buku asas fonetik

NO~MASMIMAM JA~ALU~IN

DewanBahasadanPustakaKualaLumpur

1998

CetakanPertama1998© NorHashimahJalaluddin1998

HakCiptaTerpelihara.Tidakdibenarkanmengeluarulangmana-manabahagianartikel, ilustrasi,danisi kandunganbuku mi dalamapajugabentukdandengancaraapajuasamaadasecaraelektronik,fotokopi,mekanik, rakaman,ataucaralain sebelummendapatizin bertulisdaripadaKetuaPengarah,DewanBahasadanPustaka,Peti Surat10803,50926KualaLumpur,Malaysia.Perundingantertakiukkepadaperkiraan

royalti atauhonorarium.

PerpustakaanNegaraMalaysia DataPengkatalogan-dalam-Penerbitan

NorHashimahJalaluddinAsasfonetik / NorHashimahJalaluddinBibliografi: Nm. 99MengandungiindeksISBN 983-62-5751-91. Malaylanguage—Phonetic.I. Judul.499.2315

DicetakolehPercetakanDewanBahasadanPustakaLot 1037,Mukim PerindustrianPKNS

Ampang/HuluKelang

SelangorDarul£hsan

Untukputeri-puteriku:AmiraAmalinaLiyana danFarhain

KANDUNGAN

Kata Pengantar ix

Bab 1Pengenalan 1

Bab 2Organ-Organ Utama dalamPenghasilanBunyi-Bunyi Bahasa 16

Bab 3Vokal dan Konsonan 29

Bab 4Koartikulasi dan Artikulasi Sekunder 49

Bab 5Bunyi—Bunyi Bukan Pulmonik 56

Bab 6Transkripsi Fonetik 65

Bab 7Fonetik Akustik 71

Bab 8Fonetik Auditori 83

vu

KANDUNGAN

Bab9PerbezaanPeringkatAnalisisFonetik dan Fonologi 88

Bab 10Fitur Distingtif 94

Bibliografi 99

Indeks 101

viii

KATA PENGANTAR

Buku mi ditulis pertamanyadenganhasrat ingin me-nambahkanbahanbacaanilmiah yangberbahasaMelayuagarsegalapendapatdanpandangantentangfonetik dapatdikongsibersama-samadenganjelas.Keduanya,bagimem-bantu pelatih-pelatihmaktab perguruandan mahasiswatahunpertamamengenalilmu fonetik denganlebih mudah.

Buku mi mengandungihuraian ringkasbagi setiapbabtentangapaitu fonetik artikulasi,akustikdanauditoribersertasedikit catatanringkas tentangapa itu fonologi.Tumpuankhususlebih diberikan kepadafonetik artikulasimemandangkanilmu mi yanglebih ditekankandi negarami buatmasami. Atas dasaritulah makahanya bab-babfonetik artikulasi disediakandenganlatihan di setiappenghujungbab.LatihankhususditumpukanterutamanyadalamBab 3 keranapadapendapatpenulis Bab 3 inilahyang menjadi nadi bagi keseluruhanbuku mi.

Semogacatatanasasdalam buku mi dapat diman-faatkanbersama-sama.Penulisberharapakanmuncul lebihbanyaklagi bukubahasaMelayuberkenaandenganfonetikkhususnyafonetik akustik dan fonetik auditori demimemantapkanlagi pemahamankita tentangilmu fonetiksecarakeseluruhannya.

ix

BAB1

PENGENALAN

1.0 Pendahuluan

Semuamanusiadianugerahkankeupayaanbertuturkecualibagi golongan istimewa seperti orang bisu dan pekak.Kebolehanbertuturbagi manusiasebenarnyamengalamiprosesperingkatdenii peringkat,iaitu daripadabayi kepadakanak-kanakdan seterusnyahingga menjadi dewasa.Kebolehanseseorangbayimemperolehbunyi akanberbezaantara satu sama lain. Interaksi denganorang di Se-kelilingnya akan mempengaruhipemerolehanbunyibahasanya.Lebih banyakinteraksiyang dilakukan lebihcepat pemerolehanbahasaseseorangbayi itu.

Salah satu kecenderunganyang menyalahihukumbahasaialah apabilaibu bapadanorangdi sekelilingbayiitu menggunakanperkataanyang pelat sebagaitanda‘manja’ dan ‘sayang’ padabayi tersebut. Contdhnyaperkataan‘sayang’dibunyikansebagai‘cayang’, perkataan‘sedap’ dibunyikan ‘cedap’ dan sebagainya.Tabiat Se-umpamami akanmempengaruhipenerimaanbayi tersebutdanberakhirdenganpenghasilanperkataandengancarapelat.

Perlu diingat ibu bapaharusmemperkenalkanper-kataanyangtepatbunyinya.Kegagalanbayimembunyikanperkataandenganbetul adalahperkarayangnormalkeranami adakena-mengenadengansistemtutumya.Sistemtutur

1

ASASFONETIK

mi akan menjadi lebih mudahapabila anak-anakmen-jangkauumur yang lebih dewasa.Contohnyabunyi Is!lebih sukar dibunyikan berbandingdenganbunyi /m/.Tetapi lama-kelamaananak mi akan mampu menutur-kannya dengantepat.1

Pemerolehanbunyi bahasami boleh dikaji secarasaintifik. Bagaimanabunyi bahasadihasilkanadapenjelasanyangmelatarinya.Ilmu khususyangmengkajipenghasilanbunyi-bunyi bahasami dikenali sebagaiilmu fonetik.

Ilmu fonetik termasukdalambidangilmu linguistik.Jikadiikut urutankajiandalamilmu linguistik, ilmu fonetikakan menjadi ilmu pertama dikaji diikuti oleh fonologi(sistembunyi), morfologi (sistemkata), sintaksis(sistemayat)dansemantik(sistemmakna).Fonetikialah ilmu yangmengkajibagaimanabunyi bahasadihasilkan.Ilmu mi jugamemperlihatkanbagaimanaorgan manusiaseperti paru-paru, larings, farings, rongga mulut dan hidung turutmembantumenghasilkanbunyi bahasa.2

Ada tiga bidang kajian ilmu fonetik, iaitu fonetikartikulasi, fonetik akustik dan fonetik auditori. Fonetikartikulasi akanmembincangkanbagaimanabunyi bahasadihasilkandenganbantuanorgandalaman,fonetik akustikpula mengkaji gelombangudara dan bagaimanabunyidibawake pendengaranpendengar,danfonetik auditorimenghuraikanpula bagaimanagelombangbunyi tadidiprosesolehtelingadanseterusnyadihantarke otakuntukdiprosesmenjadi bunyi-bunyi yang bermakna.3

Beberapaorang ahli fonetik telah menghuraikandenganjelas apakahitu ilmu fonetik. Antaranyater-masuklahBertil Malmberg,J.D.O’ConnordanAbercrombie.

