1. PENGENALAN

Penerapan nilai-nilai etika alam sekitar amat penting dalam merealisasikan

pembangunan lestari. Menurut Kamus Dewan Edisi Ketiga, penerapan bermaksud perbuatan

mempraktikkan. Nilai-nilai etika bermaksud prinsip-prinsip akhlak atau moral manakala alam

sekitar adalah keadaan sekeliling atau lingkungan. Merealisasi pula ialah menjadikan sesuatu

kenyataan, pembangunan bermaksud perihal membangun dan perkembangan dan lestari

bermaksud konsep kemajuan yang megekalkan sumber alam semulajadi. Secara umumnya,

tafsiran holistik berkenaan penerapan nilai-nilai etika alam sekitar dalam merealisasikan

pembangunan lestari ialah ; perbuatan mempraktikkan prinsip moral dan akhlak terhadap

keadaan sekeliling untuk memastikan kemajuan dapat dikecapi tanpa mengenepikan

kepentingan alam semulajadi.

Nilai-nilai etika adalah prinsip akhlak yang baik serta positif seperti sikap

bertanggungjawab, mematuhi peraturan, berakhlak mulia, dan berdisiplin. Nilai etika sangat

penting dititikberatkan kepada manusia khususnya terhadap penduduk di kawasan yang

mengalami pembangunan seperti di bandar-bandar. Terdapat banyak kepentingan penerapan

nilai etika dalam membentuk alam sekitar yang bersih dan nyaman seperti ia dapat memastikan

keberlangsungan wujudnya alam sekitar yang sihat dan bersih. Selain itu, ia juga dapat

mengelakkan sebarang pengeksploitasian seperti pencerobohan hutan demi kepentingan

kewangan, penggunaan bahan-bahan kimia yang boleh menipiskan lapisan ozon dan

menyebabkan pencemaran seterusnya dapat memastikan masyakat sentiasa hidup dalam

keadaan kesihatan yang baik.

Disebabkan era globalisasi yang dihadapi dunia masa kini menuntut proses

perbandaran berlaku dengan pesat, pembangunan lestari adalah salah satu perkara yang harus

dititikberatkan. Masyakat perlu sedar bahawa alam merupakan khazanah yang tidak ternilai

dan perlu dipelihara untuk warisan sejagat dan tinggalan untuk generasi akan datang. Dalam

sudut yang lain pula, alam terpaksa diterokai secara terkawal untuk pertumbuhan ekonomi dan

kesejahteraan sosial. Usaha dalam mengurus alam sekitar untuk kepentingan masyarakat

masa kini dengan tidak mengabaikan kepentingannya untuk generasi akan datang. Antara

kaedah yang paling berkesan dalam menyedarkan masyarakat mengenai kepentingan

pembangunan lestari ialah dengan penerapan nilai-nilai etika alam sekitar secara berterusan.

1

2.0 PENGURUSAN ALAM SEKITAR

Penilaian ke atas penerapan kesedaran terhadap pembangunan lestari kepada

masyarakat umum adalah lebih sukar sekiranya masyarakat itu belum pernah didedahkan

kepada pendidikan mengenai pembangunan lestari (Jamaludin, 1996). Perkara ini perlu diambil

serius kerana pembangunan lestari akan menjadi lebih sukar dilaksanakan sekiranya

pengurusan alam sekitar tidak diberi penekanan. Terdapat pelbagai cara pengurusan alam

sekitar yang telah digalakkan untuk dilaksanakan terutama kepada masyarakat Malaysia.

Pengurusan alam sekitar ialah sebarang langkah-langkah yang diambil bagi memastikan alam

sekitar sentiasa dipelihara untuk kesejahteraan masyarakat dan negara. Antara pengurusan

alam sekitar yang sering diambil berat oleh pihak kerajaan dan pihak-pihak lain yang

bertanggungjawab adalah seperti berikut ;

2.1 Kitar Semula

Program Kitar Semula Kebangsaan telah dilancarkan secara rasmi pada 2 Disember

2000 di pusat membeli belah Mid Valley oleh YB Menteri perumahan dan Kerajaan Tempatan.

Tanggal 11 November pada setiap tahun telah ditetapkan sebagai Hari Kitar Semula

Kebangsaan. Kitar semula bermaksud memungut dan mengasingkan sisa pepejal bagi maksud

menghasilkan keluaran. Pengurangan penghasilan sisa pepejal yang lazimnya terdiri daripada

sampah sarap dapat dicapai melalui kaedah yang efektif dengan memfokuskan kepada 3R iaitu

(reuse) penggunaan semula, (recycle) kitar semula dan (reduce) pengurangan.

Antara contoh cara untuk melaksanakan kaedah mengitar semula ialah dengan

mengasingkan jenis-jenis sampah kepada plastik, kertas, kaca dan aluminium. Kemudian,

pengguna boleh membuang sisa pepejal tersebut ke dalam tong kitar semula mengikut warna

iaitu warna tong biru untuk menyimpan kertas, warna coklat untuk menyimpan kaca manakala

tong berwarna jingga digunakan untuk menyimpan tin aluminium dan plastik. Sekiranya

masyarakat diterapkan dengan nilai-nilai etika yang sewajarnya, penyediaan tong-tong kitar

semula yang telah disediakan oleh pihak kerajaan pastinya dimanfaatkan sepenuhnya untuk

kepentingan alam sekitar.

Selain itu, penggunaan semula juga amat digalakkan untuk dilaksanakan oleh penduduk

Malaysia khususnya dalam menyelamatkan alam sekitar daripada dicemari sampah sarap.

2

Sebagai contoh, tin biskut, tin kopi atau bekas-bekas makanan boleh digunakan semula

sebagai bekas. Selain itu, jualan garaj juga boleh dilakukan dengan menjual barangan terpakai

atau sebagai alternatif lain, masyarakat juga boleh menderma barang-barang terpakai mereka

kepada golongan yang memerlukan seperti pakaian bukan sahaja kepada masyarakat miskin

dalam negara tetapi juga boleh diberikan sebagai bantuan kepada negara-negara miskin

terdekat.

2.2 Mengurangkan Penggunaan Bahan-Bahan Yang Mengandungi Gas

klorofuorokarbon (CFC).

Gas CFC atau juga disebut sebagai gas klorofluorokarbon iaitu salah satu gas yang

sangat berbahaya kepada alam sekitar. Bahan-bahan yang selalu digunakan oleh manusia

yang mengandungi gas klorofuorokarbon ialah penyembur rambut, pendingin hawa serta peti

sejuk. Cara ia bertindak dalam memusnahkan alam sekitar ialah dengan menipiskan lapisan

ozon melalui pergerakan gas tersebut dalam udara. Lapisan ozon bertindak sebagai pelindung

serik matahari yang sampai ke bumi. Apabila lapisan ozon semakin menipis, lebih banyak

sinaran matahari yang sampai ke bumi. Pendedahan kepada sinaran matahari yang banyak

boleh mengakibatkan kanser kulit. Selain itu, ia juga boleh meningkatkan suhu bumi sehingga

menjadikan masalah bencana alam apabila ais di kawasan Antartika semakin banyak yang

mencair.

Dari satu sudut, penggunaan bahan-bahan yang menyebarkan gas CFC sering

dianggap mudah oleh masyarakat. Tetapi kebanyakannya tidak sedar bahawa perkara yang

diambil ringan ini apabila berlaku dalam kadar kuantiti yang banyak dan berterusan akhirnya

mendatangkan kemudaratan kepada alam sekitar seperti berlakunya kesan rumah hijau.

Kehadiran gas-gas rumah hijau yang memanaskan bumi ini adalah hasil daripada aktiviti

manusia sendiri demi pembangunan global. Selain daripada gas CFC, terdapat juga gas-gas

lain yang menyebabkan berlakunya kesan rumah hijau sekaligus memusnahkan alam sekitar

iaitu gas karbon dioksida (CO2) daripada pembakan bahan api fosil, gas nitrat oksida daripada

aktiviti perladangan, dan pelbagai lagi. Disebabkan itulah nilai etika alam sekitar harus dijadikan

satu isu penting dalam kalangan masyarakat bagi memastikan pembangunan lestari boleh

dijadikan kenyataan dengan mengurangkan penggunaan bahan yang menyebarkan gas

berbahaya terhadap bumi.

3

2.3 Perguatkuasaan Undang-Undang

Undang-undang adalah cetusan kuasa kenegaraan untuk memelihara keamanan,

kesejahteraan dan pada amnya kebaikan sejagat manusia. Tanpa undang-undang, manusia

yang tidak bertanggungjawab dan tidak beretika akan melakukan sesuatu mengikut sesuka hati.

Undang-undang mampu melindung bukan sahaja manusia tetapi juga alam sekitar. Sebagai

contoh, sampah sarap yang tidak dikutip oleh pihak berkuasa tempatan mengikut jadual yang

diperaturkan adalah satu contoh penyelewengan dari segi undang-undang. Manusia perlu

dikawal menerusi undang-undang kerana dokumen dan bicara undang-undang yang

menjadikan suatu peraturan itu boleh dipatuhi. Dalam melindungi alam sekitar daripada

sebarang pencemaran, terdapat akta yang melindunginya iaitu Akta Kualiti Alam Sekeliling

1974.

