940212-14-6328

SEJARAH PERKEMBANGAN DONDANG SAYANG

Pada dasarnya unsur-unsur kebudayaaan seperti tarian, alat muzik, permainan

tradisional dan lagu-lagu asli merupakan sebahagian daripada warisan kesenian

bangsa Melayu. Kewujudan pelbagai unsur seni tanpa disedari bukan sahaja telah

memperkenalkan identiti bangsa bahkan negeri yang memilikinya.

Dondang Sayang dan negeri Melaka merupakan dua gabungan yang cukup

sinonim ibarat aur dan tebing/isi dan kuku di mana apabila kita menyebut tentang

Dondang Sayang sudah pastilah kita akan teringat tentang negeri Melaka. Oleh itu, tidak

mustahillah sekiranya dikatakan bahawa Dondang Sayang merupakan salah satu

khazanah budaya yang mencerminkan masyarakat negeri Melaka secara tidak langsung.

Umumnya, istilah Dondang Sayang berasal daripada gabungan dua perkataan iaitu

‘Dondang’ dan juga ‘Sayang’. Perkataan dondang boleh diinterpretasikan sebagai

nyanyian atau lagu yang menghiburkan hati. Secara konseptualnya, istilah dondang juga

mempunyai pengertian yang hampir sama dengan istilah ‘dindang’ atau ‘dendang’. Hal

ini berikutan kerana dendang membawa maksud nyayian untuk bersuka-suka manakala

berdendang pula bermaksud bernyanyi dan berlagu.

Manakala perkataan sayang dalam istilah Dondang Sayang pula bermaksud

kasih. Namun begitu, dalam konteks Dondang Sayang, perkataan sayang cenderung

merujuk kepada pelakuan iaitu melakukan perbuatan yang lembut dan penuh mesra. Oleh

itu, tidak mustahillah sekiranya pemantun-penyanyi yang menyanyikan serta

mendendangkan lagu Dondang Sayang boleh diibaratkan seperti orang yang sedang

bersayang-sayang dan berkasih-kasih bersesuaian dengan rentak muzik yang dialunkan

oleh pemuzik.

1 | P a g e

940212-14-6328

Contohnya, di negeri Melaka, sekiranya terdapat seseorang atau kumpulan yang

sedang duduk bersenang-senang hati dan bersukaria seperti bersiul-siul atau bernyanyian-

nyanyian kecil mengalunkan lagu, situasi ini dikenali sebagai “sedang berdendang

sayang”. Pada dasarnya, situasi sedang berdendang sayang ini bukan sahaja dapat

diperhatikan pada individu-individu diperingkat muda malahan turut dapat dilihat

diperingkat tua. Pada peringkat tua, kebiasaannya, individu-individu tersebut akan bersiul

atau menyanyi lagu Dondang Sayang selepas mereka penat bekerja, semasa bersendirian

sambil melayan perasaan dan mengenang masa muda atau ketika meraut rotan di anjung

rumah atau hujung serambi.

Oleh itu, secara keseluruhannya Dondang Sayang boleh didefinisikan sebagai

lagu kasih atau nyanyian kasih.[1] Dondang Sayang merupakan suatu seni yang bersifat

lembut, indah serta mempunyai kesan yang mendalam bertepatan dengan maksud

Dondang Sayang itu sendiri. Dalam konteks keindahan dan kelembutan seni Dondang

Sayang terbukti jika dilihat daripada beberapa aspek seperti rentak muzik, lagu dan

intonasi yang beralun-alun seolah-olah tidak boleh diceraikan atau dipisahkan sama

sekali. Justeru, tidak hairanlah sekiranya nyanyian Dondang Sayang mampu melahirkan

seterusnya membangkitkan suasana yang damai, segar serta membuai perasaan harmoni

hasil cetusan daripada penyampaian pemantun-penyanyi yang lazimnya dialun suarakan

menggunakan dua tekanan suara yang berbeza dan berlawanan oleh dua pihak iaitu lelaki

dan perempuan.

Tambahan lagi seni kata Dondang Sayang digubah serta diilhamkan dalam bentuk

pantun tanpa disedari turut menyerlahkan keindahan nyanyian Dondang Sayang. Pada

dasarnya, penyampaian lagu Dondang Sayang dalam bentuk pantun sebenarnya bertujuan

untuk melindungi pengucapan sekiranya keterlaluan. Justeru kelembutan yang

ditonjolkan dalam nyanyian Dondang Sayang sekaligus tanpa disedari telah

2 | P a g e

940212-14-6328

mencerminkan peribadi orang Melayi yang secara semulajadinya kaya dengan sifat-sifat

ketimuran seperti lemah-lembut, budi bahasa dan sopan-santun.

Seni Dondang Sayang merupakan salah satu khazanah budaya yang menjadi

sebahagian daripada warisan budaya Melayu di mana seni Dondang Sayang merupakan

lagu klasik yang diwarisi secara turun-temurun sejak dari dahulu lagi. Namun begitu, asal

usul terciptanya seni Dondang Sayang itu pada dasarnya masih menjadi tanda tanya

berikutan pencipta serta pengubah asal lagu Dondang Sayang masih belum diketahui

mahupun dikenalpasti sehingga ke hari ini.

Ada empat jenis dondang sayang, iaitu dondang sayang Melaka, dondang sayang

Baba Peranakan, dondang sayang Tanjung Penyengat, dan dondang sayang Pulau Pinang.

Sungguhpun penjenisan ini lebih relatif sifatnya, setiap persembahan dondang sayang

tetap diminati oleh beberapa golongan masyarakat seperti Melayu, Cina Peranakan, India,

dan Portugis terutamanya di Melaka.[2]

Walaubagaimana pun, terdapat tiga fakta pendapat yang telah dikemukakan

berhubung dengan sejarah awal kewujudan Dondang Sayang yang diklasifikasikan

sebagai hampir tepat serta boleh diterima akan kebenarannya. Hal ini berikutan fakta

pendapat-pendapat yang dikemukakan adalah berlandaskan kepada beberapa aspek

seperti bentuk, struktur dan unsur Dondang Sayang itu sendiri yang kemudiannya

dihubungkaitkan dengan faktor-faktor sekeliling seperti alam, manusia dan kepentingan-

kepentingan yang wujud dalam seni Dondang Sayang bagi menyokong pendapat masing-

masing.

