạora?

*Ngàyquốctếtiếngmẹđẻlàngàynào,cótừbaogiờ?

*Quốctếngữrađờilúcnàovànhằmđạtđếnnhữngmụcđíchthiếtthực

nào?*PhongtràoEsperantođếnViệtNamvàothờigiannào?

*NgườiViệtNamđầutiênbiênsoạn“ĐạitừđiểnViệtEsperanto”làai?

*Cóphảinhà thơTốHữucóviết bốn câu thơ tặng choEsperanto của

ViệtNam?*Tròchơiôchữxuấthiệntừlúcnào?

TÀILIỆUTHAMKHẢO

LỜINÓIĐẦU

Chữviếtđếnvớichúngtaxuyênquahàngngànnămcủacuộchànhtrìnhvĩđạicủanhânloại,đểkểvớichúngtavềconngườitrongquákhứ.Nhânloạiđãtrảiquamộtconđườngdài-từngàymuốnthôngtinvớinhaucònphảidùngngônngữcủađiệubộhoặcvẽhìnhảnh...Ngàynay,hàngngànnhậtbáo,hàngngàntạpchí,hàngvạntạpchíồạtrờikhỏinhàin.Triệutriệutờbáođượcbánramỗingàyvàtrêntoànthếgiới,triệutriệuquyểnsáchđượcxuất bảnmỗi năm. Chỉ riêng ởViệt Nam, báo định kỳ tạp chí, đặc sangchuyênngànhcũngđãlênconsốtrênnămtrăm.Vàcảnướccógần60Nhàxuấtbản,thìmỗinămcũnginrahàngtriệubảnin.Dođó,khôngphảingẫunhiêncómộthọcgiảuyênbácnhậnđịnh:“Sựphátminhcủacủachữviết,chỉriêngnóthôi,cònquantrọnghơntoànbộnhữngtrậnđánhtrêntoànthếgiới”.

Chínhvì tầmquang trọngmà lịch sửđã chứngminh, nhữngkẻxâm lượcthườngpháhủynhữngkho tangđượcviết bởinhữngdân tộcmàhọđánhbại.Chẳnghạn, thưviện thànhAlexandrecủaAiCập,khởicôngvàonăm280 trước C.N, đã bị đám đông phóng hỏa lúc Jules César viếng thămCléopâtre.Tuyđượcxâydựnglạinhưngsauđó,mộtlầnnữa,nóbịpháhủytrongcuộcchiếncủangườihồigiáovàocuốinăm641.Hoặc,saukhichinhphụcMễTâyCơ,CortèsđãralệnhhủybỏtấtcảnhữngvănbảncủangườiAztèque.HaytạinướcĐứcthờiQuốcXã,mộttrongnhữngmệnhlệnhđầutiêncủaHitlerlàđốttấtcảnhữngquyểnsáchđượcxemlàcangợidânchủ.CònởViệtNam,điềunàycũngđãtừngxẩyra.Chỉxinnêumộtvídụkhátiêubiểu.Đólànăm1407,saukhiđánhbạinhàHồ(1400-1407)giặcMinhđã thựchiệnchínhsách tiệudiệtvănhóanướcĐạiViệt.Một trongnhữngbiệnphápthâmđộcđầutiêncủachúnglàcướphếtsáchvởnướctađemvềTrungQuốc“Dầumộtchữcũngkhôngđểsót”!

Lịchsửđãghinhậnvôsốnhữngnổlựcnhằmtiêudiệtchữviếtnhưngchữviếtvẫntrườngtồnvàghilạinhữngtiếnbộcủanhânloạitừthờidãmangđếnthờivănminh.

Lịch sử cũng ghi nhận những khác biệt về quan điểm, thường được giảiquyếtbằngchữviếthơnlàlưỡikiếm.Cơsởcủanềnvănminhchúngtalà

chữviết.

Chữviếtlàlờinóithuộcthịgiác.Quyềnnănglặnglẽcủanólàtruyềnđạiýtưởng.Nóchophéptrítuệconngườiduhànhquathờigianvàkhônggian,nóchophépconngườiduhànhqua thờigianvàkhônggian,nóchophépconngườitìmhiểuđượcnhiềuđiềumớilạquanhữngkhámvềquákhứ.VàomộtngànnămtrướcC.N,trênđấtnướcCampuchiaanhem,cómộttấmđátrênđókhắcmột câu từquyển sách luật cổ.LuậtManu.Câuđónhư sau:“Trongtấtcảnhữngphẩmchấtđạtđược,phẩmchấtvĩđạinhấtchínhlàtrithức”.HoặcbứctườngcủalốivàothưviệnthànhphốBrooklyn.NewYork,ngườitacóthểđọc:

Nơiđâylưugiữhyvọngcủanhữngtráitimlớn

Vớiâmvangthămthẳmtrongcâunóibayđi

Sựmầunhiệmcủatừđếnvớichúngta

Bằngsựkhônngoanbaođờitíchlũy

Ởđấtnước ta,ngaysaukhigiànhđượcĐộcLập,ngày3.9.1945,Chủ tịchHồChíMinhđãđề ra nhiệmvụ “Chốnggiặcđói, chốnggiặcdốt vàgiặcngoạixâm”.Sauđó,ngày8.9.1945,ChínhphủđãrasắclệnhthànhlậpNhabìnhdânhọcvụnhằmđạtđếnmụcđích“ToànthểdânchúngViệtNamtrên8 tuổiphảibiếtđọc,biếtviếtchữQuốcngữ”.Tháng10.1945Chủ tịchHồChíMinhcũngralờikêugọi“toàndânchốngnạnthấthọc”.Ngườiđãviếtnhữngdòngthathiết:“Muốngiữvũngnềnđộclập,muốnlàmchodângiàunướcmạnh,mọi ngườiViệtNamphải biết quyền lợi, nghĩa vụ củamình,phải có kiến thứcmới để tham gia vào công cuộc xây dựng nước nhà vàtrướchếtphảibiếtđọc,biếtviếtchữQuốcNgữ”.

ChínhtừtầmquantrọnglớnlaocủachữviếtmàchúngtôimạomuộibiêntậpHànhtrìnhChữViết-nhằmthỏamãnnhucầuphổthôngdànhchođọcgiảtrẻ,nhấtlàcácbạnthanhthiếuniên.Đâylàmộtvấnđềkhókhănđốivớichúngtôi,dođó,trướckhitậpsáchđếntaybạnđọc,chúngtôiđãthamkhảokhánhiềutàiliệucầnthiết,nhưtrongphầntàiliệuthamkhảoởcuốisáchcónêurõ.Thếnhưng,trongquátrìnhthựchiệntậpsáchnày,chắcchắnkhôngtránhkhỏisựcnhằmlẫnvàthiếusót.NgườibiênsoạnvànhàxuấtbảnTrẻrấtmongnhậnđượcýkiếnđónggópxâydựngcủađọcgiả.Nhânđây,chúng

tôicũngxinnóirõ,HànhTrìnhChữViếtlàtậpđầutiêntrongbộsáchnhiềutập“phổbiếnkiếnthứcphổthông”donhàthơLêMinhQuốcbiênsoạn.

Ởbộsáchnàychúngtôicốgắntrìnhbàynhữngvấnđề liênquanđếnvănhóaViệtNamnóichung,nhằmtrangbịchobạnđọctrẻnhữngkiếnthứcphổthôngmàhọthậtsựcónhucầucầntìmhiểu.

Đểbộsách thật sựhữu íchchongườiđọc,chúng tôi rấtmongđượcsựchỉgiáo,giúpđỡtậntìnhcủacácđọcgiảuyênbác,củacácnhànghiêncứuvàcácbạnđọcxagầnđểbộsáchngàycànghoànhảohơn.Trướchết,xinđọcgiảghinhậnởđâysựcbiếtơnsâuxacủachúngtôi.

NHÀXUẤTBẢNTRẺ

*Chữviếthìnhthànhtrướchaysaungônngữ?

Trongtácphẩmtácdụngcủalaođộngtrongquátrìnhchuyểnbiếntừvượngthànhngười,Engelskhẳngđịnh:“laođộnglàđiềucơbảnđầutiêncủatoànbộ sinh hoạt loài người,và như thế đếnmộtmứcmà,trên ý nghĩa nào đóchúngtaphảinói:“Laođộngđãsángtạorachínhbảnthânconngười”và“sựpháttriểncủalaođộngđãđưađếnkếtquảtấtyếulàthắtchặtthêmmốiliênhệgiữacácthànhviêntrongxãhội,bằngcáchtạorarấtnhiềutrườnghợpđểconngườigiúpđỡlẫnnhau,hợptácvớinhau,vàlàmchoconngườingàycàngcóýthứcrõrệthơnvềlợiíchcủasựhợptácấyđốivớimỗithànhviênriênglẻ.Tómlại,nhữngconngườihìnhthànhấyđãpháttriểnđếnmứchọthấycầnthiếtphảinóivớinhaumộtcáigìđấy...Ngônngữpháttriểntừtronglaođộngvàcùngpháttriểnvớilaođộng,đólàcáchgiảithíchduynhấtđúngvềnguồngốccủangônngữ”.Từchổ“cầnthiếtphảinóivớinhaumộtcáigìđấy”,trướchếtconngườidungcửchỉ,điệubộ,hìnhvẽ...đểtraođổithôngtinvớinhauvàcuốicùnglàhọdùngchữviết.

*Khichưacóchữviết,conngườiđãlưugiữvàtruyềnđạtthôngtinvớinhaunhưthếnào?

Cólẽ,trướchếtconngườithờitiềnsửphảivậndụngvàotrínhớvàvầnđiệu.Mọithôngtincầnthiếtđượctruyềnmiệngtừthếhệnàysangthếhệkhác.CadaoViệtNamcócâu:“Ngànnămbiamiệngvẫncòtrơtrơ”làvậy.NhàvănM.Gorkyđãnhậnđịnhchínhxác.“trướckia,vào thời thượngcổ,sáng tácnghệ thuật truyềnkhẩu củanhândân laođộng là yếu tố duynhất tổ chứckinhnghiệmcủahọ lại, thểhiệncác tư tưởngcủahọ thànhhình tượngvàthúc đẩy năng lực lao động của tập thể”.Dần dấn tư duy con người pháttriển,hoạtđộngngônngữngàycànghoànthiệnhơn,họđãsắpxếpcácngôntừ lạivớinhaucóvầnđiệuđểngườigiữ thông tindễnhớ.Vàđócũng làcách dễ thắm sâu vào trí nhớ của người được truyền đạt thông tin. NhànghiêncứuĐặngĐứcSiêuchorằng:“thế là,dựavào trínhớvàvầnđiệu,với phương thức truyềnmiệng, những thành quả văn hóa của bao thế hệđượcđúckếtlạitronglờinóiđãlưutruyềntừđờinàysangđờikhác,tạonênsựcảmthông,nốitiếpgiữagiátrịtrườngtồnđãđượchìnhthànhvàcũngcố.Với sự xuất hiện của chữviết, nhữnggiá trị truyền thốngnày sẽ được cốđịnhlại,sẽđượclưugiữvàchuyểnđộngmộtcáchchínhxáchơn,gópphầntạodựngnênnhữngcơsởvữngchắcchonềnvănminhpháttriểnmạnhmẽ”.

*Nhữngbướcquáđộđểchorađờichữviếtđãhìnhthànhrasau?

Ngônngữbằngđiệubộ:

Cóthểgọiđólàngônngữtrongkhôngkhí-đãđượcsửdụngtừthờisơkhai.Con người không hiểu được ngôn ngữ người khác chỉ có thể truyền đạtthôngtinbằngđiệubộ.Trongcộngđồngxãhội,thôngtinthườngđiệubộvàvẻmặtđikèmvớilờinóiđểbiểulộthôngtinnàođó.ThổdânBắcMỹphátminhramôtphươngphápngônngữbằngđiệubộcựckỳchínhxác.Hàngtrămdángđiệuvàhàngtrămđiệubộđượctạonên,vàmộtsốtrongđóđượcchắpnhậntrêntoàncõiBắcMỹ.Chẳnghạn,mặttrờithìtròn,mộtđiệubộvạchrahìnhtròntrongkhôngkhícónghĩalàmặttrời.Mộtkíchthướcđượcbiểuthịbằngcáchdangđôicánhtayv.v...

Nhữngthanhgỗbiếtnói:

Đólànhữngthanhgậycóvếtkhắcmàngườitagọilànhững“thanhgỗbiếtnói”-đãsửsụngnhữngphươngtiệntruyềntinthờinguyênthủy.Ngườigửitrướctiêntạomộtvếtkhắctrênmãnhgỗvàgiảithíchchongườiđưatinbiếtđiềunóbiểuthị.Tiếpđến,ngườigửitạothêmvếtkhắcthứnhìvàvếtkhắcthứba-nghĩalàmỗivếtkhắcmỗithôngđiệpmuốntruyềnđi.Bấygiờngườiđómớitraocâygậychongườiđưatinsauđóngườiđưatinlênđườngđitìmngườinhậnvà“đọc”chongườinàyngherằngmìnhcóbổnphậntruyềnđạtnộidungcủa từngvếtkhắc.Nhờcónhữngvếtkhắcnày,ngườiđưa tinđãtruyềnđạt tin tứcđượcđầyđủ.Conngười tiền sử củaphi châu,Úcchâu,TrungQuốc,Anh,NaUy,BắcMỹv.v...đềusửdụnghệthốngcủavếtkhắcnóitrên.

Ngoàira,nhữngbộ lạcmiềnđôngHoaKỳcònchế tạoranhữngthắt lưngbằngvỏsò-gọilàWampounms.Loạidâythắtlưngnàykhôngchỉdunglàmđồ trang trí hoặc trao đổi trong quan hệmua bán,mà chúng còn biểu thịnhữngtruyềnđạtbằnghìnhvẽ.Cáchìnhvẽđủmàusắc,đượcdệttrêndâythắtlưngđó,nhữngbộlạckhácsốngởnhữngkhoảngcáchrấtxađềucóthể“giảimã”được.

Văntựdâynút:

Nódungđể tínhtoánhoặcgửiđimột thôngtinnàođó.Cócâuchuyệnkểrằng:Khoảng500nămtrướcThiênchúagiángsinh,Darius-VuaxứBaTư-chuẩnbịxâmlăngScytie,đấtnướctươngứngvớimộtsốvùngcủachâuÂu và Châu Á sau này thuộc lãnh thổ của Liên Xô. Chiến binh Hy Lạp(đồngminhcủaBaTư)đượcgiaotráchnhiệmgìngiữcâycầubắcquasôngDanube,tronglúcvuaBaTưvàđạoquâncủaônglênđườngđitruyquyếtngườiScythie.Trướckhilênđường,DariustraochocácsĩquanHylạpmộtdảidadàivàhẹpcó60cáinúttronglúcvắngta.Khinàocácngươitháotớicáinútcuốicùngmàtachưatrởvề,cácngươicóthểrútlui“cóthểxemđây

làphươngtiệntiệnlợiđểtínhngày.Cáidảidađãđóngvaitròcủamộtcáilịch.Như vậy, phương tiện để ghi chép sự kiện, để tính toán hoặc gửi đinhững thông điệp bằng những sợ dây nhiềumàu, có thắt nút và dài ngắnkhác nhau cũng hình thành. Nổi tiếng nhất là cái Incas - tên gọi thổ dânthuộc đế quốcQuichua của người Incas - Tên gọi thổ dân thuộc đế quốcQuichua ở Pérou vào khoảng thế kỷ thứXVI trướcC.N.Nhà nghiên cứuĐặngĐứcSiêuchobiết“tấtcảnhữngsợdâycónútấyđượcbuộcvàomộtđoạndâythừngto,nằmngangmộtQuipuscóthểcótớihàngtrămdây,hàngnghìn nút. Màu sắc của dây, hình khối to nhỏ của nút, độ dài ngắn củakhoảngcáchgiữacácnút...đóngvaitrònhưcác“conchữ”đảmnhiệmviệc“ghi”sựviệcvàthôngbáotintứctheoquiước“và”hiệnnayngườitachỉmới biếtmột vài điều sơ lược, đại khái như sau:Quipusđượcdung trongviệctínhtoán,thốngkêghilịch,ghisựkiện,thôngbáotintứcv.v...Khôngnhữngchúngbiểuthịđượcsố lượng(nhiềuít,baonhiêuđơnvị...)màcònbiểuthịmộtsốýniệmdựatrênquiước,vídụnhưnútcàngto,sựviệccàngquantrọng,nútcànggầnđoạnthừngngang,sựviệccàngcấpbách.Nútdâymàuđentượngtrưngchosựchếtchóc,đêmtối,kẻđịchbịgiết.Nútdâymàuđỏtượngtrưngchochiếntranh:Dâynútmàuđỏthắmđượcdungđểnóivềthủlĩnhtốicao.Nútdâymàutrắngtượngtrưngchohòabình,tươnglai,nútdâymàu vàng tượng trưng cho vàng, nút dâymàu xanh tượng trưng cholươngthực,ngũcốc...theotàiliệulịchsửvàtruyềnthuyếtcònlưulại,việcbệntết(tứcghichép)và“đọc”(tứcminhgiải)cácquipusnàythuộcvềmộttầnglớpriêngbiệtđượchuấnluyệnchuđáo,khácôngphu,domộtsốđặcnhiệmđảmnhiệm.

Hìnhvẽvàdấuhiệu

Vàomộtngàyđẹptrờinăm1879,mộtnghiệpchủngườiTâyBanNhakhởi

côngthámhiểmmộtsốnhữnghangđông.TheochânôngcòncócongáilàMaria.Đisâuvàobóngtối,nhàthámhiểm,nhàkhảocổđặtxuốngđấtmộtcâyđèndầumàôngđemtheovàbắtđầuđào.Thỉnhthoảngôngnhặtlênmộthòn đá và cho vào túi xách.Và cũng thỉnh thoảng ông xemxétmột cáchchămchú,dướiánhđèndầu,mộtmãnhvởtừnúiđá,hoặcmộtmẫuxương.Trongkhiđó,Mariađãtỏramệtmỏikhiphảinhìnchalàmviệccậtlựcvàcôbắtđầudạoquanhđó,tuynhiênvẫnkhôngrờixaánhsángcủangọnđèndầu.Khámphámộtđườngdốcchậthẹpdọctheováchđá,côbướcvàovànhìnquanh.Bỗngnhiêncônhậnratrênváchđásầnsùinhữnghìnhvẽthểhiện các con vật dường như đang động đậy dưới ánh sáng chập chờn, côthảngthốtkêulên:

-Ồ!Nhữngconbòmộng!Chaơi!Nhữngconbòmộng...

Ngườichađặtnhữngdụngcụcủamìnhxuốngđấtvàcầmđènđếnchỗcôcongái.Marialậplạigiọngsôinổi:

-Lạquá!Chahãynhìnxemnhữngmàusắckìa!

Ngườichađưacâyđènlêncaohếtmứcvàđảomắtnhìnquanh.

Trongtranhtốitranhsáng,quảnhiênôngnhìnthấytrênváchhanghìnhvẽnhững con vật giống như những con heo rừng khổng lồ và những con bòrừngbison-nhữngconvậtkhôngcòntồntạinữatạiTâyBanNhatừnhiềuthếkỷnay.DođómàDonMarcelinodeSautuolavàcôcongáiMariacủaônglànhữngngườiđầtiênkhámpháranhữngbứctranhcótừthờiđồđá.

ViệckhámphánhữngbứctranhtiềnsửđóđãđemlạitiếngtămchonhữnghangđộngvùngAltamiraởmiềnbắcTâyBanNha.Nhưngkhámphánàycóýnghĩagì?

Cáchđây, hơnmột thế kỷ,một nhà khảo cổ học lừngdanhFlindersPetriekhámphá tạiAiCậpmộtngôimộcổ.Nóvẫn toànvẹn trongkhíhậukhôkhốccủavùngnàytiếptụcđàobớiđoànkhảocổbắtgặpnhiềumónđồgốmmangnhữngdấuhiệukỳlạ.Trongnhiềunămliền,Petrienghiêncứunhữngcáibìnhđóvớihyvọngxácđịnhnhữngconngười-đãmấtbiệttừthờinàoxaxưalắm-từnglàmrachúng.

Nhờhìnhdạngcủanhữngcáibìnhvànhữngcâughitrênđó,từngbướcnhàkhảocổAiCậpngượcthờigiantớithờitiềnsử.ÔngđãkhámphánềnvănhóathờitiềnsửcủanhữngnhànôngvànhựngngườichăncừusốngtạiAiCậpcảnướckhiconngườibiếtchữviết.TrướcFlinderPetrie,ngườitamớichỉbiếttớinhữnghìnhảnhtiềnsửquanhữnghìnhvẽtronghangđộngvùngAltamira.Một số đường rạch và dấu vết tranh vẽ thỉnh thoảng còn được

khámphá trên nhữnghònđá cuội dọc theo những con sông củaPháp,Ý,Ailenvànhiềunơikhác.Nhữngdấuhiệuđóxuấthiệntừ20.000nămtrướcC.N.Mộtvàinhàbáchọcnghĩrằngchúngđượcdùngđểxácđịnhchủnhâncủa nhữngmón đồ, như chúng ta ngày nay vẫn ghi tên trên những quyểnsách.Nhưngthậtrakhôngaibiếtđíchxácchúngbiểuthịcáigì.

Khôngphảilúcnàocácnhàkhảocổcũngkhámpháraýnghĩasâuxacủanhữngmónđồtiềnsử.Tuynhiên,cácnhàbáchọcvẫnthànhcôngtrongviệcxácđịnhđộtuổicủanóvàmộtvàiđiềucầnthiếtkhác.Đâylànhữngthôngtinquíbáuliênquanđếnđờisốngconngườitiềnsử.

Quanhữngkhámpháquantrọngtrên,ngườitathấyrằng,khinhữngnghệsĩthờinguyênthủyvẽmộtloạthìnhảnh,rấtcóthểchínhhọcũngtìmcáchkểlạimột câuchuyệnnàođómàhọđãchứngkiến trongcuộcđờimình.Vàcũngnhờđómàtamớihiểuđượcphầnnàocuộcsốngcủanhữngngườixưa.Tuynhiên, thờigiancàng trôiqua,cuộcsốngcàngphongphúhơn,nhữnghìnhảnhkhôngthểhiệnhếtýmàngườinghệsĩmuốnnói.Vìthếmàchữviếtrađời.Đâylàmầmmóngđầutiêncủatoànbộcủahệthốngchữviếtsaunày.

Mộttrongnhữnghệthốnghìnhảnhtốtnhấtđểtruyềnđạtý tưởngđãphátsinhdọctheosôngNilởAiCập,cáchđâykhoảng5.000năm.Chữviếtthểhiệnbằnghìnhảnhgầnnhưđượcsửdụngkhắpnơi.Chữtượnghìnhấyđãđượckhámphátrênvõốc,trênnúiđá,trênvỏcâyvàthậmchítrêncảnhữngmảnhdathú.

Muốnnóilênmộtngọnnúi,ngườinghệsĩcóthểvẽmộthìnhrăngcưagiảnlượchoặcđểbiểuthịmặttrời,họcóthểmộthìnhtròncótianhưdướiđây:

Thếnhưng,dầndàconngườilúcđóhiểurarằngloạichữnàykhônghoàntoànđápứngđượcnhucầucủamình.Làmsaocóthểbiểuthịmộtýtưởng?Bằngcáchnàocóthểdiễntảnổisợ,niềmvuihoặctìnhyêu?Bấygiờ,ngườinghệsĩphảigiảiquyếtvấnđềbằngcáchtạorakíhiệughichú,tứclàsựphốihợpcủanhữngchữtượnghìnhdiễntảmộtýtưởng.

Khithựchiệnkhảnăngbiểuthịmộtýtưởngthìđólàmộttrongnhữngtiếnbộquantrọngcủalịchsửchữviết.Nhờnhữngkíhiệughiý,ngườivẽkhôngchỉthấymộtđồvậtmàcònchothấymộtýtưởngcóliênquanđếnđồvậtđó.Chẳnghạnmộtchữtượnghìnhđãchothấymộtngọnnúivàmộtchânngườinhưbênđâycóthểđemlạimộtýtưởngvềmộtchuyếnđibăngquanúi.

Cũngthế,mộthìnhtrònbiểuthịmặttrờicóthểgợiraýtưởngvềhơinónghoặcánhsáng.Hoặcthậmchílàthờigianbanngày.

CHỮTƯỢNGHÌNHĐẦUTHỜIKỲSUMER

MỘTVÀIKÍHIỆUGHIÝ

CủangườiAiCập

CủangườiTrungQuốc

CủangườiSumer

CHỮVIẾTTƯỢNGHÌNH

Tómlại,kýhiệuhgiýđãđượctưởngtượngrakhoảng2.000nămtrướcC.Nbởicácdântộcnguyênthủytrên thếgiới.Đôikhi,cùngmộtkíhiệughiýđượctưởngtượngbởinhữngconngườicáchbiệthàngngàncâysố.Thídụ:

Mộtconmắtvàmộtgiọt lệnhưhìnhvẽbênđây: đãbiểuhiện sự thống khổ hoặc nổi buốn của các dân tộcMaya hoặc Aztèque ởTrungMỹvàthậmchínócũngđượcngườiTrungQuốcsửdụngcùngmộtýtưởngtườngtự.Nhưvậy, tacó thể thấyrằng,chữtượnghìnhghiýcó thểđảmđươngnhiệmvụtrìnhbàyvàtruyềnđạtmộtsốtừbiểuthịnhữngkháiniệmtrừutượng.

Thếnhưng,nócũnggặphạnchếlàcónhữngkháiniệmkhôngthểnàogiảithíchđượcbằnghìnhvẽ.Hơnthếnữa,ngôntừrấtphongphú,theothờigiannó phát triển không ngừng thì làm sao hình vẽ có thể “sao chép” lại hết?Thậtvậy,hìnhthứcchữviếtbằnghìnhvẽđãkhôngthểnàoxácđịnhđượcmứcđộchínhxácvàđầyđủmàngười“viết”muốnbiểuthị.Cócâuchuyệnkểlạirằng:Năm516trướcC.NDariusxâmlượcnhiềunước,kểcảScythie,họđòicuốngnộpđấtđaivànướcuốngđểchúngminhchosứcmạnhcủaquânđộiBaTư.Trướcđókhônglâu,mộtngườiđưatin-ngườiScythieđến,mangtheo“láthư”gửichoDariuslàhìnhvẽ:Mộtconchim,mộtconchuộtnhắt,một con ếchvànămmũi tên.Khi đượchỏi ý nghĩa củanhữngmónquà,ngườiđưatinnínthinh.Bấygiờ,ngườiBaTưmớihộiývớinhau.TheoDarius,thìđólàlễvậtcủasựphụctùng.NhưngGobryas-viêntướngBaTưkhôngđồngývàgiảithíchýnghĩacủanhữngmónquàđónhưsau:NgườiBaTưhãycútđi!Nếucácngươi cònở lạiđây, cácngười sẽvongmạng.Chodùcácngươicóbiếnthànhchimđểbaylêntrời,thànhchuộtnhắtđểlẫntrốn tronghangdưới lòngđấthoặc thànhếchnháiđể tìmkiếmsựan toàndưới đáy nước thì nhữngmũi tên của người Scythie cũng sẽ tiêu diệt cácngươi”.Lờigiảithíchnàysaunàyđãđượcchứngminhlàchínhxác.

Chínhnhữnghạnchếcủachữviếtbằnghìnhvẽmàchữghiâmrađời.Nhànghiên cứuĐặngĐứcSiêu cho biết: “Qua trực giác và kinh nghiệmhoạtđộngngônngữngườixưađãnhậnthứcđượchiệntượngđồngâmkhácnghĩacủa từ.Mộtcấukếtngữâmnhấtđịnhcó thểhiệnhàng loạt từcóýnghĩakhácnhau.Vàrấtmay,tronghàngloạttừnày,thườngbaogiờcũngcómộtsốtừbiểuđạtnhữngvậtthựcthể,hữuhình,cóthểvẽrađược,cũngcónghĩalàdễdàngdùngtừtượnghìnhđểbiểuthị.Tacóthểthấyđược“vangbóngcủahiện tượngnày trong tròchơiđốchữbằnghìnhvẽ.Ngườivẽcái tháp(tour)vàcáimũi(nez)đểbiểuthịtừtournercónghĩalàquaytrởlại.NgườiNhậtvẽcáibúa(yoki),câyđàncổ(kota)vàđóahoacúc(kiku)đểbiểuthịcâuchămngôn“yokikoyokiku”(ngheđiềuthiện)v.v...”