1.1 Bertil Malmberg

Bertil Malmberg(1968) seorangahli fonetik Perancistelahmendefinisikanfonetik sebagaipengkajianbunyi-bunyibahasa.Bagi Malmberg,fonetik ialahpengkajianyanglebihmemberatkanpelahiranbahasabukan kandungannya.

2

PENGENALAN

Maknanyaapayangdipentingkanialahbunyi-bunyibahasayang dihasilkan dan bukannyamakna yang cuba di-sampaikan.Unit-unit yangdigunakandalambahasatuturanialah bunyi-bunyi dan kumpulan-kumpulanbunyi yangboleh dibezakanolehtelingamanusiatanpaberasaragu-ragu. Telinga akan menyaring bunyi-bunyi yang biasadidengarmi untuk diprosesseterusnya.Kemudianotakpula berperananmengenalpasti danmenterjemahsemuaperbezaanbunyi yangdihasilkanoleh alat tutur manusia.

Menurut Bertil Malmberg lagi, ilmu fonetik bolehdibahagi kepadaempatcabang:

(a) Ilmu fonetik am — pengkajianterhadappenghasilanbunyi-bunyidanfungsimekanismeucapan.Apayangdikaji ialah bagaimanabunyi dihasilkan danapakahorgan yang terlibat dalampenghasilanbunyi bahasa.

(b) Ilmu fonetikdeskriptif— pengkajianterhadapkelainanbagi sesuatubahasatertentuatau ringkasnyadialek.Apa yang dikaji ialah bagaimanaperbezaanbunyiantarabahasayangsamadapatmelahirkandialekyangberbeza.Contohnyaperbezaanbunyi pada dialekKelantan daripadabahasastandardtelah meng-hasilkan satukelompok dialek yang menarik untukdikaji.

(c) Ilmu fonetik sejarah— pengkajianterhadapperubahanfonetikbagisesuatubahasaberdasarkansejarahbahasatersebut.Apa yang dikaji ialah mencarikekerabatanatau kekeluargaanbahasabagi bahasayang dikaji.Turut dikaji ialah perubahanyang berlaku akibatdaripadaperkembanganmasa.

(d) ilmu fonetik normatif— pengkajianterhadapset rumusyangmenentukanpengucapanyangbetulbagisesuatubahasa.Mengandaikanbahawawujudnya norma ataupengucapanstandardyang sahih dalam kumpulan

3

ASAS FONETIK

linguistik, negara,wilayah, unit budaya ataupunkumpulansosial.Lazimnyapengucapanstandardmiyang akan menjadi bahasayang formal bagimasyarakattersebut.

1.2 J.D. O’Connor

Mengikut O’Connor (1973) pula, fonetik ialah ilmu yangbersangkutandenganbunyi-bunyi bisingyangdihasilkanoleh manusia. Bunyi-bunyi yang dapat didengar mikemudiannyadiberi bentuk yang biasa terdapatdalambahasamasyarakatitu sendiri. Bunyi itu tadi seterusnyadisesuaikandengansifat semula jadi bunyi bising itu.Bunyi-bunyi mi pula seterusnyadigabung dan dilihatfungsinya sertadihubungkandenganmesejyang hendakdisampaikan.Contohnyajika dalam bunyi bising itupendengarterdengarperkataanbuku, pendengarbolehmemberi bentuk padabunyi-bunyi fbi, lul, 1k! dan lul.Bunyi-bunyi mi kemudiannyadigabungkanmenjadiperkataanbuku, dilihat fungsi sertadihubungkandenganmesejyanghendakdisampaikan.Barulahbunyi yangbisingtadi akandapatdifahami dan dimanfaatkan.

Mengikut O’Connor seterusnya,tingkah laku untukberkomunikasibermula dalam otak penutur dan padaperingkatmi kita boleh menganggapotak penuturmem-punyai dua fungsi yang berbeza.Kedua-duafungsi ituialah:

(a) Fungsi kreatif/berkarya.(b) Fungsi saluran (forwardingfunction).

1.2.1 Fungsi Berkarya

mi adalahfungsi terpentingdan melaluinyamesej-mesejditerimadandibentuk.Pengetahuanyangdisimpandalamotak terlalu banyak: antaranyabagaimanabahasaber-operasi, hukum-hukum permainandan pengetahuanmengenaiapasahaja.Tetapi liii tidak bermaknasetiaporang

4

PENGENALAN

daripadakita mampuuntuk menyahkodsemuamakiumatyang tersimpanmi. Contohnyabagi pembentukannahu,terserahkepada ahli nahu, bukannyaterbentuk dalamkepala setiap individu. Apa yang mampu kita lakukansetakatmenggunakanrumus-rumusyang telah sediaterbentuk oleh ahli nahu. Kemampuanuntuk kitamenyimpan makiumat berbeza-bezaantara individu.Seseorangboleh mempunyai maklumat yang banyakataupunsedikit. Buktinya ada orang boleh mempunyaidayaingatanyang baik seperti mengingatinombor atauperistiwa sementaraoranglain tidak begitu. Walaubagai-manapun,apabilakita ingin berkomunikasidenganbaik,kitaperluadamaklumatyangsecukupnyabagibahanyanghendak diperbincangkan.Di sinilah fungsi karya akanmemainkanperanannya.

Ada tiga fasa yang berbezadalamfungsi berkarya:

(a) Perlu menghidupkankomunikasi: Ia mungkmnberkaitan dengantindak balas kita terhadapkejadian dunia nyata yang menyebabkankitaingin berkomunikasi.Ataupunapayangterlintasdalam fikiran yang ingin kita luahkan.

Contohnya:Si isteri sedangminum petangber-sama-samasi suami.Air yang diminumoleh sisuamitelahhabis.Si isteri bolehsamaadaterusmenuangkan teh lagi atau menghidupkankomunikasidengansuammnya.Jikadia berhasratuntuk menyampaikanmesej,si isteri mestilahmemilih salah satu daripadacara yang ter-kandung dalam fasa kedua:

(b) Alat perantaraan:melaluiucapan,tulisan,bahasaisyarat.

(c) Memastikan apakahrupa bentuk mesej itu.Adakah berbentukayat perintah (berikan sayacawanabang!),atauayat tanya(Abangnak teh

5

ASASFONETIK

lagi?). Kita membuatkeputusanbagm bentuk-bentukmi dengankadaryangbegitu cepatdania tidak mengizinkan kita berfikir langsung.Segalanyaberlakusecaraspontan.Dalamkes mifungsi menyampaikanmesejdi dalamotak telahpun bermula.