Pendapat pertama menyatakan seni Dondang Sayang dipercayai mula bertapak

pada akhir tahun kurun ke-15 Masihi ketika zaman kegemilangan Kerajaan Melayu

Melaka. Pendapat yang dikemukan merupakan andaian yang telah dibuat berdasarkan

3 | P a g e

940212-14-6328

kepada dua sebab utama iaitu kepentingan runtunan kemahuan manusia serta peranan

Kerajaan Melayu Melaka pada ketika itu. Pada akhir tahun ke-15 Masihi, negeri Melaka

merupakan sebuah kerajaan Melayu yang maju serta pesat di mana Melaka bukan sahaja

mempunyai jumlah penduduk yang ramai malahan pada masa yang sama turut

mempunyai perhubungan luar yang luas meliputi perhubungan diplomatik, perhubungan

dagang dan perhubungan peribadi. Negeri Melaka bukan sahaja selalu dikunjungi oleh

pemerintah dan pedagang dari luar tetapi pada masa yang sama Sultan Melaka juga sering

melakukan kunjungan ke negeri-negeri lain. Perhubungan luar yang wujud telah

melahirkan seni bercorak hiburan iaitu Dondang Sayang yang bertindak sebagai halwa

telinga dan santapan mata yang menyenangkan. Hal ini terbukti apabila para pedagang

yang singgah ke pelabuhan negeri Melaka sebagai pusat tumpuan sering menyanyikan

rangkaian lagu seperti :

Bandar Melaka, pisang jarum

air Bukit China

Bendahara Seri Maharaja.

Bukan itu sahaja, bukti kemunculan serta kewujudan seni Dondang Sayang pada

zaman Kesultanan Melayu Melaka turut disokong menerusi penciptaan beberapa rangkap

pantun yang tersisip dalam buku-buku lama tentang negeri Melaka seperti Sejarah

Melayu dan Hikayat Hang Tuah. Di antara pantun-pantun yang menyokong akan bukti

kewujudan Dondang Sayang di Melaka pada tahun tersebut ialah:

Hang Jebat Hang Kasturi,

Budak-budak raja Melaka,

Jika hendak jangan dicuri,

4 | P a g e

940212-14-6328

Mari kita bertentang mata.

Pendapat kedua pula menyatakan bahawa Dondang Sayang berasal dari Pulau

Sebang, Tampin, Melaka yang wujud sekitar akhir tahun 1400 Masihi hingga tahun 1510

Masihi hasil daripada tinjauan keterangan berdasarkan andaian. Seni Dondang sayang

dikatakan wujud ekoran daripada lawatan Datuk Temenggung ke Pulau Sebang, Tampin

Melaka. Oleh itu, seni Dondang Sayang dipercayai diciptakan khas sebagai tanda

mengalu-alukan seterusnya menghargai kedatangan Datuk Temenggung memandangkan

lawatan tersebut merupakan salah satu lawatan pembesar negeri ke luar daripada pusat

pemerintahan negeri Melaka.

Justeru itu, pelbagai persiapan yang telah dijalankan bagi memastikan bahawa

sambutan adalah meriah. Maka seni Dondang Sayang dipercayai tercipta hasil daripada

penciptaan alat-alat muzik berbentuk paluan daripada pokok laka seperti rebana dan

gendang bertujuan untuk mengiringi nyanyian oleh penduduk kampung. Walau

bagaimanapun, bentuk lagu yang dipersembahkan adalah bercorak lagu-lagu yang lahir

dari khayalan yang mempunyai struktur lagu yang tidak tetap sama sekali sekadar untuk

menjadikan majlis sambutan itu meriah semata-mata.

Pendapat ketiga pula berbeza jika dibandingkan dengan dua pendapat yang

terdahulu yang pada dasarnya menyatakan bahawa Dondang Sayang berasal daripada

negeri Melaka. Hal ini kerana pendapat ketiga pula menyatakan bahawa Dondang Sayang

tercipta ekoran daripada kedatangan Portugis ke Melaka pada sekitar tahun 1500 Masihi.

Pengaruh Portugis yang dibawa masuk oleh bangsa Eropah ke Melaka dipercayai telah

melahirkan seni Dondang Sayang berdasarkan kepada dua faktor utama iaitu kegemaran

bersuka-suka dan berhibur mesra merupakan hobi orang-orang Portugis yang

kemudiannya diperkenalkan kepada orang-orang tempatan dan alat muzik biola yang

dibawa masuk oleh orang Eropah ke Melaka. 5 | P a g e

940212-14-6328

Tidak dapat dinafikan wujudnya kebenaran bahawa Portugis yang

memperkenalkan Dondang Sayang. Ini kerana sebelum Portugis menjajah Melaka, orang-

orang Portugis telah datang terlebih dahulu untuk berdagang di Melaka.Dalam

memastikan barang dagangannya mendapat sambutan serta tidak berlakunya sebarang

kekacauan sepanjang mereka singgah untuk berniaga, orang Portugis telah

memperkenalkan kegemaran bersuka-suka dan berhibur mesra yang mana pada dasarnya

merupakan hobi orang-orang Portugis. Kebijaksanaan mereka dalam menggunakan ruang

serta peluang yang ada dengan sebaik mungkin menyebabkan penduduk tempatan

berminat dengan hiburan bersuka-suka yang bukan sahaja melekakan bahkan

mengkhayalkan penduduk tempatan.Cara ini tanpa disedari telah menyebabkan mereka

terselamat daripada sikap benci penduduk tempatan terhadap orang luar.

Selain itu, faktor yang menyatakan alat muzik biola dibawa masuk ke Melaka dari

Eropah turut menyumbang kebenaran yang Dondang Sayang lahir hasil daripada

pengaruh Portugis. Orang Portugis merupakan satu bangsa yang berjiwa seni iaitu

menggemari seni muzik dan nyanyian. Pada masa yang sama, dipercayai memiliki daya

kreatif seni jika dibandingkan dengan bangsa Eropah yang lain seperti bangsa Inggeris

dan Belanda.Bangsa Portugis dikatakan bangsa yang bertanggungjawab membawa masuk

alat muzik biola ke Melaka. Kemasukkan alat muzik biola tidak dapat disangkal bahawa

seni Dondang Sayang telah diperkemaskan dengan lebih sempurna di mana bentuk

asalnya yang tidak teratur dan menentu disusun dengan menggunakan melodi biola.