Cũngchínhvìthế,ngườiAiCậpcổxưađãcóthểdùngchữtượnghình“conchimén”vớiâmđọcwzđểbiểuthịmộttừkháccóýnghĩalàtolớncũngcóâmđọclàwr;dùngchữtượnghình“cáinhà”vớiâmđọclàprđểbiểuthị

mộtđộngtừ,độngtừprj,cónghĩalàra,đirav.v...Nhưvậylà,chữhìnhvẽhoặcchữtượnghình,ghinhớgiờđâychỉđượcsửdụngởmộtmặt:Mặtbiểuthịâmđọc,cònýnghĩacủanóthìsẽtùyngữcảnhmàxácđịnh.Đâylàmộtbước tiến có tính chất quyết định và có ý nghĩa vô cùng lớn lao trên conđườngđitìmphượngtiệnlưutrữvàchuyểnvậnlờinói.Trêncơsởnàynảysinhloạichữviếtxâydựngtrênnguyêntắcmới,nguyêntắcghiâm.Đólàloạingữghiâm-loạichữtiêntiếnnhất,cókhảnăngbámsátngônngữnói,cóthểghilạimọitừnhằmbiểuthịvậtthể,kháiniệm,dùcótrừutượngđếnđâu chăngnữa.Từđây chúng ta có thểnhìn lại,một cái tổngquát nhữngbước tiếnnhấtđịnhmàchữviếtđã trảiqua.Nhưchúng tađãbiết,mọihệthốngchữviếtđềuthoátthaitừhìnhvẽ.Mộthìnhvẽ,trongkhuônkhổchữtượnghình,nóbiểuthịbảnthânvậtthểđượcvẽra;đếngiaiđoạnchữghiý,bêncạnhviệcbiểuthịbảnthânvậtthểđó,nócònbiểuthịnhữngýnghĩatìmtàng có liên quan đến vật thể đó.Nhưng, sangđếngiai đoạn chữghi âm,hìnhvẽchỉcòncógiátrịbiểuthịâmđọcmàthôi.Và,vềnguyêntắc,ngườitacóthểlựachọnmộtsốchữtượnghìnhnhấtđịnhlàmkíhiệughiâmđểghichépmọitừtrongngônngữnói,trêncơsởcùngâmđọcthìviếtgiốngnhau(tứclàghilạibằngcùngmộtkíhiệu)mặcdầuýnghĩarấtkhácnhau.Đólàngữâm tiết, ghi trọnvẹn âmđọc củamột từ (hoặcmộtbộphận từ)”.Tấtnhiênhànhtrìnhcủaviệcsángtạorachữviếtchưadừnglạiởđómànócònnhữngđộngtáctíchcựckhácnữađểngàycànghoànchỉnhhơn.

*Vậychữviếtrađờicáchđâybaonhiêunăm?

Cách đây 5.000 năm! Trong một đền thờ tại thành phố Uruk, phía namBagdad,ngàynayngườitađãpháthiệnracáctàiliệuviếttayđầutiêncủanhân loại,viếtbằngchữtượnghình trênnhững tấmbảngbằngđấtsét.Dobằngchấtliệunàynênchữviếtcũngảnhhưởngtheo,màtagọilàchữhìnhgóc. Khởi thủy, tại vùngMésoptamie (Lưỡng Hà), người Sumer đã thấyrằng, trênnhữngmónđồgốm, lúcđấtsétcònướt tacó thểvạchranhữngchữtượnghìnhđểghilạidấuhiệucầnthiết.

Nhữngdấuhiệuđóđượckhắclênđấtsétcònướtbằngmộtđầunhọnquesậyđãgọthoặcbằngmũidao.Dụngcụnàyđểlạinhữngdấuhiệukìlạhìnhgóc,

nhưhìnhvẽbênđây:

Khinhữngdấuhiệuđãđượckhắc,ngườitanungnhữngphiếnđấtséttrongmộtcái lòcủangười thợhoặcphơichúngngoàinắng.Nhờcáchxửlýđó,đấtséttrởnêncứngnhưđá,điềunàygiảithíchtạisaonhiềuphiếnđánungmangchữhìnhgócvẫncòntồntạiđếnngàynay.Mộtdanhtừthôngdụng,

chimchẳnghạn,bandầuđượcbiểuđạtbằngdấuhiệu:

Tiếp đến, trong nhiều năm dài, chữ viết tiến hóa và dấu hiệu trở thành

rồiđến vàcuốicùnglà dấuhiệutrongđómọiđiểmgiốngvớiconchimđềubiếnmấtvàchỉcònlạimộtbiểutượnghoàntoàntrừutượngđểdiễntảýtưởngvềnó.Chữviếthìnhgốcđượcđượcphầnđôngxãhộinguyênthủyhiệnhữutrongphầnđấtnàycủathếgiớichấpnhậnnhưchữviếtchính thức.NềnvănminhSumerkéodài tớihơn1.500năm.Trongthờikỳđó,chữviếthìnhgócđãlanrộngtớitậntâyÁ.Hệthốngviết đó được ngườiBabylone, ngườiAssyrie và ngườiBaTư cho đến thờiJésusChristsửdụng-nghĩalàrấtlâusaukhiđấtnướcSumerngưngtồntại.

NếutạivùngLưỡngHà,NgườiSumerviết lênđấtsétvìvùngnàyđấtđaimàumỡdohaidòngsôngTigrevàEuphrate tạonên; thìngườiAiCậpcổviếtlêngiấyvìhọcchếbiếnragiấytừloạicâysậymọcdọctheosôngNil;HoặcngườiTrungQuốcviết lên các thẻ tre, trêngiấy...Nhưvậy,mỗinềnvănminhđềuchọnmộtchấtliệuthíchhợpđểthểhiệnchữviết.Chữviếtđiquamộtchặnđườngdài, từSumerđế thunglũngSilicon,chứngtỏ lịchsửcácnềnvănminhđượcliênkếtchặtchẽvớimọichấtliệuchứachữviết.Vàcũngdothểhiệntrêncácchấtliệuviếtkhácnhau,từchổviếttrênđấtsétđếnkhiviếttrêndathú,trêngiấythìchữviếtđãmếmmạihơn.Ngàynay,chữviếtđãđivàothờikỳkỹthuậtsốvàđượclưuvàođãiCD-ROM...

*Sựrađờicủabảngchữcáinhưthếnào?

Vàokhoảngnăm2.500trướcC.NngườiAiCậpvẫncònsửdụngchữtượnghìnhchonhữngtàiliệuquantrọngnhất.Nhưnghọcũngđãphátminhramộthìnhthứcchữviếtrútgọngọilàthầntự,trongđónhữnghìnhthứctranhhọacủachữatượnghìnhđượcthugọnthànhdấuhiệugiảndị.Banđầuthầntựđượcghithànhnhữnghìnhtrụ,vềsauchúngthànhnhữnghàngnằmngangvàđitừphảisangtrái.ThôngthườngchữviếtđócủangườiAiCậpđượcsửdụngbởinhữngtănglữvàgiaicấpquítộc.Dầndàcôngviệclàmănbuônbánpháttriển,quacôngviếcgiaodịchlàmănngườitanhậnrarằngloạichữtượnghìnhdùđượcrútgọnnhưngvẫntốncôngvẽdàidòngvàthườngkhicũng khómà đọc nổi cho chính xác. Từ đó,một hình thức viếtmới, cònnhanhgọnhơnnữa,chữviếtgiảnlược,đượcphátminhvàokhoảngthếkỷVIItrướcC.Ndànhrộngrãichongườibìnhdân.

ĐúngnhưnhànghiêncứuĐặngĐứcSiêuđãviết:“Quataytừngngười,từngthếhệvà trongquá trình lan tỏa từnơinày sangnơikhác, chữviếtở cácquốcgiacổxưaấydầndầnbiếnđổi.Xuhướngchunglà:Giảmbớtnhữngchitiếtrườmrà,xácđịnhrõhơnhệthốngvànhíchđếnnguyêntắcghiâm.Viếtdễhơn,nhanhhơn,ghiđầyđủhơnmọihoạtđộnglờinóicủaconngười-đólàmụcđíchchânxácmànhữngconngườisángtạorachữviết,đồngthờicũnglànhữngconngườisángtạoranềnvănháohuyhoàngđượclưukýmộtphầntrongchữviết,muốnđạttới”.

“Tuyvậy,ởAiCập,chữviếtđãdừnglạiởgiaiđoạntượnghình-ghiýhàngmấychụcthếkỷ.Rấtnhiềuđiềukiệnthuậnlợichoviệccảitiếntriệtđểhệthốngvăntựnàyđãxuấthiện;thậmchí,cảmộthệthốngghiâmtốđãxuấthiệngầnnhưhoànchỉnh.NhưngAiCậpđãbỏquacơhộiquíbáuấy.Thayvìmạnhdạntiếnthẳngsanghệthốngvăntựghiâm,gọngàngvàtiệnlợi,tínhkhoahọcvà tínhchuẩnxácđềucao,chữviếtAicậpđã rẽngangconđườngnửaghiâm-nửaghiý,vớinhữngkýhiệutượnghìnhrườmrà,phứctạp,phảivẽtừngchữmột,rấttốnthờigianvàsứclực”.Cũngvìvậy,vaitròhìnhthànhbảngchữcáichungchotấtcảhệthốngchữviếtngàynay- trừthờiTrungQuốc-lạithuộcvềngườiPhénicie.Chodùcáchệthốngchữviếtcóvẻnhưkhácbiệtnhau,nhưngchúngvẫntừmộtcộinguồnđộcnhất:Bảng

chữcáiSémitecổđượcphátminhcáchđâytrên3.000năm.

Trong khi ngườiAi Cập bỏ qua “cơ hội quí báu” như nêu trên thì ngườiPhénicie-“bạnbuônbán”vớingườiAiCập-tỏrarấtthựctế.PhénicielàtêngọimộtdãyđấtnằmởvenbờphíađôngĐịaTrungHảibaogồmnhiềuquốcgia -đô thịcủanhữngngườinổi tiếngSémite,chuyênnghềđánhcá,chănnuôi,trồngtrọtvàgiaothương.HọquyếtđịnhchấpnhậnvàcảitiếnýtưởngcủangườiAiCậptrongviệcxácđịnhhìnhảnhbằngnhữngâmthanhtươngứngvớiGtrongbảngchữcáibiểuthịtừgamal-cónghĩalàlạcđà-mặcdùhìnhảnhtươngứngkhôngphảilàcáibứucủaconlạcđà.KhôngdễgìvẽmộtconlạcđàđầyđủtrọnvẹnđểbiềuthịtừgamalnhưngườiAiCậplẽraphảilàm.Vậythaychohìnhvẽbiểuthịtrọnđốitượng,ngườiPhéniciechỉvẽmộtphầnđốitượngđó.Bằngcáchnày,họhiệuchínhmộthệthốngchữviếtchỉđặtnềntảngtrênâmthanh.Dùsaođócũnglàmộthệthốngcóthểhọcđượcdễdàngbằnghìnhvẽbiểu thịbằngbiểu tượngcógợi raâmthanhtươngứng.Thếlàhọchọnmộtloạiđồvật,vớitênđồvậtbắtđầubằngmộtphụâmkhácbiệt.Tiếpđếnhọtạoramộtloạthìnhvẽgiảndịđểbiểuthịtừngnguyênâmcủangônngữhọ.

ĐểđượcsángtỏtacóthểtưởngtượngmộtvàithídụbằngtiếngViệt.Chẳnhạn,trẻconViệtnóiBtrongtừbò,Ltrongtừly,Ctrongtừcưa.v.v...NếulàmtheocáchcủangườiPhénicietứclàchọndấuhiệubòđểnóiB,dấuhiệulyđểdànhchoL,dấuhiệucưadànhchoC.v.v... (Tấtnhiênnhững từcủangườiphénicietươngứngvớibò,ly,cưalàkhácnhau).Họchọnnhữngtừgiảndịnhưnhà, lạcđà...chonhữnghìnhảnhcơbảncủachúng.Những từcủangườiPhénicietươngứngvớinhữngđồvậtđóbắtđầubằngnhữngâmthanhnhưA,B,C,D.v.v...Dođó,ngườiPhéniciebiếnđổinhữngâmtiếttương ứng với âm thanh để thích nghi chúng với ngôn ngữ của họ. Vànguyêntắcđó,chỉcăncứvàoviệcsửdụngâmthanhtrongxâydựngtừ,làmộttiếnbộquantrọngnhấttronglịchsửchữviết.BảngchữcáicủangườiPhénicie gồm 22 dấu hiệu chỉ tương ứng với những phụ âm, đây là mộtthànhcôngvĩđạinhất của lịch sửchữviết.TheonhàngônngữhọcW.F.

Albright,chữđầutiêncủaphấnlớncácchữcáicổ,alpeph(a)biểuthịmộtcáiđầuconbòđực;chữthứhaibeth(b)-mộtngôinhà;chữheth(h)-mộtngườiđànôngđangđọckinh;chữmem(m)-nước;chữnun(n)-conrắn;chữtau(t)-mộthìnhchữthậpv.v...(Xemtừđiểnbiểuthịvănhóathếgiới-NXBĐàNẵng,1997).

Chínhtừđó,ảngchữcáidongườiphéniciecổxưatạoralàtổtiêncủatấtcảhệthốngchữcáiởphươngtây.TrongtửđiểnbáchkhoaViệtNam(TTbiênsoạnTừđiểnbáchkhoaViệtNam,1995)cũngcóghirõ:“chữviếtphụâmcổđại,đượcápdụngởPhénicietừthếkỷXIIItrướcC.NđếnđầuC.Nđượcxemlàloạiviếtchữcáiđầutiên.ChữcáiHyLạpcũngnhưhầuhếtcácchữcáikhácđềubắtnguồntừchữcáiPhénicie”(trang543).

*BảngchữcáicủangườiHyLạprasao?

NgườiPhéniciephầnđônglàngườiđibiểnvànhàbuôn.Dođó,họthườngxuyêntiếpxúcvớiHyLạpvànhữnghònđảotrongvùngbiểnMediterranée.Ngược lại, tàubèHyLạpcũng ra cácđảoPhénicie.Nhờnhữngcuộc tiếpxúcđó,vàokhoảngthếkỷthứVIIItrướcC.N,ngườiHyLạpbiếtsửdũngchữcáicủangườiPhénicievàbằngcáchthêmvàođómộtvàidấuhiệu,họdùngnóđểtạorabảngchữcáiHyLạp.

NgườiHyLạpchấpnhậntheo19trong22biểutượngcủangườiPhénicie.HọkhôngcầnbiếtAlephcónghĩalàbò.BằngcáchđọcAlphathayvìAleph,họbiếnnóthànhchữđầutiêntrongbảngchữcáicủahọ;bethcónghĩacáinhàtrởthànhbetavàlàchữcáithứnhì...Tiếpđến,bằngcáchphốihợphaitừalphavàbeta,ngườiHyLạpcótừ“alphabet”(bảngchữcái)

Đươngnhiên,ngườiHyLạpcòntạonhiềubiếnđổikhácchobảngchữcáimà họ vaymượn.Một số chữ Sémite không thích hợp với ngôn ngữHyLạp.Vìthế,họquyếtđịnhlàmchonhữngchữđóthíchhợpvớinhữngnguyênâm,điềunàygiúp chongônngữ củahọ trởnêndễđọchơn.Bởi chữ củangườiPhéniciekhôngđủchongườiHyLạpphátminhramộtsốchữmới.Chẳnghạn,nhữngâmphivà spibiểu thịnhữngâm thanhkhôngcó trongbảngchữcáicổ.Cấutạobằngcáchđó,bảngchữcáicủangườiHyLạpgồm24chữ.

NgườiHyLạpcũngđổihườgchữviếtcủahọ.BanđầuhọviếttừphảisangtráinhưcácdântộcSémite.Đôikhihọcònthayđổihệthốngvàchấpnhậntheomộthệ thốngđivàvề-mộthàngđivềphía tráivàhàngsauvềphíaphải.Phươngphápđógôilàchữđườngcày-cónghĩalà“nhưmộtconbòđangxoaychiều”-Quảthậtkhimộtconbòkéocàytớicuốimộtđườngcày,nóxoaychiềuvàlạiđitheohướngđốinghịch.

Sau năm 500 trướcC.N, chữ viết của ngườiHyLạp đi từ trái sang phải.Cùnglúcvớihướngchữviếtthayđổi.Chẳnghạn,chữRhocủabảngchữcái

HyLạp(tươngứngvớichữRcủangườiViệt)banđầuviếtlàqvàtrởthànhP,Gamma(chữcáiHyLạp)tươngứngvớichữG)cũnglộnngượcvàtừ┐trởthành┌

Dođó,ngườiHyLạpđãsữađổidễdànghướngchữ.Hìnhvẽbiểuthịmộtcái đầu bò tươngứngvới dấu hiệu aleph của ngườiSemite, được đặt bêncạnhđểbiểuthịchữAHyLạp,hoặcchữB(biểuthịmộtmáinhà)bịkhépkínởphầndướiv.v...

ChữHyLạpchialàmhainhánh:NhánhphíađôngpháttriểnthànhchữHylạpcổđiểnvàchữBizantin,vàlàcơsởcủachữaSlaves,chữgothiquev.v...;nhánhtâylàcơsởcủachữLaTinhvàmộtsốchữviếtkhác.

*BảngchữcáicủangườiÉturievàngườiLaMãrasao?

Ngay trước năm 403 trướcC.N bảng chữ cái của ngườiHyLạp đã đượcchuyềntớinhiềunướckhác.NgườiÉturie-mộtdântộcvùngbiển,đãđếnởtrongkhuvựcphíabắcnơihiệnnaylàLaMã-thuộctrongsốnhữngngườichấpnhậntheobảngchữviếtHyLạp.Lịchsửkhôngchotabiếtnhiềuvềhọ,chỉcóthểphỏngđoánrằng,họđãlàmquenvớibảngchữcáiHyLạptrênđấtnướcmớicủahọkhibuônbán,giaodịchvớinhữngthuộcđịaHyLạpgầnvịnhNaples.Bấy giờ, ngườiÉturie truyền đạt hình thức bảng chữ cáiHyLạpcủahọchonhữngbộlạcLatinh.Dođó,ngaytừthếkỷVIItrướcC.N,ngườiLaMãbắtđầuhọcviết.

KhingườiLamãlàmrachữcáithíchhợpvớingônngữcủahọ,họđãmangđếnchonónhiềuthayđổi.Đặcbiệt,cácnhàvănLaMãphátminhranhữngnétđậmvànhữngnétmảnhđểtạothànhchữ.Họcũngcóýtưởngvạchramộtnétmảnhtrênvàdướinhữngnétsổ.Đólànétbạnh,khôngnhữngchúnglàmchochữđẹphơnmàkhiếnchoviệcđọctrởnêndễdànghơn.

Nhữngnétbạnhđầutiênxuấthiệntrênnhữnghoađẽotrongđá.Chúngtrởnên thôngdụngdưới triềucủahoàngđếLaMãTrajan,từnăm98 tớinăm117kỷnguyênchúngta.

NềnvănminhtạođượcnhiềubướctiếnnhanhchóngsaukhingườiÉturiebịđánhkhỏiLaMãsaunăm509trướcC.N.NgườiLaMãđãxâydựngđượcnhiềuđườngsá,cầucống,thủylộvàtòanhànhiềutần.Họtạođượcnhiềutiếnbộhơntrongtổchứcchínhtrị,xâydựngluậtlệ,trongnềnvănhọcnghệthuậtvàtrongthươngnghiệp.NghịtrườngLaMãlànơigặpgỡcủamôiđámđôngtrongthànhphố.Trênnhữngtấmpanô,ngườitaghimọitintứctrongngày.

SúcmạnhquânsựcủaLaMãthốngtrịmộtphầnlớnthếgiớiđượcbiếttới.Vàbấtluậnnơinàohọmanggươmđến,họcũngmangtheohệthốngchữcáicủangườiLaMã.Nhiều tượngđàikỷnệmđượcdựng lên trongkhắpcácngõngáchChâuÂuđể“Tônvinh”nhữngconngườiLaMãđichinhphục.Khi nhiềun nền vănminh khác học bảng chữ cái chủa ngườiLaMã - thìcũnglàlúcbảngchữcáinàycónhữngchuyểnbiếnmới.Hiệnnay,mộtphầnquangtrọngcủathếgiớivẫnsửdụngbảngchữcáiHi-La.

*BảngchữcáiLaTinhnhưthếnào?

Trong từ điển bách khoaViệtNam có viết về bảng chữ cái La Tinh nhưsau:”làbảngchữcáibắtnguồntừbảngchữcáiHyLạp,xuấthiệnởLaMãcổđạivàothếkỷVIItrướcC.NvàổnđịnhvàothếkỷthứIItrướcC.N.DùngđểviếttiếngLatinhvàbắtđấuvàothếkỷIXlàcơsởchođasốhệthốngchữviếtchocácdântộcTâyÂu.lúcđầugồm21chữcái,vềsaudungthêmYvàZ(thếkỷItrướcC.N),W(thếkỷXI),JvàU(thếkỷXVI),hiệnnaycótấtcảlà26chữcái.ChữviếtcủanhiềungôngữchữcáiLatinhcóbổsungthêmcácdấuphụ(chữPháp,chữBaLanv.v...).ChữquốcngữcũnggiốngnhưcácchữviếtdùngngàynaycủacácdântộcViệtNamnhưÊdê,Giarai,H’mông,Tày-Nùngv.v...dềuchủyếudựatrêncơsởchữcáiLatinh”.

*BảngchữcáiẢRậprasao?

BảngchữcáiẢrậpgồm28chữ.SaubảngchữcáiLaTinh,chắcchắnnólàbảngchữcáiđượcsửdụngnhiềunhấtthờihiệnđại.Nócũngbắtnguồntừbảngchữcái22chữcủangườiPhéniciecổ,nhưngchứađựng6phụâmphụ,khôngcónguyênâm.TiếngẢRậpcũngđọctừphảisangtrái.

*Cóphảithờitrungcổ,ngườitadùngchữviếtđể...chữabệnh?

Trongtừđiểnbiểuhiệnvănhóathếgiới(NXBĐàNẵng1997)cóghinhậnnhư sau: “Định thức ABRACADABRA khá thông dụng trong suốt thờitrungcổ.Ngườitaquanniệm,chỉcầnđeoởcổmộtlábùachữsắpxếptheohìnhtamgiácnhưdướiđây,làcóthểgiảitrừnhiềubệnhtật-kểcảbệnhsốtrét:

ABRACADABRA

ABRACADABR

ABRACADAB

ABRACADA

ABRACAD

ABRACA

ABRAC

ABRA

ABR

AB

A

TừnàyphátsinhtừmộtthànhngữtiếngDoTháicổ:“Abregadbrôbara”cónghĩa là: “Hãyđánh sétđếnchết”.Cầnphảixemsét cáihìnhnày theobachiều:Khiấynósẽbiểuthịchomộtcáiphễu,màởđónhữngchữcáimầu

nhiệm chạy chéo từmiệng phễu xuống dưới cổ thắt lại, tạo thành nhữngtuyến lực củamột nơi nước xoáymãnh liệt; thật bất hạnh cho những sứcmạnhnàobịcuốnvàođấy:Chúngsẽbiếnmấtvĩnhviễnkhỏithếgiannàyvàchìmxuốngvựcthẳm,màtừnơiấykhôngmộtcáigìcó thể trở lạidươngthế.ĐịnhthứcABRACADABRA,theotinhthầnấy,ứngvớinhữngmốiâulokhiếnconngướiphảisángchếracácthứbùayểm,bùachú,bùahộmệnh.

*Cácmẫutựcó...màusắchaykhông?

Tấtnhiênlàcó,nhưngchỉcóở...trongthơcủathisĩlùngdanhngườiPhápArthurRimbaud(1854-1891).Thipháptượngtrưngcủaôngđểlạidấuấnlớntrongnềnthơcacủanhânloại.BàithơVoyelles(nhữngnguyênâm)làmộttrongnhữngbàithơnổitiếngvàđộcđáonhấtcủaông,đượcđánhgiálàmộtsựtoànthắngcủatrítưởngtượng:

“Ađen,Etrằng,Iđỏ,Oxanhdương:Nhữngnguyênâm

Ítlâusautasẽnóitớisựrađờingấmngầmcủabọnngươi:

A,yếmđenrậmlôngcủalũruồirựcrỡ

Đangbayàoàoquanhnhữngđốngđenhôithốihungdữ

Nhữngvịnhbóng tối;Emàu trắng tinhkhiết củanhữngđámhơinướcvànhữnglềuvải

Những đỉnh núi nhọn đầy tuyết vươn ngạo nghễ, những ông vua trắng,nhữngcáirùngmìnhcủađámhoaombelles

I,màutía,máukhạc,tiếngcườithoátratừcặpmôiđẹp

Đangtrongcơngiậndữhoặctrongnhữngcơnsayđầyvẻsámhối

U,nhữngchutrình,nhữngnétrungchuyểnhuyềndiệucủanhữngbiểnxanhlácây

Sựbìnhyêncủanhữngcánhđồngcóđầymụcsúcđứnggặmcỏrảirác,sựbìnhyêncủanhữngnếpnhăn

Màthuậtluyệnđaninvàonhữngvầngtránhiếuhọc

O,tiếngkènthầnthánhđầynốtcaogắtkỳlạ

NhữngniềmlặngtrảisuốtcácThếGiớivàcácthiênthần

OchữOméga,tiatímcủađôimắtnàng.

(LêHuyOanhdịch)

*ChữháncủangườiTrungQuốccótừbaogiờ?

TheoGSLýLạcNgư-chủnhiệmbộmônnghiêncứucủaviệnnghiêncứuứngdụngngônngữvăntựcủaViệnKhoahọcXãHộiTrungQuốcthì:ChữHánlàmộttrongnhữngvăntựcổnhất thếgiới.NótrảiquamộtquátrìnhpháttriểnnămsáungànnămvàhiệnnayđượcướctínhcókhỏngmộtphầntưdânsốtrênthếgiớisửdụngchữHán.TronglịchsửvănháolâuđờicủaTrungQuốc,chữHáncónhữngđónggóprấtlớn.NghệthuậtviếtchữHánđẹplàmộtbộphậntrongkhotàngvănhóanghệthuậtquíbáucủadântộcTrungHoavàmộtsốdântộckhácởChâuÁnhưNhậtBản,TriềuTiênvàViệtNam.Mấyngànnămnayhìnhthểchữhánđãtrảiquanhiềubiếnđổi,chữviếtchủyếugồmnhữngloạidướiđây:

1.Giápcốtvăn:ĐâylàdạngchữviếtcủađờinhàThươngKhắctrênmairùahoặcxươngthú.Vìnóđượcdungvàoviệcghichépnhữngđiềubóitoánlàchínhnêncòngọilà“Bốctừ”(lờibói)hoặc“khếvăn”(chữkhắcbằng“khếđao”,mộtloạitiềncổ).CòndotrướcđâyđãpháthiệnởvùngÂnKhư(cốđôthờihậuThương,naythuộchuyệnAnDương,tỉnhHàNam)nêncònđượcgọilà“Ânkhưvăntự”(chữviếtÂnkhư).TrongsốbốnngànchữGiápcốtđãthuthậpđược,chỉcómộtngànchữlàcóthểđọcvàgiảithíchđượcnghĩa.Đâylàdạngchữviếtđãtươngđốihoànchỉnh,nhưngnóvẫncònnhiềunétviếtvà“thiêngbang”(bộthủ)chưahoàntoànổnđịnh.MộtsốchữGiápcốtthuộcthờikỳđầunhàChucũngđãđượcpháthiện.

2.Kimvăn:Đâylàdạngchữđượckhắchoặcđúc trândụngcụbằngđồngthauvàothờiThương-Chu,còngọilà“ChungđỉnhVăn”(chữtrênchuôngvàđỉnh).LoạichữnàyvềhìnhthểlúcđầugầngiốngnhưGiápCốtVăn,cóchữvẫncònmangdấuvếtcủavăn tựđồhọabuổibanđầu;đếngiaiđoạnsau, loạichữnàygầngiốngnhưTiểu triện...Vềmặtkếtcấuhình thể, loạichữnàyđãtươngđốihoànchỉnh.ThờinhàChuđãcóvănbảnchữKimdàitới500chữ.

3.Tiểutriện:ĐâylàdạngchữthôngdụngvàothờinhàTần,nêncòngọilàTần triện.Trong thời kỳChiếnQuốc, chữ viết của các địa phươngTrungQuốc hình dạng khác nhau. Sau khi Tần Thủy Hoàng thống nhất TrungQuốc,đãchỉnhlývàgiảihóachữviết.