Akta Kualiti Alam Sekeliling 1974 merupakan akta yang berhubung dengan mencegah,

menghapus, mengawal pencemaran dan memperbaiki alam sekeliling bagi maksud-maksud

yang berkaitan dengannya. Antara pencemaran yang diperincikan tentang had dan dendaan

bagi setiap kesalahan ialah sekatan mengenai pencemaran udara, tanah tanih, perairan

daratan, bunyi bising, larangan terhadap pembakaran terbuka dan banyak lagi. Dengan

penguatkuasaan undang-undang yang lebih ketat iaitu dengan mengenakan denda, penalti atau

hukuman bagi setiap kesalahan yang dilakukan oleh individu tidak bertanggungjwab, ia boleh

dijadikan pedoman bagi orang lain yang mungkin cenderung untuk melakukan kerosakan

terhadap alam sekitar. Dengan cara penguatkuasaan undang-undang ini juga, penerapan nilai-

nilai etika boleh dilatih untuk diserap kedalam diri masyarakat terutama dalam kalangan

golongan orang dewasa.

4

3.0 PANDANGAN AGAMA TENTANG ETIKA ALAM SEKITAR

Menurut Mardzelah Makhsin (2006) etika alam sekitar boleh ditakrifkan sebagai suatu

displin pengajian yang membahaskan tentang baik atau buruk ke atas alam sekitar. Hal ini

dapat difahami bahawa aspek tentang nilai itu penting bagi menentukan setiap tindakan yang

dilakukan oleh manusia. Melalui sistem nilai ini ianya dapat mengkategorikan sesuatu

perbuatan itu sama ada baik atau buruk sekaligus ianya dapat memudahkan setiap individu

mengetahui justifikasi setiap perbuatan yang dilakukan oleh mereka ke atas alam sekitar.

Sesebuah masyarakat itu lebih mudah menerima sesuatu sistem nilai itu apabila ianya telah

diaplikasikan dalam kod etika atau panduan dalam kehidupan mereka. Kebanyakkan kod etika

yang diguna pakai ini akan berkembang sehingga menjadi soal perundangan dan polisi bagi

menjamin kesejahteraan alam sekitar dan ekologi. Kod etika dan panduan alam sekitar yang

ditentukan bagi setiap agama adalah salah satu cara paling mudah dan berkesan bagi menjaga

alam sekitar daripada berlakunya kemusnahan dan pencemaran yang serius. Namun terdapat

pelbagai perbezaan dan persamaan pendapat tentang etika alam sekitar bagi sesuatu agama

itu. Antara contoh agama yang menerapkan etika alam sekitar dalam diri setiap penganutnya

adalah agama Islam, Kristian, Buddha dan Hindu. Walaupun cara dan pendapat etika alam

sekitar sesuatu agama itu berbeza tetapi kesemua agama ini mahu akan kebaikan kepada alam

semesta itu.

3.1 Etika Alam Sekitar Menurut Pandangan Islam

Menurut pandangan agama Islam, alam semulajadi yang telah dicipta oleh Allah ini

adalah kurniaan kepada manusia. Atas kurniaan ini, manusia itu diberikan amanah oleh Allah

bagi menjaga dan mentadbir alam semula jadi. Kepelbagaian alam ini memanifestasikan

kekuasaan Allah dalam meneroka dan mengguna setiap kurniaan yang wujud di dalamnya.

Oleh hal yang demikian setiap manusia itu haruslah bersederhana, tidak bersifat mementingkan

diri sendiri, jujur dan tidak mengeksploitasi, serta menjauhi diri daripada melakukan monopoli,

dan. Malah setiap umat islam itu perlulah mensyukuri nikmat yang diperolehi daripada alam

semulajadi ini.

Walaupun alam sekitar itu dikurniakan untuk manusia maka manusia itu tidak boleh

melakukan sesuka hati perbuatan yang boleh menimbulkan kerosakan ke atas alam sekitar ini.

Mereka perlulah sentiasa menyedari bahawa alam sekitar adalah milik mutlak Allah dan ianya

5

perlulah dipelihara supaya sentiasa berkeadaan baik sahaja. Contohnya Allah menurunkan

sumber air bagi membolehkan manusia itu melakukan pelbagai kegunaan seperti untuk bersuci

dalam proses melakukan ibadat kepadanya dan dijadikan minuman. Tujuan lain Allah

menurunkan air juga adalah untuk menguji tahap keimanan manusia. Iman seseoarang itu

dapat ditentukan oleh setiap perlakuannya sama ada baik atau buruk. Contohnya perbuatan

melakukan pencemaran ke atas air adalah salah satu tanda manusia yang tidak mensyukuri

nikmat yang telah dikurniakan oleh Allah. Sekiranya iman seseorang itu tinggi maka segala

perbuatan yang boleh mengakibatkan kemusnahan alam sekitar akan segera dijauhi olehnya.

Menurut perspektif Islam, sifat-sifat alam ini boleh dibahagikan kepda tujuh bahagian iaitu

tawazun,nassim, jamal, qana’ah, mahabbah, ihsan, taawun.

Sifat alam yang pertama ialah tawazun. Tawazun dapat didefinasikan sebagai

keseimbangan iaitu sesuatu fenomena yang tidak melampau atau berlebih-lebihan.

Keseimbangan yang wujud itu adalah penting bagi menghasilkan keharmonian alam.

Sememangnya peraturan-peraturan yang ditetapkan oleh Allah adalah bertujuan mencapai

keamanan dan mengelakkan berlakunya gangguan kepada keseimbangan alam semesta.

Maka setiap umat islam itu diajar untuk tidak melakukan sebarang perbuatan yang

mendatangkan keburukan kepada alam sekitar serta mengunakan sumber alam secara

harmoni dan seimbang.

Sifat alam yang kedua ialah nassim. Nassim dapat dimaksudkan sebagai segar. Bagi

pendapat ajaran Islam, seluruh alam semesta ini mempunyai nassim sebagai lambang rahmat

Allah kepada kehidupan. Hal ini dapat dibuktikan oleh Al-Quran melalui penjelasan tentang

kesuburan tumbuh-tumbuhan yang mempunyai kepelbagaian jenis dan sifat. Tumbuh-

tumbuhan yang subur ini perlulah dijaga dan dipelihara dengan baik dan manusia tidak boleh

memaksimum kegunaan sumber ini untuk kepentingan diri sendiri.

Sifat alam yang ketiga ialah jamal. Jamal membawa maksud keindahan kejadian alam

semesta. Keindahan ini akan dapat membawa ketenangan kepada setiap manusia yang tahu

menilainya. Maka sifat keindahan ini mempunyai kaitan yang rapat dengan kejadian alam

semesta yang mempunyai keajaiban dan keistimewaannya yang tersendiri. Maka dengan ini

umat itu diajar untuk mengekalkan keindahan dan ketenangan yang ada di dalam alam sekitar

ini supaya tidak menjadi buruk.

6

Sifat alam yang keempat ialah qana’ah. Qana’ah memberi pengertian tentang sikap

meredai segala kurnian yang diperolehi daripada Allah untuk keperluan hidup. Dengan ini dapat

difahami bahawa mereka yang mempunyai sifat ini terhindar daripada ketamakan dan sentiasa

mensyukuri pada setiap rezeki yang diperolehinya. Dalam perbincangan pemuliharaan alam

sekitar, sifat ini amat penting bagi mengawal perbuatan manusia yang suka akan

mengeksploitasikan sumber alam secara melampau. Oleh itu, agama Islam menerapkan dalam

diri setiap umatnya untuk bersifat qana’ah. Dengan adanya sifat qana’ah ini maka mereka akan

menggunakan sumber alam sekadar untuk hidup sahaja dan mereka ini juga akan sentiasa

menghargai setiap nikmat yang diperolehi.

Sifat alam yang kelima ialah Mahabbah. Mahabbah diertikan sebagai sikap mengasihi

manusia dan mahluk lain. Oleh itu setiap manusia diseru agar memupuk perasaan kasih

sesama manusia kerana seperti sedia maklum mereka ini adalah berasal daripada keturunan

yang sama. Di dalam skop ini, Allah menuntut manusia untuk mengasihi komponen alam

semulajadi yang lain kerana semuanya itu adalah lambang kebesaran Allah dan rahmat

daripadanya. Seperti sedia maklum setiap komponen alam semulajadi itu akan sentiasa berzikir

memuji Allah tanpa henti maka umat islam ditegah daripada melakukan kekejaman ke atas

alam sekitar. Sekiranya mereka memahami konsep mahabbah ini dengan jelas maka

kerosakan ke atas sekitar tidak akan berlaku.

Sifat alam yang keenam menurut agama Islam ialah ihsan. Ihsan ini dapat dilihat melalui

sikap manusia yang sentiasa berjaga-jaga di dalam melakukan apa jua tindakan kerana

merasai Allah itu sentiasa mengawasinya dan percaya bahawa Allah itu maha melihat. Dengan

adanya sikap sebegini, seseorang itu akan sentiasa melakukan perbuatan yang baik serta

mengelakkan diri daripada melakukan tindakan yang jahat. Jika dilihat dalam konteks

pemuliharaan alam sekitar, sifat sebegini amat diperlukan bagi membolehkan setiap manusia

tidak melakukan perbuatan yang boleh memusnahkan alam sekitar walaupun perbuatannya itu

tidak dilihat atau diketahui oleh orang lain. Contohnya seseorang itu tidak akan membuang

sampah ke sungai kerana ianya pasti Allah itu sentiasa mengawasinya walaupun ianya pasti

orang lain tidak akan mengetahui sekiranya ia membuang sampah itu ke sungai.

Sifat alam yang terakhir ialah ta’awun. Ta’awun bermaksud sikap tolong-menolong

dalam kalangan anggota masyarakat bagi memperolehi kebaikan serta menghindarkan

keburukan. Lantaran itu, sifat ta’awun adalah bersesuaian untuk direalisasikan ke arah

7

membentuk masyarakat mapan. Malah dengan adanya masyarakat yang sentiasa tolong

menolong sudah semestinya keharmonian alam sekitar dapat dikekalkan. Tambahan pula

pengurusan alam sekitar dapat ditadbir dengan baik sekiranya semua manusia saling tolong-

menolong.