Namun begitu, terdapat beberapa kepincangan yang boleh dilihat sebelum

bersetuju untuk menyatakan bahawa orang Portugis yang mencipta seterusnya

memperkenalkan Dondang Sayang ini. Ini terbukti terutamanya jika diteliti dari aspek

sifat semulajadi bangsa Eropah itu sendiri seperti iklim negeri asal dan bentuk lagu klasik

Barat. Pada dasarnya kedudukan Negara Portugal yang terletak dalam lingkungan

6 | P a g e

940212-14-6328

kawasan sederhana dunia telah mempengaruhi dengan gaya hidup masyarakatnya yang

kebiasaannya sentiasa bergerak cergas dan pantas.

Situasi ini sama sekali menyangkal bahawa bangsa Portugis yang

bertanggungjawab untuk mencipta Dondang Sayang yang bersifat lemah-lembut serta

melintuk-liuk sedangkan bangsa Portugis terkenal dengan sifat semulajadinya yang

sentiasa bertenaga, ligat dan aktif. Bukan itu sahaja, bentuk lagu klasik Barat yang

cenderung bersifat melankolik langsung tidak mencerminkan bahawa seni Dondang

Sayang merupakan hak milik kepunyaan bangsa Eropah sama sekali memandangkan lagu

Dondang Sayang bersifat lembut.

Walau bagaimanapun, tidak dapat disangkal bahawa terdapat lagu lama yang

diwarisi oleh orang-orang Portugis yang menetap di Melaka mempunyai persamaan

dengan beberapa buah lagu klasik milik orang Melayu. Persamaan kedua-dua buah lagu

boleh dilihat dengan jelas dari segi rentak dan nyanyiannya. Contohnya, dua buah lagu

Melayu lama iaitu ‘Serampang Laut’ dan ‘Serampang Pantai’ dikatakan mempunyai

persamaan dengan sebuah lagu lama orang Portugis yang dikenali sebagai Branyo. Lagu

Branyo merupakan lagu yang berentak joget sama seperti lagu Serampang Pantai dan

Serampang Laut.

Secara keseluruhannya, seni Dondang Sayang boleh dikatakan lahir melalui

gabungan serta adunan dua buah negara iaitu Barat dan Timur berdasarkan kepada unsur-

unsur yang wujud dalam seni Dondang Sayang itu sendiri. Walau bagaimanapun,

kebenaran tentang dari mana asal usul Dondang Sayang masih belum menemui

jawapannya memandangkan ketiadaan bukti-bukti yang kukuh seperti pengasas serta

pencipta sebenar lagu Dondang Sayang. Oleh itu, terdapat tiga pendapat yang telah

dikemukakan berdasarkan kepada andaian setelah kajian serta tinjauan keterangan

7 | P a g e

940212-14-6328

dijalankan dengan mengambil kira beberapa aspek penting seperti unsur, bentuk dan

struktur Dondang Sayang serta perkaitannya dengan faktor sekeliling.

Menurut Kamus Dewan Edisi Ketiga, pantun boleh diinterpretasikan sebagai

puisi lama yang biasanya terdiri daripada empat baris dalam tiap-tiap rangkap.[3] Selain

itu, pantun juga boleh didefinisikan sebagai puisi atau karangan berangkap kepunyaan

bangsa Melayu yang diwarisi turun-temurun. Pernyataan yang menyatakan bahawa

pantun merupakan hak milik serta warisan turun-temurun orang Melayu turut disokong

oleh beberapa orang tokoh sarjana dari Timur dan juga Barat. Antara tokoh yang

menyokong bahawa pantun merupakan warisan orang Melayu ialah Zuber Usman,

seorang pengarang terkenal Indonesia, dalam bukunya KESUSASTERAAN LAMA

INDONESIA telah menekankan bahawa :

“Pantun ialah puisi Melayu lama, sebab dia boleh terus kekal bentuknya kerana

diciptakan oleh masyarakat lama yang kukuh dan padu. Masyarakat lama itu

mempunyai persatuan yang lebih rapat, lebih padu tidak pecah-belah berderai-

derai seperti masyarakat moden.”[4]

Pendapat yang dikemukan oleh Zuber Usman turut disokong oleh ramai pengarang

terkenal Indonesia yang lain. Selain itu, menurut Harun Aminurrashid dalam bukunya

KAJIAN PUISI MELAYU pula menyatakan bahawa :

“Memang pantun menjadi puisi Melayu yang sangat terkenal di Tanah Melayu dan

kepada persuratan Melayu serta kepada masyarakat Melayu. Boleh dikatakan tiap-tiap

anak Melayu dari kanak-kanaknya hingga kepada orang tua-nya, dari orang kebanyakan

hinggalah kepada orang-orang besarnya semua tahukan pantun dan boleh

berpantun.”[5]

8 | P a g e

940212-14-6328

Pemilikan puisi pantun sebagai hak orang Melayu turut diperakui oleh seorang

Sarjana Barat iaitu R.O. Winstedt berdasarkan kajian beliau tentang kesusasteraan

Melayu. Beliau telah menegaskan dalam bukunya PANTUN MELAYU bahawa :

“Orang asing yang belum mengenal pantun, boleh dikatakan orang itu belum mengenal

rohani dan jalan fikiran orang Melayu yang sebenar.” [6]

Secara keseluruhannya, tidak dapat dinafikan bahawa pantun serta seni Dondang

Sayang mempunyai perkaitan yang sangat kuat di mana kedua-duanya saling lengkap-

melengkapi antara satu sama lain. Pantun sebagai unsur yang terpenting dalam seni

Dondang Sayang turut diperakui oleh seorang pengarang Indonesia iaitu Harun

Aminurrashid dalam bukunya yang bertajuk KAJIAN PUISI MELAYU. Dalam buku

tersebut, beliau telah menegaskan bahawa :

“ Dalam buku-buku Melayu, pengarang-pengarang Melayu selalu menyelitkan

pantun untuk menjadi perhiasan karangannya. Cuba lihat buku-buku Sejarah Melayu

dan Hikayat Abdullah yang telah terkarang berabad lamanya ada terdapat pantun di

dalamnya. Begitu juga dalam majlis-majlis jamuan yang diadakan oleh masyarakat

Melayu selalu kita dengar pantun menjadi perhiasan ucapan yang dihamburkan dalam

majlis itu. Hampir tiap-tiap nyanyian Melayu, senikatanya berbentuk puisi pantun,

terutamanya dalam nyanyian Dondang Sayang.” [7]

Dalam konteks seni Dondang Sayang, jumlah ahli dalam sebuah kumpulan

pemuzik adalah tidak tetap sebaliknya bergantung kepada bilangan alat muzik yang

digunakan. Pada asasnya, kumpulan pemuzik Dondang Sayang boleh ditubuhkan dengan

hanya terdiri daripada empat orang ahli pemuzik sahaja iaitu seorang penggesek biola,

dua orang pemukul rebana dan seorang pemalu gong atau tetawak.