1.2.2 Fungsi Saluran

Fungsi saluranmi lebih bersifat teknikal. Fungsi saluranakanmelibatkanperbincanganmengenaiperananotak,iaituorganutamayangterlibat dalampenghasilanbunyi bahasadan tiga peringkatbagi prosespemahamanbunyi yangdihasilkan.

Bahagianotak yang berhubungdenganpengawalanpergerakanotot menyalurkanarahan-arahanyangberpoladalambentukimpuls saraf(nervousimpulses)di sepanjanglorong deriayang menghubungkanotak denganotot-ototorgan yangbertanggungjawabbagi menghasilkanbunyi-bunyi bahasaiaitu paru-paru,larmngs,lidah dansebagainya.Arahan terhadap otot-otot yang terlibat mempunyafkombinasiyanghalus dan lembut. Otot-otot mempunyaipergerakanyang berurutanyang mesti menghasilkanbunyi-bunyiyangbetul dandikeluarkandalamurutanyangbetul.

Prosesseterusnyayang berlakuadalahseperti yangberikut: Paru-paruditekan,udarakeluar danmenggetar-kanpita suara,menggerakkanlidah sertarahangditambahdenganpergerakanbibir sehinggaterhasilnya bunyi.Keseluruhanproses mi dikenali sebagaitransformasipertamayangbolehjugadikenali sebagaifonetik artikulasi.

Perubahanseterusnyaberlaku daripadapergerakanotot kepadapergerakanudara.Perubahanpergerakanmidikenali sebagaitransformasikedua. Pergerakandangelombangudaraakanmerebakke setiapruang,menjadisemakinlemahapabilajarak bertambahjauh dantenagaaslinya terserap.Pergerakanudara mi akan menyentuh

6

PENGENALAN

pendengaranpendengarjika pendengarberadadalamjarakyang dekat dengan gelombangtersebut. Pengkajianmengenaigelombangudara dan hubungannyadenganbunyi dikenali sebagaifonetik akustik.

Daripadasmni munculpulaprosestransformasiketiga.Transformasiketiga mi melibatkan fonetik auditori.Gegendangtelingacukup sensitifdengantekanangelom-bang udarabagi membolehkangegendangitu bergerakdalam dan luar selari denganpergerakanudara. Dibahagiandalamtelinga,pergerakanorganikkembalikepadaaktiviti neuro1ogi.~Ta melibatkanimpuls sarafkemudiandisalurkankembalike lorong deriayangmenghubungkantelingadenganotakpendengar.Di sini kita dapatlihat duafungsi otak pendengar.Kali mi fungsi mendengardanfungsi berkarya. (Lihat Rajah 1).

Deriayangdatangdan telingaditerimasebagaiurutanbunyi yang mampuuntuk berubahkualiti seperticiri-cirikepanjangan,kenyaringansertakelantangannya.Contoh-nya bunyi vokal nyata lebih lantangjika dibandingkandenganbunyi konsonan.~

Fungsi salurantidak terhenti di situ sahaja.Setelahdikenalpastibunyi yangdihasilkan,tiba masanyabagipen-dengarmemprosesnyaagar menjadi urutan bunyi yangbermaknadanakhirnyaditanggapmesejsebenarapayangcuba disampaikanoleh penutur.

Pendengarmendengarsesuatumesej tetapi masihbelum memahaminya.Untuk memahamimesej, si pen-dengarmestimenterjemahbunyi-bunyiyangdidengarinyadenganbantuanmaklumat yang tersimpandi dalamotak:pendengartidak sahajamendengarbunyi-bunyi tersebuttetapimengenalidanmemadankanburiyi-bunyi denganapayang mungkmn munasabahdalambahasatersebutdalambeberapaperingkat dan akhirnya memilih makna yangpaling tepat denganpersekitaran.

Prosespemadananbunyi denganbahasabermuladaripadabunyi sendiri. Jikapendengarmendengarsesuatubunyi atau kombinasi bunyi, dan apabiladipadankan

7

h C

CUb

.2

.2

cI~a)

S

Ca

Ca

a)H bD.5a)

Li~ I .57Ca Ca —~ ~ ;-~ a)

~CJ~)

bCb~bO0 Ca

Ca

I-~oI I I I

H0

~cj~~O

PENGENALAN

denganmakiumatyang tersimpandi otak,bunyi itu ataukombinasibunyi tidak selari, contohnya,bunyi itu tidakwujud dalambahasapendengar,makadataitu akanditolakdanpendengarakan cuba mencari-caribunyi lain yanghampir serupadan diizinkan dalambahasapendengar.

Contoh: (1) Nama Felda itu Felda Klah.

Pendengarterpaksamenolak/1/ selepasbunyi /k/keranadalambahasaMelayu sukaruntuk menerimaduaurutan konsonanbagi sesuatuperkataan.Dua urutankonsonanyang dimaksudkandalamcontoh di atasialah/kl/. Mungkin vokal Ia! harus disisipkan agar urutanbunyi itu boleh diterima. Ataupun pendengarakanmemintapenuturmengulangsemulabunyi perkataanituuntuk kepastian.

Bunyi bahasamestilahsesuaipadabanyakperingkat.Bukan setakatpada peringkat bunyi bahasadalammasyarakatitu, tetapi juga pada peringkat nahu danpragmatik.

Contoh: kita tidak seharusnyaberkata:

(2) Semuapelajar-pelajarUKM.

Ataupun

(3) Sila jumpa sayapukul 9.00 pagi mi.Sedangkanwaktusekarangtelahpunpukul 10.00pagi.

Mesej yang dituturkan melibatkanbukan sahajaaktiviti pengeluarantetapi penyalurandan penerimaan.Bunyi-bunyi yangdihasilkanbukanmesej.Bunyi-bunyiituperludiberibentukagarbermaknauntukdigunakandalamkomunikasi lisan/tutur.

Apa yang dimaksudkandenganbentukialahbentukbunyi untuk membolehkankita mengenalmnya.Samajugadengankita mempunyaibentukhurufbagi sistemtulisan.

9

ASASFONETIK

Perkataan‘ayam’ apabiladiujarkanmestilahmempunyaibentuk-bentukbunyi yangdikenali. Bunyi ‘a’ mestilahdiawal, diikuti dengan‘y’, ‘a’ dandiakhiri dengan‘m’. Jikakita menggunakanbunyi yangberlainandi mana-manaslotdalamperkataan‘ayam’ mi, perkataanmi akankehilanganbentuk dan tidak dapat dikenali.

Contoh:

(4) ‘a’ digantikan dengan‘i’.Bunyi dan makna akanberubahdaripada ‘ayam’kepada ‘iyim’.