3.2 Etika Alam Sekitar Menurut Pandangan Agama Kristian

Agama Kristian menetapkan bahawa pengurus kepada alam sekitar adalah di bawah

tanggujawab manusia. Di dalam etika alam sekitar, agama Kristian berpendapat bahawa

manusia itu adalah makhluk yang sempurna dan sesuai untuk diberikan tanggungjawab bagi

mengawal selia alam sekitar ini. Konsep tanggungjawab yang ditekankan di dalam persoalan ini

adalah lebih dikenali sebagai stewardship. Konsep stewardship bermaksud manusia ialah wakil

Tuhan yang diberikan tanggungjawab bagi menguruskan seluruh ciptaan Tuhan di atas muka

bumi. Dengan erti kata lain tanggungjawab yang diberikan itu merupakan satu amanah kepada

setiap manusia supaya menguruskan seluruh ciptaan tuhan di atas muka bumi ini dengan baik.

Dengan adanya amanah dari Tuhan ini maka manusia akan memikul tanggungjawab

menguruskan bumi dengan baik dan secara langsung ianya dapat menghalang manusia

daripada melakukan sebarang perbuatan yang boleh menjejaskan alam sekitar.

Di samping itu, untuk menjamin keberkesanan pelaksanaan tanggungjawab stewardship

ini, setiap penganutnya perlulah memahami dan mengikuti segala peraturan yang ditetapkan

oleh Tuhan berkaitan dengan alam semula semula jadi (natural law). Apabila para penganutnya

memahami peraturan-peraturan yang telah digariskan ini maka mereka akan mempunyai

kesedaran tinggi untuk memelihara alam sekitar daripada tercemar. Dengan ini isu-isu

kerosakan alam sekitar dapat dihindari sekaligus dapat menjamin kualiti alam sekitar untuk

terus dalam keadaan baik.

3.3 Etika Alam Sekitar Menurut Pandangan Hindu.

Menurut etika alam sekitar bagi agama Hindu penciptaan, pemuliharaan dan

pemusnahan seluruh alam semesta ini adalah ditentukan oleh suatu kuasa pencipta. Hal ini

dapat difahami pencipta itu berkuasa tinggi dalam segala proses perubahan yang berlaku ke

atas keseluruhan alam semesta ini. Keseluruhan alam semesta ini adalah tertakluk di bawah

kuasa pencipta dan alam semesta ini merangkumi bumi, langit, spesis hidupan, lautan dan

8

komponen-komponen alam semulajadi. Apa-apa perkara yang terjadi ke atas alam semesta ini

adalah di bawah pengawasan pencipta kerana Tuhan itu mempunyai nilai mutlak ke atas alam

semesta ini. Oleh hal yang demikian maka manusia itu mempunyai apa-apa keistimewaan ke

atas apa jua komponen yang terdapat alam sekitar ini. Di samping itu juga manusia dilarang

sama sekali daripada melakukan kemusnahan dan kerosakan ke atas hidupan yang ada di

muka bumi seperti fauna, flora dan organisma-organisma. Maka jelaslah bahawa agama

Buddha turut mengajar penganutnya untuk memelihara dan menguruskan alam sekitar dengan

baik supaya kualiti alam sekitar itu tidak merosot dari hari ke hari.

Selain itu juga, menurut doktrin Ahimsa para penganut Hindusime ditegah daripada

melakukan apa jua kekejaman ke atas haiwan. Apatah lagi berlaku kejam ke atas sesama

manusia itu sendiri. Oleh sebab itu, doktrin ini mengalakkan penganutnya supaya bersikap

vageterian di dalam pemakanan. Secara umumnya penganut agama Hindu ini tidak akan

memakan daging lembu kerana bagi lembu disisi agamanya adalah binatang suci dan

diharamkan untuk membunuhnya. Tambahan lagi para penganut agama Hindu ini diajar untuk

memuja pokok kerana pokok adalah simbol kepada pelbagai sirat ketuhanan. Malah setiap

pokok yang dipuja itu mempunyai dewanya yang tersendiri. Di samping itu juga, agama Hindu

mengatakan bahawa kawasan hutan adalah kawasan kediaman bagi dewa Krishna. Lantaran

itu setiap penganut agama Hindu dilarang menebang pokok-pokok yang ada di hutan secara

berleluasa. Hal ini demikian kerana kawasan berhutan itu perlulah dikekalkan bagi menjamin

kediaman yang sempurna bagi dewa Krishna mereka.. Maka dengan ini agama Hindu telah

menyuruh agar para penganutnya bertindak secara beretika dan bermoral ke atas sekitar

sebagai menghormati alam semesta yang telah dicipta oleh Tuhan. Dengan ini jelaslah bahawa

agama Hindu meminta setiap penganutnya agar memelihara alam sekitar ini dengan baik dan

mengawal setiap perbuatan mereka daripada melakukan kemusnahan ke atas alam sekitar ini.

3.4 Etika Alam Sekitar Menurut Pandangan Agama Buddha.

Menurut agama Buddha, etika alam sekitar dapat difahami bahawa alam semulajadi ini

adalah hidup walaupun hakikatnya pada pandangan manusia ianya tidak bergerak atau mati.

Selain itu juga, agama Buddha menghujahkan bahawa alam semulajadi ini mempunyai kaitan

rapat dengan kepercayaan kepada bumi dan langit sebagai ibubapa kehidupan. Oleh hal yang

demikian, manusia harus menjaga dan memelihara alam sekitar ini sebagai tanda mengasihi

dan menghormati ibu mereka iaitu bumi ini. Di samping itu juga, agama Buddha mengajar para

9

penganutnya supaya sentiasa menyedari bahawa alam semulajadi ini adalah sensetif terhadap

sebarang tindak-tanduk manusia ke atasnya. Hal ini dapat difahami bahawa alam semulajadi

dan tindakan manusia mempunyai hubungan secara tidak langsung dan manusia itu sendiri

perlu menguruskan alam sekitar ini dengan baik tanpa menjejaskan kualiti alam sekitar.

Antara etika alam sekitar lain bagi agama Buddha ialah agama Buddha menyatakan

bahawa alam semulajadi ini wujud dalam keadaan dinamik dan apa-apa perkara yang berlaku

ke atas alam semulajadi ini adalah hasil daripada proses perubahan yang berterusan.

Sememangnya alam sekitar itu tidak berbentuk dalam keadaan stastik kerana alam sekitar akan

mengalami perubahan dari semasa ke semasa akibat daripada perlakuan manusia mahupun

faktor-faktor semulajadi. Lantaran hal tersebut penganut-penganut Buddha diajar untuk

menjaga dan menyedari setiap perlakuaan mereka bagi mengelakkan berlakunya perubahan

alam secara serius sekaligus mencegah mereka daripada membuat sesuatu perkara yang

boleh mengancam ekosistem hidupan bumi yang lain. Dengan ini agama Buddha menyuruh

para penganutnya supaya tidak mengeksploitasikan sumber alam secara sewenang-

wenangnya kecuali untuk keperluan hidup mereka. Malah mereka ditegah daripada melakukan

perkara-perkara yang memudaratkan hidupan lain bagi kepentingan diri sendiri.

Selain itu, agama Buddha tidaklah menggariskan persoalan pandangan alam semata-

mata malah agama Buddha juga turut menekankan kepada pembentukan moral individu

sebagai teras kepada aktiviti kehidupannya. Dengan adanya pembentukan moral individu dari

agama Buddha maka peratusan keberkesanan sesuatu perkara itu adalah tinggi kerana

penganut-penganutnya akan diberikan segala panduan untuk menjaga alam persekitaraan. Di

samping itu juga, panduan yang diberikan oleh agama Buddha ini adalah merangkumi segala

jenis perbuatan yang baik dan buruk yang dilakukan oleh manusia ke atas alam sekitar. Maka

dengan ini para penganutnya akan berhati-hati dalam melakukan setiap tindakan bagi

memelihara ibu mereka iaitu bumi daripada berlaku kemusnahan.

10

4.0 SISTEM MAKLUMAT PERHUTANAN/ RANCANGAN PENGURUSAN HUTAN

Projek ini bertujuan untuk mewujudkan satu rancangan pengurusan hutan dari tahun

2001 hingga 2010 yang lebih sistematik, komprehensif dan dalam penyediaan yang berdigital

untuk menyesuaikan dengan perancangan dan penggunaan semasa. Rancangan Pengurusan

Hutan ini termasuklah bagi kawasan hutan darat dan hutan paya bakau. Satu contoh

pengurusan hutan secara mapan dapat diperhatikan di negeri Sabah. Sabah

mengimplementasikan Sistem Pengurusan Hutan (FMS) yang akan meletakkan hutan komersil

di negeri ini di bawah amalan-amalan hutan berkekalan atau mapan. Hutan simpan komersil di

negeri ini telah dibahagikan kepada 27 unit pengurusan hutan (FMU). Setiap FMU terdiri

daripada sekurang-kurangnya 100 000 hektar dan dibahagikan lagi kepada kompatmen-

kompatmen operasi bersaiz 200-600 hektar. Pada peringkat FMU, rancangan jangka sederhana

perlu dibuat. FMP mempunyai tempoh minimum 10 tahun dan tempoh maksimum 20 tahun.

Tempoh ini dapat menjamin kestabilan jangka sederhana yang diperlukan untuk membantu

pelaksanaan yang konsisten keatas aktiviti-aktiviti pengurusan hutan mapan seperti yang

dinyatakan dalam FMP.