9 | P a g e

940212-14-6328

Namun begitu kebiasaannya, dalam sebuah kumpulan pemuzik Dondang Sayang

akan mempunyai lebih daripada empat orang ahli pemuzik. (Rujuk Lampiran 1.a) Jumlah

ahlinya yang ramai adalah bertujuan membolehkan pemuzik yang kepenatan bertukar

ganti antara satu sama lain. Contohnya, sesuatu persembahan Dondang Sayang akan

mengambil tempoh masa yang agak lama, oleh itu, proses pertukaran pemain akan

sering berlaku khususnya kepada pemain-pemain alat palu seperti rebana dan gong atau

tetawak.

kumpulan pemuzik Dondang Sayang diketuai oleh seorang ketua yang

bertanggungjawab untuk memastikan setiap ahli kumpulan sentiasa bekerjasama, sepakat

serta komited dengan tugas masing-masing bagi mengelakkan berlakunya sebarang

masalah yang dipercayai mampu menguggat kredibiliti mereka sebagai sebuah kumpulan

pemuzik Dondang Sayang. Umumnya, kumpulan pemuzik Dondang Sayang sering

diketuai oleh pemain biolanya. Meskipun begitu, tidak mustahil sekiranya kumpulan

pemuzik Dondang Sayang ini diketuai oleh pemain alat-alat muzik yang lain ataupun

diketuai oleh pemantun-penyanyi itu sendiri bergantung kepada suara majoriti ahli yang

memilih siapa yang layak untuk mengetuai atau memimpin mereka.

Dari aspek peralatan muzik, lazimnya peralatan muzik yang asas yang akan

digunakan untuk mengiringi sebuah persembahan Dondang Sayang terdiri daripada

sebuah biola, dua buah rebana serta sebuah gong atau sebuah tetawak. Walau

bagaimanapun, bukanlah kesemua alat muzik yang digunakan untuk mengiringi seni

persembahan Dondang Sayang merupakan alat muzik tradisional (tempatan). Alat muzik

tradisional yang digunakan hanyalah rebana, gong dan tetawak. Manakala alat muzik lain

seperti biola dan tabur pula dipercayai merupakan alat muzik yang dibawa masuk oleh

negara Barat ke Kepulauan Melayu.

10 | P a g e

940212-14-6328

Pada zaman Kesultanan Melayu Melaka, persembahan Dondang Sayang hanya

diiringi dengan paluan gendang dan juga rebana berikutan ketiadaan alat-alat melodi pada

ketika itu. Namun begitu, kegemilangan negeri Melaka serta fungsinya sebagai pelabuhan

entrepot telah menyebabkan orang-orang Barat mula membawa masuk seterusnya

memperkenalkan alat-alat melodi seperti biola yang tanpa disedari akhirnya biola telah

menjadi alat muzik yang paling penting untuk memelodikan lagu Dondang Sayang. Oleh

itu, tidak mustahillah sekiranya dikatakan bahawa biola merupakan nadi kepada Dondang

Sayang memandangkan tanpa biola maka pincanglah persembahan Dondang Sayang

sama sekali.

Hal ini terbukti di mana antara banyak-banyak alat muzik melodi, hanya biola

sahaja yang paling sesuai digunakan dalam seni Dondang Sayang. Contohnya menerusi

gesekan biola, keaslian lagu Dondang Sayang yang dimelodikan lebih menyerlah kerana

gesekan biola mempunyai ketepatan bunyi yang gemersik yang bukan sahaja mampu

untuk menimbulkan dan membangkitkan kesegaran lagu Dondang Sayang bahkan pada

masa yang sama berupaya untuk menghidupkan persembahan sehinggakan penonton

berasa ghairah, teruja serta seronok untuk terus menikmati persembahan tersebut.

Selain itu ketiadaan alat muzik lain sama ada alat muzik melodi mahupun alat

muzik paluan yang mampu untuk mengatasi biola dalam memelodikan lagu Dondang

Sayang dengan sempurna menyebabkan biola dilihat sebagai alat muzik yang istimewa di

mana biola dan Dondang Sayang merupakan dua unsur yang bukan sahaja tidak dapat

dipisahkan malah saling lengkap-melengkapi antara satu sama lain. Buktinya, dengan

hanya menggesekan alat melodi biola bukan sahaja dipercayai sudah berupaya untuk

membentuk dan menghasilkan lagu Dondang Sayang yang cukup sempurna tetapi pada

masa yang sama juga mampu untuk menyerlahkan persembahan jika dibandingkan

11 | P a g e

940212-14-6328

dengan alat-alat muzik yang lain yang turut sama digunakan dalam persembahan

Dondang Sayang seperti rebana, gong dan tetawak. (Rujuk Lampiran 2.a,2.b dan 2.c)

Kegagalan alat-alat muzik lain sama ada yang dipetik, ditiup dan dipalu bukan

sahaja dipercayai tidak mampu untuk menjiwai lagu Dondang Sayang sebaliknya turut

menampakkan unsur-unsur kehambaran seolah-olah persembahan Dondang Sayang telah

hilang keasliannya serta nilai seninya. Walau bagaimanapun, secara keseluruhannya,

tidak dapat dinafikan bahawa alat-alat muzik lain seperti rebana, gong dan tetawak masih

tetap diperlukan berdasarkan kepada keperluan serta kemampuannya untuk mengiringi

gesekkan biola bagi menjadikan persembahan Dondang Sayang lebih menarik

Setiap peralatan muzik yang digunakan dalam Dondang Sayang sama ada biola,

rebana, tetawak atau gong adalah saling bergantungan antara satu sama lain kerana

kesemua alat muzik yang digunakan masing-masing mempunyai pernan serta fungsinya

yang tersendiri. Dalam sebuah persembahan Dondang Sayang, lazimnya persembahan

akan dimulakan dengan gesekan biola bagi melahirkan melodi lagunya seterusnya

sebagai tanda menyulungi alunan pembukaan lagunya. Gesekan biola kemudiannya

diikuti pula dengan paluan rebana bertujuan untuk menyusun serta memulakan rentak

disamping paluan gong atau tetawak pula adalah bertujuan untuk meningkah rentak

tersebut.