Atau

(5) ‘y’ digantikan dengan‘t’.Bunyi danmaknajuga akanberubahdaripada‘ayam’kepada‘atam’. -

Yangpentingnyadalammembunyikansesuatuperkataan,kita haruslah ada:

(a) Bunyi yang betul bentuknya.(b) Atur rumus yang sistematik.(c) Tekananterutamabagi sempadanbunyi.(d) Nada seperti intonasi.

1.3 David Abercrombie

Tokoh ketiga yang banyakmembincangkanilmu fonetikialah Abercrombie.Abercrombie (1971) berpendapatilmufonetik ialah ilmu yangbersifatteknikal. Dalam ilmu misesuatubahasaakandilihat secaraanalitis,iaitu tidak sahajamendengarpercakapantetapi mengmnsafigerakanjasmaniyang melatarinya.Padamasakita bernafas,udara tidakdikeluarkan secaraterus-menerus.Aliran udara tidakberlanjutan.Otot pernafasantegangdankendurberulang

10

PENGENALAN

kali dalam satu pernafasanyang panjang. Pukul ratagerakantegangkendur otot pernafasanialah lima kalidalam satu saat atau 300 kali dalam satu minit. Udaradikeluarkandan paru-parudalam urutan hembusan.6

Ternyata setiap ketegangandan hembusanyangdihasilkan merupakansuku kata. Satu suku kata akanberdasarkansatugerakantegangdankendurmi. Satusukukatabersamaandengansatugerakanujaran.Nadanafas/dadabegitu teratur, sistematikhingga boleh kita sebutsebagainada.Satu saat mengandungilima suku kata.Kenyataanmi merupakanlandasanbagi semua bunyibahasa.

Abercrombieseterusnyaberpendapatlakuan ujaransangatrencamkeranaselain gerakanparu-paruadapulagerakanlidah, gigi, lelangit lembutdankerasberturut-turuttidak berhenti-henti.Kita mengusahakanpemecahanujaransupayadapatmenganalisisbunyi bahasatersebut.Ujaranmidijadikanunsur-unsurasasisegmen.Usahami sukarkerana:

(a) Gerakanb’inyi bahasasangatrencam. Banyakgerak-geri terlibat sekali gus serentak.

(b) Gerakanbunyi bahasasangatlaju. Lidahbergerak720kali dalamsatummnit. Tni bermakna12 kali bagi Se-tiap saat.

(c) Gerakanbahasasangathalus.Contohnyapemindahanlidah 2 atau3 mm akanditanggapisebagaibunyi lainoleh penutur bahasa.

(d) Gerakanbahasaselalu berterusan.Gerakan demigerakanterus-menerus.Hentianantarasatugerakankepadagerakanlain tidak lama.

Setelahkita lihat sepintaslalu pendapatahli-ahlifonetik tentangapaitu linguistik, kini kita lihat pulaakanskop tugas ahli fonetik.

11

ASAS FONETIK

1.4 Skop, Tugas dan Tanggungjawab Ahli Fonetik

Ahli fonetik lebih berminat untuk melihat bagaimanapergerakanudaradigandingkandenganpergerakanorgan-organ pertuturandan juga koordinasisemuapergerakanmi sehinggaterhasil bunyi. Minat ahli fonetik berbezadenganahli kaji bina tubuh (anatomi)dan fisiologi. Apayangdiperhatikanolehahli fonetik termasuklahpergerakanlidah, rahang,bibir, dan sebagamnya.Ahli fonetik meng-gunakanx-rayuntukmelihatpergerakanmi. Merekacubamerakamkanposisi danpergerakanlidah, lelangit lembutdanpita suara. Pemerhatiandan/ataumengambilgambarmelalui cermin contohnyabagi melihat pergerakanpitasuara akan menggunakanalat “laryngoscopic”. Alat“electromyography”puladigunakanuntuk mengesandanmengukurbilangankecilpotensmelektrikyangdigabungkandenganpenekananotot padatahap yang relevan dalamterusanujaran (sila lihat rajahpadahalamansebelah).Ke-semuabidangmi termasukdalambidangfonetik artikulasi.

Ahli fonetik juga berminat melihat bagaimanaarusudara bergetarantaramulut penutur ke telinga si pen-dengar.Dalam hal mi, bidangfonetik lebih rapatdenganbidangilmu fizik yangmengkajimengenaiakustik.Alat-alatyangdigunakanialahalat-alatyangmembolehkanahlifonetik mengukur dan menganalisispergerakanudarasebagaimanayangdilakukan oleh ahli fizik. Alat tersebutdikenali sebagaispektrogram.7Tujuan umum alat spek-trogram adalah untuk melihat kekerapan/frekuensidanluasgetaranbunyi dalamjangkamasatertentu.Pengkajianmi dikenali sebagaipengkajianfonetik akustik.

Skopahli fonetik jugamelibatkanminat dalamprosespendengaran.Sebenarnyailmu mi tidak ada hubunganlangsungdenganperananfisiologi telingaatauaktiviti deriaantaratelinga denganotak tetapi lebih pada kepekaanmendengar.Kepekaanmendengarmerupakansalahsatudaripadaaktiviti otak. Ahli fonetik memberilebih tumpuankepadakepekaanterhadapnada,kelantangan,kepanjangan

12

mi ialah contohaiat yang digunakanuntuk melihat pergerakanpita suara.Alat mi dimasukkanke dalam ronggamulut hinggake laringsbagi melihat pergerakanpita suara.Ia dikenali sebagailaryngealfiberscope.(Dipetik daripadaCohnPainter:An Introduc-tion to InstrumentalPhonetics,1979:208)

Alat mi dikenali sebagaielectromyograph.Ia digunakanuntukmengesandanmengukurbilangankecil potensielektrik apabilaberlaku penekananotot semasamenghasilkanbunyi bahasa.(Dipetik daripadaCohnPainter:An Introduction to InstrumentalPhonetics,1979:198)

,•, 0ó, ..~*_,

ASASFONETIK

dankuahiti bunyi. Kaedahyang digunakandalampeng-kajian mi lebih mirip kepada percubaan-percubaanpsikologi. Minat ahli fonetik yang nyata, lebih kepadatindak balaspendengaruntuk mengetahuirangsanganfizikal yang didengarmnya.Pengkajianmi disebutpeng-kajian fonetik auditori.

1.5 Kesimpulan

Pengkajianilmu fonetik tidak sahajamengkajibunyi bahasasecaramutlak tetapi juga melibatkanproses-proseslainseperti gelombangbunyi dan penangkapansertapem-prosesanbunyi. Fonetik artikulasi sangatberkait rapatdenganilmu fonetik akustik dan fonetik auditori.