Trêncơsởcửa“Đạitriện”(còngôilà“TrụVăn”mộtloạichữthôngdụngởnướcTầnvào thờiXuânThu,ChiếnQuốc),nhàTầnđãquiđịnhmộtdạngchữviếtchuẩngọilà“Tiểutriện”.SựthốngnhấttoànTrungQuốcthờinhàTầnđãcótácdụnglớnđốivớiviệcquiphạmhóachưHán.

4.Lệthư:ĐâylàdạngchữthôngdụngvàothờinhàHán,bắtđầutừcuốiTầnđếnthờiTamQuốc.Còngọilà“HánLệ”,“Tảthư”hoặc“Bátphân”v.v...Ởgiai đoạn đầu, Lệ thư còn bảo lưumột số dạng nét của tiểu triện; sau đónhữngnétmác lượn song tăngdần lên,trở thànhđặtđiểmnổibật của loạichữnày.Lệ thưxuấthiện làmcơ sởchoKhải thư saunày,đánhdấumộtbướcngoặcquantrọngtronglịchsửpháttriểncủachữHán.ĐólàgiaiđoạncủacổVăntựchuyểnsanggiaiđoạnKimvăntự.

5.Khảithư:ĐâylàdạngchữbắtđầuxuấthiệnvàocuốithờinhàHánvàlưuhànhchomãiđếnngàynay.Vìdạngchữngayngắn,nétbútthẳngthắn,đángđượcgọilàchuẩnmức,nênđượcgọilà“Khảithư”,“Chínhthư”hoặc“Chânthư”.Nhiềunhà thưphápcủacác thếhệđã trởnênnổi tiếngnhờloạichữviếtnày.

6.Thảothư:Thảothưxuấthiệnsớmhơnkhảithư,tứcvàokhoảngđầunhàHán.Thờikỳđầu,Thảo thư làbiến thểcủachữLệviếtnhanh,nêncó tên“Thảolệ”,saugọilà“ChươngThảo”.TừcuốithờiHántrởđi,chữThảođãthoátlyhẳndấuvếtcủachữLệthưtrongChươngthảo,đểtrởthànhloạichữcónétbútliềnnhau,bộthủvaymượnlẫnnhau,gọilà“Kimthảo”.VàothờinhàĐườngcònxuấthiệnloạichữnữavớilốiviếtphóngtúngkhóđọc,gọilà“Cuồngthảo”.NgàynaychữgọilàThảothưchínhlàchữKimThảo.

7.Hànhthư:ĐâylàmộtdạngchữnằmgiữakhảithưvàThảothư,đượcsửdụngphổbiếntrongthờikỳTamQuốcvàthờinhàTần.HànhthưviếtnhanhhơnKhải thưvàdễnhậnhơnThảo thư,chonên rấtđượcquầnchúngyêuthích.TrongHánh thư,nếu lốiviết chânnhiềuhơn lốiviết thảo thìgọi là“hànhkhải”.Nếulốiviếtthảonhiềuhơnlốiviếtchânthìgọilà“Hànhthảo”,nhưngkhócómộtranhgiớirõràngvềnhữngdạngchữnày.

8.Chữgiản thể:Hiệnnaydạngchữnàychủyếu thôngdụngởCộngHòaNhânDânTrungHoavàcácnhànghiêncứungônngữđưaravàonăm1506.Thựcrasốchữđượcgiảnhóachỉlà2.274vàtrongđókhôngíttrườnghợplà

chữGiảnthểđãcótừthờixưanhưngsaulạitrảiquamộtquátrìnhphứctạphóa,trởthànhkhảithư.Cũngcónhiềutrườnghợplàlấychữgiảnthểbằngcách“ThảothưKhảihóa”.Nhữngchữnàocócáchviếtgiảnhóakèmtheo,sẽđượcgọilàchữPhồnthểđểphânbiệtvớichữgiảnthể.Vìchữcónhiềunét nên gọi là phồn thể (phồn là nhiều).Chữphồn thể hiện thôngdụngởHồngKông,Đài Loan và các nước khác trên thế giới có ngườiHoa sinhsống.

Ngoàira,từkhicóchữHánđếnnay,xuấthiệnrấtnhiềuchữGiảnthểkhác,gọilà“Tụctự”,“Thủđầutự”.Cácloạichữnảysinhradonhucầuviếtsaochotiệnlợi.TrongquátrìnhpháttriểncủachữHán,cócảhiệntượngphứctạphóa,lẫnhiệntượngđơngiảnhóa,nhưngxuhướngchungvẫnlàđơngiảhóa.ChữGiảnthểtrongchữHántừxưađãcórồi,Chỉđếnnăm50củathếkỷnày,loạichữGiảnthểtừngbướcđượcnhândânlaođộnglưuhànhquacácthếhệmớiđượcTrungQuốcđưaranghiêncứu,chỉnhlývàcôngbố.Đólàchữ“Giảnhóa”(hoặcgiản thể)hiệndung(theo tìmhiểucộinguồnchữHán-NXBthếgiới1997)

*ChữHánđượccấutạotheosáunguyêntắcgọilà“lụcthư”.Vậy“lụcthư”làgì?

Tacóthểhiểumộtcáchđơngiảnvàkháiquátrằng,đólà:tượnghình:dựatheohìnhcácsựvậtmàviếtchữ,nhưhìnhnúicócácngọnnúinênchữsơnđượcbiểuthịbằngbanétnhọn(⼭).Chữmộcnghĩalàcâynêncóngọn,cógốc(⽊) cònchữđiền là ruộngnênphải có từng thửa (⽥), cách chuyểnnhữngsựvậtthànhchữđượcbiểuthịnhưhìnhbên:

Chỉsự:Dựatheosựvậtmàđặtrachữ,tỷnhưtrờimưathìcómâyđenchephủrồinướcrơixuốngvìvậychữvũcónhữngchấmthủy(⾬)nhưhìnhdướiđây:

Vìvậykhinhìnthấymặtchữ,tacóthểhiểungayđạithể,quansátkỹthìcóthểhiểungaynghĩacủanó.

Hộiý:Lấyhaichữhợplạimàthànhmộtchữcóýnghĩamới,nóicáchkháclàghépvàibakíhiệutượnghìnhđểbiểuthịýnghĩamớicủamộttừ.Chẳnghạnmộtcâyđơnđộcthìdùngchữmộc(⽊)nhưngnhiềucâythìtaghéphaichữmộc lại thànhchữ lâm (林)nghĩa là rừng, còncâycối chằngchịt thìphảighépbachữmộcvớinhauthànhchữsâm(森)nghĩalàrừngrậmnhưhìnhbên:

Hìnhthanh:Ghépnhữngchữcósẵnthuộcloạitượnghìnhvàloạiâmthanhđểhìnhthànhloạichữmới,vìvậyđâycũnglàloạichữhợpthể.Đólàđiểmkhácvớiloạichữtượnghìnhvàchỉsự.Tuyghépnhữngchữđãsẵncóthànhchữmới, nhưng thế nào cũng cómột thể thuộc về âm thanh, điểmnày làđiểmkhácvớichữhộiý.Chẳnghạn,chữ(芝)(chi:một thứcỏ thơm)kếthợpbởi(艹)(thảo)làcỏ,chỉnghĩavà(之)(chi)làthanh.

Chuyển chú: Nguyên chữ Hán nhiều chữ đồng âm mà nghĩa khác, hoặcnghĩađồngmàâmkhác,nênthườnglấychữnàyđểlàmchữkhác.Nóicáchkhác,chuyểnchú là lốiđặtchữcócùngmộtbộ thủ thanhâmgầnnhau,ýnghĩagiốngnhauvàcóthểchúthíchchonhau.Chẳnghạn,chữkhảo(考)vàchữlão(⽼)vốnhaichữcùngmộtnghĩavàviếtgiốngnhau,vềsauđểphânbiệthaichữkhácnghĩa,chữkhảođượcchuyểnthànhchữhìnhthanh.

Giảtá:TrongchữHánngoàicáchdunglốihìnhthanhđểbiểuâm,lạidùngchữđồngâmđểđạibiểuchonhữngchữcónghĩamớigọilàgiảtá.Chữgiả

táhoàntoànxuấttừthanhâmgiốngnhauhoặcgầnnhauvềmặtngữnghĩa.Chẳnghạn,chữvạn(萬)ngàyxưadùngđểchỉconbòcạp,nhưngsaudùngđể chỉ số 10.000 hoặc chữ trưởng (⾧) vì âm thanh giống nhau nên saumượnlàchữtrường(⾧) trongtrườngđoản(dàingắn,tronghuyệntrưởngv.v...).

*CáchviếtchữHántuântheoquitắcnào?

ChữHánlàmộtlọaichữghiý,mỗikýhiệutượnghình(chữ)ghimộttừhaymộthìnhvị,vềmặtâmứngvớimộtâmtiết.Họsửdụngcácnét,lặpđilặplạitrongnhữngkếthợpkhácnhauđểtạothànhcácchữ:Cácnétthôngdụngmàta thườngthấynhưnétchấm,nétngang,nétmác,nétphẩy,nétkhung,nétmóc...Khiviết,ngườitatuântheoquitắcbútthuậnápdụngchotừngnétnhưsau:Trêntrướcdướisau;tráitrướcphảisau;ngangtrướcdọcsau;giữatrướchaibênsau;phẩytrướcmácsau;ngoàitrướctrongsau;vàotrướcđóngsau...chodù làchữmộtnétnhưnhất (⼀)hoặchaimươibảynétnhưký(ngựahayngàndặm)(驥)cũngđềuthugọnvàomộtôvuông

*Cóphảitrêncùngmộtđấtnước,nhưngngườiTrungQuốckhônghẳnđãnóivàviếtgiốngnhau?

TrungQuốclàmộtquốcgiacónhiềudântộc,trênlãnhthổrộnglớnnàycó56dântộc.NgườiHáncóngônngữnóivàngônngữviếtriêng,đólàngôngngữTrungQuốcđượcsửdụng rộng rãi trongnướcvà thếgiới.Nhưng55dân tộc khác cũng có ngôn ngữ riêng củamình. Theo hệ thống phân loạingônngữhọccủatừđiểnbáchkhoaTrungHoamớithì:“29ngônngữthuộcngônngữHoa-Tạng,17 thuộchọAntai,3 thuộchọNamÁvà3 thuộchọẤn-Âu.NgônngữcủangườiCaoSơntrênđảoĐàiLoanthuộchọngônngữIndonésia.Hiệncómộtngônngữchưaxácđịnhđượcthuộctínhthuộcnhómnào”.

*ChữHánlớnnhấtthếgiớicuốithếkỷXXđượcviếttrongdịpnào?Aiviết?

NhânsựkiệnhươngcảngsắpđượctrảvềTrungQuốcvàonăm1997,nhàthưhọanổitiếngTùngDươngđãviếtchữ“Quy”(trởvề)trênmộtmiếngvảirộngđến..5.000m2.ĐâylàmộtchữHánlớnnhấtthếgiớiđãđượctriểnlãmtạiHồBắc.Nhiềungườibìnhluậnrằng“TùngDươngtheotrườngpháikhícông.Bútdùngđểviếtrấtnặng,lạiphảithaotácnhanhnhẹnhnhưmúa,nênnếukhôngcónộicôngthâmhậuthìkhôngthểđạtyêucầuvềnghệthuật”.

*ChobiếtđịnhnghĩanổitiếngnhấtvềnghệthuậtThưPhápcủangườiTrungQuốc?

Nhậnthấychữviếtcómộtuylựckhủngkhiếp,ngườiTrungQuốcđãnângnó lên thànhmột nghệ thuật độc đáo, có thể nói nó vượt trên cả hội họa.ChúatểthưphápTrungHoalàVươngHiChi(WangHsichih321-379)đãđịnhnghĩanhưsau:“Mỗinétnganglàmộtđámmâytrongthếtrận,mỗinétmóclàmộtcâycungvươnglên,cómộtsứcmạnhphithường,mỗinétchấmlàmộttảngđárơixuốngtừđỉnhnúicao,mỗinétphẩylàmộtcáimócbằngđồng,mỗinétsổdàilàmộtthâncâycổkínhvàmỗinétphóngkhoángmảnhmailàmộtlựcsĩchạythiởtưthếsẵnsànglaolênphíatrước”.Tronggiaithoạicủathiềncókểlạimộtmẫuchuyệnlýthú,quađó,tathấyrằngnếutâmkhôngổnđịnhthìsẽkhôngthểhoànthànhmộttácphẩmtheonghệthuậtthưpháp.Chuyện rằng:Khimộtngườibướcchân lênđềnObakuởTokyo, sẽnhìnthấytrêncổngđếnbằnggỗcóchạmmấychữ“Đệnhấtđế”.Chữchạmtolớndịthường,vànhữngaithíchchữđẹpđềuluônluônchiêmngưỡngnhưlàmộtkệt tác.NhữngchữnàydoKosenvẽhai trămnămtrước.Kosenvẽtrêngiấyvàngườithợchạmtheođómàchạmlớnvàogỗ.TronglúcKosenpháchọatrêngiấy,chúđệtửnhỏcanđảmcủaKosenđãmàimựcchoKosenđếnmấybìnhđểviếtchođẹpmớithôi.ChúnóivớiKosensaulầncốgắngthứnhấtcủaông:“Cáiđókhôngđẹp”.Kosenhỏi“Cáinày thếnào?”Chúđáp:“Tệ!xấuhơncáitrước”Kosenkiênnhẫnviếttừtấmnàysangtấmkhácđếnbốnmươitấm“ĐệNhấtĐế”chồngchấtlênnhauthànhđống,vẫnkhôngthấychúhọctròmìnhđồngý.Rồichúbướcrangoài.Kosennghĩ:“Bâygiờlà lúc ta tránhđượcconmắtsắcbéncủanó”,vàKosenviếtnhanhvớicáitâmkhônglolắng:ĐệNhấtĐế.Chúbétừngoàibướcvàoreolên:“Mộtkiệttác!”

*BảnghọcvầncủaHoaKỳdoaiphátminhra?

Những tiến bộ của thổ dânBắcMỹđạt đến đỉnh điểmnhờ thành tựu củaSequoya.Ông làmột con người phi thường thuộc bộ lạc Cherokees sốngtrongvùngđôngnamHoaKỳ.Ông từng chiếnđấu choquânđộiHoaKỳtrongtrậnCreeknăm1813-18140.Quađó,ôngnhậnthấymộtđiềuquantrọnglàdântộcCherokeescầncóhệthốngchữviếtđểgiữchodântộcđộclậpkhỏingườiMỹdatrắng.Năm1821,ôngđãphátminhrahệthốngchữviếtCherokees.Hệthốngnàydườngnhưgiảndịđếnnỗitrongnhiềunhấtlàmộttuầnlễ,hàngngànthổdânđãbiếtđọcbiếtviết.Sequoyakhôngsửdụngbảngchữcái.Ôngchọn82dấuhiệumàmộtsốmượn trongcácngônngữChâuÂu.Mộtbảngchữcáikhôngcầnquánhiềudấuhiệu,bởibảngchữcáilý tưởng chỉ cómột dấu hiệu chomột âm thanh, nhưbe, de, ne, re, v.v...nghĩalàtrênâmtiết.

Trongchữviết theoâm tiết từ scribeviết là:Se - ce - re - i -be - e,hiểnnhiên đây làmột cách khá phức tạp để biểu thị từ.Những biểu tượng doSequoyaphátminhbiểuthịmộtthứsáchhọcvần,khôngphải làbảngchữcáiđíchthực.Nhờsựthànhcôngcủamình,ôngrấtđỗiđượckínhtrọngtạiHoaKỳ,đếnnỗinhữngthứcâykhổnglồtạiCaliforniađượcngườitagọilàSequoias(vớimộtchữIthayvìmộtchữy).NgoàiramộtphotượngđãđượcdựnglênchoôngtạiWashingtonD.CthủđôHoaKỳ.

*ChữHántruyềnvàoViệtNamtừlúcnào?

NgaytừthờiBắcthuộclầnthứnhất(111trướcC.Nđếnnăm39sauC.N),ChữHánđãtheocácđạoquânxâmlượctiếnvàonướcta.NướcNamViệttabịđổi thànhGiaoChỉbộvàchiathành9quận,đứngđầumỗiquậnlàmộttháithúvàquanthứsửtrongcoiviệccaitrị.SangthờiBắcthuộclầnthứhai(năm43-544)nướctabịđổithànhGiaoChâu.Vớicáchcaitrịtànác,nhằmđồnghóavàtiêudiệtsứcsốngcủamộtdântộc,cácquantháithúnhàHánlúcđóbắtdântatừbỏnhữngtậptựccũcủatổtiếnđểtheotậptụcnhàHán.PhảiănmặctheokiểunhàHán.Tuynhiện,cũngcónhữngtháithúnhưTíchQuang,NhâmDiên,SĩNhiếp...đãmở trườngdạychodân ta lễnghĩa, càycấy,làmruộng...vàtấtnhiênlàcócảviệcdạychữHán.NhữngngườiViệtNam đầu tiên “tốt nghiệp trườngHán học” là Lý Tiến, Lý Cầm, TrươngTrọng,TinhThiều...bêncạnhđócònphảikểđếnchữHánđượctruyềnbásangnước ta theo conđường truyềnbáđạophật.Saukhi nướcnhàgiànhđượcđộclập,tựchủtừthếkỷthứX,chữHáncóđiềukiệnpháttriểnmạnhmẽ.Nótrởthànhvũkhísắcbénđểdântộctavậndụngvàosựnghiệpgiảiphóngdân tộcvàpháthuybảnsắcvănhóa...điềunàyđãkhiếnquânxâmlượcphảikhiếpsợ,dođó,chúngtìmmọithủđoạnđểhủydiệt.Chẳnghạn,vàocuối thếkỷXV,MinhThànhTổ ra lệnh cho cácđạoquânxâm lược:“MỗikhibinhlínhvàonướcNam,hếtthấysáchvở,văntự,chođếncácloạica lý dân gian hay sách dạy trẻ...mộtmảnh giấy đều phải đốt hết. Khắptrongnước,phàmnhữngbiadoTrungQuốcdựngtừxưathìđềugiữgìncẩnthận,còncácbiadoAnNamdựngthìpháhủytấtcả,mộtchữcũngkhôngđể sót”.Trong suốt cảngànnăm,chữHánđã trở thànhvăn tựchính thứctrongconđườngthicử,côngvăn...SongsongtồntạivớichữHán,ôngchata còn sáng tạo ra chữNômđể ghi lại những chữ tiếngViệtmà chữHánkhôngthểthaythếđược.NhưngđếnthếkỷXIX,lúcthựcdânPhápnổsúngxâmlượcnước ta,“chữTây”đãdầndần thay thếvị trícủachữHán,ChữNôm.KhoathichữHáncuốicùngchấmdứtvàonăm1918,báohiệusựcáochungcủavaitròchữHántrênđấtnướcta.

*Trêntiềnđồng,tiềngiấyđầutiêncủanướcViệtNamđãkhắcvàviếtchữgì?

Chođếnnay,giớinghiêncứuđềuthừanhậnđồngtiềnđầutiêntronglịchsửnướctađượcđúcdướithờivuaĐinhTiênHoàng(968-980).Đồngtiềnnàycóbaloạikhácnhau,cóthểđúcnhiềuđợtvềcơbảnthìchúngtươngtựvớinhau về kích thước, đường kính khoảng 22mm, đúc bằng đồng, tiền tròn,giữacólỗvuông,cógờquanhmépvàquanhviềnlỗ.MặttiềnghichữTháiBìnhHưngBảo,đọcchéotừtrênxuốngdưới,từtráisangphải;mặtsaucóghichữĐinhphíatrênlỗđồngtiền.CòntiềngiấyđầutiênrađờivàocuốiđờiTrần.Từnăm1396,dùchưachínhthứclênngôinhưngHồQuíLyđãthựchiệnmộtviệcđầutiêntronglịchsửnướcnhàlàbanhànhtiềngiấy-đólàloạitiền“thôngbảohộisao”.ĐạiViệtsửkítoànthưcóghichép:“Mùahạ, tháng4nămbínhTý,niênhiệuQuangTháinămthứ9 (1396)bắtđầupháthànhtiềngiấy“thôngbảohộisao”.Inxonghạlênhchongườiđemtiềnđếnđổi,cứmộtquantiềnđồngđổilấytiềngiấy1quan2.Thểthứctiềngiấy:Giấy10đồngvẽrồng;giấy30đồngvẽsông;giấy1tiềnvẽmây;giấy2tiềnvẽrùa;giấy3tiềnvẽlân;giấy5tiềnvẽphượng;giấymộtquanvẽrồng.Ailàmgiả phải tội chết, tịch thu điền sản vào nhà nước.Cấmhẳn tiền đồngkhôngđượcchứavàtiêuriêng;đềuthuvàochứatạiNgaoTrìởkinhthànhvàtrịsởcácxứ.Aiphạmcấmthìcũngphảitộinhưtrên”.

*CácấntíndướitriềuNguyễnchứanhữnggì?

Dưới chế độ quân chủ chuyên chế, triều Nguyễn cũng như các triều đạiphongkiếntrước,lấyấntínđểbiểuthịchoquyềnlựctốicao.ĐiểnhìnhnhấtlàấntínvàKimngọcbảotỉ.Ấnđượclàmbằngngọcgọilà“Ngọctỉ”vàlàmbằngvànggọilà“Kimbảotỉ”thườnglàmbằnghìnhvuông,hìnhtrònhoặchìnhthoi.ViệcđúccácấntínnàyđượcthựchiệntheocácquiđịnhmàĐạiNamhộiđiểntoátyếucóghi:“Phàmkhiđúcấnbằngvàng,thìtrướcđóBộLễchoKhâmthiêngiám(tươngđươngnhưnhakhí tượngngàynay)chọnngàytốt;phủThừaThiênsắmlễvật.Đếnngàyđãđịnh,hữutikínhcáovớithầntưcông,rồibộhộiđồngvớikhovũkhố,phủnộivụ,kínhcẩngiámthị,theonhưquithứcchếtạo,khiđúcxongdânglên”.

Khilênngôi,vuaGiaLongđãrasắclệnhdùngvàngđúcấnKimbảotỉ.Cóthể liệtkênhưsau: “Chếcáochibảo”dùngđóng trên tờhuângiới, chiếulệnh sai phái cácquanvănvõ; “Quốcgia tínbảo”đóng trên cácvănkiệntuyêntriệutướngsoái,trưngphátbinhsĩ;”“Sắcchínhvạndânchibảo”đóngtrêncácđạosắc,khuyếngiớidânchúngtứphương,biểudươngcácnhânvậttiếtnghĩahiếuhạnh”;“Thảotộiandânchibảo”đóngtrêncáctờchiếusaipháicáctướngmangquânđiđánhdẹp”;“Ngựtiềnchibảo”đóngtrêncáctờdụhaitờthuộcvềthườngsự;“Mệnhđứcchibảo”đóngtrêncácbảnvănbanthưởngcácquancóthànhtíchđặcbiệt”;“Vănlýmậtsát”đóngtrênnhữngbảndụ,chỉ,chươngsớởnhữngchổsửachữa,viếtthêmvànơigiáptrang;thủtínsớởnhữngchổsửachữa,viếtthêmvànơigiáptrang”;“Thủtínthiênhạvàvănvũquyềnhành”(đờisaugọilà“Tiểulongbảo”)đóngtrênđầutờgiấy trongcácđạochiềuvăn”,“phong tặngchibảo:Đóng trêncácsắccáotặngthầnnhânhaycôngthần.

ĐếnđờivuaMinhMạng,từnăm1828,nhàvuađãkiệntoànlạivấnđềdùngấn.TrongMinhMệnhchínhyếucóchobiếtmộtvài thayđổi:“Trẫmkínhthừamệnhlênngộibáu,naygặpbuổithanhbình,nghĩlàmsángtỏquymôngày trướcđể lạiđời sau.Sai lấyvàngđúcấnHoàngĐế, lạiđúc thêmấnhoàngđếtônthần,ấnSắcmệnhchibảo,ấnKhâmvănchitỉ,ấnDuệvũchitỉvàấnTrịlịchminhthời...Cácấnlầnlượtđúcxong”.Nhưvậy,cóthêmmộtsốấnđểđúcvàovănthưmàthờiGiaLongchưathựchiện-nhưấn“Khâmvănchi tỉ”đóngtrêncácvănkiệnvềvấnđềvănhóa,mởkhoathi, trườnghọc,sĩtử;vàthayđổimộtsốấncũnhưthay“Sắcmệnhchibảo”.Ấn“Sắcmệnhchibảo”nặng395lượngvàng,nhưvậylúcđóngấncũnglàmộtcôngviệckhôngnhẹnhàngchútnào!Cónhữngtrườnghợpấnvàngđãđượcsửdụng,nhưngđếnđờivuasauvìkiêngtênhúythìphảiđúclạiấnmới.TrongĐạiNamthựclụcchínhbiêncóghi:“ẤnĐạiNamhiệpkỷlịchđãđúcxongbácáotrongngoài,vìấncũgặpchữTônhúynênđổiđúcấnmới”.

Cònngọc tỉ làấnđúcbằngngọc.Khiấnngọc làmxong thìviệtkhắcchữtriện vào đó cũng phải tiến hành theo đúng nghi lễ. Năm 1847, thời vuaThiệuTrị,cóngườidânglênnhàvuaviênngọccựclớn.Nhàvuamừnglắm,chọnngàylànhthángtốt-ngày15.3đíchthânlàmlễĐạitự,thỉnhmệnhtrờiđấtrồisaithợkhắc9chữ“ĐạiNamthụthiênvĩnhmệnhtruyềnquốctỉ”-ấnnàyđượcxemnhưbiểutượngcủavươngtriềuNguyễn.Ngoàiracòncócácngọctỉkhácnhư“Thầnhànchitỉ”đóngtrêncácbảnchâudụ,ngựbúttronglúcnhàvuangựgiáthầndụ;“Vạnthọvôcươngngọctỉ”đóngtrêncácânchiếu,cáovănvàkhánhchứctrongdịplễvạnthọ;“Hoàngđếchitỉ”đóngcác chiếu văn ban trong dịp cải nguyên hay đại xá và ban ân; “ĐạiNamhoàngđế chi tỉ” đóng trên các bản sắc thư, văn kiện ngoại giao với nướcngoài...(theovàinétvềKimNgọcBảotỉtriềuNguyễncủanhànghiêncứuNguyễnCôngViệtđăngtrêntạpchíhánNôm(số1(18)1994).

*TrướckhibiếtđếnchữHán,cóphảingườiViệtcổđãcóvăntựriêng?

Vớilòngtựhàodântộc,taquảquyếtrằngcó.Nhưngchứngminhđượcđiềunàythìkhôngphảidễdàng.TruyệnMộngkýtrongThánhTôngdithảocókểlạirằng,đạiý:VuaLêThánhTôngđichơigặpmưa,nghỉđêmởcạnhhồTrúcBạch,mộngthấycómộtngườicongáithờiLýCaoTônghiệnlêndângbàithơbàytỏnõioanức.“Tatỉnhgiấc,trônglênán,quảcómộtphongthư.Tronglòngnghingại,vộimởraxemthì thấymộttờgiấytrắngngangdọcđềulộmộtthước,trêncóbảymươimốtchữ,lốichữngoằnngoèonhưhìnhgiundế,khôngthểhiểuđược”.Trongsuốtbanămtrongtriềuđìnhkhôngaigiảithíchđượcnghĩacủanó.Mộtbuổitrưa,nhàvuanằmmộngthấyngườitiênhiệnlênbảo:“Lốichữấylà lốichữcổsơcủaViệtNam.NayMườngMánởcácsơnđộngcũngcóngườiđọcđược.Nhàvuatriệuhọđến,bắtđọcthìkhắcbiết”.Vậyđâylàkiểuchữgì?

HọcgiảNguyễnĐổngChitrongViệtNamcổvănhọcsửkhẳngđịnhrằng,ngườiviệtcổhẳncóchữviếtvì“nóirằngkhôngthìluốnghồnghimộtdântộcđôngvà tiếnhóanhưdânViệtNamlẽnàokhôngcómộtvăn tự riêngtrongkhibabềbốnbênngườiTàu,Láo,Chàmainấycũngđềucócả.LạinữadânMường,ThổlàdichủngcủaViệtNamcũngđềucóchữviếtdùngtừcổxưachođếnbâygiờ”.