Dalam nyanyian Dondang Sayang, tidak terdapatnya penekanan mahupun

pengkhususan terhadap satu tema sahaja. Tema pantun bagi nyanyian Dondang Sayang

adalah bergantung kepada pernyataan-pernyataan yang terkandung dalam isi maksudnya.

Antara tema pantun yang terdapat dalam nyanyian Dondang Sayang ialah kasih, budi,

kias-ibarat, jenaka, burung, ayam, harimau, pokok, gajah, sejarah, laut dan sebagainya.

12 | P a g e

940212-14-6328

Kebiasaannya, pemilihan tema atau tajuk pantun akan dibuat oleh pemantun-

penyanyi yang memulakan nyanyian. Apabila pemantun-penyanyi lelaki telah

mengemukakan sesuatu tema, maka secara automatiknya, pemantun-penyanyi wanita

akan menjawab berdasarkan kepada tema pantun tersebut. Contohnya, jika pemantun-

penyanyi memulakan persembahan Dondang Sayang dengan pantun kasih maka pantun

kasih jugalah yang akan dibalaskan. Oleh itu, pada dasarnya, pemantun-penyanyi

mempunyai peluang iaitu bebas untuk memilih tema yang akan didendangkan

dipersembahan Dondang Sayang. Contoh pantun budi yang dinyanyikan pada permulaan

persembahan Dondang Sayang ialah :

Tukar baju tukar seluar,

Turun ke sawah menanam padi,

Saya seorang dagang di luar,

Cuba-cuba menabur budi.

Walau bagaimanapun, penukaran tema pantun disaat persembahan Dondang

Sayang dijalankan merupakan perkara yang biasa. Namun begitu, penukaran tema dibuat

dengan cara hormat di mana pemantun-penyanyi sama ada lelaki atau wanita terlebih

dahulu meminta persetujuan antara satu sama lain sebelum penukaran tema pantun dibuat

bagi mengelakkan berlakunya perbalahan

Pada dasarnya persembahan Dondang Sayang bukanlah suatu bentuk

persembahan yang bersifat formal yang mana persembahan Dondang Sayang tidak

memerlukan sama sekali tempat serta masa yang khusus mahupun majlis-majlis tertentu.

Sebaliknya Dondang Sayang boleh dipersembahkan pada bila-bila masa tanpa mengira

tempat serta jenis majlis. Hal ini bertepatan dengan tujuan sebenar Dondang Sayang

13 | P a g e

940212-14-6328

diperkenalkan iaitu untuk menghiburkan orang ramai seterusnya memeriahkan sesuatu

majlis.

Dondang Sayang juga turut diklasifikasikan sebagai seni persembahan yang

bersifat fleksibel kerana boleh dipersembahkan di mana-mana sahaja sama ada di

halaman rumah, di atas rumah, di dalam balai serta di majlis-majlis terbuka. Namun

begitu, lokasi yang sering dijadikan pilihan yang sesuai untuk mengadakan persembahan

Dondang Sayang ialah rumah. Persembahan Dondang Sayang ini boleh diadakan di

mana-mana bahagian rumah seperti di ruang dapur dan anjung rumah. Walau

bagaimanapun ruang rumah yang sering menjadi pilihan utama untuk diadakan

persembahan Dondang Sayang ialah di serambi dan sengkuap. Persembahan Dondang

Sayang cenderung untuk diadakan sama ada di serambi, anjung rumah dan sengkuap

memandangkan pada zaman dahulu hanya ahli-ahli kumpulan pemuzik serta pemantun-

penyanyi lelaki sahaja yang dapat ditonton oleh orang ramai. Manakala pemantun-

penyanyi wanita pula sekadar dapat didengari suaranya sahaja.

Pada dasarnya, pemantun-penyanyi iaitu lelaki dan wanita yang terlibat dalam

persembahan Dondang sama ada secara langsung atau tidak langsung sebenarnya tidak

saling mengenali antara satu sama lain. Meskipun begitu, kerancakkan sesi berbalas

pantun tanpa disedari tetap wujud iaitu proses tanya-menaya serta jawab-berjawab antara

kedua-dua belah pihak. Menerusi proses jualbeli pantun akhirnya pemantun-penyanyi

lelaki dan wanita yang pada mulanya tidak mengenali akan saling berkenalan seterusnya

akan mengenali antara satu sama lain.

Pada dasarnya, pakaian mencerminkan bangsa yang mewarisi bidang seni

tersebut lantaran akan wujudnya penyesuaian antara pewaris dan bentuk persembahan

seni dan kebudayaan. Justeru itu, pakaian yang cenderung digunakan dalam persembahan

14 | P a g e

940212-14-6328

Dondang Sayang oleh kebanyakkan ahli kumpulan pemuzik dan juga pemantun-penyanyi

ialah pakaian tradisi orang-orang Melayu Melaka.

Pemakaian pakaian tradisi dalam persembahan Dondang Sayang bukan sahaja

disifatkan sebagai pakaian yang sopan dan lengkap bahkan sedap mata memandang

memandangkan pakaian tradisi ini adalah bersesuian untuk semua tempat, majlis serta

suasana. Pemakaian pakaian tradisi juga dalam seni persembahan Dondang Sayang

sekaligus memberikan gambaran yang tepat tentang ciri-ciri peribadi orang Melayu itu

sendiri yang lemah-lembut, berperkerti tinggi serta kaya dengan nilai-nilai ketimuran.