Padahematsayapemahamanterhadapilmu fonetikamat penting dan menjadi asasuntuk memahamiilmulinguistik yang lain terutamanyailmu fonologi. Pema-haman terhadapilmu fonetik sebagaiasasbahasaakandapatmembantukita memahamibahasadengan lebihberkesanlagi.

Nota Bab

1 Anak-anakakanmula menuturkanbunyi yangmudahsepertibunyibibir /m/, /p/ danbertambahbaik apabilameningkatdewasa.Lebihdewasaanakitu lebthbanyakbunyi yangakandapatdihasilkan.

2 Sila lihat Bab2 danBab3 bagihuraianlanjutmengenaiperananorgan-organini dalam menghasilkanbunyi bahasa.

3 Buku mi akan menumpukanperhatiankepadafonetikartikulasi. Fonetikakustikdanauditori akandisentuhsambillalu. Bahantambahanbagifonetik akustikdanauditoribolehdidapati daripadabuku fonetik khususyang membincang-kan kedua-duailmu fonetik mi.

4 Istilahneurologiberkaitandenganperananotakdalammem-prosesbunyi-bunyi bahasasehiriggamendapatmakna bagi

14

PENGENALAN

apa yang cuba diujarkan.

5 Ciri-ciri kualiti bunyi boleh dilihat dalam bab yang mem-bincangkanfonetik akustik dan auditori.

6 Sayabanyakmemmjamistilah Dr. J.T. Collins. Beliaupernahmengajarkanilmu fonetik di Universiti KebangsaanMalaysia.

7 Sila lihat babtentangfonetik akustikbagi gambarrajahyangdisebutkan.

LATIHAN 1

1. Huraikan transformasi-transformasiyang terlibatdalam penghasilanbunyi-bunyi bahasa.

2. Nyatakan tiga orang tokoh fonetik yang terkenal.

3. Senaraikanalat-alat yang terlibat denganpengkajianfonetik bersertadengan fungsinya sekali.

4. Bezakanilmu fonetik amdannormatif denganringkas.

5. Ada tiga jenis ilmu fonetik. Sila huraikanketiga-tiga

ilmu mi bersertafungsinya sekali.

15

BAB2

ORGAN-ORGAN UTAMA DALAMPENGHASILAN BUNYI-BUNYI BAHASA

2.0 Pendahuluan

Bab mi akan membincangkanbagaimanabunyi-bunyibahasadihasilkan. Bunyi yang dihasilkan akan melibat-kanorgan-organsepertiparu-paru,larings,farings,ronggamulut danhidung. Alat tutur dalammulut seperti lidah,rahang,gigi dansebagainyajugaterlibat sama.Pergerakanawalbermuladan paru-paruapabilaudaraditekankeluar.Udarami akankeluarmelalui tenggorok(trachea)menujuke arahlaringsyangseterusnyamelalui farings.Di laringsterdapatpita suara.Udara akan melalui pita suaradandapatmenghasilkanpelbagaijenis bunyi. Jika pita suaraitu renggang,udaraakanmelepasmyadenganmudahdanterus menuju ke ronggamulut ataupunronggahidung.Kadang-kadang,pita suaraboleh beradadalamkeadaanyangrapat. Apabilaudaramelepasipita suarayangrapatmi, pita suaraakanbergetardanakanmenghasilkanbunyi-bunyi bersuara.Kedudukanpita suaraakan menentukansamaadabunyi-bunyibahasayangdihasilkanitu bersuaraataupuntidak.

Udara yang melepasi kawasanmi akan seterusnyamelalui bahagianatasfarings. Bahagianatas farings midikenali sebagaiterusanujaran.Antararonggayangterlibatdi dalamterusanujaran ialah farings, ronggamulut danronggahidung.

16

ORGAN-ORGAN UTAMA DALAM PENGHASILAN BUNYI-BUNYI BAHASA

Farings mempunyaidua saluran iaitu satu saluranakanmenyalurke ronggamulut dansatusaluranlagi keronggahidung. Bunyi akandikeluarkansamaadamelaluirongga mulut ataupunrongga hidung. Bunyi yang di-keluarkandan ronggamulut dikenali sebagaibunyi oralsementarabunyi yangkeluardan ronggahidung dikenalisebagaibunyi nasal. Sila lihat rajah organ-organyangterlibat dalam penghasilanbunyi bahasasebagaimanaterlampir bagi gambaranyang lebih jelas.

Seterusnyajika dilihat denganteliti, dalam terusanujaranmi terdapatalat-alatpenting yang digunakanbagimenghasilkanbunyi bahasa.Antaranyalidah, lelangitdangusi. Alat-alat yang digunakanuntuk membentukbunyi-bunyi dikenali sebagaiartikulator. Artikulator yangdianggapberadadi bahagianbawah(sepertirahangbawah,gigi bawah,lidah) terusanujaranselalunyaakanbergerakmenuju ke bahagianatas (sepertirahangatas, gigi atas,lelangit) terusanujaran. Cubaandasebutperkataan‘perlu’— duabibir akantertutuprapatdiikuti denganpergerakanlidah menujuke bumbungmulut. Ternyatasemuabahagianbawah terusanujaran lebih aktif dibandingkandenganbahagianatas terusanujaran.

MengikutJ.D.O’Connor,sebenarnyaorgan vokal atauorgan tuturan seperti paru-paru,pita suara,lidah, bibirdansebagainyabukanberfungsisemata-matasebagaialattuturan.Fungsiutamaorgan-organyang tersebutdi atasadalahuntuk memastikanbadankita dapatterushidup.

Paru-paruumpamanyaberfungsiuntuk memindahkanoksigenke dalamdarahdan otot-otot selainmemprosesudara. Pita suarapula mempunyaifungsi untuk meng-halangapasahajabentukselain udaradaripadamemasukiparu-paru. Pita suara akan cuba membantuindividumengeluarkanmakananyangmemasukiparu-paru(dengancara tersedak)danjugaberkahak.Ringkasnya,apasahajabahanyang tidak diperlukan oleh paru-paruakan di-batukkankeluar.Fungsiutamalidah adalahuntukmenolakdanmengawalmakanandalammulut agardapatdikunyah

17

ASASFONETIK

dan seterusnyamembantuagar makanandapatditelan.Namun demikian, denganorgan-organyang sama

jugalah kita dapatmenghasilkanrantaian bunyi-bunyibahasayangtepatdanhalusuntukberkomunikasi.Justeruitu, kita seharusnyatahu fungsi organyangterlibat dalampenghasilanbunyi-bunyi bahasa.

2.1 Organ-OrganTuturan

Antaraorgan-organyangterlibat dalampenghasilanbunyi-bunyi bahasaialah paru-paru, larings, farings, ronggamulut/hidung.