ChínhHoàngĐạoThànhcũngnóitrongViệtsửTânƯớctoànthưlà:“Nếukhông,thếnhữngviệccũtheođâumàghinhớ.LúcSĩNhiếpdạychữthìkhiấymớihọcvănHán,dùngchữHánVậy.VìvănHánthôngdụngđãlâu,nên

quốctựkhôngcòntruyền,khôngthểkhảocứuởđâuđược.Thửxemdânnúirừngmiềnthượngduđềucóchữ,dâncùngdùngvớinhau,hálạiriêngnướctakhôngcóru?Cóthểđặtgiảthiếtrằngthờiđạitốicổ,ngườiViệtNamđãcómộtthểvăntựriêngrồi.ThứvăntựấytứclàthứchữngườiMườnghiệnnaycòndùng,tựanhưlốiviếtcủachữLàohơnlàchữChàmvàCaoMên”.Đểchứngminhchothuyếttrìnhcủamình,HọcgiảNguyễnĐổngChicóđưara 35 chữ cái của ngườiMường trong sách ThanhHáo quang phong củaVươngDuyTrinh - vàdẫn lời củaVương: “TỉnhThanhHóa làmột châuQuan có chữ là chữ Thập châu đó. Người ta thường nói rằng: “Nước takhôngcóchữ”.Tôinghĩrằngkhôngphải,Thậpchâuvốnlàđấtnướcta,trênchâucòncóchữ,lẽnàodướichợlạikhông.Lốichữchâulàlốichữcủanướctađó”.

Lâunay,trongquátrìnhnghiêncứubìnhminhcủalịchsửdântộc,cácnhàkhảocổđãnghiêncứutrênnhữngtrốngđồngđãđượcpháthiện-tiêubiểucho nền văn minh của người Việt thời cổ đại. Trên trống đồng cũng cónhữngđườngnétkhiếnchocácnhànghiêncứusuynghĩđếnvấnđềchữviếtcổcủangườiViệt.NhànghiêncứuĐặngĐứcSiêuhoàntoàncólíkhiviết:“Các hoa văn hình học trên trống, làmột phần “từ vựng” của “ngôn ngữtrốngđồng”,nhiềuđiềubíẩncònđangchờđượckhámphá,nhiều“Kýhiệumậtmã”cònđangchờđượcminhgiải(Sđdtrang152).Dùvấnđềđặtracònphảitìmtòi,nghiêncứuthêmnhưngchúngtacũngtinrăngngườiViệtCổđãcómộtvăntựriêngmànayđãmaimột.MộttrongnhữngnguyênnhânchínhlàdochínhsáchcaitrịtànkhốccủagiặcphươngBắctrongsuốtmộtngànnămnôlệ-chúngcóthamvọngxóahếtmọidấutíchvănhóatrênmộtđấtnướcmàchúngxâmlược,trongđócóchữviết.

*TạisaoôngchatasángtạorachữNômvàgiátrịảnhhưởngcủanótrongvănhóanướcnhà?

TrongkhisửdụngtiếngHán,với tinh thần tựchủvàsángtạo,ngườiViệtNamđãsángtạorachữNôm(chữcủangườiNam)đểghilạilờiăntiếngnói-linhhồncủadântộc-màchữHánkhôngđápứngnổi.Mặcdù,lúcmớirađời,nókhôngđượcgiớiquítộcchấpnhận,họmiệtthị“Nômnalàchamáchqué”hoặc:

Lốichữcuabòlăngnhăngthưthảo

Thơrôngchóchạyxướngthù...

Nhưngdầndần,khôngnhữngchữNômđượctruyềnbá trongdângianmàngaycảtriềuđìnhcũngsửdụngđểghitênlàng,xã...vàocáccôngvăn,vănbia v.v... tiêu biểu nhất là dưới thời Tây Sơn, vua Quang Trung đã chủtrương thay thếchữHánbằngchữNôm.NgaycảkhixuốngchiếuchoLaSơnphuTửNguyễnThiếp,nhàvuacũngdùngchữNôm.Cóthểkhẳngđịnh,chữNômđã thểhiện tinh thầndân tộcvànâng caođịa vị của tiếngViệt.Nhiều tác giả đã dùng chữ Nôm để sáng tác như thơ quốc âm của HànThuyên,NguyễnSĩCố,NguyễnTrãi,HồXuânHương,NguyễnHuyLượng,PhanHuyÍch,YênĐổ,TúXươngv.v...CáctácphẩmlớntrongnềnvănhọcnướcnhàđãđượcviếtbằngchữNômnhưChinhPhụngâm,Cungoánngâmkhúc,LụcvânTiênhoặckiệttáctruyệnKiềuv.v...đãkhiếnchomọingườitintườngvàotiềnđồcủatiếngViệt.

NhưngchữNômxuấthiệnvàothờikỳnàotronglịchsửnướcnhà?Đếnnay,cácnhànghiêncứuvẫnchưathốngnhất.Lâunay,cóýkiếnchorằng,chữNômcótừthờithượngcổhoặcthờiSĩNhiếphoặcthờiPhùngHưng...Nhànghiên cứu Lê văn Hoán trong tác phẩm nghiên cứu về chữ Nôm (NXBKHXH1981)đãbácbỏnhữngýkiếntrên.Theoông“ChữNômcủachúngta, loạichữđượcxâydựngtrênchất liệuchữhánvàđọctheoâmHánViệtnhấtđịnhkhôngthểxuấthiệnvàothờithượngcổ.VìtheogiớiHánngữhọcchobiết,tiếngHánthượngcổkhôngcóthanhkhứ”(trang57)”.Thànhthử,

dựavàonhữngcứ liệuvề thanhđiệu,chúng tacũngkhông thểcómộtkếtluậnnàokhác:LoạichữNômcấutạotrênchấtliệuchữHánvàđọctheoâmHán-Việtnhấtđịnhkhông thểxuấthiệnở thờikỳ thượngcổ.VìvậygiảthuyếtchorằngloạichữNômcủachúngtahìnhthànhtrướchayngangthờiSĩNhiếplàkhôngthểcóđược”(trang59).Vàtheoông,“chữNômchúngtahiệncóchỉcóthểhìnhthànhvàokhoảngthếkỷthứVIII,thứIX.Nóimộtcách cụ thể tức làkhihệ thống thanhđiệu tiếngHánđã cóđủbốn thanh:Bình,thượng,khứ,nhập;HệthốngthanhđiệutiếngViệtđãcóđủsáuthanh:ngang,huyền,sắc,ngã,nặng.VàhệthốngthanhmẫucủachữHánđãxuấthiệncácâm:f,v;hệthốngâmđầucủatiếngViệtđãcóâmV.XongchúngtakhôngthểcăncứvàomốcthờigianâmHán-ViệthìnhthànhởViệtNammà đoán định thời gian xuất hiện của chữNôm.Vì có hai khả năng: ChữNômcóthểhìnhthànhvớiâmHán-Việt,nhưngcũngcóthểâmHán-Việthìnhthànhrồisaumộtthờigian,ôngchatamớidùngchữHánsángtạorachữNôm.Dođó,đâymớichỉlàkhảnăngcủamốcbanđầu.Muốnbiếtthờikỳkhảnăngxuấthiệntrêncácvănbản,chúngtaphảixétcáccứliệuvềlịchsử“(trang61).Vấnđềnàyđếnnayvẫnchưađượcngãngũ,nhưngcómộtđiềuchắcchắndướithờinhàLýthếkỷXII,chữNômđãcóthịnhhànhvàđếnđờinhàTrầnthếkỷXIIIthìnóđãpháttriểnđếngiaiđoạncựcthịnh.

*QuyểntựđiểnxưanhấtbằngtiếngNôm“Chỉnamngọcâmgiảinghĩa”naycònlưugiữđượccóphảidobàTrịnhThịNgọcTrúc-congáicủachúaTrịnhTrángbiênsoạn?

QuyểnsáchquínàyinmộcbảnnămTânTỵ,giấykhổ16x28cm,đánhsốtrangởngoàilềliêntiếptừ1đến79.Mỗitờcó2trang,mỗitrangcó8dòng,mỗidòng14chữ.Nếu tínhcảchữHán lẫnchữNôm thìcókhoảng2vạnchữ.Lâunay,nhiềungườivẫnnghĩnhưthế.Chẳnghạn,cụTrầnVănGiápđãkhẳngđịnhlàdobàTrịnhThịNgọctrúccóđạohiệulàPhápTịnhbiênsoạnvàinvàonăm1761.NhưngnhànghiêncứuTrầnXuânNgọcLanlạicăncứvàohaicâuthơtrongbàitựatácgiảcótựthuật:

Trẻtừngvảđấngkhoadanh

Giàlêncõithọtâmdoànhbụttiên

...màchorằngthờiphongkiến,ngườicóđithithìchỉlànam,dođó,tácgiảkhôngthểlànữnhưnêutrênvàchứngminhsáchincóthểnganghàngvớithờiQuốcâmthi tậpcủaNguyễnTrãi.CụĐàoDuyAnh lạichorằngđạohiệucủanhàsưnàylàHươngchânPhápTínhvìcụdựatrêncâuthơHồngPhúcdanhChânHươngpháptínhvàđoánđịnhlàtácphẩmthuộcthờiLêsơ.NhưvậyđếnnayvấnđềtrênđếnnayvẫnchưacókếtluậnchínhthứccủagiớinghiêncứuHánNôm.

*CóphảibàithơđuổicásấudoHànThuyênviếtdướithờinhàTrầnlàcóthật?

VàothờiTrầnNhânTông(1279-1293)cóôngNguyễnThuyên,ngườiHảiDươngthiđậuTháihọcsinh,làmquanđếnThượngthưbộHình,tácgiảtậpthơchữNômPhi sa tập (lấy theocâu:Phi sagiảnkim:Đãicát lộcvàng).Vàomùathunăm1282,cócáSấutrênsôngPhúLươnghoànhthành.Vânglệnhnhàvuađuổiloàicádữ,ôngcóbàithơbằngchữNômđọctrênbờsôngrồiđốtnémxuốngsông.Lạthay,từđóloàicásấurủnhauđihết.VuacholàgiốngchuyệnHànDũđờiĐườngbênTrungQuốcnênchođổi tênhọôngthànhHànThuyên.Bàithơnhưsau:

Ngạcngưkiahỡi!Màycóhay

BiểnĐôngrộngrãilànơimày

PhúLươngđâythuộcvềthánhvực

Lạclốiđâumàlạiđếnđây?

HáchẳngnhớrằngnướcViệtxưa

Dânquenchàilướichẳngtayvừa

ĐờiHùngvẽmìnhvuatừngdạy

Xuốngnướcgiaolongcũngphảichừa

Thánhthầnnốidõibảntriềunay

DấytừHảiấpngôitrờithay

Võcônglừnglẫybốnphươngtĩnh

Biểnlặngsôngtrongmớicórày

Hùmthiêngradấudâncàycấy

Nhânvậtđềuyênởđâuđấy

Tavângđếmạngbảochomày

Hãyvềbiểnđôngmàvùngvẫy

SựkiệnHànThuyênlàmthơNômđuổicásấulàcóthật,sửcònghilại.VuaTựĐứcđãlàmthơcangợi:

Quốcngữvănchươngmớinhúngtay

Chẳngquêntiếngmẹkhákhenthay

SôngLưđuổisấuinHànDũ

Nênđượcnhàvuađổihọngay

Nhưng bản thơ trên,sự thật không phải củaHànDũmà là của... nhà nhoNguyễnCanMộng!ÔngcóhiệulàNôngSơn,sinhnăm1880tạiTháiBìnhvàmấtngày31,1.1954tạiHàNội.SinhthờiôngviếtnhiềusáchnhưNôngSơn thi tập,NamhọcHán tự, văn chươngViệtNam,Gương liệt nữ.v.v...chínhôngđãbịarabàithơtrênvàcôngbốtrêntờTứdânvănuyểnv.v...đãkhiếnnhiềungườilầmtinlàsựthật!CụTrầnVănGiápsaunàyđãnghiêmkhắcphêphánlà“cótộivớivănhọcViệtnam”.

*Vấnđềcấutạochữnômnhưthếnào?

Đãcónhiềunhàngônngữhọcnghiệncứuvàphântíchvấnđềnày,nhưcáchọc giả Dương Quảng Hàm, Đào Duy Anh, Nguyễn Đổng Chi, Lê VănQuán,VũVănKính,TrầnKhuêv.v...Ởđây, chúng ta có thể hiểu đôi nétchính:MuốnviếtđọcchữNômthìtrướchếtngườiđóphảibiếtchữHán,bởiđâylàmộtvăntựđộcđáocủangườiViệtNamđượckếtcấutừchấtliệucủachữHán.Đạithể, theotácphẩmcơsởngữvănHánNôm(NXBgiáodục,1984)doGSLêTríViễnchủbiêncùngvớisựcộngtáccủacácnhànghiêncứuĐặngĐứcSiêu,NguyễnNgọcSan,ĐặngChíHuyềnthì:“xéttrongmốitươngquanvớichữHán,vềđạithể,chữNômgồmcóhailoạilớn:

1.LoạimộtsửdụngcácchữHánhoànchỉnhcósẵnđểbiểuthịcáctừtrongtiếngViệttheocáchdùngcảâmđọc(âmHánViệt)lẫnýnghĩacủatừ,nhưdùngchữ(⼼)đểghichữtâm,tim;hoặcchỉdùngâmnhưchữ(没)âmHánViệtđọclàmột,cónghĩalàchìmđắm,maimột,naydùnglàmchữNômđểchỉsố từmột (1);hoặcchỉdùngnghĩa,nhưchữ(腋)âmHánViệtđọc làdịch,cónghĩalànách,naydùngchữNômđểghitừnách(mộtbộphậntrongcơthểconngười),hoặcdùngâmnhưngđọclệchđi,nhưchữ(别)cónghĩalàbiệt,đọclàbiệtnhưngđểghiâmbiết.

2.LoạichữsángtạoriêngđểghitừtrongtiếngViệtbằngcáchghépmộtsốtừHán(hoặcmộtbộphậncủachữHán)vàdùngthêmcácdấuphụ.Thídụ:(

)dohaichữ(巴)(ba)và( )(lăng)đểghiblăngtứctrăngtrongtiếngviệtcổ(ghiâm).

( )dohaichữ(⼈)(nhân)và(上)(thượng)ghéplạiđểghitừtrùm(ôngtrùm,trùmhọv.v...)trongtiếngViệt(ghiý).

( )dohaichữ(草)(thảo:cỏ)và(古)(cổ)ghéplạiđểghitừcỏ(cỏcây)trongtiếngViệt(vừaâmvừaý).

( )sửdụngmộtchữHán(北)(bấc)vàmộtdấuphụ<đểghitừmác(giáomác)trongtiếngViệt(biếnâm).

TrongviệccấutạochữNôm,ôngchatathuởxưacũngdùngbộthủ(nhữngkíhiệuthôngbáo,hiệuchỉnhýnghĩacủatừ)nhưsovớihệthốngbộthủcủavănHántựthìđơngiảnhơnnhiều.

ĐiềumàchữNômquantâmtrướchết làmặtkếtcấungữâmcủangôntừ.Nócốgắngphảnánhmột cách thật trung thựchình ảnhâm thanhcủa từ,trongphạmvi khả năng rất có hạn của thứ chữô vuôngghi âm tiết.ChữNômcóchúýthíchđángđếnviệcđơngiảnhóachữviết,nhưgiảmbớtsốnéttrongchữHánđượcsửdụng;lượcbỏcáckíhiệughiý(bộthủ)khôngcầnthiếtv.v...Dochỗcoinhẹnguyêntắcghiý(tuycũngvậndụngởnguyêntắcnhấtđịnh)vàưutiênchútrọngđếnviệcghiâm,chữNômđãđạttớitốcđộkhácaotrênconđườngpháttriểntừghiýđếnghiâmcủachữviết”(Sđdtrang24-25).Tuynhiên,chữNômcũngcónhữngkhuyếtđiểmcủanó.Mộttrongnhữngnguyênnhânchínhvìnókhôngđượccácthểchếthếchínhtrị,quyền lựcđương thờicôngnhận,khôngsửdụngđểviếtbiểu,chiếu,côngvăncủatriềuđìnhhoặckhôngđưavàothicửđểkhuyếnkhíchtoàndâncùnghọc,cùnggópphầnhoàn thiệnnó.Có thể thấymộtvàihạnchếnhưcùngmộtchữ(本)nhưnglạiđọckhácnhau(VốndònghọHoạndanhgia)hoặc(Bản sư rồi cũngđến sau); cùngnhư chữ (⼥) nhưngđọckhácnhau (Nợquânthầnchưabáotrước)hoặc(Ẩncảlọchithànhthịnữa)...Dođó,thỉnhthoảngtrêncáctạpchíchuyênngành,chúngtathấycáchọcgiảtranhluậnnhauvềcáchđọcnhữngchữNômtrongcâuthơcâuvănnàođó-nhưcâuthơ của thi hàoNguyễnTrãi “Con cháu chớhiềm songnhật ngặt”, nhưngcũngcóngườiđọclà“concháuchớhiềmsongviếtngặt”;hoặccâuthơcủathihàoNguyễnDu“Đòngánhtrechínrạnhaivai”nhưngcũngcóngườiđọclà“Đòngánh trechènđắnhaivai”hoặcnhữngcâu trong truyệnKiềunhư“Gỡrachonợcòngì làduyên”nhưngcũngcóngườiđọc“Gỡrachonữacòngìlàduyên”...v.v...

*CóphảigiáosưPhạmHuyThôngthờitrẻtừng...sángchếrachữnômmới?

Theotài liệumớinhấtđượccôngbốtrên tạpchíxưa-nay(số1.1995) thìđúngnhưvậy.Giáosưđãtạora“chữNômmới”bằngcáchchọnlấy60kíhiệutừcácnétcủachữHán,viếttheodạngkhuônvuông,ghiđủtiếngViệtvàtiếngHán!NhưngýtưởngđộcđáonàychưatừngđượcphổbiếnrộngrãivảlạibấygiờtađãcóchữQuốcNgữrồi!TathửxemquaphầnkíhiệuvàđâylàphầnthểhiệnbàithơNamquốcsơnhàbằngchữNômmớitheoâmHán:

*CóphảichữNômcủangườiViệtnamđãđượccôngnhậnvào“bộnhớ”quốctế?

TạiHàNộitừngày28.2.1994đến3.3.1994,trongkỳhọpthứhaicủa“Nhómbáocáoviênvăntựbiểuý”(IdeogrphicRapporteurGroup-IRG)thuộctiêuchuẩnhóaquốctế(ISO)đãnhấttríchấpnhậnđềnghịcủaViệtNamđưachữNôm(MangmãsốTCVN3773)thamgiavàokhochữmãhóathôngdụngquốctế.BộmãchuẩnnàydotiểubanmãchuẩnchữNômgồmmộtsốnhànghiêncứuViệnHánNôm:GSPhanVănCác,GSTSNguyễnQuangHồng,NCVNgô Thế Long, Nguyễn Tá Nhí và một số chuyên gia tin học: GSNguyễnLâm,PTSNguyễnVănMuôn,PTSNgôTrungViệt thuộcbankỹthuật công nghệ thông tin, có sự cộng tác củamột số nhà tin học ở nướcngoàinhưNgôThanhNhàn,NguyễnHoàng,ĐỗBáPhướcbiênsoạn.Tổngcụctiêuchuẩn-Đolường-ChấtlượngđềnghịvàđượcBộKhoahọccôngnghệvàmôitrườngbanhành,theoquyếtđịnhsố1847/QĐngày31.12.1993,phầnIbaogồm2397chữthuầnNômthườngdùng-trongđócó518trườnghợp trùngvớihìnhchữcósẵncủaISO.Nhưvậy,chữNômdoôngcha tasángtạotừnayđãcómặttrongbộnhớquốctế,từhìnhthứcviếttayvàkhắcbảngỗ,đãbỏquagiaiđoạnchữrờiđúcchìđểđithẳngvàomáytínhđiệntử.

*Sựhìnhthànhcủachữquốcngữnhưthếnào?

Vấnđềnày, lâunayđã cónhiềungườiviết, nhiều sáchđề cậpđến.Ởđâychúng tôi xin giới thiệu bài viết của Giáo sư Hoàng Tuệ - nguyên việntrưởngviệnngônngữhọcvàtổngbiêntậpTạpchíngônngữ.“Bàiviếtvềsựsáng chế chữQuốcngữ” in trên tạp chíNgônngữ số tháng4.1994: “Gầnđây, để nhớ lại sự ra đời của Dictionnarium Annamiticum Lusitanum etLatinum(1651),báochíViệtNamnhắcđếnAlexandredeRhodeskhánhiềutrongcốnghiếncủaôngđốivớisựbiênsoạncuốntừđiểnvàcảsựsángchếchữQuốcNgữ.Nhưngcácýkiếnkhôngđủrõ.Nhiềuthếkỷtrôiqua,vàcáccôngtrìnhnghiêncứuvềsựsángchếchữQuốcngữvớivaitròthếnàocủavịlinhmụcnổitiếng,tuykhôngít,cũngchưađủrõ.ĐộcgiảViệtNamngàynaymuốnbiếtrõhơn.Bàinàychỉnêucácvấnđề...

“Cácnhàtruyềngiáo,nhữngthếkỷXVI,XVII,thườngđếnMacaotrước.Đểlàmquenvớicáctôngiáo,cáctriếtlýkháclạ,vàđểhọctiếngHán.RồimớiđivàoTrungHoahaycácnướcĐôngÁkhácnhưViệtNam.

“ỞViệtNam thờiđó,ChữHáncó cươngvị caonhấtvàđây cũng làmộtthành trì củaKhổngGiáo.ChonênchữHán tấtnhiênđượccácgiáosĩ sửdụng,các tài liệugiáo lýđượcchuyển từMacaođến.CóVậy,Thiênchúagiáomớiđếnđượcvớicáctầnglớpthượnglưu.Vàđãđếnđượcmộtsốítquítộcvàtríthứctrởthànhtínđồ.

“Nhưngcònphảiđếnvớiquầnchúngđóinghèo,vớinhữngngườisẵnsàngtheođạomới,miễnlàđượcmiếngcơmmanháo.VậyphảidùngđếntiếngViệt.Đãđượcxácnhậnrõ làgiáosĩsửdụngcảchữNôm.Tuynhiên,saobằngnóitiếngViệt,màtrựctiếpkhôngthôngquaphiêndịch.

“Nhưng tiếngViệt khó quá.Trong hồi ký củamình (1681),Alexandre deRhodesviết:“nghengườibảnxứnói,nhất,nhất làđànbà,nhưnghechimnói thậtnảnlòng...”(dẫntheoDeFrancis,1977).Nhưngôngđãkhôngnảnlòng.Hơnaihết,giáosĩtruyềngiáocóđủquyếttâmvàkiênnhẫn.

“KhihọctiếngViệt,việchọcầnlàmlàdùngchữcáiLatinđểphiênâm.Thời

đócácgiáosĩ thường từMacao, từRomađếncónhữngkinhnghiệmnhấtđịnh để làm sự phiên âm này. Chính tự đó, đã hình thành chữQuốc ngữLatin hóa.Nên thấy ý nghĩa thực tiễn của chữQuốcNgữ trongmục đíchtruyềngiáo.Ởcácgiáosĩ,khôngcóýđồdùngchữQuốcNgữthaythếchữNôm.ThựctếlàsaukhicóchữQuốcngữ,đếnsuốtthếkỷXIX,chữNômVàcảchữHánvẫntiếptụcdùngtronggiáohộiViệtNammàcònnhiềuhơnchữQuốcNgữ.

“Vềvai trò củaA.deRhodes trong sự sáng chế chữQuốcNgữ, quả là cónhữngđiềugâybănkhoăn.Nhưsaulịchtrìnhcủaông(DeFrancis,1977):1623:ĐếnMacao;1624:ĐếnViệtNam(miềnTrung);1640:Bị trụcxuất,trởlạiMacao;1645:RờiMacaođiRoma;1649:ĐếnRoma;1651:XuấtbảnDictionariumAnnamiticum Lusitanum et Latinum ở Roma. Như vậy tínhchungôngởViệtNamchừng7năm.Nhưngkhôngliệntục,màbịgiánđoạnnhiềulần.CóđủđiềukiệnvàthờigianchoônghọctiếngViệt,sángchếchữQuốc ngữ, biên soạn Dictionarium Annamiticum Lusitanum et Latinumkhông?Phảichăng,trongnhữngviệcấy,ôngđãcódùngthờigianởMacao,gần15năm,có10nămliêntục?

“ÔngcónóitronglờitựaDictionariumAnnamiticumLusitanumetLatinumrằngtrướcđóđãcótừđiểnAnNam-Bồvớitácgiảlàd’Amaral(mất1646)vàtừđiểnBồ-AnNamvới tácgiảlàBarbosa(mất1647).HaingườinàycùngvớiDePinavàBorri làmột tập thểđã tìmhiểu tiếngViệt,phiênâmtiếngViệt,vàlàmcáctừđiểnnóitrên.

“Vậy đóng góp củaA.de Rhodes là thế nào trong sự sáng chế chữQuốcngữ?Chẳngainóirõđượccả.Vìhaicuốntừđiểnkialàbảnviếttaycoinhưkhôngcònnữađểđốichiếu.

“CóýkiếnchorằngđónggópcủaA.deRhodeslàsựghithanhbằngdấu.CáikhócủatiếngViệtlàkhôngphảichủyếusựđadạngphươngngữ,nhưtiếngHán,màphongphúthanhđiệu...Nhưnglạicósựxácnhận(ĐỗQuangChính-LịchsửchữQuốcngữ,Sàigòn1972)làđãcódấuthanhtrênnhữngvănbảnviết tay(1632,1636)củad’Amaral,vàcũngvậytrêncácvănbản

viếttay(1637)củaA.deRhodes...

“ChonênlạicóýkiếnchorằngchữQuốcngữlàkếtquảcủanhữngđónggóp tập thể của nhiều giáo sĩ thuộc dòng tu Jesuites, Franciscains,Dominicains..., có quốc tịch khác nhau như Italia, TâyBanNha, BồĐàoNha,Pháp...vàcóbảnngữkhácnhau,đãcómặtởViệtNamnữađầuthếkỷXVII.TrongchữQuốcngữqu,gulàmượncủachữItalia;chcủacácchữBồĐàoNha,TâyBanNha;gicủacácchữBồĐàoNha,Pháp,ph,th,khvàcácdấuthanhcủachữHiLạpcổ(Haudricourt,1947).

“Cũngđãsinhcâuhỏi,ngườiViệtcóđónggópgìkhông?TronghồikíA.deRhodescónóiđếnmộtngườibảnxứkhiếnôngngạcnhiênvềtrítuệnhanhnhậyvà trí nhớvữngchắc...trongkhingườinàygiúpôngphát âmcác từ,phânbiệtcác thanh.Nhưngđó làai, thìôngkhôngchobiếthọ, tên...Mớiđâymột linhmụcViệtNam(thôngbáoriêng)khẳngđịnhrằngmột tínđồViệtNammớithậtsựcócôngtrongsựsángchếchữquốcngữ,chứkhôngphảiA.deRhodes.Sựkhẳngđịnhnàykhómàkiểmchứngđượcqualớpbụithờigian.NhưnghìnhnhưôngkhôngphảilàngườiduynhấttronghànggiáochứcViệtNamđãnghĩnhưvậy...MộtsốnhànghiêncứuViệtNamvàphápcũngcónêugiả thuyết làcónhiềungườiViệtNamtrực tiếp thamgiavàoviệcsángchếchữQuốcngữ,nhưnghọđều“vôdanh”!

*VậyA.deRhodeskhôngphảilàôngtổcủachữQuốcngữnhưlâunaytathườngnghĩ?

Vấnđềnàynayđãrõ.AlexandredeRhodeskhôngphảilàôngtổduynhấtsángchếchữQuốcngữvàôngdùngchữQuốcngữvớimụcđíchtruyềnbáđứctinKitôgiáo.NhưngđiềuđángghinhậnởAlexandredeRhodeslàôngđãbiênsoạn:Phápgiảntámngàychokẻmuấn(muốn)chịuphéprửatộimàbeàođạothánhđứcchúablời,TựđiểnViệt-Bồ-la,vănphạmtiếngViệtlàbatácphẩmđãđánhdấumộtquátrìnhpháttriênrựcrỡcủachữQuốcngữsaunhiềunămmanhnhahìnhthành.từđó,chữQuốcngữtrởthànhmộtcôngcụ của nền hành chánh - chính trị thời Pháp thuộc và nó cũng trở thànhphương tiện đấu tranh sắc bén trong công cuộcmởmang dân trí, đặt nềnmóngchocôngcuộcgiảiphónggiànhlạinềnđộclập.Nhiềunhànghiêncứu

ngôn ngữ học đã tìm thấy ở Dictionarium Annamiticum Lusitanum etLatinum(TựđiểnViệt-Bồ-La)nhữnggiátrịkhôngthểchốicảiđược.Làmđược điều này, ngoài tài năng và ýmuốnmuốn truyền đạo, ta không thểkhôngthừanhậntấmlòngyêumếncủaôngđốivớiViệtNam-nơimàôngđãnhiềulầnbịtriềuđìnhnhàNguyễntrụcxuất.Ngày29.5.1941,HộiTríTrivàHộitruyềnbáchữQuốcngữởHàNộiđãtổchứcdựngnhàbiaghicôngơncủaôngtạivịtrítrướcđềnNgọcSơnbêncạnhđềnbàKiệu.