Dalam konteks seni persembahan Dondang Sayang, pakaian yang sering dipakai

oleh orang lelaki terdiri daripada baju Melayu leher Teluk Belanga, seluar Melayu sama

ada potongan pantelun atau potongan Cina, kain samping, songkok dan juga capal

sebagai alas kaki iaitu kasut. Manakala pakaian yang sering dipakai oleh wanita pula

ialah baju kurung leher Teluk Belanga atau baju kebaya, kain sarung iaitu sama ada kain

batik sarung atau kain batik lepas, selendang dan juga kasut seret sebagai alas kaki iaitu

kasut. Lazimnya, orang-orang yang terlibat dalam persembahan Dondang Sayang lebih

gemar untuk mengenakan pakaian tradisi memandangkan pemakaian pakaian tradisi tidak

menghalang sama sekali pemantun-penyanyi serta ahli pemuzik untuk bergerak bebas.

Secara umumnya, lagu yang didendangkan oleh pemantun-penyanyi serta

kumpulan pemuzik Dondang Sayang adalah bersifat universal. Ini bermaksud bahawa

jenis lagu yang didendangkan atau dimainkan oleh kumpulan pemuzik Dondang Sayang

bukanlah terhad kepada satu jenis lagu sahaja tetapi pada masa yang sama pemantun-

penyanyi serta kumpulan pemuzik Dondang Sayang mempunyai bakat serta kemahiran

dalam mempersembahkan pelbagai jenis lagu seperti lagu joget, lagu asli dan lagu nasib.

Oleh itu, tidak dapat dinafikan bahawa pemantun-penyanyi dan kumpulan pemuzik

merupakan dua gabungan yang unik serta istimewa kerana berupaya serta berkemampuan 15 | P a g e

940212-14-6328

dalam memenuhi kehendak dan juga selera para pendengar dan penggemar yang

menggemari seni persembahan Dondang Sayang.

Bukan itu sahaja, bakat serta kemampuan kumpulan pemuzik Dondang Sayang

boleh dilihat menerusi persembahan lagu-lagu yang terdiri daripada pelbagai rentak

terutamanya rentak-rentak yang terdapat dalam lagu Melayu seperti inang, zapin, masri

dan ghazal. Pada dasarnya, rentak lagu Dondang Sayang adalah bercorak rentak lagu

Melayu asli. Namun begitu, kepelbagaian rentak muzik dalam lagu-lagu Melayu serta

kesediaan dan kesesuaian rentak-rentak ini tanpa disedari telah memberikan nafas baru

kepada seni Dondang Sayang di mana rentak-rentak seperti zapin, ghazal dan inang ini

telah dipadankan serta diserap masuk ke dalam lagu Dondang Sayang.

Umumnya, lagu Dondang Sayang bukan sahaja boleh dipadankan serta

disesuaikan dengan rentak lagu Melayu sahaja tetapi pada masa yang sama lagu Dondang

Sayang boleh dipadankan dengan rentak lagu yang berasal daripada negara Barat seperti

rentak mambo. Namun, lagu Dondang Sayang yang berentak mambo dikatakan

mempunyai rentak lagu yang lebih moden jika dibandingkan rentak asal lagu Dondang

Sayang itu sendiri. Sebagai contohnya, penyerapan masuk rentak mambo telah

menghasilkan Dondang Sayang yang berentak lebih moden yang dikenali sebagai

“Dondang Sayang Mambo” sekitar tahun 50-an. Penggabungjalinan pelbagai rentak lagu

ke dalam seni Dondang Sayang tidak dapat dinafikan bukan sahaja telah memberi nafas

baru bahkan mendapat tempat dihati pendengar serta peminat lagu Dondang Sayang.

Pada masa yang sama juga dipercayai telah berjaya mengubah suasana persembahan

supaya bersifat lebih segar, meriah dan tidak membosankan.

Lazimnya persembahan akan dimulakan dengan pantun-pantun yang bersifat

merendahkan diri. Pada ketika ini, pemantun-penyanyi masing-masing merasakan dirinya

serba kekurangan iaitu tidak tahu apa-apa seolah-olah mereka belum pernah atau baru 16 | P a g e

940212-14-6328

kali pertama masuk gelanggang, mahu mencuba nasib dan sebagainya.Kebiasaannya

pemantun-penyanyi lelaki merupakan pihak yang datang bertandang maka secara

automatiknya pihak pemantun-penyanyi lelaki yang akan memulakan nyanyian pantun

terlebih dahulu.

Dalam persembahan Dondang Sayang, pantun yang dinyanyikan dipercayai

berlaku dalam bentuk yang spontan iaitu lahir hasil daripada cetusan idea dan ilham

pemantun-penyanyi secara serta-merta. Nyanyian pantun ini berlaku secara dua hala

dalam bentuk berbalas-balas pantun antara satu pihak dengan pihak yang lain melibatkan

pihak lelaki dan juga pihak wanita. Kebolehan serta bakat pemantun-penyanyi dalam

menyanyikan pantun soal dan pantun jawab seolah-olah bersahaja dan bukaannya secara

paksaan menjadikan persembahan Dondang Sayang menjadi lebih menarik serta

meriah.Menerusi kebolehan serta bakat berbalas pantun yang dimiliki oleh pemantun-

penyanyi, tidak dapat dinafikan sama sekali bahawa mereka yang terlibat terdiri daripada

orang-orang yang mempunyai bakat semulajadi, handal serta bijak dalam berpantun.

Situasi ini dapat dilihat menerusi cara mereka menyampaikan dan menyanyikan lagu

Walaupun proses jualbeli pantun berlaku secara bersambung-sambung, namun

kedua-dua pihak sama ada penjual pantun dan pembeli pantun haruslah terlebih dahulu

memahami maksud pantun yang dijual sebelum membeli atau membalas pantun tersebut

bertujuan untuk menggelakkan pemantun-penyanyi sama sekali membeli pantun yang

dijual dengan membalas pantun yang tidak kena maksudnya. Kesilapan pemantun-

penyanyi dalam memahami pantun yang dijual akan mengakibatkan pemantun-penyanyi

tersebut akan menerima pantun balasan yang bersifat seperti memukul teruk.

Kepelbagaian gaya, bentuk serta lenggok yang berbeza hasil daripada kebolehan

seorang pemantun-penyanyi menimbulkan pelbagai rencam bentuk nyanyian. Meskipun

begitu, kepelbagaian jenis gaya nyanyian yang wujud dipercayai tidak sama sekali 17 | P a g e

940212-14-6328

mampu menguggat keistimewaan dan keunggulan seni Dondang Sayang. Sebagai

contoh, di Melaka terdapat pelbagai gaya nyanyian Dondang Sayang seperti mengikut

terus kehendak lagunya seperti alunan melodi, menggantung lagunya dengan

menyingkatkan sebutan perkataan dalam pantun, perkataan ketiga baris pertama pantun

dipanjangkan sebutannya, perkataan keempat baris pertama dipanjangkan sebutannya,

meleret-leretkan nyanyian maksud pantun dan berbagai-bagai lagi.