2.1.1 Paru-Paru

Kebanyakanbunyi dalamsemuabahasadihasilkandenganudara dihembuskeluar dan paru-paru.Paru-parudilin-dungi oleh tulangrangkadandiampudi bahagianbawah-nyaolehdiafragma(diaphragm).Pergerakandi antaratulangrangkadengandiafragmalahyang menyebabkanudarakeluar masuk ke paru-paru.Semasamenghembusudarakeluar,paru-paruditekandanmengecut.Dan apabilaudaradisedutmasuk,paru-parupula akan menjadi kembang.

Dalam ujaran,penyedutanudaradipercepatkandanpenghembusanbolehpula diperlahankan.Penghembusanudarabolehbertahanselamalapanatausembilankali lebihlama panjangnyadibandingkan denganpenyedutan.Manusiatidak akanmenyedutbanyakudara ketika ber-cakaptetapiberlainanpuladenganpernafasanbiasa.Dalampernafasanbiasalebih udaraakandisedutbagimembantukita bernafas.Bagi ujaranyang kuat,udaraditolak keluardenganlebih cepatdengantenagayang kuattetapi sekalilagi penyedutanudara tidak semestinyadalam/panjangdibandingkandenganpengujaranbiasa.

Udara yang keluar mempunyaitekanan,samaadatekananyangkuat ataupunlemah.mi berdasarkansukukatayangdihasilkan.Tekananakanmenjadilebih kuatjika

18


sukukataitu beradadi tengah-tengahperkataan(praakhir)dibandingkandengandi akhir kata. Contohnyabagi per-kataanmakanan,suku kata kan lebih lantang bunyinyajika dibandingkandengansuku kata ma atau an.

2.1.2 Larings

Laringsialahkotakyangteguh.Laringsterbentukdaripadatulang-tulang rawan. Larings terletak di bahagianatastenggorok(trachea)danbersambungandenganparu-paruagarsemuaudarayang masuk/keluardari/keparu-paruakan melaluinya.

Di dalam larings terdapat pita suara. Pita suaramempunyaiduakepingotot dantisu penyambungyangterbentangbertentanganantarasatusamalain di bahagianatas tenggorok. Pita suara melekatpada tulang-tulangrawan aritenoid. Rajah di bawahdapatmenggambarkanrupa bentuk pita suara.

Otot-ototdi bahagianaritenoid bolehdirenggangdandirapatkan. Secaratidak langsungpergerakanmi akanmempengaruhipita suarauntuk samaadamenjadireng-gangataupunrapat. Kedudukanrenggangdan rapatnyapita suarapulaakanmempengaruhibunyi-bunyibersuara,tak bersuara,bisik, serak dan bunyi hentian glotis.1

aritenojd

19

ASASFONETIK

2.1.3 Farings

Faringsberbentukseperti tiub yangkemudianbercabangkepadadua iaitu:

(a) Ke ronggahidung.(b) Ke ronggamulut.

Farings bermula dan bahagianatas larings hingga kebahagianakhir ronggahidung. Faringsbertindaksebagaibekas untuk menampungudara yang mampu meng-hasilkangetaranberdasarkangetaranyangberlakudi pitasuara.Getaranbersambungdan pita suaradan terus-menerushingga ke bahagianatas farings.

Bentuk farings boleh berubahdengandua cara:

(a) Denganmenaikkan larings. mi akan menyebabkanukurantiub faringsmenjadipendek.Bunyi-bunyiyangterhasil daripadapemendekantiub farings akanmenjaditidak begitupadudanpadat.mi berlakupadabunyi-bunyi bukan~pulmonik.2

(b) Denganmenaikkan lelangit lembut. mi juga akanmemendekkanukuran flub tersebuttetapi kali mipemendekantiub berlaku dan bahagianatas.Per-gerakanmi akanmenyebabkanudaratidak akandapatmelalui ronggahidung. Keadaanmi memangkerapdilakukan semasamenghasilkanbunyi. Bunyi yangdihasilkan ialah bunyi oral.

2.1.4 Epiglotis3

Epiglotisialahsekepingtisu yangberhampirandenganakarlidah. Epiglotis akan menutupbahagianataslarings Se-masa menelan dan menurunkanmakananke saluranmakanan.Epiglotis tidak mempunyaisebarangfungsidalammengujarkanbunyi-bunyi bahasa.

20

ORGAN-ORGAN UTAMA DALAM PENGHASILAN BUMYI-BUNYI BAHASA

2.1.5 RonggaHidung

Bentuk ronggahidung telah ditetapkandan sumbangan-nyapadapengujaranhanyalahterhadkepadamenghasilkanbunyi-bunyi sengau.Apabila pita suarabergetar,velumditurunkansupayafarings,ronggahidungdanmulutdapatberhubungantarasatusamalain. Udarayangbergetarakanmenghasilkanbunyi-bunyi nasal/sengau.Bunym sengauakanterhasil apabilapadawaktu yang samaudarayanghendakkeluardan ronggamulut tersekat,makaudarayanghendakkeluar, akankeluar melalui ronggahidung. Adaketika apabilatidak berlaku sebarangsekatandi ronggamulut danvelum masih belum diturunkan,makabunyi-bunyi yang akan dihasilkan adalahbunyi-bunyi yangdinasalkan.Dalamhal mi udaraakankeluarmelaluikedua-dua mulut dan hidung. Contohnyabunyi-bunyi dalamdialek Kelantan.

2.1.6 RonggaMulut

Ronggami dianggapbahagian/organterpentingdiban-dingkan denganronggahidung dan farings. Ronggamiboleh dipelbagaikandimensi danbentuknya.mnm disebab-kanolehsebahagianbesardarjahpergerakanrahangbawah,sebahagianbesardarjahpergerakanbibir danyangpalingpenting sekali, lidah memainkanperanandalam peng-hasilan bunyi-bunyi bahasa.Lidah boleh diibaratkansinonim atau samaertinya denganbahasa.

Ronggamulut dibumbungi oleh lelangit. Ronggamulut berbentukseolah-olahsepertigua.Struktur ronggamulut adalahseperti yang berikut:

(a) Di bahagianhadapanbertulangkeras dan melekatserta tidak boleh bergerak.Bahagianhadapanmidikenali sebagailelangit keras.

(b) Di bahagianbelakangdikenalisebagailelangit lembut.4

21

ASAS FONETIK

Lelangit lembut boleh bergerak-gerak.Fungsinyaadalahuntuk menyekatudara dan keluar melaluironggahidung. Lelangitbolehdibahagikepadalelangitlembut (bahagianyang lembut dan bersempadandengananak tekak), lelangit keras (bahagianyangtinggi danmelengkung)danbahagiangigi-gusi(batasalveolus/alveolar-ridge). Fungsi lelangit dalampengujaranadalah sebagaipelmndung (foil) kepadalidah dalam pergerakanartikulasi.