Vàokhoảngnăm1957,biabịphábỏđểxâydựngtượngđài.Năm1987,ôngNguyễnViệtMinh,cánbộbảotànghưutríđãpháthiệntấmbiavenđê,đemvềcấtgiữvàgầnđây trao lại choTP.HàNội.Tấmbianàycókích thước180cm x 100cm x 20cm,mộtmặt bằng chữ Pháp,mặt nữa kia bằng chữQuốcngữvànữadướighibằngchữHán, tránkiacóchạmkhắchoavăn.Tronghộinghịkỷniệm335ngàymấtAlexandredeRhodestạiHàNộivàongày22.12.1995,cácđạibiểuđãnhấttríkhôphụclạitênđườngmangtênông tạiTP.HồChíMinhvàdựngbia ghi nhớ công lao củaông tại khuônviênthưviệnQuốcgiaTrungương,31TràngThi.

*ToànvănnộidungbiakỷniệmAlexandredeRhodes,phầnbằngchữQuốcngữđãđượcviếtnhưthếnào?

“ĐứcALịchSơnĐắcLộ”

SinhraởA-Vi-nhôngngày15tháng3năm1591.Xuấtgiatuvàodòngtên(GiaTôHội)năm1612.ĐitừthànhLít-sơ-bonsangẤnĐộngày4tháng4năm1619.ĐếnÁomônngày29thàng5năm1623.CốtsangtruyềngiáoởNhậtbảnnhưngvìhồibấygiờxứnàycấmtruyềngiáo,nênlạiđượcủyquyềnsangViệtNam.Trongkhoảngthờigiantừ1624đến1646,khilưutrúở trongnamthuộcvềchúaNguyễn, lúcởngoàiBắc thuộcquyềnchúaTrịnh,cóhailầnởKẻChợ,làHàNộibâygiờ(1627-1630).

Người truyềngiáocókếtquả lớn lao,saumuốnbảo tồncáikếtquảấyvàmuốn dựng nền thánh giáo chắc chắn cho giáo đồViệtNam, người đượcphéptòathánhchođặtcácchứcgiámmụcchọntoànngườiPháp(1652).

KhiphảirờibỏxứViệtNam,ngườilấylàmtiếcnêncónóirằng:“PhầnxáctarờikhỏiđấtNamvớiđấtBắc,nhưngthựcralòngtavẫnquyếnluyến,nóichođúng,vẫnhoàntoànvớicảhainơi,vàtachắcchắnlàlòngtakhôngbaogiờlạiquênđượchaixứấy”.

SaungườiđượccửsangnướcBaTư.NgườimấtởÍch-ba-hanngày16tháng1năm1660,hưởngthọ70tuổi.

NgườisoạnranhiềutruyệnkýdiễndịchramấythứtiếngvàngườixuấtbảnđượcmấyquyểnsáchBổvàTựvịtiếngViệtNam,TiếngBồĐàoNhaVàtiếnglaTinh-lànhữngsáchbằngtiếngViệtNam,dịchâmtheochữLaTinhxuấtbảntrướctiên-nêntênngườicùnglưutruyềnvớicáicôngnghiệpphátminhrachữQuốcNgữ.

*ChobiếtmộtđoạnvănmàA.deRhodesđãviếtđểthấyđượcchữQuốcNgữgiữathếkỷXVII?

“Phépgiảngtámngày:Ngàythứnhít(nhất)

Tacầucũ(cùng)đứcchúablời(trời)giúpsứcchotabiếttỏtưầng(tường)đạochúalànhuầng(nhường)nào,vìbậy(vậy)taphảiănởthếnầychẳngcóaisóũ(sống)lâu;vìchưngkẻđếnbảytámmươituẩi(tuổi)chẳngcónhềo(nhiều).Vìbậy(vậy)tanêntìmđàngnàochođượcsóũ(sống)lâu, làkiêm(kiếm)đàng sóũ (sống)bậy (vậy):Thật làviệcngười cuên (quân) tửkhácphép thế gian này...”. Có thể thấy rằng, phụ âm b ngày xưa đọc ra v(bua=vua);dđọcranh(dèdẹ=nhènhẹ);phụâmblnayđổi thànhl(blúcblắc=lúclắc)hoặctr(bláicây=tráicây)hoắcgi(blà=già);phuâmml,mnhnayđổithànhnh(mlát=nhát;mnhẽ=nhẽ);phụâmtlnayđổthànhtr(tlộm=trộm)...vàcáchviếtchữQuốcngữcũngkhácnhưãothìnayđổithànhong(tlão=trong),ũthìnayđổithànhung(cũ=cùng);uânthìnayđổithànhuôn(muấn=muốn)v.v...

*TừquyểntừđiểnViệt-Bồ-LacủaA.deRhodesinnăm1651,đếncuốithếkỷXVIIIchữQuốcngữlạiđượcđánhgiáthêmmộtcộtmốclớn:SựrađờicủatừđiểnviếttaycủatừđiểnviếttaycủaPigneaudeBéhaine.Chobiếtđôinétvềquyểntừđiểnnày?

Bộsáchcó tênDictionnariumAnamiticoLatium,bản thảonàydoPigneauBéhaine (1741 -1700) tứcBáĐaLộchayBiNhu soạn tạiViệtNamvàocuốithếkỷXVIII.BáĐaLộcđếnViệtNamvàonăm1765vớidanhnghĩalàmộtnhàtruyềngiáo,từngbịchúaTrịnhởĐàngNgoàibắtgiamkhoảngmộtthángrồithả.Từ1780trởvềsau,BáĐaLộcliênhệvớiNguyễnÁnhtrongviệc chống lại chúaTrịnh, sau đó là phong tràoTây Sơn.Ôngmất 1799,chônởkhuvựcgầnsânbayTânSơnNhấtmàtaquengọilàLăngChaCả(TP.HCM). Ngoài bộ sách trên, ông còn soạn các sách như Chinois -Annamite -Latinh (từđiểnđốichiếugiữaba thứ tiếngTrungQuốc -ViệtNam-Latinh),ThánhgiáoyếulýQuốcngữ(bằngchữNôm,soạnnăm1774,innăm1782 tạiQuảngĐông).RiêngbộDictionnariumAnamiticoLatiumđượcbiênsoạnxongnăm1773tạimiềnNam,dày732trang,cỡ34,5X24cm,bảnthảoviếttay.Trongđó,phầntracứuchiếm67trangvàphầnchínhvăn chiếm 622 trang (không kể vài bat rang phụ). Phần tra cứu gồmmộtbảngđốichiếuchữNômvàchữQuốcngữvàmộtbảnghướngdẫncáchtracứumộtsốchữNômkhó.Phầnchínhvăngồm5.943mụctừ,nếukểcáctừképhoặc cụm từ trongphầnhạngnghĩa, số từvựngdễ chừng lên tới bốnnămvạn!Trướcđây,cácnhàghiêncứuchorằngDictionnariumAnamiticoLatiumđãbịcháymấttrongvụhỏahoạnởCàMaunăm1778.Nhưngthậtra,mộtbảnchéptaycủaquyểntừđiểnnàyvẫncònđượclưutrữởthưviệncủa Hội thừa sai ngoại quốc Paris. Nếu so với quyển từ điển của A.deRhodesvớitừđiểncủaPigneaudebéhainethìquađó,tathấyhệthốngchữQuốcngữởgiaiđoạnnàyđãthayđổivàđạtđếnhìnhthứcổnđịnh-chẳnghạnhìnhthứcghicácphụâmképbl,ml,pl,tlđãkhôngcòntồntạiv.v..

*Sauđó,vềchữQuốcngữcòncócôngtrìnhnghiêncứunàođángkểnữakhông?

Năm 1832, căn cứ vào Dictionnarium Anamitico Latium của Pigneau deBéhaine,giámmụcTabertcùngvớimộtsốngườiViệtNamkháchoànthànhhaicuốntừđiểnAnnam-LatinhvàTựđiểnLatinh-Annam.Cảitiếnđángkể của hai quyển từ điển trên là loại bỏ những ngoại lệ như: a= aong, ch=chue, chuen; y=ym, yn; k= khuia; khuiếc, khuinh v.v...Về cơ bản, chữQuốc ngữ định hình từ thời Tabert đến nay hầu như không thay đổi baonhiêu.Tuynhiên,gầnđâyđểtiệnviếtcáctừmượncủatiếngnướcngoài,tathấycóxuhướngthunhậpthêmvàochữviếtcủatacácphụâmnhưF,J,W,Z...

*ChobiếtđôinétvềvấnđềcảicáchchữQuốcngữđãdiễnralâunay?

Có lẽ, ngườiđầu tiênđặt vấnđềnày làhọcgiảNguyễnVănVĩnh (1882-1936)Ôngđãtừngphátbiểumộtcâunổitiếng:“NướcnamtamaisauhaydởlàởchữQuốcngữ”vàtừnăm1927,ôngkhởixướngcảicáchchữQuốcngữgâyxônxaodưluậnmộtthời.

HầunhưởthờiđiểmnàocũngcónhữngýkiếncảicáchchữQuốcngữ.Chỉxin đề cập từ năm 1995 trở lại đây. Trên báo Hà Nội mới số ra ngày23.9.1995, ôngNguyễnKimHoạt đạt vấn đề “Cónên cải cách chữQuốcngữkhông?”.Theoông thì:“ChữViệt thườnggọi làchữQuốcngữrađờidựa trên hai cơ sở: 1.Sử dụng hệ chữ cáiLatinh; 2.Do các cố đạo ngườinướcngoàikhởixướng.Một là:HệchữcáiLa tinhcó26chữcáimàchữViệtmớisửdụngcó22(khôngkểmộtchữcáixuấtthântừchữcáiLatinh,nhưngchỉcóchữViệtdùng,đólàchữĐ(đờ),CònchữD(dê-đọctheoâmtiếngPháp) trong chữ cáiLatinh được chuyển thành chữ “dờ” trong tiếngViệt).Nhưvậy,còncó4chữcáiLatinhmàchữViệtchưadùngtới:Z(dét),F(phờ),J(gi)vàW(vờkép).Hailà:Cáccốđạongườinướcngoài,tácgiảcủaviệcmảhóatiếngViệtbằngchữcáiLatinh,chodùđãcưtrúlâuởViệtNam,nhưngcũngkhông thểđisâunghiêncứuđầyđủ tiếngViệtnhưmộthọcgiảngườiViệtđược.Hơnnữacácgiáosĩđómãhóa tiếngViệtnhằmmụcđíchtruyềngiáotrongđiềukiệnlịchsửlàbịchínhquyềnphongkiếnViệtNamcoiđạoThiênchúa là tàgiáovàbịcấm.Dođó,các tácgiả làmcôngviệcmãhóatiếngViệtbịhạnchếcảvấnđềthờigianvàkhônggian.Tronghoàncảnhbấtlợivềchủquanvàkháchquanấy,chắcchắnviệcmãhóatiếngViệtchưathểhoànchỉnhđược”.Đềnghịcảicáchcủaôngcómấyđiểmchínhnhư:KhôngthaychữDbằngbấtkỳchữcáinàokhác;khôngnênthaychữZchoGIvàFchoPH;nênthayJchoGi(Vídụ:Giặtgiạ=Jặcjịa)vàbỏphụâmképGH(cídụ:Ghênh=gênh);dotađánhvầnanhờANh,ênhờÊnh, I nhờ INHvậy thì o nhờONH, chứkhông thể làONGđược (ví dụ:ngóng=ngonh).Dườngnhưđềnghị nàykhôngvọng lại tínhhiệunào trênmặtbáo.

Sau đó, trên báo Sài Gòn giải phóng số ra ngày 24.6.1996 có in ý kiến“ChừngnàomớiđổimớicáchviếtchữQuốcngữ”củaôngBùiNgọcKhánhgửitừParisvề.Theoông:“ChấpnhậnchuẩnhóađểCthayK;KthayKH;QthayQU;ZthayD;DthayĐ;FthayPH;JthayGI;GthayGH;NGthayNGH;AthayĂ;OthayƠ,UthayU&.Và“Trongđoạnkếtiếpsauđây,xinđượcviếtbằngchữmới”đạiloạinhư:“TiếngViệtNam,tiếngnóichữviết,cũnglàmột,làcủacải,làtàisản,làvốnquýgiữgìn,chốngchọivớimọisựđồnghoácủa tiếngnướcngoài,vun trồng,cải tiến,phát triển làsựnghiệpchungcủacảzântộc”.Ýkiếnnàylậptứccóngaythôngtinphảnhồi,traođổilại.

CũngtrênbáoSàiGòngiảiphóngsốrangày17.8.1996cóđăngcácbàiviếtnhư của ông PhùngĐình Cung không tán thành vì thấy có chổ chưa ổn:“TiếngViệtmangbảnsắcViệtNamvớinhữngnétriêngrấtViệtNam,ổnđịnhvàhìnhthànhthóiquentrongcáchviết,cáchđọccủangườiViệtNamrấtnhuầnnhuyễnvàsâuđậm.Muốnchuyểnđổi,cảicáchnóphảitínhđếnnhữngđiểmấy,phảiđượcnghiêncứuthậtsâu,thậtkỹ,tậptrungtrítuệcôngkhai,tậpthểnhữngnhàngônngữ,sinhngữhọc,nhữngcơquanchứcnăngđểkếtluậnthốngnhất,khôngphảichỉtrongmộtnhóm,mộtsốngườivàhờihợt, giản lược được”; còn ôngHuyềnViêm cho rằng về đề nghị đổimớicáchviếtcủaôngBùiNgọcSánhthậtracũngkhôngphảilàmới,mà“cònthêmrốirắmchứcóíchgìđâu?”vàchobiếtnhiềuthôngtinthúvị:“khoảng40năm trước,ngànhbưuđiệnđã tựđổimớicáchviếtđểdùng trongviệcđánhđiệntínvàcòndùngđếnngàynay,vìchữtrongcácbứcđiệnkhôngcódấu.TheocáchđánhđiệnấythìchữĂthaybằngAW,ÊthaybằngEE,ÔthaybằngOO,ƠthaybằngOW,ƯthaybằngUW,dấusắcthaybằngchữS,dấuhuyềnthaybằngchữFv.v...

Rồicáchđâykhoảng30năm,mộtsốnhàthơởSàiGònnhưPhanTrầnTửHương,BùiGiáng,NguyễnNguÍ(tứcNguyễnHữuNgư)cùngmộtsốbạnhữuđãđềxuấtcảitiếnchữQuốcngữ,vàtấtcảnhữnggìôngSánhđềnghịđổimới thìcác thisĩ trênđâycùngbạnhữuđã làm30nămtrướcrồi.Xinnêumộtvídụ.NhàthơPhanTrầnTừHươngviết:

Mườihaibếnnướcbiêtvềđâu(biết)

Ômtrọnngànnămmộtkốisầu(khối)

Ngọcngànămthángđàqênhết(quên)

Đãlỡcònđâunữanhịbcầu(nhịp)

Và “Các nhà thơ ấy còn đi xa hơn ôngBùiNgọcSánh nữa,bằng cách đềnghị: -Thay tấtcảchữYbằng I (nhưyêu= iêu;Nguyễn=Nguiễn);chữPthaybằngchữBởcuốichữ(nhưhiệbthaychohiệp;đábthaychođáp)nhưvậy trongchữQuốcngữkhôngcònchữpnữa,vìPHđược thayF rồi;bỏtấtcảcácdấusắcởnhữngchữkhôngthểđọckhácđược;CACthaychoCÁC,NHATthaychoNHẤT”.

Quasốbáorangày19.8.1996,ôngNguyễnHoàngcóýkiến:“vềcơbản,tôihoàntoàntánthànhlậpluậncũngnhưcácđềnghịsữađổicủatáctácgiảBùiNgọcSánh.Duycóđiểmtôimuốnmọingườixemxét thêm:NênsửdụngthêmcácchữcáiLatinhWvớiquiướcthaythếchocácphụâmghépNGvàNGHhiệnnay”.CònôngHuyChínhcho rằng: “TiếngViệt ta rấtgiàuvềâm,nghĩa,vềdiễnđạttìnhcảm,vềthóiquenthẩmmỹ...quamẫutự.Vídụcâu thơ của Hồ Xuân Hương “Dê cỏn buồn sừng húc dậu thưa” mà viếtthành“Zeecỏnbuoònsiìnhhúczaạuthiia”thìôithôivănchươngkhómàlýgiải hay được”.Rồi ôngNguyễnHữuCảm cũng không tán đồng việc cảicáchnhưtrênmà“muốnnóiđếnâmNGH.ĐúnglàthayâmNGHbằngNGthìtiếngViệtsẽđơngiảnhơnvàhầunhưkhôngcóxáotrộngìđángkể”.Tạihộinghị“ChữQuốcngữvàsựpháttriểnchứcnăngxãhộicủatiếngViệt”(tổ chức ngày 11.4.1996 tại trường Đại học tổng Hợp TP.Hồ ChíMinh);trong thamluận”MấynhậnxétvềchữQuốcngữ”,GSCaoXuânHạochobiết:”CólẽchữQuốcngữchỉnênđổimộtđiểmduynhấtlàbỏhsaung(chứkhôngphảisaug)”.Ngoàira,từnhiềunămnay,chúngtavẫnthấytrênbáochí có những cuộc tranh luận, trao đổi đại loại như có nên thayYbằng Ihoặcgiữadấuhỏivàdấungãcónênbỏbớtđimộtdấu?HoặcnênhaykhôngnênphiênâmtiếngnướcngoàiratiếngViệt?v.v

Tấtcảđangcònlàvấnđềtranhluậnvàphảichờýkiếnxácđángcủacácnhàngôn ngữ học. Tuy nhiên, chữ Quốc ngữ đã trở thành máu thịt thiêngliêngtrongtâmtrí,đờisốngtìnhcảmcủacondânnướcViệt.Từngconchữkhôngchỉcóxác,màcòncóhồn-hồncủadântộcẩnhiệntrongđó.Dođó,dùchữQuốcngữcòncónhữngkhiếmkhuyếtchưathậtsựhoànthiện,nhưngngườitakhôngthểcảicách,thêmbớtmộtcáchtùytiệntheochủquancủamình.

*Ýkiếncủanhàngônngữhọc,GSCaoXuânHạo:“vềcáchviếttênriêngnướcngoàitrênvănbảntiếngViệt”nhưthếnào?

“Nhiềungười cho rằngnhữngdanh từnhưnướcÝ,nướcMỹ,hợpChủngQuốc,ChâuÂu,TrườngGiang,HồngHải,LuânĐôn,BắcKinh...lànhữngtiếngnướcngoài,chẳngkhácgìtêncủamộtdiễnviênphimMỹhaymộttiểuthuyếtAnh.Đólàmộtngộnhậngâynhiềusailầmkhigiảiquyếtnhữngvấnđềthựctiễn.

VìnhữngtênriêngnóitrênlànhữngdanhtừcủatiếngViệt,màngườiViệtdùngđểchỉnhữnggìquenthuộc,đãđivàovốnvănhóacủahọ.Tiếngnàocũngcónhữngdanhtừnhưthế.China, laChine,Kitaij,Cathay,Sera,TàukhôngphảilàtênriêngcủatừTrungQuốcđượcphiênâmra,màcáitêndongườiAnh,ngườiPháp,NgườiNga,NgườiViệt...đặtchonướcấy.Nhữngcáchđặttênnhưvậythườngdonhiềunhântốlịchsử,vănhóakhácnhauquiđịnh,nênnhiềukhirấtkhóhiểutạisaohọđặttênthếnàychứkhôngphảithếkhác.Nhữngcái têndùngđểgọi thànhphốMạctưKhoa,chẳnghạntrongtiếngPháp(Mosou),tiếngAnh(Moscow),tiếngĐức(Moskau)khôngphảilà tiếngNga được phiên âm ra,mà là cái tên do ngườiAnh, người Pháp,người Nga, người Việt... đặt cho nước ấy. Những cách đặt tên như vậythườngdonhiềunhântốlịchsử,vănhóakhácnhauquiđịnh,nênnhiềukhirấtkhóhiểutạisaohọlạiđặttênthếnàychứkhôngphảithếkhác.Nhữngcái tên để gọi thành phố Mạc Tư Khoa, chẳng hạn trong tiếng Pháp(Moscou), tiếng Anh (Moscow), tiếng Đức (Moskau) không phải là tiếngNgađượcphiênâmmàlạilànhữngdanhtừđãđivàovốntừvựngcủatiếngPháp,tiếngAnh,tiếngĐức,ngườibảnxứkhôngthểthayđổivìbấtcứlýdogì,dùlàđểchogiốngtiếngNgahơnchẳnghạn.

Khôngailạiđisửahayyêucầusửanhữngcáitênnhưvậy.Đólàmộthiểubiếtcơbảnvềdanhtừhọc.Ailạiđiyêucầungườitasửatiếngmẹđẻcủamình?

Dĩnhiênởđâykhôngcóvấnđề“phiênâm”,“chuyển tự”hay“đểnguyên

dạng”gìhết.Chỉcóthểđặtvấnđềấyđốivớinhữngngườihaytênđấtchưađivàotruyềnthốngngônngữ-vănhóacủadântộc(nghĩalàngoàinhữngtênnhưPhậtThíchCa,LãoTử,Giê-su(Gia-tô),HằngHà,TháiSơn,Vạnlýtrườngthành.

ĐốivớinhữngtênchưathànhtừcủatiếngViệtthìphảixửlýrasao?

NướctangàynaydùngchữLatinh(tứcchữRoman),thứchữphổbiếnnhấttrênhànhtinh.Vềvấnđềxửlýtênriêngnướcngoài,từlâukhốiLatinhđãhìnhthànhhainguyêntắc:

1.Cáctênnướcngoàicùngkhối(cũngdùngtiếngLatinh)thìsaoynguyênbản,trừnhữngdấuphụkhôngcótrongnhàin.

2.Cáctênnướcngoàidùngloạimẫutựkhác(chữNga,Nhật,ẢRập,TriềuTiên)thìdùngcáchchuyểntựchínhthứcđượccôngnhậntrongquốcgiaấyđểchuyểnsangchữLatinh(Nguyêntắcchuyểntự(Transliteration);CứmộtchữNga,HiLạp,Ảrập- thaybằngmộthoặchaichữLatinh,khôngquantâm đến cách phát âm. Chẳng hạn,Mockha (Nga) chuyển thànhMoskva(Latinh).

Đãdùngmột thứ chữ lấy âm tố làmđơnvị (như chữLatinh) thì phải tậndụngmọikhảnăngkếthợpcủathứchữấy.Vấnđề:“ngườibảnngữhọccódễkhông“khôngnênđặtra,vìkhôngaiđòihỏihọđọcđúng.Vảlạilàmsaođọcđúngđượctấtcảcáctênriêngcủamấytrămthứtiếng?Mộtcuộcđiềutrađược tiếnhànhcáchđâyhơn30nămcho thấy rằngchỉ riênghai tiếngPhápvàAnh thôimà trênbáo inbằng tiếngViệtcũngđãcóhơn80%tênriêng bị phiên âm sai vì người viết không biết đọc các tên đó. Điều nàykhông có gì lạ. Ở pháp có một tạp chí phổ thông ra hàng tháng do nhàLaroussexuấtbản,cótênlàVieetLangage,thỉnhthoảnglạiinvàitrangchophátâmcáctộcdanh(noms)củangườipháp:ĐếnngườiPhápmàcòndùngđếnnhữngdanhsáchnhưvậy,huốngchingườiViệt?

Đãbiếtđượcđiềuđó,thìtốtnhấtlàhisinhcáchđọcđểíchracũnggiữđượccáchviết.Vảlạivấnđềđặtraởđâylà“nênviếtnhưthếnào”,chứkhôngphảilà“nênđọcnhưthếnào”.TênReaganmàtrướcđâycácbáophiênâmlà“re-a-gân”chẳnghạn,thìcũngchẳnghạigìhơn.Mộtđằngkhôngbiếtphảiđọcnhưthếnào,phảihỏingườikhác;mộtđằngthìnắmchắc80%làđọcsai-vàcólẽlàvĩnhviễnđọcsai-đằngnàohơn?

Khôngai tráchmộtngườikhôngbiết tiếngNaUyđọckhôngđúng tênNaUy,nhưngviếtcáitêncủangườitamàsaichínhtả,haybỏmấtmộtphần,thìchắcchắnlàvôlễ.ĐốivớiKarlMarxhayFriedrichEngelscũngthếthôi.Tađãquenvớitháiđộnàytrongmộtthờigiandài,vàtựthathứbằngcáchbiệnminhlà“vìhạcốđếnquầnchúng”màviếtsaiđi.Nhưngđãcómấyaithửyêucầu“quầnchúng”viếtđúngmấycáitêntrênmàthấtbạichưa?Riêngtôivànhiềubạnbèthìđãthửnhiềurồi,vàngayvớimộtquầnchúngnămsáutuổi, baogiờkết quả cũngmỹmãn.Con cái chúng tôi điềubiết cáchviếtđúngtêncáctácgiảkinhđiểnấyvàcảtêncácnhàbáchọcmàchúngphảibiếtnhưAmpère,Watt,Volt...

Mặcdùcứcholàquầnchúngkhôngthểnàođọcđược,màchỉbiếtviếtthôithìcũngtốt.Vàothưviệnhayhiệusách,họcũngnhậnngaytácgiảmàhọcần.Rồiđếnkhitrìnhđộvănhóahọkhácđi,họsẽkhôngcầnmộtthờigianđểxóakhỏikýứcnhữngcáitênviếtsainữa(Tuổitrẻchủnhậtsố45,rangày14.11.1999)

*CáchđọcmẫutựchữQuốcngữcóthayđổihaykhông?

TậpQuốcvăngiáokhoathư(sáchtậpđọcvàtậpviết),lớpđồngấudocácôngTrầnTrọngKim,NguyễnVănNgọc,ĐặngĐìnhPhúc,ĐỗThậnbiênsoạn,NhahọcchínhĐôngPhápxuấtbảnnăm1937trongbảninlầnthứ10,tathấyởphầntiểudẫncóđọanviết:“Lốidạyquốcngữsáchnàykhôngtheotrậttựa,b,cnhưcũ...Nhữngphụâmkhônggọinhưcũblàbê,llàen-lờ,xlàích-sờ,...slàét-xì,ghlàdê-hát,nghlàen-nờ-hátmàgọiblàbờ,llàlơ,xlàxơ,slàsơ,ghlàgơ,nghlàngơnghĩalàbaonhiêuchữđiềulấyâmơmàđểvàosaucả...Phàmcáigìmớicũngcholàlạ.Nhưnglạkhôngphảilàkhó.Nếutrẻbắtđầuhọcquốcngữtheolốimớiquennếprồi,thìkhôngbaolâuI,u,ư...bơ,lơ,tơ,rồinghecũngthuậntaykhôngkhácgìa,b,c,d,đbâygiờ.”Quađó,cóthểthấyrằnghọctròcuốithếkỷXXđọcvẫnkhôngkháchọctròngàynay.”

*Cáchviếtmẫutựchữquốcngữcóthayđổihaykhông?

NếusosánhmẫuchữcáitrongsáchVầnquốcngữ(1939)củaHoàngXuânHãnvớinhữngmẫuchữcái có từ thờiĐôngkinhnghĩa thục (1907),NhahọcchínhĐôngPháp(1937)thìtathấy:

Khôngkhácnhaubaonhiêu.Đólànhữngnétmềmmại,thanhthoát,dễđọcvàđẹp.Cóthẻnói,từngnétmảnh,nétđậm,nétmóc,néthấtđềuđượcbốtríhàihòa,duyêndáng.Cólẽcácnhàgiáodũcquanniệmrằng,nétchữcònthểhiệntínhcáchngườihọctrò,dođókhiđặtbútviếtthìphảinắnnótcẩnthậntừngnét.SauCáchmạngthángtám,mẫuchữđóđãđượcnềngiáodụccủanướcViệtNamDânChủCộngHòatiếpnhậnnhưmộtlẽđươngnhiên.Thếnhưng, đến năm 1982 bỗng nhiên bộ GD - ĐT đưa ra mẫu chữ cái vớiphươngchâm:“thíchhợpvớixãhộihiệnđại,khôngcầncầukỳ,rườmrà”.Mẫuchữmớiđãtướcbỏtất tầntậtnhữngnéthất,nétmóc,chỉcòntrơlạinhữngnétdọc,nétngangđơngiản-nhữngtưởnghọcsinhsẽviếtnhanhhơnnhưngthựctếđãchứngminhnócónhiềunhượcđiểm,mànhượcđiểmlớnnhấtlànétchữtrôngrấtxấu.Chínhvìnhậnrađiềunày,ngày15.9.1986BộGD-ĐTđãrathôngtư29/TTđểsửasai.Nhưngởđâychỉsửachữviếthoamàkhôngsửachữviết thường!Thậtra, thườngcóbốnloạichữsongsongtồntại:Inthường,inhoa,viếtthường,viếthoa.