FMP juga mengandungi saranan untuk mengawal kesan ke atas alam sekitar akibat

daripada aktiviti-aktiviti perhutanan seperti yang dikehendaki dalam penilaian kesan kepada

alam sekitar (EIA). Pelaksanaan aktiviti-aktiviti perhutanan (penuaian, silvikultur dan rehabilitasi

utan) seperti yang dijelaskan kepada FMP, perakaunan sumber dan kawalan dilaksanakan

pada peringkat kompatmen. Pelan tahunan operasi (AWP) pula hendaklah disediakan untuk

tempoh masa setahun.

Pelbagai langkah boleh dilakukan dalam pengurusan hutan yang lestari. Salah satunya

ialah pemuliharaan hutan. Selain daripada menstabilkan alam sekitar, hutan asli merupakan

suaka hidupan liar dan menjadi satu gedung sumber genetik yang belum diterokai dan akan

diguna untuk meningkatkan pengeluaran seperti pokok, rotan, buah-buahan dan binatang

ternakan. Hutan ini juga penting bagi penduduk desa sebagai sumber mendapatkan makanan.

Sehubungan dengan ini, Semenanjung Malaysia telah mewujudkan rangkaian kawasan

perlindungan untuk pemeliharaan kepelbagaian hayat dengan penubuhan Taman-taman

negara, rezab hidupan liar, suaka burung dan taman marin sejak tahun 1930an lagi. Taman

Negara yang terbesar di Semenanjung malaysia meliputi kawasan seluas 434,351 hektar dan

telah diwartakan pada awal tahun 1939 yang kebanyakannya berada dalam hutan dara. Seluas

11

0.74 juta hektar di Semenanjung Malaysia telah dilindungi mengikut undang- undang sebagai

kawasan pemeliharaan di mana 0.55 juta hektar berada di luar HSK dan 0.19 juta hektar berada

di dalam HSK.

Dalam usaha-usaha untuk melindungi dan mengekalkan jenis-jenis hutan dalam

keadaan semulajadi, Jabatan Perhutanan telah mengambil langkah menubuhkan Hutan

Simpanan dara (VJR) sebagai rezab semulajadi. Hutan Simpanan Dara ini berperanan sebagai

contoh untuk membuat perbandingan ekologi dan biologi dengan kawasan hutan yang telah

dibalak atau kesan rawatan silvikultur. Ianya juga merupakan hutan asli semulajadi untuk kajian.

Semenjak tahun 1950, sebanyak 72 buah VJR telah ditubuhkan di seluruh Semenanjung

Malaysia yang meliputi keluasan 21,284 hektar. kawasan- kawasan VJR ini merupakan contoh

dari berbagai jenis hutan dara yang terdapat di negara ini termasuklah Hutan Paya Laut, Hutan

Pantai, Hutan Rawa (Heath forest), Hutan Paya Gambut, Huatn Pamah Dipterokarpa, Hutan

Bukit Dipterokarpa, Hutan Bukit Tinggi Dipterokarpa dan Hutan Pergunungan.

Sehubungan itu, perhatian adalah ditumpukan kepada aspek perlindungan terhadap

spesies-spesies yang luar biasa dan yang menghadapi kepupusan. Beberapa spesies hidupan

liar yang menghadapi kepupusan telah dikenalpasti dan sedang dilindungi di bawah undang-

undang seperti harimau, badak sumbu, kongkang dan beberapa jenis rama-rama. Akta Taman

Negara 1980 (Pindaan 1985) dan Akta Perlindungan Hidupan Liar 1972 (Pindaan 1976 &

1988), memastikan pemeliharaan Taman Negara dan burung-burung dan hidupan liar yang

menghadapi bahaya kepupusan. Kawasan hutan perlindungan yang terletak di kawasan HSK

seluas 1.90 juta hektar telah dijadikan kawasan perlindungan kepelbagaian hayat di

Semenanjung Malaysia yang sekarang berjumlah 2.45 juta hektar atau 18.6% daripada

keluasan tanah negara ini.

Selain itu, ialah pemeliharaan hutan juga salah satu langkah dalam pengurusan hutan.

Pemeliharaan hutan dan perlindungan alam sekitar adalah penting bagi Semenanjung

Malaysia. Pengurusan hutan secara berkekalan, termasuk penubuhan HSK adalah untuk

memastikan keluasan hutan asli yang mencukupi bagi mengekalkan kualiti dan kestabilan alam

sekitar. Undang-undang hutan bagi negeri dan persekutuan, ada memperuntukkan peraturan

bagi mewartakan kawasan hutan sebagai HSK. Pewartaan pertama mengikut undang-undang

negeri bermula sejak awal tahun 1900an. Sejak berkuatkuasanya Enakmen Hutan 1934,

kebanyakan hutan-hutan berhasil telah diwartakan sebagai HSK. Perlindungan kawasan

12

berhutan sebagai tadahan air adalah penting. Ini adalah untuk meminimumkan kesan

kerosakan ekoran dari pengusahasilan hutan. Maka dengan itu segala bentuk penerokaan

kawasan hutan dan pembangunan infrastruktur yang lain, baik dalam HSK ataupun tanah

kerajaan, perlu diawasi dan dikawal dengan sepenuhnya mengikut rancangan pengurusan dan

pengusahasilan yang telah ditetapkan bagi menjamin pengeluaran balak yang mencukupi di

samping memelihara kualiti alam sekitar dan kestabilan ekologi.

Selain dari Akta Kualiti Alam Sekitar 1974, yang dipinda bagi memasukkan Impak Alam

Sekitar (EIA) yang berkuatkuasa pada 1987 mensyaratkan juga semua aktiviti melibatkan

kawasan berhutan memerlukan kepada EIA seperti berikut:

(i) Skim pembangunan tanah yang melibatkan kawasan seluas 500 ha atau lebih

kawasan tanah berhutan kepada kegunaan tanah yang lain;

(ii) Sistem perparitan kawasan berpaya, Kawasan hidupan liar atau hutan dara yang

meliputi kawasan seluas 100 ha atau lebih;

(iii) Projek akuakultur darat yang melibatkan pembersihan Hutan Paya Laut seluas 50 ha

atau lebih;

(iv) Penukaran tanah hutan bukit kepada kegunaan lain-lain yang meliputi kawasan

seluas 50 ha atau lebih;

(v) penukaran tanah hutan kepada kegunaan lain-lain dalam kawasan tadahan air atau

empangan air untuk bekalan air tempatan,pengairan atau penjanaan kuasa elektrik

atau kawasan yang berhampiran dengan taman-taman negeri dan negara dan

taman marin negara;

(vi) Pembalakan meliputi kawasan seluas 500 ha atau lebih;

(vii) Penukaran tanah Hutan Paya Laut kepada industri, perumahan atau pertanian yang

meliputi kawasan seluas 50 ha atau lebih;

(viii) Pembersihan Hutan Bakau di pulau-pulau yang berhampiran dengan taman marin

negara;dan

(ix) Lain-lain aktiviti yang mempengaruhi hutan, seperti penambakkan tanah pantai,

tebus guna-tanah dan projek penjanaan kuasa elektrik.

Jabatan Perhutanan bersama-sama dengan institusi dan jabatan-jabatan lain telah

melancarkan kajian yang komprehensif untuk mengendali dan mengkaji kekesanan

pengusahasilan hutan terhadap pengeluaran sumber air di hutan bukit dan hasil endapan

13

(sediment yeild) di hilir sungai.Kawasan- kawasan kajian ini terletak di kawasan lembah Hutan

Simpan Sg. Tekam bagi Hutan Pamah yang ditubuhkan pada 1973 dan Lembangan Kajian

Jengka/Bukit Berembun bagi Hutan Bukit yang ditubuhkan pada tahun 1978. Keputusan awal

dari kajian ini menunjukkan bidang parameter hidrologi seperti sumber air, kualiti air dan hasil

endapan akan pulih kepada keadaan asal dalam tempoh tiga ke empat tahun selepas

pembalakan

Dibawah Akta Perhutanan negara 1984, hutan perlindungan dalam Hsk dikelaskan

sebagai hutan perlindungan tanah, hutan kawalan banjir dan hutan tadahan air. Dua program

kajian pengurusan tadahan air telah dimulakan bagi membekalkan data hidrologi bagi pelbagai

kegunaan tanah. Ini adalah Program Negara bagi Experimental and Representative basins dan

Hidrologi hutan dan Program Pemeliharaan dalam konsep dan pendekatan meluas dan

pelbagai disiplin (multi-disiplinary). Malaysia juga terlibat secara aktif dalam pelaksanaan

Program Hidrologi Antarabangsa dan beberapa seminar dan bengkel bagi peserta-peserta dari

rantau Asia-Pasifik telah diadakan. Di samping ini, Jabatan Perhutanan telah menjadi agensi

yang menyelaraskan Projek Pengurusan Legeh Asean-US di negara FIlipina yang telah

ditamatkan pada tahun 1989 setelah aktif selama enam (6) tahun. Matlamat utama projek ini

ialah meningkatkan kerjasama di kalangan negara-negara ASEAN dalam pemeliharaan

tadahan air dan aktiviti pengurusan dengan objektif untuk meningkatkan gunatenaga,

kepakaran dan kemahiran. Lebih kurang 200 pegawai dari Malaysia telah mendapat faedah

daripada projek ini melalui penglibatan dalam beberapa kursus, latihan, seminar, simposium

dan bengkel yang telah dikelolakan di bawah projek ini. Selain daripada itu Malaysia juga

menerima bantuan berjumlah RM 208,000 dalam bentuk alat-alat penyelidikan bagi

mengendalikan kajian hidrologi.

Sebagai contoh di Sabah telah diadakan Kursus Pendidikan dan saintifik. WWF

Malaysia memandang pendidikan sebagai kunci kepada asas pemuliharaan jangka panjang.