Di dalam ronggamulut juga terdapatanak tekak.Anak tekak ialah daging lembut yang terletakdi hujunglelangit lembut danperanarinyaperlu diasingkandaripadalelangit lembut. Pergerakanronggamulut turut dibantuoleh rahang.Rahangbawahboleh bergerakke atasdanke bawah.Rahangdapatmembantumengurangkandanmenambahsaiz rongga,dan sangatberpengaruhdalammemberikankualiti bagi bunyi-bunyi yang dihasilkan.

Alat yang paling penting dalamronggamulut ialahlidah. Lidah mengandungiseberkasotot yang kompleksyang boleh bergerakdenganhebat sekali. Lidah bolehdibahagi kepada tiga bahagianbesar berdasarkanhu-bungarinyadenganbahagianlelangit.

Apabila kedudukanlidah di tempatyangasal,baha-gian yangbertentangandengangigi-gusi dikenali sebagaidaunlidah (blade),yangbertentangandenganlelangit kerasdikenali sebagaidepanlidah (front) sementarayang ber-tentangandenganlelangit lembutdikenali sebagaibelakanglidah (back).Duabahagianyangtidak bertentangandenganlelangit ialah hujung lidah danakar lidah. Hujung lidahterletak padadaun lidah, iaitu di bahagianyang palingdepan.Hujung lidah bolehdikeluarkanmelepasibibir danjugaboleh menjejaklelangitsejauhsempadanlelangitkerasdanlembut.Hujung lidah bolehdilenturkandenganmudahhingga mampu digetar-getarkanmengenaigigi-gusi.Contohnyabunyi /r/.

22


Fungsi depan dan belakanglidah tidak sepentinghujunglidah.Namunbegitubahagian-bahagianmi terlibatdalammenghasilkanbunyi-bunyi vokal depantinggi danvokal belakangtinggi.

Contohnya:

(a) aku — /a/5 — lidah berkedudukanrendah./ku/ — belakanglidah naik hampir

denganlelangit lembut.

(b) api /a/ — lidah berkedudukanrendah./pi/ — depanlidah naik tinggi hampir

mencecahlelangit keras.

Sisi lidah juga boleh memaink~nperanan.Hujunglidah disentuhkandan direhatkan(diartikulasikan)padagigi-gusi. Udara akan melepasisisi lidah. Contohnya/1/.Lidahbolehjuga berartikulasidengangigi depanataugigikacip.Bahagiangigi lain tidak berfungsi.Tetapikehilangangigi boleh menyebabkankesukaranuntuk menghasilkanbunyi-bunyi bahasa.

Bibir memainkanperananyangsamapenting denganpergerakanlidah. Bibir bolehbertautketatapabilameng-hasilkanbunyi-bunyi /p/ atau/m/. Bibir jugabolehber-sentuhdengangigi atasbagi menghasilkanbunyi-bunyibibir-gigi (labio-dental).Kedua-duaulasbibirbolehdibentukberdasarkanbunyi-bunyi. ma boleh berbentukbundartertutup,contohnyabuku. Ta bolehjuga berbentukbundarterbuka,contohnyaadoi. Bibir bolehjuga berbentuklepersepertibunyi mi. Bibir jugabolehberkeadaanneutralsepertidalamperkataanbawa.Bentuk-bentukyangberbezamem-punyai pengaruhyang kuat padakualiti bunyi.

Tetapihubunganantarabibir denganlidah bukanlahhubunganyang mesti. Hubunganyang mesti bermaksudtidak semestinyabunyi vokal depantinggi sempit,contoh-nya lu disebutdenganbibir yang hampar. Boleh jugadihasilkandenganbibir yangbundar.Begitujugadengan

23

ASASFONETIK

bunyi /u/. Tidak semestinyadihasilkandenganbibir yangbundar tetapi boleh menggunakanbibir yang hampar.6

Banyakbahasadi dunia yangmenaikkandepanlidahbagibunyi-bunyi vokal tinggi denganmenggunakanbibiryang samaadabundaratauhampar.mi berlakuterutamasemasamenghasilkanbunyi-bunyi vokal sekunder.7ContohnyabahasaPerancis,Jerman,Swedish, Danish,Norwegiandan sebagainya.

Dalam menghasilkanbunyi-bunyi bahasa,ada be-berapaciri penting yang patut diambil kira. Ciri-ciri midapatmembantukita mengeluarkanbunyi-bunyi bahasadenganlebih baik.

2.2 Ciri-Ciri Penting PenghasilanBunyi-BunyiBahasa

Bunyi-bunyi yang berbezaakan dihasilkan denganaksiyang berbezabagi bahagian-bahagianorgan tutur yangboleh bergerak.Untuk menentukanperbezaan-perbezaandan aspekpenghasilanbunyi, kita mestilahmenentukanorgan-organmanayangterlibat dalamwaktu-waktuyangrelevan.Contohnyabunyi /s/, kita seharusnyadapatme-nyatakan:

(a) Udarayang keluar dan paru-paruadalahcepat di-bandingkandenganbunyi /Z/.8 Di sampingitu jugatekananudaranyajauh lebih dalam/panjang.

(b) Pita suaratidak bergetar.

(c) Velumdinaikkanbagimenutupudaradaripadakeluarmelalui rongga hidung.

(d) Daun lidah diletakkanhampir dengangigi-gusi (al-veolus) agarberlaku pergeseran.

(e) Sisi lidah rapatdenganlelangit agarudarahanyabolehmelepasibahagiantengahlidah.

24

ORGAN-ORGAN UTAMA DALAM PENGHASILAN BUNYT-BUNY! BAHASA

(0 Jarakantarahujunglidah dengangigi adalahsempit.

(g) Lidah dalam keadaanneutral.

Kita juga seharusnyadapatmenentukansama adaudarayang keluarudarajenis egresifataupunudarajenisingresif.

Udara Egresif — udara yang dihembuskeluar semasamenghasilkanbunyi-bunyi bahasa.

Udara Ingresif — udarayangdisedutsemasamenghasil-kanbunyi bahasacontohnyabagimeng-hasilkanbunyi-bunyi bukan-pulmonik.

Kita seharusnyamelihatjugabagaimanatekananudarayangkeluarsamaadakuatatauperlahan.Bunyi-bunyiyangmenggunakantekananudarayang kuat akanmenghasil-kanbunyi-bunyi fortis, contohnya/s/, sementarabunyi-bunyi lenis pula dihasilkandengantekananudarayangperlahan,contohnya/z/.