Dođó, có người nhận xét thú vị: “Và hệ thống chữ viết tiếp tục đầu ngômìnhSở.Tínhtừnăm1982-1999,đãcó17nămhọcnhiềuthếhệhọcsinhchịuthiệtthòivì...khôngđượcquyềnviếtchữđẹp!”(tuổitrẻchủnhậtsố40-99).

*Từkhicóchữviết,conngườiđãviếttrêncáigì?

Trongbuổiđầucủalịchsửthànhvăn,NgườiAiCậpcổđạiđãdùngđátrongnhiềuviệc.HaibênbờsôngNil,trênnhữngngọnđồihoangmạc,họđãdựnglênnhữngKimtựThápkhổnglồ,nhữngđềnđàivànhữngngôimộcủahọ.Trênnhữngbứctườngcủakiếntrúcbằngđáđó,họđãviếtnênlịchsửcủahọbằngchữtượnghình.DođómàtạiAiCập,nhữngbứctườngvànhữngphiếnđáđượcdùnglàmbềmặtđểviết.

Khoảng 2.500 năm trướcC.N,NgườiAiCập vốn có tinh thần phátminhkhámphámộtchấtliệumớidùnglàmbềmặtđểviếttốthơnvàtiệnlợihơnđárấtnhiều.Đólàgiốngcâycótêngọilàpapyrus,mộtloàicâysậyhoangmộcrấtnhiềuởhaibênbờsôngNil.NgườiAiCậpcắtnhữngthâncâyvàtướcbỏnhữngsợcứngbọcngoài.Nguyênliệumềmnhuyễn,gọilàsợithùa(pite)đượccắtrathànhnhữngdảidài.Chúngđượcsắpthànhhàngtrênmặtphẳng, lớp trênđặtnằmngang trên lớpdưới.Sauđó,họnhúngchúngvàotrongnướcvàépcho tớikhô.Người tađượcmột tờvàng trắng,vànhữngthớđượcépchặttạothànhmộtbềmặtđểviếtcógiátrịthựctiễn.

Giấypapyrustrởthànhmộtchấtliệuthậtquantrọngchochữviết.NgườiaicậpcũngdùngnóđểtraođổivớingườiPhénicievàkhônglâusauđó,tiếngtămcủagiấyPapyrustrảirộngkhắpĐịaTrungHải.NgườiHyLạpcũngnhưngườiLaMãđềuchấpnhậnloạigiấynày.Tuynhiên,trongnhữngcôngviệchằgngày,ngườiLaMãquensửdụngnhữngphiếngỗphủmộtlớpsápmỏngvàmềm.Bằngmộtmũidaohoặcmộtquenhọn,ngườighichépđãkhắcchữlênlớpsápđen,làmlộmộtlớpgỗtrắngbêndưới.Đểxóalớpchữđó,ngườighichéplàmchosápmềmđibằnghơinóngvàlàmchonólánglạisauđó.ChiếnbinhLaMãthườngcấttrongchiếcáogiápcủahọnhữngphiếngỗđầychữviếtđểđưatinvềgiađình.

*Giấydavàgiấydabêđãxuấthiệnvàothờigiannào?

Vàokhoảng500nămtrướcC.N.tạiTiểuÁTếÁ,conngườikhámphámộtbềmặtđểviếtkhác:Dathú.Dabê,cừuvàdêđượcrửasạch,nạokỹ,màinhẵnvàxửlýbằngphấnsẽtrởthànhmộtbềmặttuyệthảođểviết.Giấydabêlàtêngọicủaloạigiấydamềmvàmịnlàmtừlinhdương,cừunonvàdêcon.Giấydanàyrấtđắt,nhưngngườitacóthểviếtlênđódễdàngbằngmựcvàtrêndabê,chữviếtkhônglem.Bằngcáchcảithiệncôngcụviết,ngườitaghichéphoặcnhàvăncóthểthunhỏkíchthướcchữviếtvàviếtnhữngnétsổmảnhhơn.Càngviếtnhanhhơn,họcóxuthếkếtdínhchữvàonhau.Dođó,mànẩysinhlốiviếtthảo(mộtlốiviếttrongđóchữdínhliềnnhau).

*Khiphátminhragiấydavàgiấydabêthìchữviếtởđócóthayđổikhông?

Vào thờiTrungCổ,nhữngngười cầmđầugiáohội, như thánhPatrick trởthànhnhữngnhàtruyềnthốnggiáohoặcnhữngngườikhácnhưtusĩđãrút

khỏithếgian,chọncuộcsốngnghiêmngặtvàthánhthiệntrongcáctuviện.Ởđó,họmiệtmàicầunguyện,suytưởng,nghiêncứuthánhthưvàchămsócngườibệnh.Vàothờikỳđầucủagiáohội,nhữngbềmặtdùngđểghichéplàgiấydavàgiấydabê.Nhữngbảnsaobổsungchonhữngbảnthánhthưcànglúccàng trởnên thiếtyếu,mặcdùrất ítngườibiếtđọcvàviết.Chínhvàothờikỳđómàtrongsựbìnhyênkínđáocủatuviện,cácthầytubắtđầuchéplạinhữngbảnthánhthư.

ChữviếtKitôgiáocũxưanhấtgiốngnhưnhữngbảnghichépcủangườiLaMã.Chữvẽrõràng,chínhxácvàcáchnhaudứtkhoát.NhữngnétsổthẳngkếtthúcbằngnhữngnétbạnhgiốngnhưnhữngnétđượcsửdụngbởinhữngngườithợkhắcđáLaMã.

Thếnhưng,nhữngthầytuvẫnviếttrêngiấydabằnglôngngỗngnhúngtrongmực.Hìnhdạngcủachữsớmbiếnđổi.Vếtmựcnhỏlôngnghỗngđểlạiphíadướinhữngnétsổkhinórờitranggiấydầndàthaythếnétbạnh.Bảnthâncủamỗichữthìtựnócũngtròntrịahơn.

Dầndàkhitậpthóiquenvớinghệthuậtsaochép,cácthầytucànglúccàngtàitrongcôngviệc.Thếlàhọnghĩtớiviệcđơngiảnhóahìnhdạngcủachữđểcóthểsaochépnhanhhơn.Bảnthảo-tácphẩmviếttay-khoácmộtdángvẻkhác.TừbảnthảotiếngPháplàmanuscriptbắtnguồntừhaitừLaTinh:Manuslàbàntayvàscriptumlàviết.

BởiviệcchépvàchéplạiKinhThánhtrởthànhmộtnhiệmvụquánặngnềchomộtsốngườiítỏicókhảnăng,cácthầytuquyếtđịnhchuyênmônhóa.Ngườinàytrangtrínhữngtrangviếtbằngmàuvàngốivànhữngmàuphongphúkhác-côngviệcnàygọilàtôchữtrangtrísách-vàngườikháctựgiớihạntrongviệcchépvănbảnviết,cònngườicuốicùngtậphợpnhữngtờgiấydahoặcdabêvàcẩnthậnkhâuchúngthànhquyển.TrọnnhiềuđoạntrongKinhthánhvànhữngquyểnkinhcầunguyệnđãđượcsaochépnhưthế.Hiệnnay,vàibảotàngviệncòngiữnhữngquyểnKinhthánhcổtuyệtđẹptrangtrícáchđó.

Vào khoảng cuối thế kỷ thứVIII,Charlemagne trở thành vua nước Pháp.Ôngquantâmngayđếnvấnđềgiáolýbởinhậnratấtcảtầmquantrọngcủanó. Năm 796, ông mời nhà bác học Anh Alcuin, sinh tại quận York vàchuyênnghiêncứuKinhthánhđếnPháp,điềukhiểncáccôngviệcsaochépKinhthánh.Tiếptheo,CharlemagnedựnglênmộttrungtâmgiáolýlấytênlàTrườngPlatinevànhiều trườngkhácdànhchotrẻem,vàôngđặt tấtcảdưới sựđiềukhiểncủaAlcuin.Trongkhi thựchiệnnhữngbảnchépKinhthánh,Alcuinpháthiệnnhữngsai lầmlenvàovănbản.NhiềuquyểnKinhthánhviếtdốivàgầnnhưkhôngđọcđược.Alacuin sửađổi tình trạngđó.Ông quyết định rằng, các câu không thể viết tiếp theo nhaumà không cókhoảngcách.Ôngchođặtmộtchữtohơnởđầumỗicâumàônggọilà“chữhoa”.Cuốicùng,ôngbáohiệu sựkết thúccủacâubằngmột“dấuchấm”.Nhữngthayđổinàybềngoàicóvẻgiảndịnhưngcótầmquantrọngrấtlớn.Lầnđầutiên,ngườighichéptáchtừthànhcâuvàcâuthànhđoạn.

AlcuinđãkíchthíchsựquantâmcủaconngườitớigiáolývàsựpháttriểncủakỹthuậtchữviếtmớiởchâuÂu.

Giầydarấthiếm,các thầy tubuộcphải tìmkiếmnhữngphương tiệnkhácthay thế lôngngỗngkhi thểhiệnchữviết.Bằngcáchsửdụngngòibútcó

đầunhọn,ngườighichépđãsửađổihìnhdạngcủachữ.Khitạoranhữngnétsổthẳngchếchhơnvànhữngnétbạnhmảnhhơn,họnhậnrarằngcóthểlàmchovănbảnsítlạihơnvàcácdòngchữgầnlạinhau.Cácthầytuđãthửtạonhữnghìnhdạngkhácbiệtchomộtchữr,s,d,v,mvàhchằnghạn.Cáchvạchnhữngnétsổthẳngdàyđậmlàkhởiđầucủachữgôtic.Gầnmộtthếkỷsau,hìnhdạngchữgôticlạiđượcsửađổi.Từchỗdễđọc,chúngtrởnênquátảivềtrangtrígầnnhư...khôngthểđọcđược!

*Giấyrađờitừbaogiờ?

TheoôngTsienTsuenHsin -GSdanhdựvềvănhọcTrungQuốcvà thưviện học, Giám đốc danh dự thư viện Viễn Đông của Trường đại họcChicago - có cho biết: “Trong những phát minh mà chúng ta được thừahưởngcủathờicổđại,ítcáicóthểsánhđượcvớitầmquantrọngcủasựphátminhragiấyvànghềincủaTrungQuốc.

GiấyđượcphátminhraởTrungQuốc trướcCôngnguyên ít lâu.Vàođầuthếkỷthứ2C.N,việcsảnxuấtgiấyởđâyđãđượccảitiếnvềmặtchấtliệulẫnkỹthuật.Vàokhoảngthếkỳthứ3,giấyđãđượcdùngrộngrãiởTrungQuốc và bắt đầu truyền ra nước ngoài. Phát minh này được truyền tớiphươngTâyvàobuổiđầutiênởTrungQuốcvàothếkỷVIII,cònkỹthuậtinbằngchữrờiđượcứngdụngởđâytừnhiềuthếkỷtrướcGutenberg.NgaycảloạimựckhôngphaiđượcphươngTâygọibằngcáitênchínhxáclà“mựcTàu”đãcóởTrungQuốcvàomộtthờikỳrấtxaxưa.Chínhnhờsựkếthợpgiữanhữngphátminhnàynênmớicóviệcsảnxuấthàngloạtvàphổbiếnrộngrãicácvănbảnviết.

Giấyđượcsángchếkhôngphảichỉđểdùngchoviệcviếtlách,nhưngườitavẫn thườngnghĩ lâunay.ỞTrungQuốc, trướchếtnóđượcdùng rộng rãitrongnghệ thuậtvà trang trí, trong tế lễvàhộihè, tronggiaodịch thươngmạinhưlàphươngtiệntíndụngvàtiềntệ,đượcdùnglàmđồtrangsứcvàvậttranghoàngnhàcửa,trongvệsinhytếvàtrongcáctròchơi,giảitrí.Cólẽ,đếnđầuthếkỷthứIC.N,giấymớiđượcdùngchoviệcviếtlách,vàmãiđếnthếkỷthứIIIC.N,nómớihoàntoànthaythếchonhữngthẻgỗ,thẻtrenặngnềcồngkềnhđểlàmsáchvở.Vàtừđấyviệcsửdụnggiấyđãkhiếnchosáchvởtrởnênrẻhơn,dễsửdụnghơn,mặcdùphảiđợichotớilúcnghềinrađờithìsáchmớiđượcsảnxuấtvàphổbiếnrộngrãi(ThôngtinUNESCOsốtháng7.1988).

*NghềlàmgiấyởViệtNamcótừbaogiờ?

Trongcadaoxưacònghilại:

Mừngcôngnghềnghiệpkhéotay

KhuônphépngàydàyđượcTháiLuân

Chữrằng:nghệtinhthânvinh

NhớơnngàytrướcTháiLuânhọccùng

TháiLuân(hoặcXáiLuân)đượcxemlàôngTổcủanghề làmgiấyTrungQuốc,từkhoảngthếkỷthứIIInghềnàyđượctruyềnsangViệtNam.Bằngtài trívàbàn taykhéo léo,ngườiViệtNamđã làmranhiều loạigiấy tốt -nhưgiấytrầm,giấymậthương...rấtthơm,bỏxuốngnướckhôngnát.Ngoàinhữngloạigiấythôngthườngphổbiếnrộngrãitrongdângian,nhữngngườithợlàmgiấycủatacònchếracácloạigiấyquýdùngđểghicácsắcchỉcủanhàvua.ĐếnthếkỷXV,nghề làmgiấyViệtNamđãphát triểnmạnhmẽ,nổitiếngnhấtvẫnlàcácphườnggiấyYênThái,DịchVọngv.v...Cadaocócâu:

Mịtmùkhóitỏangànsương

NhịpchàyYênThái,mặtgươngTâyHồ

Đãphảnánhcôngviệcgiãvỏdóđểlàmgiấyngàytrước.SaukhigiặcPhápxâmlượcnướcta,năm1892,H.SchneidermớimởnhàmáygiấyđầutiênởHồTây-khuvựcnaylàtrườngChuVănAn(HàNội).Sauđóvàinăm,ôngtatiếptụcmởnhàmáygiấyởĐápCầuvàhangCaffalàmtổngphânphối.

*Mựcdùngđểviếtđượcconngườibiếtđếntừlúcnào?

Conngườibắtđầudùngmựctừkhoảng2.500nămtrướcC.N.ChínhngườiTrungQuốcvàngườiAiCậpđãsửdụngnótrướctiên.Nhữngloạimựcxưanhấtlàmtừmàuđencủakhóivàbồhóngkhoâýbằngdầuthựcvậthoặckeothựcvật.Theo thờigian, các thứmàu lấy từđấtđượchòa trộnvớinhữngthànhphầnkhác.

Nhữngdântộccổđạidùngnhiềuthứmựckhácnhauđểviếtvàtômàuhìnhảnh.Cũngcóthờikỳhọdùngthứmựctiếtratừloàimựcnang.

*Đãcómựctấtphảicóbút.Vậybúthìnhthànhnhưthếnào?

Khiđấtsétđượcsửdụnglàmbềmặtđểviết,nhưởBabylone,ngườitađãdùngmộtmũisậychuốtnhọnđểkhắcchữvàođấtsétkhicònướt.Sauđótấm đất sét được phơi ngoài nắng hay nung trong lò “Cây bút sậy” trônggiốngnhưhìnhdạngmộtngòibútcủachúngtahiệnnay.

Còntrênnhứngmónđồbằngvàng,bạchoặcđồng,chữviếtđượcchạmbằngmột dụng cụ kim loạimài nhọn gọi là dao khắc.Đó làmột loại dao gămbằngkimloại,cóthểsửdụngnhưmộtvũkhígiếtngườiđồngthờinhưmộtdụngcụhiềnlànhcủanhàvăn.ChínhJuleCésar,nhàchínhtrịvàtướnglĩnhLaMãđãbịnhữngkẻmưuphảntấncôngbằngloạidaonhưthế.

Vàtrênđá,chữđượcđẽobằngbúavàkéo.NgườiHyLạpđãkhắcluậtlệvàsắclệnhcủahọtrênnhữngtấmđáhoa.Loạichữviếtđógọilà“vănkhắc”.Hiệnnay,vẫncònhàngngànbảnkhắcnhưthế.

Khicógiấypapyrus,người tađãdùngbút lôngđểviếtchữ lênđó.NgườiNhật và ngườiTrungQuốc cũng đã vẽ chữ tượng hình bằngmột loại bútlôngthậtmảnh.Ngaytừnăm56củakỷnguyênnày,lôngchim,chủyếulấytừngỗng,thiênngavàquạđượcdùngđểviết.Vềsau,Nga,BaLan,ĐứcvàHòaLanbắtđầunuôinhiềuđànngỗngtođểđápứngnhucầungàymộtlớnvềlôngngỗng.

TạiAnh,PeterBales-giáosưchữviếtlừngdanh-sốngvàothờihoànghậuElisabeth I đã phátminh ra ngòi bút kim loại đầu tiên.Ngòi bút thép củachúngtabắtnguồntrựctiếptừbútsậycổ.VàogiữathếkỷXIXnótrởnênthôngdụng.

*Câybútchìrađờinhưthếnào?

Nhữngcâybútchìđầutiênlànhữngmẩuphấnhoặcđấtsétcómàusắc,đượcsửdụngbởinhữngnhânvậttiềnsử.NgườiAiCậpcổđạivàcáctusĩthờiTrungCổđãsửdụngmỏthanchì.

VàothếkỷXVI,mộtquethanchì(carbonnguyênchất)đượcsửdụngnhưmộtbútchì.CâybútchìnhưtathấyngàynayrađờitạiAnhnăm1964.Banđầuchúngcấu tạobằngnhữngque thanchì thuần túy.Vềsau,những“cáiquedùngđểviết”đóđượcbọctrongmộtlớpgỗ.NgaytừthếkỷXVIII,cácnhàphátminhđã thửchế tạomộtcâybútchìkhôngcầnchuốt (gọt).Nhờnhữngphươngphápchế tạohiệnđại,họđã làmđượcđiềuđó.Nhữngquethanchìchovàobútchìmáy,giờđâycó thểnối thêmhoặc thungắn theonhucầu.Ruộtdùngxongcóthểthaythế.

*Cònbútmáythìsao?

NgườiAiCậpcổđạiđãtạoranhữngngòibútthôthiểnchứamộtlượngmựcdựtrữ.Nhữngngòibútđócómộtthânrỗngvàmộtmũinhọnbằngđồng.VềsaungườiLaMãdùngmộtthântrúcnhưmộtthứbútmáy,mộttronghaiđầuthân trúcđược cắt thànhmũinhọn.Mựcđượcđổvào thân.Khiviết, chấtlỏngđổvềphíangòibút.

ThếkỷthứXIX,ngườitađãphátminhngòibútmáysửdụngcùngnhữngnguyên tắcnhưngòibúthiệnđại.Làm ramộtngòibútvớimột chỗchứamựcvàđongđầyvàođókhôngphảilàđiềukhó.Điềukhólàlàmcáchnàođểmựctớingòibúttheomộtdòngchảyliêntụcvàlàmsaongừngdòngchảyđótheoýmuốnngườisửdụng.

Thếlàbútmáytiếptụctrànmựcvàlàmbẩnáoquần,giấytờvàcácngóntay.Dườngnhưvàothờiđó,mộtdụngcụbằngmáykhôngthểnàothaythếđượccáibútđơngiảntrangbịmộtngòibútbằngkimloại.Nhưngrồingườitacũngthựchiệnđượcbằngcáchsửdụnghaiống.Mựcđiquamộttronghaiốngđóđể tớingòibút.Khôngkhíđiquaốngkianhờmộtcái lỗđặcbiệt,ngăncảnsựhìnhthànhmộtkhoảngtrốngvàgiúpmựcchảythoảimái.Bằngcáchlàmchosứcépcủakhôngkhíđượcngangbằngnênmựckhôngcòntrởnên thông dụng. Và bìnhmực biếnmất bàn học của trẻ em. Tại ẤnĐộ,nhữngngườiviếtthuêđềuđượcnhậnranhờbútmáycủahọgiắtnơiáo.

Gầnđây,bútbiđã thậtsựcạnh tranhvớibútmáy.Người tadễdàngchấpnhậnbútbihơnnhờviệcphátminhramộtthứmựcđặckhôngnhữngkhôngchảy mà còn không thấm nước. Việc phát minh bút bi có từ năm 1890,nhưngnóchỉđượccảitiếngầnđây.Loạibútnàybaogồmmộthònbithépdiđộnglàmmựcquatừốngchứatrongcâybúttớitranggiấy.

*Từbaogiờconngườinghĩramáyđánhchữ,thaychocôngviệcviếttay?

Ngay từ triềuđại củahoànghậuAnned’Angleterre vào cuối nhữngnăm1600,conngườiđãthửthựchiệnmộtmáyđánhchữ-gọinômnalàcáimáyđểviết.Họđãthiếtkếnhiềuloạimáy,nhưngchưacócáinàohoạtđộngnhưý. Năm 1868, ba người Mỹ là Christopher L. Sholes, Carlos Glidden vàSamuelW.Souléđãđoạtđượcbằngsángchếmộtmáyviết.Năm1873,cáimáyviếtnàymanghiệuRemingtonlầnđầutiênđượcbánra.Ngườitagọilà“máy mù” bởi những chữ nó in ra, người sử dụng không thể trông thấychúng,muốnthếngườinàyphảinhấcphầntrêncủamáylênvànóchỉđánhđượcnhữngchữinhoamàthôi!Ngườitatiếptụccảitiếnchorađờinhiềumáyviếtkhác.Tuynhiên,dùthôsơ,nhưngnhữngcáimáyđóvẫnđemlạimộtnăngsuấtcaohơnnhiềulầnsovớiconngười,dùviếtthậtnhanh.Hiếmlắmmộtngườicóthểviếtbamươitừtrongmộtphútbằngtay.Thếmànhữngngườiđánhmáychữđầutiênđãnhanhchóngchứngtỏrằngvớiđôichúttậpluyện,họcóthểviết60từtrongmộtphút,tốcđộđódùsaocũngrấtthấpsovớitộcđộđạtđượcngàynaycủanhữngnhàvôđịchđánhmáychữ.Nhàvănnổi tiếngMarkTwainđãmuamột trongnhữngmáyđánhchữđầu tiênvàdùngnóđểviếttácphẩmĐờisốngtrêndòngsôngMississippicủaông.

KrankE.McGurrin,nguyênthưkýủynhiệmMicchiganđãphátminhmộthệthốngđánhmáychữ,nhờđóngườisửdụngkhôngcầnphảinhìnvàobànchữđểtìmrachữcủamình.Bằngcáchhọcthuộclongbànchữvàđặtmấyngóntaylênbànphím,tacóthểđánhmáymàkhôngcầnnhìnvàocácphím.Tráivớinhữngngườiđánhmáychữbìnhthườngchỉsửdụnghaingóntay,McGurrinsửdụngcảmườingón.

Từnăm1878,máyđánhchữđãcảitiếnnhiều.Mộtmáyđánhchữkhônggâytiếngđộngđượcphátminhnăm1920.Máyđánhchữxáchtaycũngrađời.Máyđánhchữbằngđiệngiúpđánhnhanhchóngvàdễdàng.Mộtmáyđánhkhác,máyvaritype,chophépngườisửdụngtùynghimẫuvàkhổchữ.MáychữđặcbiệtđượcnghĩrađểđánhbằngchữTrungQuốc,mặcdùtrongnhiềunămđólàđiềubấtkhảdotiếngTrungQuốcgồmhàngngànchữkhácnhau.

*Từchỗchéptay,conngườibắtđầucảithiệnviệclàmnàybằngcáchinmộcbảnvàothờigiannào?

Vàocuốithờikỳnăm1.200chotớinăm1.400củakỷnguyênchúngta,châuÂulạicómộtmốiquantâmlớnvềgiáolý.Tronggầnnhưtấtcảmọilãnhvựchoạtđộngcủaconngười,nhiềukhámphávàphátminhquantrọngđãdiễnra thờiPhụchưngnày.Nhữngphươngphápnấu luyệnkimmớiđượckhámphá.Bíquyếtchếtạogiấy,đượcngườiTrungQuốcgiữbímậttrongnhiều thế kỷ trước, nay đã được phát hiện tại châuÂu.Bên cạnh đó, TạiTrungQuốctừnhiềuthếkỷtrướchọđãcósángkiếnvềinmộcbản.Nghĩalàtrọngmộttrangviếtđượckhắctrênmộttấmgỗdày,lănmựcvàin.Tiếpthưsángkiếnnày,ngườichâuÂucũngbắtđầuinlạinhữngtrangsáchquýtrênmộttấmgỗ.Nhưthếngườitacóthểnhanhchónginranhiềubảntừmỗivănbản,điềunàylàmộtbướccảithiệnlớnlaosovớicôngviệcchậmchạpcủacác tusĩ trongviệcsaochépKinhThánh.Chínhvào thờikỳnày,mộtphátminhkhiêmtốntạiĐứcđãtạonênmộtcuộccáchmạnglớnlaovềinấntrêntoànthếgiới.

*Ailàngườiđầutiênphátminhraphươngphápinbằngchữrời?

Lâunay,người tavẫnchorằngđólàGutenbergthựchiệntừ thếkỷXVởchâuÂu,nhưng thật rakhônghẳnnhưvậy.Từ1041đến1048,mộtnghệnhânTrungQuốctênlàTấtThắngdùngchữinrờibằngđấtnungđểincácvăn bản lên giấy. Các chữ này có thể xóa đi và sử dụng lần nữa.Đây làphươngphápđầutiênsửdụngchữrờiđượcbiếtđến.Sauđó,vàocuốithếkỷXIII, khoảng 250 năm sau phátminh con chữ rời của Tất Thăng, VươngChấnđã thựchiệndâychuyền inấnbằngkhuôngỗ.Nhìnvào tranhminhhọacòn lưu lại, ta thấyởphíabênphảinhữngngười thợsắpchữđãchọnnhữngconchữcần thiết trongnhữngbànxoay,đượcsắpxếpkhéo léovàthuậntiệnchocácthaotácvàphíabêntrái,giấyinđượcxoaéptrênkhuôninđãquétmực.Rồitừnăm1403,mộtxưởnginTriềuTiênđãdùngchữinbằngđồng.

Từnăm1436-1444,JohannesGenfleischZumGutenberg,ngườitỉnhMainởĐứcsángchếrakhuônđúcchữvàphươngphápinbằngchữkimloạirời.

Phương pháp ấy được sử dụng không mấy thay đổi cho đến thế kỷ XX.Trước Gutenberg, chữ khắc trên gỗ không đều và khó đọc.Dưới máy ép,hìnhdạngchúngthayđổivàmờđi.Sửdụngmộtcondaovànhữngkhốigỗ,Gutenbergthửtháchnhữngchữdùngđược.Trướctiênôngkhắcchữngượclênnhữngkhốigỗ,rồicộtchúnglạivớinhau.Saukhilănmực,ôngápbảnkhắcgỗvàomộttờgiấyđểcóđượcmộtbảnin.Nhưngnhữngkhốigỗcáthểđókhôngnhậpchungvớinhaumãiđược,chúngchỉsửdụngmộtlầnvàmònnhanh.

Tiếptụcnhữngcuộctìmtòicủamình,Gutenbergnhậnrarằngđểđượcmộtbảninrõràngcầnphảicómộtsứcépđồngđềulêncáckhối.Vớimụcđíchđó,ôngquyếtđịnhsửdụngmộtmáyépmàngườitrồngnhovẫndùngđểlấynướcnho.Vàbởigỗkhôngchịuđượcsứcép,ôngđãquyếtđịnhsửdụngthửkimloại.Gutenbergđẽohoặccắt từngchữcủabảngchữcái trongmộtcáikhuôngọi làkhuônđúcchữin.Trướchết,ôngđổkimloạinóngchảyvàođó,vàlấyrakhỏikhuônkhinóđãnguộiđi.Kimloạiđãđượclấykhuônđểcómộtchữcóthểsửdụngđểin.Quacáckinhnghiệmđó,Gutenbergnhậnrarằngkhisửdụnghỗnhợpchì,thiếcvàantimoanvớimộttỉlệcầnthiếtthìchúngcóthểnóngchảydễdàngvàkhôngcolạihoặcbiếndạngkhinguộiđi.Nhữngchữinnàyđượcxếpvàocácôcủahộpchữvàsẽđượcngườithợsắpchữnhặtlênsắpbằngtay.Đểin,Gutenberglàmmộtcáibànépgỗvặnvítđiềukhiểnbằngtaygiốngnhưcáibànépnhotrongsảnxuấtrượuvang.Mựcincủaônglàmộthỗnhợpmuộigỗthôngvàdầugai,dùngnùidaphếtlênbềmặtin.Giấyđượcthấmướttrướckhiinđểdễănmực.