WWF Malaysia telah membantu Yayasan Sabah untuk menjalankan kajian kebolehlaksanaan

penubuhan Skim Kelab Alam Semulajadi di sekolah-sekolah. Skim ini kemudiannya dilancarkan

pada tahun 1988, kelab ini merupakan organisasi bukan kerajaan yang terbesar sekali di

Malaysia dengan keahlian seramai 28,000 ahli dan terdapat 70 buah kelab yang aktif di

sekolah-sekolah. Pada pencapaian awal, ianya telah berjaya memfokuskan kepentingan

pendidikan dalam pemuliharaan, satu lagi projek yang giat dijalankan sekarang ialah Projek

Pendidikan Alam Pesekitaraan. Pada masa ini WWF Malaysia bertindak sebagai pakar

14

perunding kepada Jabatan Hidupan Liar di Sabah bagi menyusun Plan Pembangunan dan

Pengurusan untuk Kawasan Perlindungan Burung, Bandar K.K.(KK City Bird Sanctuary/ KKCB)

(24hektar) dan Lagun Likas (Likas Lagoon) (26 hektar).Matlamat utama projek ini adalah untuk

melindungi dua habitat ini daripada kesan pembangunan bandar selanjutnya dan untuk

mempromosikan kesedaran awam tentang kepentingan tanah paya dengan mewujudkan

sebuah kawasan perlindungan contoh Bandar tanah Paya yang sistematik (kawasan ini terletak

lebih kurang 4km daripada bandar KK). Adalah menjadi harapan untuk memberi perlindungan

yang sama kepada tanah-tanah paya yang mempunyai habitat yang peka kepada perubahan di

Sabah seperti pada kawasan Dataran Banjir di Kinabatangan.

Daripada kajian yang baru dijalankan, 80 jenis spesis burung telah dihantar ke kawasan

perlindungan burung di "KK City Bird Sanctuary" dan "Likas Lagoon." Kawasan Paya bakau ini

menyediakan kawasan pembiakan utama bagi burung-burun Pucung Malam, ianya juga dapat

menampung hidupan akua yang berbeza-beza. Alam persekitaran lagun menyediakan sumber

dan tempat perlindungan yang sesuai bagi pelbagai spesis burung. Ada jenis spesis-spesis

burung yang boleh didapati dalam kumpulan yang besar, seperti "moorhens", namun begitu

terdapt juga jenis spesis yang jarang-jarang dijumpai seperti Burung Puyung Unggu dan sekali-

sekala kawasan ini dilawati oleh kumpulan itik-itik yang berhijrah. Fokus utama KKCB adalah

pembinaan Pusat Pendidikan Alam Sekitar yang akan dihubungkan dengan litar titian dan

kawasan terlindung bagi pengkaji burung. Daripada titian yang dibina itu para pengunjung

berpeluang untuk menyaksikan dengan lebih dekat keunikan habitat paya dan hidupan liarnya.

Oleh kerana saiznya (26 hektar) dan rupa bentuk buminya yang berbentuk linear maka

pembangunan yang dijalankan pada "Likas Lagoon" hanya terhad kepada pembinaan dua

kawasan terlindung untuk pengkaji burung dan disebelahnya dibina medan letak kereta. Proses

pemuliharaan pada tumbuh-tumbuhan dikedua-dua kawasan ini akan dijalankan dan akan

memastikan kawasan ini akan kembali seperti sebelum ianya mengalami perubahan kesan

daripada aktiviti perkampungan setinggan. Apabila Pusat Pendidikan Alam Persekitaran ini

berjaya ditubuhkan, pihak KKCB disarankan untuk memulakan pendidikan, pelancongan dan

program penyelidikan sebagai antara kemudahan yang disediakan. Program-program ini juga

akan diperkembangkan dan diperbaiki /baikpulih oleh kakitangan di kawasan Perlindungan dari

semasa ke semasa.

15

5.0 LANGKAH MELALUI PENGUATKUASAAN UNDANG-UNDANG ATAU AKTA

Penerapan nilai-nilai etika dalam merealisasikan pembangunan lestari turut

mengambilkira aspek penguatkuasaan akta yang berkaitan. Sebagai contoh, keprihatinan

kerajaan melalui pemuliharaan hutan juga terserlah apabila kerajaan mewujudkan Dasar Hutan

Kebangsaan pada tahun 1978 disusuli dengan Akta Perhutanan Negara 1984 bagi memulihara

khazanah hutan tempatan. Hal ini bertujuan untuk menjamin pengurusan hutan tidak dipandang

remeh dan diabaikan oleh setiap individu. Pada tahun 1993, Akta Perhutanan Negara telah

dipinda bagi meningkatkan kadar denda serta hukuman penjara. Hukuman maksimum bagi

kesalahan mengikut seksyen 15 akta itu dinaikkan kepada denda RM500 000 atau 20 tahun

penjara atau kedua-duanya sekali selain mewajibkan pembayaran royalti 10 kali ganda.

Hukuman yang dikenakan sebelumnya ialah denda maksimum RM10 000 atau tiga tahun

penjara atau kedua-duanya sekali selain mewajibkan pembayaran royalti lima kali ganda nilai

hasil hutan yang dikeluarkan.

Seksyen 15 akta tersebut adalah berhubung dengan pengawalan dan pengeluaran

lesen bagi pengambilan hasil rimba daripada hutan simpanan atau tanah milik kerajaan.

Seksyen 47 pula merangkumi syarat memperoleh permit bagi memasuki hutan simpanan.

Kesalahan mengikut Seksyen 47 akan dikenakan denda maksimum RM10 000 atau tiga tahun

penjara atau kedua-duanya sekali berbanding hukuman sebelumnya, iaitu denda RM500 atau

tiga bulan penjara atau kedua-duanya sekali. Seksyen 32, pula menggariskan syarat

mengeluarkan permit bagi melakukan kegiatan tertentu dalam sempadan kawasan hutan

simpanan. Hukuman maksimum bagi kegagalan mematuhi Seksyen 32 ialah denda maksimum

RM50 000 atau lima tahun penjara atau kedua-duanya sekali. Walau bagaimanapun, semua

kesalahan itu boleh dikompaun dan lazimnya lebih rendah daripada kadar yang telah ditetapkan

dalam seksyen terbabit, selain dikenakan tuntutan bayaran lain yang berkenaan umpamanya

royalti.

Pencemaran sungai merupakan satu isu yang amat mendesak dan memerlukan usaha

holistik daripada pelbagai pihak ke arah penyelesaiannya. Kualiti air sungai-sungai di Malaysia

semakin terancam dengan pencemaran. Punca pencemaran sungai atau secara khususnya air

terbahagi kepada dua iaitu punca dikenalpasti dan punca kurang pasti. Punca dikenalpasti

merujuk kepada sumber yang boleh ditentukan puncanya dan dikenalpasti lokasinya iaitu

dengan mengesan dari mana bahan pencemar berpunca misalnya sisa dari kilang dan sisa

16

haiwan dari kandang ternakan. Punca kurang pasti merupakan punca pencemaran yang tidak

jelas dan tidak boleh ditentukan puncanya secara tepat seperti pencemaran dari kawasan

bandar, kawasan pertanian dan kawasan pembalakan. Di Malaysia, terdapat dua punca utama

bahan pencemar sungai, iaitu, aktiviti pembangunan tanah serta sumber asli dan pembuangan

sisa-sisa ke dalam air. Aktiviti pembangunan tanah dan sumber asli melibatkan pembukaan

kawasan penempatan dan pertanian baru, pembalakan, pembinaan infrastruktur fizikal seperti

jalan raya, pembangunan bandar dan pembinaan projek-projek fizikal seperti perumahan dan

perindustrian. Semua aktiviti ini menimbulkan masalah hakisan tanah yang mencemar air

sungai dari segi kandungan bahan terampai, warna, kekeruhan, bahan organik dan masalah

pemendapan sungai.

Isu pengurusan sungai menjadi sangat penting sejak kebelakangan ini akibat

meruncingnya masalah pencemaran sungai. Pengurusan sungai merupakan usaha memelihara

dan memulihara sungai supaya kualitinya tidak terus merosot. Dalam kata lain, pengurusan

sungai menyediakan cara bagaimana mengawal dan memandu hubungan manusia dengan

komponen alam sekitar ini agar kualiti sungai tersebut dan kepentingan organisma hidup

khususnya manusia sentiasa terpelihara. Objektif utama pengurusan sungai ialah untuk

memelihara sungai sedia ada untuk kegunaan semasa dan masa hadapan, meminimumkan

impak terhadap sungai kesan daripada pelbagai aktiviti pembangunan selain meningkatkan

kualiti sungai dan kehidupan sekitarnya. Agensi yang dianggap bertanggung jawab dalam hal

ehwal pengurusan sungai ialah Jabatan Pengairan dan Saliran serta Jabatan Alam Sekitar.

Kaedah perundangan melibatkan penggunaan polisi dan perundangan dalam

pengurusan sungai antaranya Akta Kualiti Alam Sekeliling 1974, Akta Kerajaan Tempatan 1976

dan Akta Perancangan Bandar dan Desa 1976. Kaedah bukan perundangan pula antara lain

membabitkan penglibatan orang ramai dalam projek pemeliharaan sungai, penglibatan

Organisasi Bukan Kerajaan dan media massa dalam menimbulkan kesedaran orang ramai

mengenai peri pentingnya penjagaan sungai serta peranan institusi pendidikan melalui

pendidikan secara formal mengenai pemeliharaan dan pemuliharaan alam sekitar.