Ketatatertiban dalam persembahan Dondang Sayang turut dapat diperhatikan

tatkala pemantun-penyanyi yang bukan terdiri daripada golongan pemain atau pemuzik

yang sedia ada atau berasal dari luar kawasan tetapi berhajat ingin tumpang menyanyi

bersama-sama terlebih dahulu akan berpantun dengan pantun-pantun yang berbunyi

memohon izin sebagai tanda meminta kebenaran untuk tumpang bermain.

Hingga kini umum menganggap bahawa oleh kerana lagu Dondang Sayang berasal

di Melaka maka pastilah kebanyakan daripada orang Melaka pandai atau tahu menyanyi

lagu tersebut. Sebenarnya terlalu sedikit bilangan orang Melaka yang tahu menyanyikan

lagu Dondang Sayang. Bukan mudah menyanyikan lagu ini. Ia tidak boleh ditiru-tiru atau

dipelajari melalui pendengaran seperti mempelajari lagu-lagu lain. Lagu Dondang Sayang

mesti dipelajari dengan sungguh-sungguh kerana ia mempunyai bentuk dan cara yang

tertentu untuk menyanyikannya. Bagaimanapun lagu ini bukan sahaja diminati oleh orang

Melayu bahkan diminta juga golongan masyarakat bukan Melayu iaitu masyarakat Cina

Peranakan yang dikenali dengan panggilan Baba dan Nyonya dan juga masyarakat Serani

atau yang dikenali sebagai orang Portugis.

Beberapa orang penyanyi lagu Dondang Sayang yang terkemuka di Melaka pada

masa ini adalah terdiri daripada golongan tua. Hampir tidak ada golongan muda yang

meminati lagu ini. Kurangnya minat golongan muda menyanyikan lagu Dondang

18 | P a g e

940212-14-6328

Sayang, bukan sahaja kerana sukarnya menyanyikan lagu tersebut, tetapi aspek yang

lainnya adalah kerana mereka tidak pandai berpantun. 

Antara tokoh Dondang Sayang di Melaka ialah Itam Ahmad dari Paya Rumput,

dikenali sebagai antara pemantun atau penyanyi lama Dondang Sayang yang begitu aktif. 

Selain Itam, Nyah Keling yang berasal dari Durian Tunggal juga adalah pemantun dan

penyanyi perempuan yang cukup dikagumi. Zaiton Haji Hamzah dari Duyong dan Bachik

Bakar dari Pangkalan Rama Tengah pula dianggap sebagai angkatan baru yang dicungkil

bakat mereka melalui pertandingan Pesta Dendang Rakyat anjuran RTM Melaka.  (Rujuk

Lampiran 3.b)

Era 1950-an adalah zaman peralihan bagi Dondang Sayang.  Seni tradisi ini makin

diminati ramai.  Dondang Sayang mula mendapat tempat lebih meluas apabila ia

disiarkan menerusi radio, sejak tertubuhnya Jabatan Penyiaran yang dikenali sebagai

Radio Malaya ketika itu.Selain itu, Dondang Sayang juga mula dimainkan di pentas

bangsawan dan joget.  Dari sinilah Dondang Sayang mula mengalami perubahan apabila

rentak asli dipadankan dengan rentak muzik moden dari Barat.  Maka, lahirlah rentak

Dondang Sayang Mambo. 

Ramai penyanyi-pemantun Dondang Sayang dilahirkan dari pentas bangsawan,

antaranya S M Salim (Tan Sri) dan Normah Salim.  Dondang Sayang juga dimainkan

pada majlis tertentu seperti majlis kenduri kahwin dan di pentas Malam Aneka Warna.

Penghujung era 1950-an Dondang Sayang maju setapak lagi apabila mula

dipertandingkan Radio dan Televisyen Malaysia (RTM) sempena majlis sambutan

tertentu seperti perayaan hari ulang kemerdekaan Negara. [8] (Sila rujuk lampiran 3)

Hingga kini masih belum ada ahli-ahli sejarah budaya atau ahli-ahli kesenian kita

yang telah membuat kajian tentang asal usul lagu Dondang Sayang secara mendalam.

19 | P a g e

940212-14-6328

Bagaimanapun ada juga pendapat-pendapat ringkas yang menyatakan lagu tersebut

berasal dari daerah Riau, Indonesia. Beberapa tulisan mengenainya lebih menekankan

kepada aspek pantun yang dinyanyikan dalam lagu ini, kurang atau tidak langsung

memperkatakan tentang asal usul lagu Dondang Sayang.

Dengan itu jelaslah bahawa Dondang Sayang adalah seni tradisi negeri Melaka,

bukan ciptaan atau pengaruh daripada seni lagu Portugis. Namun demikian dapat pula

diyakinkan lagu ini sudah mula berkembang di zaman pemerintahan Portugis di Melaka.

Suatu hakikat yang harus diakui bahawa seni lagu Dondang Sayang lebih

diperkemas lagi dengan adanya alat muzik dari Barat iaitu biola. Alat-alat muzik

tradisional yang digunakan ialah rebana, gendang dan gong. Dengan demikian dapatlah

dibuat kesimpulan bahawa lagu Dondang Sayang serta dengan alat-alat muziknya adalah

hasil daripada ciptaan ahli-ahli seni lagu di Melaka. Ini bererti lagu ini telah wujud dalam

kesenian Melayu di Malaysia sejak abad yang ke 15 Masihi.

Sejak wujudnya, lagu ini terus berkembang dari utara hingga ke selatan Selat

Melaka. Yang dimaksudkan kawasan budaya atau dunia Melayu ialah di Sumatera

dan Riau, Indonesia. Demikianlah kesan-kesan sejarah tentang lagu Dondang Sayang

yang dapat diteroka oleh ahli-ahli seni lagu di Malaysia.