*Vớiphátminhquantrọng,đặtnềntảngchomáyinhiệnđại,Gutenbergđãintácphẩmnàođầutiên?

KhônglấylàmlạlàcuốnsáchđầutiênđượcGutenberginlàcuốnPhúcâm,tácphẩmđượcyêunhấtthờikỳđó.Cuốn‘Phúcâm42dòng’-gọinhưvậydomỗicộtcó42dòng-đượcin200bản tạiMainz từnăm1452đếnnăm1455.Nhữngchữđầumụcvàhìnhtrangtríđượcthêmsaunàybằngtayvìvề hình dạng của chữvà sắp trang,Gutenberg vẫn trung thànhvới truyềnthốngchéptaythờicổ.TừphátminhcủaGutenberg,saunàyhàngloạtmáyinđãxuấthiệnởchâuÂu.

*NhữngngườinàođãcócôngđầutrongviệccảitiếnphátminhcủaGutenberg?

Cóthểkểsơlượcmộtvàingườitiênphongtronglãnhvựcnàynhư:

JohannFust(1410-1465)-ngườicộngtáccũcủaGutenberg,đãphátminhrakhoảngtrốnggiữahaidòngchữ.Ôngcũnglàngườiđầutiêntạoranhữngbảninmàu.

WilliamCaxton(1422-1491),từnăm1475CaxtoncùngngườicộngtáccủaôngđãxuấtbảnquyểnsáchđầutiênbằngtiếngAnh,đólàmộttậptruyệnvềthànhTroiecổ.Quyểnsáchđó,thựchiệnbằngchữgôtic,đượcintạiBrugethuộc nướcBỉ ngày nay.Ảnh hưởng nghề in củaCaxton lớn lao đến nỗitrongnhiềuthếkỷ,chữgooticvẫntiếptụcđượcsửdụngđểinbảnđồ,inlạinhữngquyếtđịnhcủanghịviệnvàtấtcảnhữngvănbảnphápđịnhhoặctôngiáo.

NicolaisJenson,mấtvàokhoảngnăm1480, làchủnhà inngườiPhápđếnsinhsống tạiVenise.Ôngvẽrấtnhiềuchữđẹpvà inhơn150quyểnsách.ChữLaMãcủaông(chữthẳng)nổitiếngvìdễđọcvàđẹp.Ngàynay,loạichữnàyvẫncònđượcsửdụng.

AldeManuce (1449 -1515) -một nhà bác học người Ý đã lập nhà in tạiVenisevàokhoảngnăm1490.Mụcđíchcủaônglàxuấtbảnsáchgiáokhoagiárẻnhưnginchất lượngcao.Trướcông,nétchữcònchịuảnhhưởngtừnhữngchữviết taydoAlcuin tạo ra.Để tiết kiệmchỗ,AldeManucephátminh chữ in nghiêng - tức là chữ viết nghiêng, sít lại - chỉ chiếm ít chỗ.NhữngtácgiảcổđiểncủavănchươngHyLạpdoôngxuấtbản,đềuđượcinbằng chữnghiêng.Chữnghiêngnhanh chóngđược cácnước trên thếgiớitiếpnhận,nhưngchẳngbaolâusauđónóchỉđượcdànhriêngchomộtvàiphầntrongcuốnsách:lờitựavàchúthíchchẳnghạn...Trướcđó,cácnhàvănLaTinhdùngmộtdấuphẩytrênmộtdấuchấmđểchỉcâunghivấn.Aldesửađổihìnhdạngdấuphẩyvàmởrộnghơn.Chínhnhờôngmàchúngtacódấuhỏinhưnóvẫntồntạiđếnngàynay.

CòndấuchấmtrênchữiđãđượcnhữngngườighichépvànhữngchủnhàinngườiÝtưởngtượngrađểtránhchochữikhỏilẫnlộnvớinhữngchữnhỏnhưuhoặcn.Nhữngchữhoavàchữthườngnhanhchóngmangtênhộcchữtodànhchonhữngchữtrướcvàhộcchữnhởdànhchonhữngchữsau,điềunàyxuấtpháttừviệcthợnhàinxếpchữtrongnhữngcáimâmhoặchộc.Chữtronghộcchữtodànhchochữhoavàchữtronghộcchữnhỏdànhchochữthường.Vídụ,nếunóitỡichữ“E”hoa,mộtngườithợnhàinsẽbảoEhộcchữto.Nếunóitớichữ“e”thường,anhtasẽbảoehộcchữnhỏ.

Vào khoảng năm 1500, nghệ thuật in được biết tới tại các nước châuÂu.Nhiềuthợnhàinlưuđộngđitừthànhphốnàytớithànhphốkhác,mangtheodụngcụcủahọ.Họđếnởtạimộtthànhphốvà,nếucần,họhọcngônngữđượcsửdụngtạiđó.Đôikhihọvẽnhữngkiểuchữmới,hoặcsaochépmộtlốichữviếttaykhámpháđượcởgầnđó.Sauđó,họlạilênđườngđinơikhác.Cứthế,nghềinđượcphổbiếnrộngrãi.

JuanPablos(mấtnăm156)vàStephenDaye.Năm1539từÝJuanPablosđếnMeehicolậpramộtnhàin,cóthểxemđâylànhàinđầutiênởBắcMỹ.Một trăm năm sau, Stephen Daye lập “Nhà máy in Cambridge” tạiMasachusetts,đượcxemlànhàinđầutiêntạithuộcđịaAnh.

BenjaminFranklin(1706-1790),vốnlànhàinnổitiếngnhấtcủaHoaKỳ.Đó làmộtconngườikhônngoanvà thông tuệ,mộtchínhkhách,mộtnhàphátminh.Ôngbắtđầunghềincủamìnhnăm12tuổi.Franklinrấttựhàovểtàinăngcủamìnhtrongnghềin.Chúcthưcủaôngbắtđầunhưsau:“Tôikýtên dưới đây, Benjamin Franklin, thợ nhà in...”.Máy in của ông sử dụnggiốngnhưmáyépnhomàGutenbergđãdùng-nhưngcườngđộinvàchấtlượnginhơnhẳn.

DanielTreadwell(1791-1872)làngườithaymáyépvớiconvítsiếtbằngtay,bằngcáchchếtạomộtmáyéphoạtđộngnhờbàntayvàbànchânconngười.Vềsau,ôngphátminhramộtmáyépchạybằnghơinước, lầnđầutiênđượcsửdụngởHoaKỳ.

WilhelmHaas -mộtngười thợđúcchữởBaale (ThụySĩ)đã cónhiềucốgắngđểnângcaohiệusuấtcủabànin.Ôngđãdựatheokiểubàningỗđểchếtạochiếcbànintayđầutiênhoàntoànbằngkimloạivàonăm1787,nhờđóchấtlượnginđượcnângcao.

*Từđó,máyintựđộngđãrađờinhưthếnào?

Hơinướcđãđược sửdụng trướckhi JamesWatt - nhàphátminh trẻ tuổingười Tô Cách Lan (Scotland) - chế tạo động cơ hơi nước đầu tiên vàonawm.Mộttrongnhữngđộngcơhơinướcđóđãđượcdùngđểlàmchuyểnđộng máy in phát minh bởi kỹ sư người Đức Friedrich Koenig vào năm1810.Ôngđãsángchếchiếcmáyinốngtựđộngchạybằnghơinước.Támnămsau,ôngcùngngườicộngsựlàAndreasBauertựchếtạorachiếcmáyinhaiống,inđượclầnlượtcảhaimặtgiấytrongcùngmộtlượtđưagiấy.

Chotớithờiđiểmđó,việcinđượcthựchiệnbằngcáchtrảimộttờgiấyướttrênnhữngchữđãlănmực.Ngườithợinbấygiờphủtờgiấybằngmộtkhốigỗvàsiếtconvítcủamáy incho tớikhihìnhảnhcủanhữngconchữ lănmựcchuyểnquatờgiấy.Trongmáyéphơinướcmới,mộthìnhtrụkimloạiquayépmộttờmỗigiờvớimáyépdùngtay,máyéphơinướcinđược1.100tờmỗigiờ.

Năm1844,RichardM.Hoe(1812-1886)ngườiMỹ,phátminhmộtphươngphápinmớitrongđóchữđượcgắnvàotrụcquay.Sựcảithiệnnàyđãthúcđẩytiếnđộlàmviệccủathợin.MáyépquaycủaHoerấthoànthiện.Ngườitahàohứngnhậnxétrằng,mộtmáyépđộcnhấttrongsốđócũngđủintấtcảcáctờnhậtbáotrên...thếgiới!Năm1866,JohnWalter,chủtờbáoTimesởLondonsửdụngchiếcmáy inốngđầu tiên ingiấycuộnchế tạo theomẫucủaMỹdoJepthaWilkinsonsángchếchophépintới14.000bảnmộtgiờ.

*Vớikỹthuậtinmớiphátminhnàythìgiấyinvàphươngphápincũngkháctrước?

Đúngvậy,khi chất lượngvà tốcđộ inđượccải thiện,nhucầubáochívàsáchvởcàngtrởnênquantrọnghơn.Từthựctếđó,ngườitaquyếtđịnhsửdụngnhữngcuộngiấyhơnlànhữngtờrời.Ýtưởngnàycàngđẩynhanhhơnnữanhịpđiệucôngviệccủangườithợin.VàothờiGutenbergtạiĐứcchỉcómườixưởnggiấy.Nhưngcôngnghệincàngpháttriểnđểđápứngnhucầucủasốngườingàycàngđông, thìnguồncungcấpgiấy lạigiảm.CáchchếtạogiấychỉthayđổirấtítsovớithờingườiTrungQuốcđãphátminh.Năm1960,WilliamRittenhousexâydựngxưởnggiấyđầutiênđượcbiếttớitrongcác thuộcđịaAnh.Thớ thựcvật - gỗ, bong,nùigiẻ, giấy cũ - vànước lànguyênliệuđểchếtạogiấy.

NếuGutenbergđãphátminhramộtphươngphápinbăngmáyép,ngườithợinépgiấyvàochữkimloạinổiđãlănmựcthìnăm1796,AloysSenefelderphát minh một phương pháp mới, kỹ thuật in Litô, do tiếng Pháplithographie,hìnhthànhtừhaitừHyLạp:lithoscónghĩalàđãvàgrapheincónghĩalàviết.Kỹthuậtinlitôdựatrênnguyêntắcchorằngmỡvànướckhôngtrộnlẫnvàonhau.Trênmộtphiếnđãxốp-thôngthườnglàđávôi-ngườinghệsĩvẽbằngmộtchấtmỡ,mộtquesápchẳnghạn.Phiếnđásauđóđượcthấmướt.Khibôimựclênbềmặt,chỉnhữngphầnquesápđiquamớidínhmực.

Đầu thế kỷXXkỹ thuật in litô được cải tiến với phương pháp di chuyểnhoặclốiinoffset.Thayvìdùngđánhưtronginlitôthìviệcchụpảnhbằngoffsetsửdụngmộtbềmặtkimloạigọilàbản.Từvàhìnhảnhđượcchuyểnlênbảnbằngmộtphươngphápquanghọc.Sauđó,nhữngphầntrênbảnlạiđượcxửlýbằngmộthóachấthútmựcvàđẩynướcra.Trongphươngphápoffset,bềmặtlănmựckhôngsaohìnhảnhtrựctiếplêntranggiấy.Thậtra,hìnhảnhđượcchuyểnlênmộtcáitrụcbằngcaosu.Khitờgiấyđiquagiữahaicáitrục,hìnhảnhlănmựcđượcchuyểnlêntranggiấy.Ngàynay,nhữngdâychuyền incuốnoffsetđiềukhiểnbằngđiện tửgồmnhiềumáyđặtnốiđuôinhau,cóthểinđồngthờihaimặtgiấy,intờrờihaygiấycuộn,vớitốc

độ30.000vòngmộtgiờ.

Năm1879,KarlKleitschđãphátminhmộtphươngphápinquantrọng:kỹthuậtinảnhchìm.ThuậtngữnàydịchtừtiếngPháphéliogravure,cónguồngốclàđộngtừgravernghĩalàkhắc.

Tembưuđiệnvàgiấybạcthườngđượcinbằngphươngphápnày.Ngườitalàmmộtcáitrụcchắcchắnbằngđồngứngvớibảnđểin.Bềmặtđểincủacáitrụcđượckhoétthànhnhữnglỗnhởlitivớichiềusaubiếnđổi.Nhữnglỗnàydùnglàmbìnhmực.Khicáitrụcđượclănmực,cónghĩalànhữngcáilỗđượcđongđầy,mựcthừatrênbềmặtsauđóđượclausạch.Bảninđạtđượcnhờnhữnglỗđógọilàbảninbằnglỗhổng.Năm1908,haithợinngườiĐứcgiàukinhnghiệmintrênvảilàErnestRolffsvàEduardMertenssángchếrachiếcgạtmềmbằngkimloạiđểgạtbỏmựcthừatrênmặtin.

*Nhưtađãbiếtkỹthuậtinđượcthayđổiliêntục,vậykhâusắpchữnhưthếnào?

Trongkhicácnhànghiêncứuuyênbácđãcảitiếnkỹthuậtinấnthìngườithợ sắp chữ chữ không được hưởng những tiến bộ này.Họ vẫn phải nhặttừngchữkimloạiđểcấutạovănbảnnhưthời...Gutenbergnăm1450!Nghĩalàanhtachậmrãicấutạotừvàcâubằngcáchsắpchữtheothứtựcủachúngtrongmộtdụngcụbằngkimloạigọilàthướcsắpchữ.Saukhiinxong,nóđượclấyrakhỏimáyin,bấygiờ,anhtaphảiđặtmỗiconchữvàođúnghộpchữtươngứngđểcóthểsửdụnglầnkhác.

Dođó,nhiềucuộcthửnghiệmđãđượcthựchiệnnhằmkhắcphụctìnhtrạngthủcôngtrên.ĐiềuthúvịlànhàvănnổitiếngMarkTwain(1835-1910)làngườicũngđãtừngbỏnhiềutiềnbạcđểthiếtkếmộtcáimáysắpchữ,thaythếchocôngviệcmệtnhọccủangườithợ,nhưngcáimáyấychưabaogiờ...hoạtđộngnhưmongđợicả!Mộtbướcnhảyvọtquantrọngchocôngviệcnàyđãdiễn ravàonăm1884 tạiCincinnati (Mỹ) làdomộtngười thợsửađồnghồgốcĐứclàOttmarMergenthaler.Ôngđãchếtạoramáylinôtip:chophépsắpđược6.000chữtrongmộtgiờsovớisắptaylà1.400chữmộtgiờ.Nguyên lývậnhànhcủamáy lino là: khi ấnvào cácphím trênbànphím,nhữngkhuônchữbằngđồngkhắclõmđượclấyrakhỏihộpđựngchữvàsắpthànhdòng rồiđượcchuyểnđếnchỗđúc.Khiđúcxong,cảdòngchữ liềnmộtkhốiấyđượchấtrakhỏimáyvàcáckhuônchữtrởvềchỗcũtronghộpđựngchữchờđượcsửdụngtiếpcácdòngkhác.

Năm1897,cũngtạiMỹ,mộtsốkỹsưAnhTolbertLanstontáchrờihaikhâusắpchữ,đúcchữvàchorađờichiếcmáymônôtípđầutiên.Máynàycũngdùngbànphím,nhưngkhitaấnmộtphímthìcuộngiấytrongmáysắpchữđượcmộttổhợplỗkhácnhautùytheotừngchữ.Cuộngiấyđụclỗấyđiềukhiển hoạt động của bộ phận đúc và cho đúc rời từng chữ một. Do chữmônôtíp có chất lượng cao nên loạimáynày đóngvai trò hàngđầu trongviệcinsách.

Sauđó,nhữngtiếnbộcủakỹthuậtnhiếpảnhcũngđưađếnnhữngcốgắngnhằm thay thế chữ kim loại bằng ảnh chụp, tức là chữ thực hiện bằngphươngphápnhiếpảnh.MáylumitípdohaingườiPháplàRenéHigonnetvàLouisMoyroudsángchế trongnhữngnăm1940 làmột trongnhững thànhcôngđầutiêncủaphươngphápsắpchữchụp.Nhiềukiểumáykếtiếptheophươngphápnàyđãcóthểsắptới28.000chữmộtgiờ.Ởmáymônôphôtô(dựatheonguyênlýcủamáymônôtíp)rađờiởAnhnăm1950,ngườitacóthểphóngtorahoặcthunhỏlạikíchthướccủachữkhichiếulênmặtcảmquang.

Đếnnhữngnăm1955,nhữngpháttriểnvangdộitronglãnhvựcđiệntửđãgióngnhữnghồichuôngbáo tửcho loạichữchìcủaGutenberg.Thaychonhữngbănggiấyđụclỗđểđiềukhiểnmáysắpchữ,ngườitadùngmộtmáytínhđiệntửcóchươngtrìnhđểlộsángcácchữtrênmặtphímcảmquang,khiếnchocóthểđạtđượctốcđộtừ30.000đến100.000chữmộtgiờ.Năm1960,vớisựrađờicủanhữngloạimáytínhnhanhhơndùngốngtiacatốt,việcsắpchữđạtđượctốcđộrấtlớn:600.000chữmộtgiờ.

Mộtpháttriểnquantrọngkháccũngởthờikỳnàylàviệcđưavàosửdụngmáyđọcchữbằngquanghọc,“quét”nhữngbảninhoặcbảnđánhmáyvớitốcđộ300.000chữmộtgiờđểđưavàomáysắpchữđiềukhiểnbằngmáytính.

Sựrađờicủavimạchvàmáytínhcũngnhưmàndixplaylàmhiệnlênnhữngchữđượcsắpđãnânglênrấtnhiềunăngsuấtxủlývănbản.Tacóthểđọcvàsửavănbảntrênmànhìnhtrướckhighinóvàobộnhớcủamáytính.Tuynhiêntốcđộsắpchữcủamáysắpchữchụpdùngốngtiacatốtcũngcógiớihạnvìphảichọnriêngtừngchữtrênđồngmôảnh.

Mộtphươngpháp sắp chữkhácđượcRudolHellởKiel (Đức) cho rađời

năm1965.VớichiếcmáyDigisetcủaông,mộtthiếtbịquétphântíchmỗichữthànhnhữngđiểmsánghìnhvuông,nhỏtí tivàđượclưugiữtrongbộnhớ từcủamáyvi tínhdướidạngsố.Khi tachọnchữ,nhữngđiểmvuôngđượckết hợp lại trênphim (cũng lại dùngống tia catốt) thànhchữởkíchthướcyêucầu.Với tốcđộhơn1 triệuchữmộtgiờ,đâycũng làmộtbướctiếnquantrọngkháctrongkỹthuậtsắpchữ.

Năm1976,tialadebắtđầuđượcdùngthaychotiacatốttrongviệcghinhớbằngchữ số.Phươngphápnàychophépđạtđượcnhữngchữ sắcnéthơnnữa.Vàlưugiữvănbảnbằngsốmở,ranhữngkhảnăngto lớntrongviệctruyềntintốcđộnhanhtrênkhắpthếgiới,bằngvệtinhhaysợiquanghọc.Tómlại,vềkỹthuậtintrongtươnglaisẽcònmởranhiềutriểnvọngkhácnữa-nhờnhữngtiếnbộvượtbậctrongnghànhđiệntử.

*NgườiViệtNamđãbiếtđếncôngnghệinvàolúcnàovàđãtổchứcinnhưthếnào?

Haiphátminhlớncủanhânloạivềviệcinsáchlàinbảnkhắcgỗ(haycòngọilàinmộcbản)vàinbằngchữđúcrời.InmộcbảnxuấthiệntạiViệtNamthờigiannàokhôngrõ,nhưngchắcchắnđãpháttriểnmạnhvàothếkỷthứXII-đờinhàLý.ViệcinấnnàygắnliềnvớitêntuổinhàsưTínHọc,sinhtronggiađìnhchuyênlàmnghềkhắcváninkinhPhật.Khôngrõôngsinhnămnào,chỉbiếtmấtngày14.12.1190,làngườilàngChuMinh,phủThiênĐức, trụ trì chùaQuangĐính trên núiKhôngLộ (SơnTây cũ).Nhưvậy,nghànhinViệtNamđãcógần1000năm.ĐếnđờinhàHồ,kỹthuậtincủatađãđạtđượctrìnhđộkhácao,tiêubiểulàHồQuýLyđãsửdụngđểchointiềngiấy.Trongdângian,cóngườitênlàNguyễnNhữCácđãtrốnvàonúiThiếtSơnđểlénlútin...tiềngiả!Điềunàychothấykỹthuậtinđãphổbiếnrộngkhắp.MãiđếnđờinhàLê(1428-1527),thámhoaLươngNhữHộc-sinh năm 1420, người làngHồngLiễu, huyệnTrườngTân, phủHạHồng(nayxãTânHưng,huyệnTứLộc,HảiHưng)cóđisứsangTrungQuốc.Tạiđây, ông đã nghiên cứu thêmkỹ thuật inmộc bản.Về nước, ông cải tiếncáchkhắcvánvàtổchứcviệcinấn.Nhớơncônglaocủaông,nhândântatônLươngNhữHộclàôngTổcủanghềinViệtNam.

Cóthểhìnhdungracôngviệccủangườithợinmộcbảnnhưsau:“Vánkhắcphảilàloạigỗcóthớnhỏ,mịnđượckhikhắccácnétnhỏđỡbịmẻsứt.Gỗthị,gỗthừngmựcđượcưachuộnghơncảvìnódẻo,mịnvàbền,dễkhắcvàtàngtrữhàngtrămnămcũngkhôngbịmọt.Cóhaikhổgiấyquendùng:sáchtruyệnkhổ16x20,dùngmộttờcắtlàmba;giấyhọckhổ20x30dùngmộttờrọcđôi;kinhnhàPhậtthìkhổtohơn.Miếnggỗđượcđánhnhẵnhaimặt,rồidùngcơmdántrátbảnviếtvào,lạiđánhchogiấymỏngđi,chonétthậtrõ,sauđódùngdaonhọnkhắc.Khiinngườithợngồitrêncáighếcon,đặtbảnin trêncáiđệmrơm,bêncạnhcóchậumực.Người thợdùngcáichổicon,quétmột lượtmực lênbảnkhắc,đặt tờgiấy lên, lấymột cáixoabằngxơmướtxoathậtđều.Bóctờgiấyra,làcómộtbảnin.Ngườithợgiỏicóthểinmỗingàymộtngàntờ.Nhữngvángỗkhắc,saukhiinxong,đềuxếpvàokhogọi làThưbảnkhốhaykhobí thư.Để tiệnchoviệc táibản, sáchbaogiờcũngghirõnơitangtrữvánkhắc.ỞcuốibộĐạiViệtsửkýtoànthưcủađờiLê,cớghirõ:Quốctửgiámtangbản-bảnkhắcđểở“Quốctửgiám”(TheoTruyệncácnghànhnghề-NXBLaoĐộng,1977).CăncứvàosáchcònlưutrữtạikhosáchHánNôm,cácnhànghiêncứutạmthờiphânchia“nhàin”làmbakhuvực:

-Khuvựcdonhànướcquảnlý:Docótàichínhdồidào,kỹthuật inhoàn

chỉnhnênđãincácbộquốcsử,sáchkinhđiển...Chẳnghạn,thờiChúaTrịnhnăm1717đãchỉđạoinbộHồngNghĩaGiáctưythư..;thờiTâySơnđãinĐạiViệtsửkýtiềnbiên..;thờiNguyễnnhàinQuốcSửQuánđãinnhiềubộsách sử có giá trị nhưĐạiNam thực lục,Việt sử thông giám cươngmụcv.v...

-Khuvựcdonhàchùa,quánđảmnhận,nhưtabiết,banđầunghề inxuấthiệnởcácnhàchùadonhucầutruyềnbáđạopháp.Cácchùacócơsởinnổitiếng làchùaXiểnPháp,LiênPhái,LinhQuang,HòeNhai (HàNội)hoặcđềnNgọcSơnv.v...NgoàiviệcinấnkinhPhật,cáccơsởnàycòninnhiềuloạisáchhữuíchkhácnhưNgọcâmchỉnam,Tamthiêntự...hoặcnhưbộHảiThượngytongtâmlĩnhcủaHảiThượngLãnÔngdochùaĐồngNhân(HàBắc)tổchứcinv.v...

-KhuvựcincủatưnhânnhưLêQuýĐôn,NguyễnMậuKiến(TháiBình),Bùi Huy Bích, Nguyễn Văn Siêu (Hà Nội), Cao Xuân Dục (NghệTĩnh)...CácphườnginnhưLiễuChàng,HồngLục...vẫnnổitiếnglàcónhiềuthợgiỏi,thỉnhthoảngNhànướccũngtrưngdụngđểinnhữngbộsáchcótầmcỡquốcgia.TạitrungtâmtruyềnbásáchởThăngLongnhưởphườngKimCổ (gồm phốHàngGai và Hàng Trống hiện nay) ta thấy có nhiều “VănĐường”(nhàchuyêninsách)đểbánnhưcáchiệu:LiễuVănĐường,QuảngVănĐường, CẩmVănĐường; ở các nơi khác nhưHưngYen cóHướngThiệnĐườngv.v...

*Nghềinchữđúcrời(typô)theophátminhcủaGutenbergthựchiệntừthếkỷXVdunhậpvàoViệtNamthờigiannào?

TrướctiênlàvàoSàiGòntheoquyđịnhviễnchinhcủatướngPhápBonard.ĐólàxưởngintypogồmcóbốncôngnhânđưatừPhápsang,họcónhiệmvụintờBullentinOfficieldel’ExpéditiondelaCochinchine-côngbáocủaquânđộiviễnchinhPhápởNamKỳ.Sốđầutiênpháthànhngày29.9.1861-xemnhưphươngtiệnđểtiếpxúcgiữachínhquyềnPhápvàdânchúngđịaphương.Sauđó,hàngloạtnhàinkhácrađời.Chẳnghạn,quyểnĐạiNamquấcâmtựvịcủaHuìnhTịnhPaulusCủalàmộttrongnhữngquyểnsáchinsớmnhấtbằngkỹthuậttypotạinhàinReyetCuiol.TạiHàNội,năm1982,taytưbảnScgneiderởPhápsánglậpmộtnhàmáyinsớmnhấtởphốHàngBông.Cũng từđó,nhiềunhà inkhác tiếp tụcmọc lên,nhưngnhà inViễnĐông (IDEO) vẫn là nhà in lớn nhấtĐôngDương do ôngHumbert trôngnom;kếđếnlàcácnhàincủangườiViệtNamnhưNgôTửHạ,LêVănTân,LêVănPhúcv.v...

*Hiệnnay,NhànướctalấyngàynàolàmngàytruyềnthốngnghànhincôngnhânViệtNam?

ThờikỳMặttrậnDânchủĐôngDương1936-1939,lợidụngkhảnăngđấutranhcôngkhai,hợppháp,côngnhâninBắcKỳtổchứcra“Bắckỳấncôngáihữuhội”ngày10.1.1973tạiHàNội.ThựcchấtđólàhìnhthứcbênngoàicủaNghiệpđoàninbímậtđặtdướisựlãnhđạocủaĐảng.Từđóphongtràohoạtđộngcáchmạngcủacôngnhâninpháttriểnnhanhchóngvàmạnhmẽracảnước.Giữanăm1937,côngnhâncácnhà inSàigònđều tổchứcÁihữuđểhoạtđộngnghiệpđoànvàđãcùngvớicôngnhânnhiềunghànhkháctổchứcthành“Ủybansángxuấtnghiệpđoàn”doBancôngđoàncủaThànhủySàiGòntrựctiếpchỉđạo.TạiHuế,côngđoànincũngđấutranhđòitựdonghiệpđoàndướihìnhthứcÁiHữu,vàcóđạibiểuthamgialãnhđạophongtràochungởHuếvàTrungKỳ.