Selain itu, Jabatan Alam Sekitar yang merupakan agensi persekutuan di bawah

Kementerian Sumber Asli dan Alam Sekitar tiada kawalan menyeluruh berkaitan dengan

sumber-sumber alam sekitar. Hal berkaitan dengan dengan tanah, hutan, sumber air, kawasan

Kerajaan tempatan, perikanan dan pertanian adalah di bawah bidang kuasa Kerajaan Negeri

17

seperti yang diperuntukkan dalam Jadual Kesembilan, Senarai Negeri, Perlembagaan

Persekutuan. Oleh itu, konflik sering berlaku antara Kerajaan Persekutuan dan Negeri berkaitan

dengan pengurusan alam sekitar.

Di dalam kes pemuliharaan alam sekitar, Akta Kualiti Alam Sekeliling 1974 dan Akta

Kualiti Alam Sekeliling ( Pindaan ) 1985 merupakan akta-akta yang digubal dan diluluskan oleh

kerajaan Persekutuan tetapi pengurusan sumber alam sekitar masih dalam kawalan Kerajaan

Negeri. Kejayaan Akta-akta tersebut bergantung kepada kerjasama erat antara Kerajaan Negeri

dan Kerajaan Persekutuan. Namun kadang kala kerjasama ini susah dicapai jika berkait dengan

kepentingan kedua-dua buah pihak seperti dalam kes pembalakan di Endau- Rompin. Di bawah

Rancangan Malaysia Ketiga (1976-1980) Hutan Simpan Endau-Rompin akan dijadikan Taman

Negara. Taman Negara ini terdiri daripada kawasan seluas 500 000 ekar dan termasuk 90 000

ekar di Pahang dan 120 000 ekar di Johor. Pada tahun kedua Rancangan ini, Kerajaan Negeri

Pahang telah menggunakan 30 000 ekar daripada kawasan tersebut untuk pembalakan.

Sebalik pelbagai bantahan daripada badan bukan kerajaan dan orang awam, kerajaan Negeri

menyatakan mereka amat memerlukan hasil daripada pembalakan tersebut. Walaupun

mendapat pelbagai tentangan dan perhatian daripada Kerajaan Persekutuan, Kerajaan Negeri

Pahang bercadang mengeluarkan lebih banyak lesen pembalakan. Hal ini hanya dapat

diselesaikan selepas pilihan raya pada tahun 1978 di mana Menteri Besar Pahang yang baru

dilantik.

Dalam berhadapan dengan pelaksanaan dasar yang buruk, kebanyakan masyarakat

yang terjejas telah menjadikan mahkamah sebagai saluran untuk mendapatkan keadilan alam

sekitar. Apa yang menyedihkan ialah ahli-ahli di bidang kehakiman juga telah menafikan hak

rakyat Malaysia untuk mendapatkan alam sekitar yang bersih, sihat, dan selamat meskipun hak

untuk hidup terdapat dalam Perlembagaan Persekutuan. Pada tahun-tahun kebelakangan, telah

menyaksikan kejayaan kepada penduduk Kampung Baru Kuala Kuang, Chemor selepas

berjuang selama 15 tahun untuk mendapatkan keadilan alam sekitar dalam menentang

pencemaran hidrogen sulfida yang beracun dari kilang getah. Dasar, standard dan pelaksanaan

yang betul yang disertai dengan budaya pertanggungjawaban dan akauntabiliti daripada sektor

swasta boleh mengelakkan kesukaran daripada berlakunya kejadian sama berulang.

Namun, langkah terbaik dalam hal ini ialah meminda Perlembagaan Persekutuan

dengan memberi kuasa sepenuhnya kepada Kerajaan Persekutuan untuk menguruskan

18

sumber dan hal-ehwal alam sekitar namun adalah penting memasukkan peruntukkan melantik

badan yang bebas untuk mengawasi tindakan kerajaan dalam menguruskan alam sekitar.

Hanya dengan cara ini masalah pertindihan kuasa dan pertelingkahan dapat diselesaikan di

samping memastikan Kerajaan Persekutuan tidak bertindak sesuka hati dalam pengurusan

alam sekitar negara dengan melantik badan pemerhati bebas untuk mengawasi mereka.

Sesungguhnya, jika pihak kerajaan betul-betul mengutamakan alam sekitar mereka haruslah

megetepikan kepentingan politik dan ekonomi dan melaksanakan pembangunan terancang

(substainable development) seperti yang diperuntukkan dalam rancangan Malaysia Ketiga

hingga kini ( Rancangan Malaysia Ke- 9 ).

Mengenai masalah melaksanakan undang-undang persekutuan di Sabah dan Sarawak kerana

kedua buah negeri ini mempunyai keistimewaan di dalam Perlembagaan Persekutuan.

Kerajaan Negeri kedua buah negeri perlu juga mengambil kira kebaikkan undang-undang

tersebut terhadap pembangunan alam sekitar di negeri masing-masing. Tiada salahnya

mengguna pakai undang-undang tersebut dengan menggubal undang-undang yang sama

dengan undang-undang tersebut dan menguatkuasakannya di negeri masing-masing jika ia

betul-betul merupakan pilihan terbaik disebabkan kekangan yang ada untuk menggunakan

undang-undang persekutuan.

Ternyatalah dasar alam sekitar menekankan aspek pemuliharaan alam sekitar dan

keseimbangan ekologi bagi menjamin pertumbuhan berterusan sejajar dengan hasrat

menjadikan Malaysia negara maju menjelang tahun 2020. Perhatian harus diberikan agar

pembangunan pada masa hadapan tidak menjejaskan mutu alam sekitar. Akta Kualiti Alam

Sekeliling (Pindaan), 1985 dan Perintah Kualiti Alam Sekeliling (Aktiviti-aktiviti yang ditetapkan),

1987 mewajibkan penilaian kesan terhadap alam sekitar (PKAS) dilaksanakan terhadap 19

kategori aktiviti yang ditetapkan. PKAS yang merupakan suatu proses pencegahan

dilaksanakan untuk mengkaji kesan projek yang dicadangkan terhadap alam sekitar dan

menentukan kos bagi melaksanakan langkah-langkah mencegah kerosakan alam sekitar. Bagi

melaksanakan tujuan PKAS, Jabatan Alam Sekitar telah menetapkan prosedur penilaian seperti

yang terkandung dalam buku Garis Panduan Penilaian Kesan Alam Sekitar,1989. Sebelum

suatu projek yang dicadangkan itu dimulai dan diluluskan kerajaan, pemaju projek aktiviti yang

ditetapkan dengan bantuan pakar perundingan dikehendaki menyediakan suatu laporan

penilaian projek yang dicadangkan untuk dikemukakan kepada Jabatan Alam Sekitar.

19

6.0 PERANAN KERAJAAN DAN BADAN BUKAN KERAJAAN

6.1 Badan Kerajaan

Badan kerajaan merupakan badan yang berperanan besar dalam memastikan

pembangunan lestari terus berlangsung. Kerajaan mempunyai kuasa yang luas dalam

membuat dasar-dasar atau peraturan-peraturan yang berkaitan dengan alam sekitar. Tindakan

boleh dikenakan bagi pihak yang melanggar peraturan dan ia secara tidak langsung dapat

mengawal pencamaran alam sekitar dan mengawal penggunaan alam semulajadi. Kementerian

yang berkaitan dengan alam sekitar ialah Kementerian Sumber Asli dan Alam Sekitar. Selaras

dengan visi kementerian berkenaan yang mahu menerajui pengurusan sumber asli dan

pemuliharaan alam sekitar secara lestari ke arah pencapaian wawasan negara. Selain itu,

kementerian ini harus memastikan sumber asli dan alam sekitar diurus dengan seimbang bagi

menjamin pembangunan lestari dengan cara penyediakan inventori sumber, perancangan

pembangunan sumber dan pelan pemuliharaan, peningkatan pengetahuan saintifik,

pengukuhan mekanisme pentadbiran dan institusi.

Seterusnya, kementerian ini perlu memastikan sistem penyampaian perkhidmatan

berkaitan sumber asli dan alam sekitar yang cekap dan berkesan dengan mempertingkatkan

kemahiran dan pengetahuan tenaga kerja serta menyediakan mekanisme dan sistem

penyebaran maklumat yang cekap. Bagi pembangunan yang dijalankan, Kementerian Sumber

Asli dan Alam Sekitar perlu memastikan perlaksanaan projek-projek pembangunan berjalan

dengan cekap dan berkesan. Hal ini kerana ia dapat mengawal sebarang masalah pencemaran

yang bakal berlaku. Selain itu, kementerian ini boleh menyediakan latihan, penyelidikan dan

pembangunan (R&D) sebagai pemangkin terokaan inovatif dalam pengurusan sumber asli dan

pemuliharaan alam sekitar. Sebagai kementerian yang bertanggungjawab, badan ini perlu

sering menjalankan program-program dan aktiviti kesedaran alam sekitar sebagai langkah

pencegahan.

Selain Kementerian Sumber Asli dan Alam Sekitar, terdapat beberapa agensi-agensi

yang mempunyai peranan yang sama dengan kementerian ini dalam memastikan alam sekitar

serta pembangunan lestari berjalan dengan jayanya. Agensi-agensi tersebut ialah seperti

Jabatan Perlindungan Hidupan Liar dan Taman Negara (PERHILITAN), Institut Penyelidikan

Perhutanan Malaysia (FRIM), Jabatan Ketua Pengarah Tanah dan Galian (PERSEKUTUAN),

20

Jabatan Alam Sekitar (JAS), Jabatan Pengairan dan Saliran Malaysia (JPS), Jabatan Taman

Laut Malaysia, Jabatan Mineral dan Geosains (JMG) serta Institut Penyelidikan Hidraulik

Kebangsaan Malaysia (NAHRIM).