Pengaruh alam setempat menimbulkan beberapa ciri perbezaan yang menambahkan

lagi gaya dan corak atau langgam orang menyanyikan lagu ini. Itulah sebabnya

timbul kumpulan atau kelompok-kelompok ahli-ahli Dondang Sayang yang terkenal

hingga melahirkan nama-nama seperti Dondang Sayang Melaka, Dondang Sayang

Tanjung Surat, Dondang Sayang Temasik dan Dondang Sayang Baba dan Nyonya.

Perbezaannya bukan pada dasar dan bentuk lagu ataupun alat muzik tetapi pada cara

persembahan nyanyian.

20 | P a g e

940212-14-6328

Jikalau didengar pada cara menyanyi akan dapat dirasakan kelainannya yang

nyata. Nyanyian Dondang Sayang Tanjung Surat dan Temasik, sebutan patah

lagunya pada suara pertengahan, dan kadang-kadang tinggi, diikuti oleh nyanyian

baris dua maksud pantun. Sedangkan bagi Dondang Sayang Melaka sebutan itu

rendah dan berakhir dengan kelembutan suara yang lunak dan beralun.

Keistimewaan dan keutamaan menyanyikan lagu Dondang Sayang ialah nyanyian

pantunnya. Tanpa dinyanyikan dengan pantun lagu ini kurang meninggalkan kesan

kerana belum lengkap sebagai suatu persembahan lagu. Bagi orang-orang yang ahli

dalam nyanyian lagu ini secara bersendirian akan menyanyikan secara perlahan atau

dalam hatinya apabila mendengarkan lagu Dondang Sayang dimainkan. Di sinilah

letaknya keistimewaan atau bentuk yang tersendiri lagu Dondang Sayang. Inti pada lagu

ini ialah pantun yang dinyanyikan.[9]

Demikianlah kepelbagaian corak atau gaya orang menyanyikan lagu Dondang

Sayang mengikut pendapat orang-orang yang ahli dalam seni lagu tersebut.

Bagaimanapun pada dasarnya pantun dan suara serta gaya menyanyi menentukan

nilai atau mutu nyanyian Dondang Sayang. Jikalau tidak demikian akan terasalah

kepincangan pada pendengaran dan citarasa seninya.

Oleh itu, pelbagai pihak harus bekerjasama dalam mengambil langkah efektif

untuk memastikan seni nyanyian Dondang Sayang tidak tenggelam ditelan zaman.

21 | P a g e

940212-14-6328

LAMPIRAN

Rajah 1.a menunjukkan ahli dondang saying terdiri daripada 4 atau lebih orang dalam satu kumpulan

Dondang Sayang.

Rajah 2.a Tetawak Rajah 2.b Biola Rajah 2.c Rebana

Rajah 3.a S M Salim (Tan Sri) Rajah 3.b Nyah Keling

22 | P a g e

940212-14-6328

BIBLIOGRAFI

1) Harun Aminurrashid, “Kajian Puisi Melayu.” Dalam Dondang Sayang, diedit oleh

Madulara@Ahmad Usop. Melaka: Majlis Kebudayaan Negeri Melaka,1984.

2) Hj. Mohd. Yasin Ahmad, Dondang Sayang(Melaka :Institut Kajian Sejarah dan

Patriotisme Malaysia@IKSEP),9.

3) R.O Windstedt, “Pantun Melayu.” Dalam Dondang Sayang, diedit oleh

Madulara@Ahmad Usop. Melaka: Majlis Kebudayaan Negeri Melaka,1984.

4) Zuber Usman, “Kesusasteraan Lama Indonesia.” Dalam Dondang Sayang, diedit oleh

Madulara@Ahmad Usop.Melaka: Majlis Kebudayaan Negeri Melaka,1984.

5) Suzan Ahmad,”Dondang Sayang”, Berita Harian (Kuala Lumpur), 16 Mac 2008.

6) http://bmus.dbp.my/wordpress/wp-content/uploads/DONDANG-SAYANG2.pdf

7) http://budayakaum2melaka.blogspot.com/2011/12/khazanah-kaum-baba-dan-

nyonya.html

8) http://en.wikipedia.org/wiki/Dondang_Sayang

9) http://melakadaily.com/dondang-sayang-melaka

23 | P a g e

940212-14-6328

10) Kementerian kebudayaan, kesenian dan dan warisan Malaysia, “ Dondang

Sayang”http://sawomatang.proboards.com/index.cgi?

board=seni&action=display&thread=224 (diakses pada 2 Februari,2013).

NOTA KAKI

1. Hj. Mohd. Yasin Ahmad, Dondang Sayang(Melaka :Institut Kajian Sejarah dan

Patriotisme Malaysia@IKSEP),9.

2. http://bmus.dbp.my/wordpress/wp-content/uploads/DONDANG-SAYANG2.pdf

3. Hajah Noresah bt. Baharom, Rusli Abdul Ghani, Mohd Nor bin Abd. Ghani, Ibrahim

bin Ahmad, Aziah bt Tajudin, Salmah bt. Jabbar, Mariam bt Mahmud, Diarani bt.

Mat Adam, Rahamah bt. Othman. Kamus Dewan Edisi Ketiga. Kuala Lumpur:

Dewan Bahasa dan Pustaka,1998).

4. Zuber Usman, “Kesusasteraan Lama Indonesia.” Dalam Dondang Sayang, diedit oleh

Madulara@Ahmad Usop.Melaka: Majlis Kebudayaan Negeri Melaka,1984.

5. Harun Aminurrashid, “Kajian Puisi Melayu.” Dalam Dondang Sayang, diedit oleh

Madulara@Ahmad Usop. Melaka: Majlis Kebudayaan Negeri Melaka,1984.

6. R.O Windstedt, “Pantun Melayu.” Dalam Dondang Sayang, diedit oleh

Madulara@Ahmad Usop. Melaka: Majlis Kebudayaan Negeri Melaka,1984.

24 | P a g e

940212-14-6328

7. Harun Aminurrashid, “Kajian Puisi Melayu.” Dalam Dondang Sayang, diedit oleh

Madulara@Ahmad Usop. Melaka: Majlis Kebudayaan Negeri Melaka,1984.

8. Suzan Ahmad,”Dondang Sayang”, Berita Harian (Kuala Lumpur), 16 Mac 2008.

9. Sumber di petik dari kementrian kebudayaan kesenian dan dan warisan

Malaysia.

http://sawomatang.proboards.com/index.cgi?

board=seni&action=display&thread=224

25 | P a g e