TrongkhángchiếnchốngPháp,ngày10.10.1952,chủtịchHồChíMinhkýsắc lệnh 122/SL thành lậpNhà inQuốc gia là tổ chức thống nhất các hệthống in lúc bấy giờ. Phong trào công nhân nghành in cũng từng bướctrưởngthành,côngnhânintrongcácđôthịvùngtạmchiếmcũngcónhiềucôngsứcđónggópchokhángchiến.Saunày,theokiếnnghịcủaLiênhiệpcácxínghiệpinViệtNamvàsaukhithốngnhấtvớiTổngcôngđoànViệtNam,BộVănhóaquyếtđịnhchonghành inđược lấyngày10.1.1937 làmngàytruyềnthốngcủacôngnhânintoànnghành.

*Cóphảiđầutháng5.2000hãngCocaColađãcóhànhđộngbôinhọchữẢRập?

Theonguồn tin củaABCNewsmàbáo chíViệtNamcó in lại - nhưbáoNgười LaoĐộng số ra ngày 20.5.2000 cho biết: “Công ty nước giải khátCocaColađanggặpnguycơbịhàngtriệutínđồHồigiáotẩychaysausựcốmớiđâyvềnhãnhiệu.MộtsốtínđồHồigiáoởAiCậppháthiệnnhãnhiệuCocaColabằng tiếngAnhnếu lậtngượcnhưảnh trên sẽ trônggiốngnhưtiếngẢRậpvàcónghĩalà“khônghướngtớithánhMohamed,khônghướngtớithánhđịaMecca”.CôngtyCocaColađangphảithanhminhhếtsứcvấtvảrằng“nhãnhiệucủahọbằngtiếngAnhchứkhôngphảibằngtiếngẢRậpnênkhônghềcóýbángbổHồigiáo”.Điềuđóchothấy,chữviếtvàngônngữlàmáuthịtcủamộtdântộc,làđiềuhếtsứcthiêngliêng,khôngmộtaicóquyềnxemthườngchữviếthoặcngônngữcủamộtdântộckhác.

*Ngườitađãdùngbiểutượng,dấuhiệu...đểthaythếchochữviếtnhưthếnào?

Hàngngànnămtrôiqua,từhìnhvẽđếnchữtượnghìnhlàmầmmốngđầutiênđểhìnhthànhchữviết,làphươngtiệntruyềnthôngquantrọngnhấtgiữacác dân tộc, thế nhưng cho đến nay người ta vẫn tiếp tục sử dụng, nângchúnglênthànhbiểutượnghoặcdấuhiệuvớimụcđíchbiểuthịchomộtquyướcchung.Chẳnghạn,thánhgiácủagiáohộiThiênchúagiáolàmộtbiểutượngđượcthừanhậnphổbiến.Tươngtựnhưthế,cóthểkẻtớinhữngdấuhiệuliênquanđếnđườngsắthoặccácphươngtiệngiaothôngkhác.Nhữngdấuhiệusửdụngmàcácthầycònhàintrướcđâydùngđểyêucầusửachữalạinhữngsaisóttrênvănbảnnaycũngđượctiêuchuẩnhóa.Nhữngdấuhiệunày,khônghẳnaicũngđềubiết,vìđólàmộtthứngônngữdànhriêngchongườilàmcôngxuấtbản,ngườisửabàivàthợin.

Nguyêntắccủangônngữbằngdấuhiệuvàbằngđiệubộvẫncòndùngrộngrãitrongđờisốnghiệnđại,nhưtínhiệuđượcsửdụngbởinhữngngườiláixe.Người câmđiếcnói chuyệnbằngdấuhiệu.Hướngđạo sinh củanhiềunướccó thểhiểunhaubằngcách sửdụngdấuhiệu của thổdân châuMỹ.Trọngtàibóngđá,bóngchày,bóngbầudụccũngsửdụngmộtsốtínhiệuvàđiệubộđểnóilênquyếtđịnhcủahọ.

Đôngđảoquầnchúngxãhộiđãchấpnhậntheonhữngnhãnhiệuchếtạovốnđồnghóavớisảnphẩmmàchúngbiểuthị,đếnnỗinhữngđứatrẻcũngnhậnra.Chẳnghạn,vỏsòxuấthiệntạinhiềutrạmxăng.Nhữngngườichănnuôiđóngdấubằng sắtnungđỏ trêngia súc củahọđểchỉhọ là chủnhâncủachúng.NhữngdấunhưchữKnằm,chữUhaychữBđóngkhunglànhữngdấuhiệurấtquenthuộctrongnhữngvùngđồngbằngrộngmênhmôngcủamiềntâyHoaKỳ.

Bêncạnhđó,ýnghĩaquốctếcủacờcũngđượcchấpnhậntrênkhắpthếgiới.Mỗinướccócờriênglàbiểuhiệnquốcgia.Ngoàira,còncónhiềucờhiệukhácnhau,chẳnghạntrongnghềđibiển,cởhiệubiểuthịtừ,chữvàconsốvàdùngđể truyềnđạt thôngđiệp.Vàchúng tacòn thấyrằng,nhờmậtmãhoặcconsốmàbấtluậnngườinàocũngcóthểviếtbằngngônngữbímậtmà chỉ có người nắm chìa khóamậtmãmới giảimã được.Mậtmã quenthuộcnhất làmoóc (Morse).Nhânviênđiệnbáogửiđi lời truyềnđạt củamìnhbằngcáchsửdụngdấugạchvàdấuchấm.Vàđươngnhiên,nhữngnốtnhạcvẫnlàmộtthứ“chữviết”kỳdiệumàconngườitrênkhắpthếgiớihầunhưaicũnghiểu.

*NgườisángtạoramậtmãMoselàai?

ĐólàSamuelMorse(1791-1872),ngườiMỹ.Thuởcòntrẻ,ônghọcvẽởLondonvàướcmơtrởthànhmộthọasĩnổitiếng.Điềumơướcnàyđãtừngđến với ông qua nhiều cuộc triển lãm.Nhưng ông còn làmột người hamthích nghiên cứu khoa học. Trênmột chuyến tàu du lịch trở vềMỹ,mộtngườibạnđãchoôngthấycacmáymócvềđiệntử.Ôngnhậnrarằng,cóthểdùngchúngđểtạoradòngđiệninlêngiấynhữngdấuchấmvànhữngvạchngang.

Sauđó,năm1832,ôngsángtạoramộthệthốngmậtmãgồmchấmvàgạchứngvớimỗichữtrongmẫutựLaTinh.Khiđó,VoltađãchếtạoranhữngpinhóahọcvàsángtạoradòngđiệnmộtchiềumàAmpèređãlàmrõđịnhluật.CònMorseđãcóýnghĩdẫntớimộtlối thôngtinbằngcáchkhéoléo

ngắtquãngdòngđiệnđó,nhờvàomộtcáicầncắtđiện:cáima-níp.Ôngđãdùnghệthốngnàyđánhđinhữngtintứcmậtmãtheođườngdâythépđếnmáynhậnđiện,máynàyinlạicácdấuchấmvàcácdấuvạch.Đâylàphươngpháptruyềnthốngtiệnlợinhanhchóngnhấtđếnnhữngnơixa.Năm1843,Morse xây dựng một hệ thống điện tín dài 65 km giữa Baltimore vớiWashingtonchoChínhphủHoaKỳ.Ítlâusau,nhữngthịxã,thànhphốkhácđềuliênlạcbằnghệthốngđiệntíncủaMorse.Lúcôngquađời,đểghinhậncônglaotolớnnày,chínhphủMỹđãcửhànhquốctang.

*Saunày,cáchướngđạosinhcóthểdùngngônngữMorseđểtruyềntínhiệubằngđèn,bằngcòi,bằngcờ,bằngkhóihoặcbằngtaynhưthếnào?

Đạikhái,muốntruyềndấuchấm(.)thìgiơtaylênngangvai,khôngquácaomàcũngkhôngquáthấp(hình1).Muốntruyềndấugạch(_)thìgiơcảhaitaylênngangvai(hình2).Đểngườiđứngđàngxacóthểtrôngthấyrõràng,tacóthểcầmởtaymộtcáinón,khănhoặccờ.Saumỗidấu,tabỏxuôitayxuống(hình3).Saumỗichữcái,tabắtchéohaitaytrướcbụng(hình4).Saumỗitừ,tađưahaitaybắtchéolênđầuvàđợingườinhậntinradấuđãhiểurồi (một chấm), tamới truyền tiếp tiếng sau.Khi truyền tin, cầnđánhđềutay,nhịpnhàng.

*NgônngữMorsebắtđầubịkhaitửvàothờigiannào?

Hơn90nămqua,việcsửdụngmorsetrêntầnsố500lilo-hertzđãđemlạichoconngườibiếtbaonhiêutiệních.Chẳnghạn,chínhbằngmậtmãMorsemàtàuchởdầuAmocoCadizngày16.3.1978đãpháthiệntínhiệuSOSkhinóđâmvàomỏmđángầmởPortsallv.v...Nhưngtrướcnhucầupháttriểncủathờiđại,lượngthôngtinngàycàngnhiều,càngđòihỏithờigiannhanhvàmứcđộchínhxáccao.Vàkhiconngườiđãcónhữngcáchđọctinbằnggigaotest,cónghĩalàhàngtỉchữthì“ngônngữ”Morsetrởnênlỗithời.Điệntử đã có khả năng đảm bảo được chuyện này.Với những tần số cao hơnnhiều,chỉcầnmộtphầnmườitỷgiây,bứcđiệnđượcđánhđitrungthànhvànhanhnhất.

Trướcthayđổilớncủathờiđại,Morseđãkếtthúcvaitròlịchsửcủamình.Tại nướcPháp, bắt đầu nửa đêm31.1.1997, tín hiệuMorse đã không cònđượcsửdụng trongcác liên lạcvô tuyếnnữa.Trên toàn thếgiới, tuy thờigiancóxêxích,nhưngviệcngưngdùngtínhiệunàycũngdiễnratrongnăm1997.Dùsao,nhân loạicũngghinhậnSamuelMorseđãgópphầnrất lớntrongviệcchuyểntảithôngtingiữaconngườivớinhau.

*TruyềntinbằngSémaphorenhưthếnào?

Khi truyềntinbằngvầnSémaphore, tacần lưuýđếncáchđứngvàcáccửchỉđểngườinhậntinkhônghiểulầm.Đứngthẳnglưng,haichânhơidạngratạothànhthếvững,Taythậtthẳng,khôngcongkhuỷutaylại.Nếucầmcờthìcáncờphảithẳngtheocánhtay.

*Tốckýrađờilúcnào?

Đãcóđượcchữviết,conngườicònmuốnbằngcáchđóđểviếtnhanhhơn.TốckýđãcótừthờiHyLa.Nhưngmãiđếnnăm1588,tốckýhiệnđạimớiphátminhtạiAnhvàngười tachỉ thậtsựthấygiá trịcủanókhibướcvàothờiđại củamáymóc.Bấygiờ tốcđộchữviết trở thànhđiềuquan trọng.Đâylàmộtlốiviếtngănvànhanh.Dấuhiệu,biểuthịýnghĩacủachữhoặctừ,đượcdùngthaychonhữngtừnguyênvẹn,bởicórấtnhiềunhữngtừgồmmột số chữ không phát âm.Khimột người nào đó đọc lênmột văn bản,ngườighitốckýchỉđánhdấunhữngâmthanhmàanhtangheđược.Bằngcách đó, anh ta có thể viết nhanh hơn nhiều.Nhiều hệ thống tốc ký khácnhauđãđượcphátminh.Tốckýmáylàmộtloạitốckýthựchiệnvớimộtcái máy giống như máy đánh chữ. Những biểu tượng tương ứng với âmthanhcủanhững từ,nhữngâmtiếthoặcnhữngchữbiệt lậpgọi là tínhiệungữâm.

*TốckýViệtNamcótừthờigiannàovànhữngngườitiênphonglàai?

Từtrướcnăm1954,tạiViệtNamđãcóphongtràohọcchữtốckývàđãcómộtsốphươngpháptốckýdongườiViệtNambiênsoạn.TạimiềnBắc,cócácôngNgọcĐàiVũTrấn,ĐặngVănThuyết,TrầnThếHuântheophươngphápcủaE.Duployé(1833-1912);NguyễnThànhChínhtheophươngphápcủa Prevost Delaunay. Tạimiền Trung có các ông TrầnXuânĐoàn theophương pháp P.P. Paris, Nguyễn Văn Thầm theo phương pháp PrevostDelaunay.TạimiềnNamcóphươngpháp“Lèo-Ninh”(củanhàcáchmạngNguyễnAnNinhvàNguyễnVănLèo),TrầnVănMay,CaoXuânKhôi...theophươngphápDuployévàBuisonv.v...

*Chữchongườimùdoaisángtạora?

ĐólàLouisBraille(1809-1852),bịmùtừnămlên3tuổi,lànhàgiáodụcngườiPháp,tốtnghiệptrườngSưphạmdântộcPais.Năm1828,ôngđãphátminhrachữnổi.Năm1837,cuốnsáchchữnổiđầutiên“LịchsửnướcPháp”đãrađời.Từnăm1852,chữnổicủaBrailleđượcsửdụngrộngrãiởPháp.Ngàynay,ngườimùtrênthếgiớiđãsửdụngchữnổinày.TronghệthốngchữBraille,mỗichữcáilànhữngdấuchấmnhỏnổitrêntranggiấy.Ngườimùđọc bằng cách đưa ngón tay sờ lên những dòng chấmnhỏ.Trong khiđọc,ngườimùphảichúýđếnsốlượngnhữngchấmnhỏvàcáchsắpxếpcủachúng.Chẳnghạn,cónhiềuchữcáiđượchiểnthịbằngbachấmnhỏ,nhungnhữngdấuchấmnhỏnàysắpxếpkhácnhau,khôngcùngmộtcách,đểtừđótạoranhữngkýhiệukhácnhauthaychocácchữcái,dấu,số...Ngàynay,cónhiềusáchbáo,tạpchíbằngchữBraille-giúpngườimùnắmbắtthôngtin

trêntoànthếgiới.ChữBrailleđượcngườimùViệtNamchínhthứcsửdụngtừnhữngnăm1960thếkỷXX.Hiệnnay,tạithưviệnKhoahọcTổnghợpThànhphốHồChíMinhcũngcóthưviệnbằnghệ thốngchữBrailledànhchongườimù.

*Ngàyquốctếtiếngmẹđẻlàngàynào,cótừbaogiờ?

Tháng11.1999,Đại hội đồngUNESCOđã quyết định côngbố ngày 31.2hằngnămlàNgàyquốctếtiếngmẹđẻ.NhândịpkỷniệmlầnthứnhấtngàynàytạitrụsởUNESSCO,câu:“Trongdãyngânhàcácngônngữ,mỗitừlàmộtvìsao”đãđượcdịchra84tiếng.

*Quốctếngữrađờilúcnàovànhằmđạtđếnnhữngmụcđíchthiếtthựcnào?

Esperantolàtêngọicủamộtngônngữnhântạo,cónghĩalàNgườihyvọng,dobácsĩL.Zamenhof,ngườiBaLansángtạoravàphổbiếntừnăm1887.HộiQuốcTếngữEsperantothếgiới(UEA)đượcthànhlậpngày28.4.1908tại Pháp nhằmmục đích dùngmột hệ thống chữ viết chung để nhân loạikhông cùng một ngôn ngữ có thể hiểu biết lẫn nhau. Điều đó có nghĩa,Esperantođãgiảiquyếtvấnđềngônngữtrongquanhệquốctếvàtạođiềukiệnthuậnlợitronggiaotiếpquốctế.Làmđượcnhưvậylàgópphầnthúcđẩymọiqunhệtinhthầnvàvậtchấtgiữaloàingườitốtđẹphơn,khôngphânbiệt về quốc tịch, nòi giống, giới tính, tôn giáo, chính trị hoặc ngôn ngữ.Trong Tuyên ngôn Praha của Phong trào ủng hộ Quốc tế ngữ Esperanto,côngbốtạiĐạihộiQuốctếngữlầnthứ81(1996)cónêurõ:

1.Dânchủ:Bấtkỳmộthệthốnggiaotiếpđộcquyềnnàobansuốtđờichomộtsốngười,nhưng lạiđòihỏingườikhácphảiđầu tưbaonămtrờigiankhổđểđạtđượcnănglựcsửdụngkémcỏi, thìvềcơbảnlàphảndânchủ.Esperantocũngnhưmọingônngữ,tuychưahoànhảo,nhưngnóđãvượtrấtxamọiđốithủtrongphạmvigiaotiếpbìnhđẳngtrêntoànthếgiới.Chúngtôikhẳngđịnh sựbấtbìnhđẳngngônngữkéo theo sựbấtbìnhđẳnggiaotiếpởmọicấpbậcquốc tế.Chúngtôi thuộcphongtràođòigiao tiếpbằngngônngữdânchủ.

2.Giáodụcxuyênquốcgia:Mỗingônngữdântộcgắnliềnvớimộtnềnvănhóavàmộtquốcgiahoặcmộtnhómquốcgianhấtđịnh.VídụnhưhọcsinhtiếngAnhthìhọccảvănhóa,địalývàchínhtrịcácnướcnóitiếngAnh,nhấtlàMỹvàAnh.HọcsinhhọcEsperantothìhọcvềmộtthếgiớikhôngbiêngiới, trongđó,mỗinướcbiểuhiện làmộtngôinhà.Chúng tôikhẳngđịnhrằngnềngiáodụcbằngbấtcứngônngữdântộcnàocũngđềugắnliềnvớiviễncảnhnhấtđìnhchothếgiới.Chúngtôithuộcphongtràogiáodụcxuyênquốcgia.

3.Hiệuquảsưphạm:Chỉcótỉlệthấpnhữngngườihọcngoạingữnắmbắt

đượcnó.NắmvữngđầyđủEsperantocóthểđạtđượcthậmchíbằngtựhọc.Những nghiên cứu khác nhau cho biết hiệu quả sư phạm hiển nhiên củaEsperanto đối với việc học các ngôn ngữ khác.Người ta cũng khuyên sửdụngEsperantonhưlàcầunốiđểgâynhậnthứctrongcackhóahọcvềngônngữchocáchọcviên.Chúngtôikhẳngđịnhrằngtínhcáchkhóhọccủatấtcảcácngônngữdân tộc luôn là trởngạichonhiềuhọcvien,dùviệchiểubiếtngônngữthứhailàcólợichohọ.Chúngtôithuộcphongtràođòidạyngônngữcóhiệuquả.

4.Tínhđangữ:CộngđồngEsperantolàmộttrongsốítcộngđồngngônngữquymôthếgiớimàngườisửdụngkhôngloại trừai,đều thànhngườibiếtsongngữhoặcđangữ.Mỗithànhviênđồngđềuđãchấpnhậnnhiệmvụphảihọc ít nhất làmột ngoại ngữ đến trình độ sử dụng được. Điều này trongnhiềutrườnghợpđưađếnviệcnắmđượcnhiềungônngữvàyêuthíchchúngvànóichungmởrộngđượcchântrờiriêngcủamình.Chúngtôikhẳngđịnhrằngnhữngthànhviêncủatấtcảngônngứ,lớnvànhỏphảitậndụngthờicơthựctếnàytrangbịchomìnhmộtngônngữthứhaiđạtđếntrìnhđộgiaotiếpcao.Chúngtôithuộcphongtràotạonêndịpmayđó.

5.Quyền lợi ngôn ngữ:Việc phân chia bất bình đẳng quyền lực giữa cácngôn ngữ là nguyên nhân gây ra sự bất ổn định ngôn ngữ thường xuyên,hoặcápbứcngônngữtrựctiếpđốivớicưdântrêntoànthếgiới.TrongcộngđồngEsperanto, các thành viên ngôn ngữ lớn, nhỏ chính thức hay không,đều tậphợp trênmảnhđất trung lậpnhờýchínhânnhượngnhau.Sựcânbằngnhưthếgiữaquyềnlợingônngữvàtráchnhiệmlàtiềnđềđểpháttriểnvàđánhgiánhữnggiảiphápkhácđốivớisựbấtbìnhđẳngngônngữvàxungđộtvềngônngữ.Chúngtôikhẳngđịnhrằngnhữngkhácbiệtquyềnlựcrộngrãigiữacácngônngữlậtđổcácđảmbảoviệcđốixửbìnhđẳngkhôngphânbiệtngônngữ,đãđượcthểhiệntrongnhiềutưliệuquốctế.Chúngtôithuộcphongtràođòiquyềnlợingônngữ.

6.Tínhđadạngngônngữ:Cácchínhphủquốcgiathườngcoitínhđadạngngônngữtrênthếgiớilàhàngràongăncảngiaotiếpvàpháttriển.ĐốivớicộngđồngEseranto thì tínhđadạngngônngữ lànguồn tàinguyênphongphúthườngxuyênvànhấtthiếtphảicó.Mỗingônngữnhưmộtloạisinhvật,tựnóđãcógiátrị,đángđượcbảovềvàchechở.Chúngtôikhẳngđịnhrằngchínhsáchgiaotiếpvàpháttriểnnếunókhôngdựatrêncơsởtôntrọngvàủnghộmọingônngữthìnósẽkếtántửhìnhphầnlớncácngônngữtrênthếgiới.Chúngtôithuộcphongtràođòitínhđadạngngônngữ.

7.Sựgiảiphóngconngười:Mỗingônngữgiảiphóngvàtróibuộccácthànhviêncủamình,chohọcóphươngtiệngiaotiếpvớinhauđồngthờingăncảnhọ giao tiếp với kẻ khác. Được hoạch định như là giao tiếp toàn cầu,Esperanto làmột trongnhữngđề ánhoạtđộngquymôđểgiải phóngconngười,tạokhảnăngchomọingườithamgiavớitưcáchcánhânvàocộngđồngloàingười,bắtrễvữngchãivàosựđồngnhấtngônngữvàcácnềnvănhóabảnđịa,nhưngkhôngbịchúnghạnchế.Chúngtôikhẳngđịnhrằngviệcsửdụngđộctôncácngônngữquốcgiasẽdựnglênhàngràokhôngthểtránhđượcđốivớinhũngquyền tựdodiễnđạt, giao tiếpvà liênkết.Chúng tôithuộcphongtrào“giảiphóngloàingười”.

*PhongtràoEsperantođếnViệtNamvàothờigiannào?

Năm1931,mộtnhàQuốctếngữngườiPháplafLucienPéraire-thuộcphongtràoEsperanto tiếnbộPháp -đãđếnmộtsốnướcđể truyềnbáEsperanto,trongđócóViệtNam.NgườiViệtNamhàohứngđónnhận,dođó,chỉhơnmộtnămsau,ngày2.7.1932,

Hội thế giới ngữ Bắc Kỳ ra đời và đây cũng là nămmà ông Huỳnh BáDưỡng - một người Việt Nam đầu tiên - viết “Sách học thế giới ngữEsperanto”.NhữngngườitiênphongđếnvớiEsperantolàcácôngNguyễnVănKỉnh,NguyễnHảiTrừng,NguyễnMinhKính...ỞSàiGòn,phongtràoEsperantocũngđược truyềnbábằnghình thứchọchàm thụdoLiênđoànQuốctếngữcủanướcPháptổchức.

Cómộtchitiếtthúvị,ôngVũĐộlàngườisửdụngEsperantodịchtoànvănbảnTuyênngônđộclậpcủanướcViệtNamDânChủCộngHòavàđọctrênđài phát thanh. Trong kháng chiến chống Pháp, Esperanto cũng được dạytrongvùngcăncứ.SaukhimiềnBắchoàntoàngiảiphóng,ngày9.12.1956,HộiquốctếngữEsperantoBảovệHòaBìnhViệtNam(VPEA-VjetnamaPacdefendaEsperantoAsocio)đượcthànhlập,chủtịchHộiđầutiênlàôngNguyễnĐứcQuỳ,lúcđólàThứtrưởngBộVHTT.Trongkhiđó,tạiMiềnNam,nhómhànhđộngvìEsperanto cũng rađời.Saungày thốngnhấtđấtnước,ngày13.9.1990tạiThànhphốHồChíMinhvàngày23.5.1997tạiHàNội,HộiQuốctếngữViệtNamđượcthànhlập.Từtháng9.1996HộiQuốctếngữViệtNamchínhthứcgianhậpHộiQuốcTếngữEsperantothếgiới(UEA).

*NgườiViệtNamđầutiênbiênsoạn“ĐạitừđiểnViệtEsperanto”làai?

ĐólàôngNguyễnMinhKính-ngườitựhọcEsperantotừnăm1934.Vềtácphẩmnày,ôngchobiết:“Trongsuốtbathánghènăm1959,lúccòndạyhọctạitrườngTâySơn,tôidựavàocuốntừđiểnViệt-PhápcủaĐàoVănThểđểthaycáctừtiếngPhápbằngtừEsperanto”.Từnhữngnămcuốicủathậpkỷ1980,mọi lĩnhvựcởViệtNamphát triểnnhanhchóngquachínhsách“đổimới”,nhiềutừngữmớixuấthiệntheosựpháttriểncủatừngnghành,tôibịdằnvặtvớiý tưởng làbằnggiánàocũngphảicậpnhậthóacuốn từđiểnViệt-Esperantoviết tayvàđánhmáychữcủamình,cónhưvậymớiđápứngđượcnhucầuhọcEsperantocủangườiViệtNam.Côngtrìnhcậpnhậthóacuốntừđiểncũđượcbắtđầu từ tháng7.1990.Việcsữachữa,bổsunglầnnàyđượcdựatrêncơsởhaicuốntừđiểnViệt-PhápcủahaiôngLêKhảKếvàNguyễnLân,trongđó,phầnlớncácthídụđượcdùngđềurútratừ các từ điển lớn của giáo sưWaringhien,GrosjeanMaupin và các sáchkhác của bậc thầy Esperanto như L. Zamenholf, Kabe, Grabowski,Kalocsay...” (SàiGòn giải phóng số ra ngày 3.10.1999).Năm1999, bướcvào tuổi 85, ôngNguyễnMinhKính đã chính thức trình bày cuốnĐại từđiển Việt - Esperanto (Granda Vortaro Vjietnam - Esperanta) trước côngchúng.

*CóphảinhàthơTốHữucóviếtbốncâuthơtặngchoEsperantocủaViệtNam?

TrongbuổilễđónnhậnHuânchươnglaođộngcủaNhànướctatraochoHộiQuốc tế ngữ Esperanto Việt Nam và lễ ra mắt của Hội Quốc tế ngữEsperantoTP.HàNộivàongày20.6.1997,nhàthơTốHữukếtthúcbàiphátbiểucủamìnhbằngbốncâuthơ:

QuốctếngữEsperanto

Tiếngcủahyvọng,củaướcmơ

Tiếngcủatìnhthươngvàlẽphải

Tiếngcủaniềmtin,củatiếngthơ

*Tròchơiôchữxuấthiệntừlúcnào?

Nóxuấthiệnđầutiênvàonăm1875tạiNewYork.Banđầumỗicạnhchỉcó9ô,nhưngvềsaunhữngngườisànhtròchơinàykhôngngừngtìmtòiđểlậpđượcnhữngôchữkhổnglồ.

TÀILIỆUTHAMKHẢO

-5000ansd’écriture-WilliametRhoda-Cahn-NXBNouveauxHorizons-1964(bảndịchcủaHuỳnhPhanAnh).

-Chữviếttrongcácnềnvănhóa-ĐặngĐứcSiêu-NXBVănHóa-1982.

-ViệtNamcổvănhọcsử-NguyễnĐổngChi-NXBTrẻtáibản-1993.

-TừđiểnbáchkhoaViệtNam-nhiềutácgiả-TrungtâmbiênsoạntừđiểnbáchkhoaViệtNam-1995.

-TốckýViệtNam-TrầnVănMay-NhàsáchTựLực-XB1959.

-CácvịTổnghànhViệtNam-LêMinhQuốc-NXBTrẻ-1999.

-NghànhinViệtNam-LiênhiệpcácxínghiệpinViệtNamXB1987.

-ViệtNamvănhọcsửyếu-DươngQuảngHàm-NXBĐồngTháptáibản1993.

-NghiêncứuvềchữNôm-LêVănQuán-NXBKhoahọcXãHội-1981.

-CơsởngữvănHánNôm-LêTríViễn(chủbiên)-NXBGiáoDục-1984.

-TìmvềcộinguồnchữHán-LýLạcNghi-NXBThếGiới-1997.

-Dictionariedessymbols-JeanChevalier,AlainGheerbrant(Từđiểnbiểutượngvănhóathếgiới-NXBĐàNẵng-1997).

-100nămpháttriểncủatiếngviệt-PhụngNghi-NXBThànhphốHồChíMinh-1993.

-Cáctạpchí,báocóliênquannhư:ThôngtinUnesco,TàiliệuvàthôngtincủaEsperanto,Tuổitrẻchủnhật,Ngônngữ...

HẾT