6.2 Badan Bukan Kerajaan

Tidak semua masyarakat yang boleh mengaplikasikan pemeliharaan alam sekitar di

dalam kehidupan mereka. Begitu juga dengan pihak kilang-kilang atau pihak swasta khususnya

yang sentiasa terlibat dengan alam sekitar. Pihak swasta yang menjalankan pelbagai aktiviti

yang beroperasi mencemarkan alam sekitar fizikal perlu beroperasi di bawah penguasaan pihak

berkuasa. Sebahagian besar daripada syarikat-syarikat yang beroperasi di negara ini

mempunyai kesedaran terhadap alam sekitar dan mematuhi peraturan-peraturan yang

ditetapkan dari segi perundangan. Selain itu, bagi menyahut seruan kerajaan dalam menjaga

alam sekitar, terdapat syarikat-syarikat yang tampil dan melibatkan diri menyokong pihak

kerajaan. Salah satu langkah yang diambil oleh pihak swasta ialah dalam menyediakan laporan

tentang penilaian impak alam sekitar projek mereka walaupun pada masa itu keperluan untuk

penilaian impak alam sekitar belum dikuatkuasakan. Sesetangah syarikat pula mewujudkan

bahagian khas yang diketuai oleh ahli alam sekitar bagi mengendalikan masalah berkaitan alam

sekitar, di samping mengadakan penyelidikan mengenai teknologi yang tidak mencemarkan.

Terdapat beberapa agensi bukan kerajaan yang aktif dalam menjalankan aktivitinya di

Malaysia. Antara agensi-agensi tersebut ialah Persatuan Pencinta Alam, Persatuan Teknologi

Malaysia, Persatuan Pengguna Pulau Pinang, Gabungan Organisasi Pengguna Antarabangsa,

Institut Pengurusan Malaysia, Persatuan Perlindungan Alam Sekitar Malaysia, Sahabat Alam

Malaysia, Institut Masyarakat, Persatuan Pengurusan dan Penyelidikan Alam Sekitar Malaysia

dan Pusat Teknologi Alam Sekitar dan Pembangunan Malaysia.

Persatuan Pencinta Alam contohnya, merupakan salah sebuah daripada agensi atau

organisasi bukan kerajaan yang tertua di Malaysia yang melibatkan diri dengan alam sekitar.

Persatuan ini yang mewujudkan forum bagi kajian alam semula jadi juga bertindak melahirkan

kesedaran awam mengenai nilai alam semula jadi. Selain menggalakkan ahlinya menghayati

alam semula jadi melalui aktiviti luar, persatuan ini juga, menganjurkan ceramah dan forum

serta bergiat dalam kempen bagi pemuliharaan warisan alam semula jadi. Antara aktiviti yang

telah dijalankan ialah seperti kempen anti-pembalakkan dan menentang pembinaan Empangan

21

Tembeling serta kempen untuk menjadikan Hutan Simpan Endau-Rompin sebagai sebuah

taman negara.

Bagi pihak massa pula, sama ada media cetak atau media elektronik juga penting

mengimbau dan menghebahkan tentang kepenting menjaga alam sekitar. Hal ini kerana

masyarakat lebih rapat dengan media massa kerana fungsi media massa itu sendiri sebagai

saluran komunikasi dan hiburan kepada masyarakat. Sejak rakyat mula prihatin terhadap

pencemaran alam sekitar, pihak media massa telah meningkatkan liputan mereka mengenai

masalah-masalah alam sekitar yang nyata seperti pencemaran sungai, jerebu, pembakran

terbuka, pembuangan sisa toksik dan pembuangan efluen penternakan khinzir. Malah, jika

sesuatu peristiwa yang melibatkan alam sekitar seperti kejadian tanah runtuh dan pembakaran

terbuka turut akan disiarkan di dada akhbar, televisyen atau radio.

7.0 LANGKAH PROGRAM-PROGRAM KERJASAMA SERANTAU DAN

ANTARABANGSA

Terdapat pelbagai usaha yang telah dilaksanakan oleh pihak kerajaan dalam

menjalinkan hubungan diplomatik dengan negara-negara luar khususnya dalam bidang

pemeliharaan dan pemuliharaan alam sekitar. Selain dari pelbagai projek pembangunan hutan

yang dilaksanakan di peringkat kebangsaan, Jabatan Perhutanan Malaysia turut terlibat secara

aktif di dalam beberapa bidang perhutanan di peringkat serantau dan antarabangsa.

7.1 Institut Pengurusan Hutan Asean (IPHA)

IPHA telah melaksanakan program komersial yang telah pun dilaksanakan sejak tahun

1995 lagi. Sepanjang penubuhan, institut ini telah berjaya menganjurkan dua kursus mengenai

Sistem Maklumat Geografi (GIS), dua kursus mengenai pengurusan hutan secara berkekalan

dan satu bengkel perpustakaan dalam tahun 1997. Di samping itu juga, melaksanakan projek

serantau ITTO (1996-1999) yang bertajuk “Perancangan Praktikal dan Strategi-strategi

Keberkesanan Kos bagi Pemeliharaan Sumber Genetik Pokok-pokok Berjenis Komersial di

Tropika Asia dan Pasifik” dipertingkatkan lagi dalam tahun 1997.

7.2 Kesedaran dan Promosi Alam Sekitar

22

Dalam tempoh Rancangan, usaha untuk meningkatkan kesedaran terhadap alam sekitar

dipergiat di peringkat sekolah, komuniti dan kebangsaan. Pada tahun 2002, Pertubuhan NGO

Alam Sekitar Malaysia (MENGOs) diwujudkan bagi usaha menggabungkan 18 badan kerajaan

(NGO) yang berkaitan dengan alam sekitar. Hal demikian bertujuan untuk mengukuhkan

kerjasama dan integrasi dalam usaha mereka bagi meningkatkan tahap kesedaran terhadap

isu-isu alam sekitar dan sumber asli serta memberi input, komen dan maklum balas kepada

kerajaan. Usaha ini sangat penting bagi merealisasikan penggunaan nilai etika dalam

pemeliharaan alam sekitar. Oleh itu, bagi menggalakkan pihak berkuasa tempatan mengguna

pakai amalan mesra alam, program Bandar Lestari-Anugerah Alam Sekitar dilancarkan pada

tahun 2005 dan Kuantan, Pahang muncul sebagai penerima pertama anugerah tersebut.

7.3 Inisiatif Alam Sekitar Antarabangsa

Malaysia terus memainkan peranan yang aktif dalam pelbagai inisiatif alam sekitar di

peringkat pelbagai hala dan khususnya menganjurkan Persidangan Ke-7 Parti-Parti

Konvensyen. Kepelbagaian Biologi dan Mesyuarat Pertama Parti-Parti Protokol Cartagen pada

Februari 2004. Dalam tempoh Rancangan, beberapa perjanjian pelbagai hala mengenai alam

sekitar dan pindaan berkaitan telah ditandangani termasuk Konvensyen Stockholm Mengenai

Pencemar Organik Yang Berkekalan. Di samping itu, Protokol Montreal Bahan-Bahan Yang

Memusnahkan Lapisan Ozon, Konvensyen Basel Mengenai Kawalan Pergerakan Buangan

Berbahaya Merentasi Sempadan dan Pelupusannya, Konvensyen Rotterdam Mengenai

Peraturan Persetujuan Pemberitahuan Terlebih dahulu Bagi Bahan Kimia Berbahaya dan

Racun Perosak tertentu dalam Perdagangan Antarabangsa, Protokol Kyoto kepada

Konvensyen Rangka Kerja Pertubuhan Bangsa-bangsa Bersatu mengenai Perubahan Iklim dan

Protokol Cartagen berkenaan.

7.4 Pembangunan sistem pemetaan dan maklumat geografi untuk

keberkesanan perancangan, pengurusan, pemeliharaan dan pembangunan

sumber hutan secara berkekalan di Semenanjung Malaysia

Projek ini adalah atas inisiatif kerajaan Malaysia dengan menerima bantuan teknikal dan

kewangan daripada Kesatuan Eropah. Program yang dilaksanakan ini bertujuan untuk

membangunkan sistem maklumat pemetaan dan geografi perhutanan bagi perancangan,

23

pengurusan dan pemeliharaan sumber perhutanan secara lebih sistematik dan dinamik.

Sepanjang tahun 1997, kerja-kerja adalah lebih berfokus kepada tiga isu yang utama iaitu

analisis keperluan, pengumpulan maklumat dan rekabentuk sistem. Tahun tersebut merupakan

tahun pertama projek ini beroperasi.

Dua aspek utama projek ini telah dilaksanakan secara serentak iaitu projek Sistem

Maklumat Geografi (GIS) dan Sistem Maklumat Pengurusan (MIS) yang masing-masing

mempunyai perkaitan yang tersendiri. Selain itu, terdapat beberapa bidang dilaksanakan secara

berdigit seperti bidang perancangan, operasi, sumber, pentadbiran, pemetaan dan remote

sensing. Sebagai contoh, pada penghujung tahun 1997 iaitu tahun pertama projek ini

dilaksanakan struktur reka bentuk MIS telah hampir siap dibina bagi fasa pembangunan

program komputer pada tahun 1998. Di samping itu, pihak Agensi Angkasa Lepas Eropah telah

mengeluarkan geran tambahan kepada kerajaan Malaysia bagi penggunaan imej satelit

beradar. Penggunaan imej satelit tersebut amat bersesuaian digunakan di dalam awan dan

langit yang berjerebu serta memantau perubahan kegunaan tanah. Projek ini memainkan

peranan yang penting dan utama dalam mempelopori kemajuan teknologi maklumat (IT) dalam

Jabatan Perhutanan Semenanjung Malaysia. Secara keseluruhannya, projek ini dapat

menghasilkan ‘modular, intergrated software’ yang akan menggantikan pangkalan data dan

reka bentuk yang lama.

7.5 Menangani masalah alam sekitar (Kes Jerebu 1997)

Jerebu membawa kepada pelbagai kesan negatif. Kedatangannya setiap tahun

menjadikan Malaysia kini seolah-olah mempunyai tiga musim selain musim tengkujuh dan

musim kemarau yang saban tahun melanda negara ini. Masalahnya ialah kedatangan tidak

diundang musim terbaru dalam kalendar musim-musim di Malaysia ini bukanlah fenomena

biasa. Punca sebenarnya bukan dari dalam negeri tetapi dari luar, lebih tepat, Indonesia.

Sebagai contoh, pada tahun 1997 Malaysia mengalami masalah jerebu yang teruk bukan

berpunca daripada Malaysia tetapi berpunca daripada Indonesia yang melakukan pembakaran

secara terbuka. Kaedah pertanian di negara jiran itu yang mengizinkan pembakaran terbuka

seperti di Sumatera, Riau dan Kalimantan menjadikan Malaysia khususnya Lembah Klang dan

kawasan-kawasan sekitarnya sebagai kawasan tadahan asap dan segala macam pencemaran

daripada kerja-kerja pembakaran itu.

24

Disebabkan hubungan yang baik dalam kalangan anggota ASEAN, Malaysia telah

menghantar satu pasukan yang besar bagi membantu mengawal kebakaran hutan paling buruk

di Indonesia ketika itu. Semangat ASEAN perlu direalisasikan kerana jiran yang baik ialah yang

bukan sahaja tidak menyusahkan jiran yang lain, tetapi turut menyumbang kemakmuran dan

kesejahteraan kepada mereka. Pelan tindakan menangani jerebu yang dipersetujui oleh

Malaysia, Singapura dan Indonesia pada 1997 perlu dipupuk semula. Pelan itu dilaporkan

mendapat bantuan RM4.56 juta dari Bank Pembangunan Asia. ASEAN juga mempunyai

kesepakatan di bawah Perjanjian Asap Antara Negara Sempadan ASEAN yang ditandatangani

pada November 2003 antara Malaysia, Singapura, Brunei, Vietnam, Thailand dan Myanmar.

Oleh hal yang demikian, kerjasama serantau yang melibatkan keanggotaan negara-negara

ASEAN amat penting dalam melakukan kerjasama bagi membanteras masalah-masalah yang

berkaitan dengan alam sekitar.

7.6 Program Perolehan Bahan Tanaman Perhutanan Malaysia-Jerman

Projek Kerjasama Jabatan Perhutanan Semenanjung Malaysia dengan The Deutsche

Gesselschaft fur Technische Zusammenarbeit (GTZ) ini bertujuan meningkatkan atau

menggalakkan sistem pengendalian, pengutipan dan penyimpanan biji benih dan stok tanaman

dari spesies tempatan melalui tranformasi teknologi di samping memperkukuhkan lagi

kerjasama dan hubungan antara agensi berkaitan (Jabatan Perhutanan Negeri). Projek ini

penting kerana mengekalkan kualiti yang tinggi terhadap bekalan bijih timah dan stok tanaman

dari spesies tempatan untuk membangunkan projek-projek perhutanan. Antara aktiviti yang

telah dijalankan adalah mengadakan kursus-kursus latihan yang masing-masing mengenai

Penyelenggaraan Alat-alat Memanjat Pokok, Bilik biji benih/anak benih Bergerak dan kajian

semula program FGRID telah diadakan khusus untuk 63 orang pegawai luar. Selain itu,

terdapat dua manual kerja luar bertajuk ‘Guidelines on Management and Nursery Technique’

dan ‘Guidelines on Seeds Handling’ telah disiapkan dan dihantar kepada semua negeri.

7.7 Projek pengurusan hutan secara berperingkat

Projek ini adalah projek kerjasama antara kerajaan Malaysia dengan Jepun. Tujuan

utama pelaksanaan projek ini adalah berkaiatan dengan usaha untuk mengumpul data dan

maklumat-maklumat yang perlu bagi melahirkan atau mencipta sistem pengurusan hutan

pelbagai tahap melalui beberapa kajian ke atas tanaman ladang secara percubaan. Kemudian

25

akan dijadikan model untuk penubuhan ladang hutan secara besar-besaran di samping

menggalakkan atau menggiatkan aktiviti pemeliharaan hutan selaras dengan objektif

pengurusan hutan secara berkekalan bagi Semenanjung Malaysia. Sebagai contoh, tahun 1997

seluas 160 hektar dan 14 hektar masing-masing di Hutan Simpan Chikus dan Hutan Simpan

Kinta berjaya diselenggara dengan baik mengikut perancangan sementara sejumlah 30 000

anak benih jenis spesies tempatan telah pun disemai. Sebanyak tiga percubaan yang

mengambil jangka masa pendek berkaitan ‘Overstorey Felling Technique, Mychorrizal Survey

dan Nursery Management’ telah dijalankan dan disiapkan dalam tahun 1997. Oleh hal yang

demikian, semua kos perbelanjaan projek ini yang dikeluarkan adalah sebanyak RM540 713.

26

8.0 KESIMPULAN

Terdapat pelbagai langkah yang dilaksanakan oleh badan kerajaan dan bukan kerajaan

dalam memastikan alam sekitar sentiasa kelihatan bersih dan pembangunan lestari dapat

dicapai. Sebagai contoh, kempen, kerjasama serantau dan kemudahan-kemudahan seperti

tong sampah disediakan bagi memastikan alam sekitar tidak mudah dicemari. Namun, tanpa

adanya penyerapan nilai-nilai etika dalam diri setiap manusia terhadap kesedaran pengurusan

alam sekitar yang baik, pengekalan sumber seperti hutan dan udara yang bersih amat sukar

untuk dikecapi. Dalam semua agama tidak kira agama Islam, Budha, Hindu mahupun Kristian

sentiasa menyarankan agar manusia harus mengamalkan nilai-nilai murni untuk jaminan masa

hadapan yang baik seperti menyerapkan sikap mengambil berat, berilmu pengetahuan,

bertanggungjawab dan mematuhi peraturan. Jika setiap manusia patuh dengan ajaran agama

masing-masing, pastinya alam sekitar juga menerima impak positif hasil daripada ketaatan

manusia pada agama dan pegangan masing-masing.

Tidak dapat dinafikan bahawa keupayaan untuk mengatasi halangan-halangan ini

adalah cabaran yang perlu dihadapi oleh manusia yang menuju ke arah alaf baru. Gesaan atau

arahan kepada masyarakat secara mengejut untuk melakukan perubahan dari segi cara hidup,

prinsip pemikiran dan tindakan lazimnya pasti akan menghadapi masalah dan tentangan. Oleh

itu, pendidikan tentang penerapan nilai murni, etika penjagaan alam sekitar dan

pengadaptasian secara berkesan tentang pembangunan lestari seharusnya dilakukan dari

institusi sekolah lagi. Kanak-kanak dan pelajar sekolah harus dididik dan diberi pendedahan

untuk menyedari istilah dan pembangunan lestari dan kepentingannya pada masa panjang.

Tidak mustahil bahawa langkah-langkah sewajarnya yang diambil dari istitusi pendidikan dapat

membentuk modal insan yang bertanggungjawab pada alam sekitar. Ibarat kata pepatah,

’melentur buluh biarlah daripada rebungnya’.

Secara kesimpulannya, langkah-langkah sewajarnya perlu dimantapkan selain daripada

menguatkuasakan undang-undang dengan lebih ketat bagi mengelakkan berlaku sebarang

eksploitasi terhadap alam sekitar. Penerapan nilai-nilai etika harus dijadikan satu perkara yang

sangat penting terutama dalam kalangan pelajar sekolah dan remaja. Dengan adanya

kesedaran masyarakat menerusi penerapan nilai-nilai etika dalam diri masing-masing, kejayaan

pembangunan lestari pastinya dapat dicapai. Oleh itu, dapatlah generasi akan datang merasai

udara yang nyaman, sungai dan laut yang bersih, hidupan flora fauna yang masih terlindung

serta persekitaran yang sihat.

27

BIBLIOGRAFI

Abdul Samad Hadi & Sulong Mohamad (1990) Pembandaran dan Transformasi Negeri Alam pemuliharaan. Diperoleh pada Febuari 10,2011 daripada http://www.sabah. org.my/

Ahmad Badri Mohamed (1984). Manusia dan pembangunan terhadap alam sekitar. Bangi : Penerbitan Universiti Kebangsaan Malaysia.

Fatimah Said dan Saad Mohd Said (1999). Ekonomi Perindustrian : Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur.

Jamaluddin Md. Jahi, 1995. Kesedaran terhadap alam sekitar dan pengurusannya di Malaysia. Dlm. Prosiding “Seminar Kebangsaan Pendidikan Geografi di Malaysia : Isu, Cabaran dan Prospek”, anjuran Persatuan Geografi Kebangsaan dan Jabatan Geografi, FSKK, Universiti Kebangsaan Malaysia, Bangi, 30-31 Oktober, 1995.

Mardzelah Makhsin (2006). Sains pemikiran dan Etika.Selangor: PTS Professional Publishing Sdn.Bhd.

Ong Swee Kang (1993). Kemahiran Geografi dan Geografi Fizikal. Selangor: Delta.Sabah. Penerbit UKM: Bangi

Sham Sani, Abdul Samad Hadi & Jamaluddin Md.Jahi (2001). Alam sekitar dan pengurusannya di Malaysia : Kuala Lumpur. Isu dan pengurusannya, Dewan Bahasa dan Pustaka, Kementerian Pendidikan Malaysia, 1990

Sham Sani, Abdul Samad Hj. Abdul Hadi (2006). Pembangunan dan Alam Sekitar di Malaysia : Siri Memacu Ekonomi Negara. Alam Sekitar : Penerbitan Hartamas, Segambut Kuala Lumpur

28