Selamntekananudara,kedudukanpitasuaradanvelumjuga harus diambil kira. Bunyi bahasaakan ditentukanberdasarkankedudukanpita suarasementarabunyi oralatau bunyi nasalpula akanditentukanoleh kedudukanvelum. Perbincanganlebih lanjut tentangpenghasulanbunyi-bunyi bahasaakan dibincangkandalam bab yangberikutnya.

25

ASASFONETIX

LELANGIT -

ORGAN UTAMA YANG TERLIBAT DALAM PENGHASILANBUNYI-BUNYT BAHASA:

(1) Paru-paru(2) Larings(3) Farmgs

(4) RonggaHidung(5) RonggaMulut

26


Nota Bab

1 Sila lihat Bab 5 bagi rajah kedudukanpita suaradan jenisbunyi yang dihasilkan.

2 Sila lihat Bab 5.

3 Epiglotis bukanmerupakanorgantutur dan ma tidak terlibatdalam penghasilanbunyi bahasa.

4 Hanyasebahagiankecil lelangit lembutyangboleh turun dannaik bagi menentukanbunyi oral ataubunyi nasal.Bahagianitu terletakdi bahagianpaling belakanglelangit lembut dandikenali sebagamvelum.

5 Saya berpendapat/a/ dalam bahasaMelayu lebih tepatsebagai/a/ yang mempunyai fitur belakangdan rendah.Tetapi fitur belakangmi harusditambahdengandiakritik [<]dan atas V’]. mi dibuktikan denganujian fonetik yang sayalakukan di London. Jadi,sayaberpendapat/a/ lebih sesuaijika dibandingkandengan/a/. Tetapi mi tidak bermaknapenggunaan/a/ salabseratusperatus.Ia bergantungpadapentafsiranahli fonetik masing-masinguntuk menentukan-nya.

6 Sila lihat Bab 3 bagi rupa bentuk bibir yang hampardanbundar.

7 Sila lihat Bab 3.

8 /s/ dan /z/ dibezakandenganhanya ciri bersuara.Carapenghasilannyaadalab serupa.Sila lihat Bab 3.

LATIHAN 2

1. Apakah organ-organyang termasuk dalam terusanujaran?

2. Lukiskanrajahpita suara.Di manakahletaknyapitasuara mi?

27

ASASFONETIK

3. Apakah perbezaanantara fortis denganlenis danberikan contohnya.

4. Huraikan fungsi utama organ-organyang terlibatdalampenghasilanbunyi bahasa.

5. Apakahfungsiepiglotisdanapakahperanannyadalampenghasilanbunyi bahasa.

28

BAB3

VOKAL DAN KONSONAN

3.0 Pendahuluan

Setelahditeliti organ-organyangterlibat dalampenghasilanbunyi bahasa,kini kita teliti pula denganmendalambagaimanabahasadihasilkan.Dalammenghasilkanbunyi-bunyi bahasa,titik artikulasi danartikulator1 merupakannadi utama. Bunyi-bunyi bahasadikeluarkan secarasistematikdanbakalmelibatkanbanyakproses.Selainorganseperti paru-paru, larings dan sebagainya,penghasilanbunyi-bunyi bahasaakan melibatkantitik dan cara arti-kulasi.

3.1 Titik Artikulasi

Terdapatduabelastitik artikulasiyangterlibatbagimeng-hasilkanbunyi-bunyi bahasa(konsonan).2Titik artikulasiitu ialah:

Dua bibirBibir-gigiGigi (dental)Gigi-gusi (alveolus)Gelungan(retroflex)Lelangit keras — gigi gusiGigi gusi — lelangit keras

29

ASASFONETIK

Lelangit kerasLelangit lembutAnak tekakRonggatekakPita suara

Bunyi-bunyi ujaranbolehdibahagikepadakonsonandan vokal. Faktor utamayang terlibat dalam kiasifikasibunyi-bunyi konsonan ialah titik artikulasi dan caraartikulasi.Di sampingitu faktor bersuaradantak bersuarasertajuga kedudukanvelum (bagimenentukanbunyi oralatau sengau)memainkanperananyang penting dalammenghasilkanbunyi-bunyi konsonan.Sementarafaktorutamadalamkiasifikasi bunyi vokalpulaialahkedudukanbibir dan darjah turun naik lidah dalam rongga mulut.Kita lihat dahulu aspekkonsonan.Titik artikulasi yangterlibat semasamenghasilkanbunyi konsonanmempunyaihuraianseperti yang berikut:3

3.1.1 Dua Bibir

Dua bibir merupakanartikulatoryang utama.Kedua-duabibir mi terlibatsemasapenghasilanbunyi letupan,sengau,frikatif danmalarantak bergeser.Contohnya/p, b, m, ~,

/3, w, 1~/.

3.1.2 Bibir-gigi

Titik artikulasimi terlibat apabilabibir bawahberartikulasidengangigi atas.Contohnyadalammenghasilkanbunyisengau,frikatif danmalarantak bergeser.Contohnya/nj, f,v, v/.

3.1.3 Gigi (Dental)

Gigi melibatkanantara4gigi danbelakanggigi. Hujunglidah berartikulasidengangigi bagi menghasilkanbunyi-bunyi dental. Bunyi dental melibatkanbunyi frikatif.Contohnya /0, ~J/.

30

VOKAL DAN KONSONAN

3.1.4 Gigi-Gusi

Gigi-gusi terletakdi antaragusi denganlelangit keras.Iamelibatkanbunyi-bunyi letupan,sengau.sisian bergeser,sisiantakbergeser,getaran,tamparan,geserandanmalarantakbergeser.Contohnya/t, d, n, t, ~, 1, r, r, s, z, i/.

3.1.5 Gelungan(Retroflex)

Gelungankadang-kadangmencetuskankonflik samaadaharusditempatkandi bahagiantitik artikulasi atau carapenghasilanbunyi. Gelungandihasilkan denganmem-balikkanataumenggelungkanlidah ke arahlelangit kerasyangbersempadandengangigi-gusi.mi melibatkanbunyi-bunyi letupan,sengau,sisiantak bergeser,tamparandangeseran.Contohnya/t. ci, ii., 1., t, ~, ~/.

3.1.6 Lelangit Keras — Gigi-Gusi

Bahagianmi jugamerupakantitik artikulasi.Kawasannyameliputi dua sempadaniaitu di antaragigi-gusi denganlelangit keras.Kedudukandepanlidah lebih ke arahgigi-gusi. Bunyi yang terlibat ialah bunyi-bunyi geserandanafrikat. Contohnya / G, z~, ~, ~ 7.

3.1.7 Gigi-Gusi — Lelangit Keras

Perbezaannyadenganyang di atas (3.1.6) hanyalahpadakedudukaniidah. Depanlidah lebih menyentuhlelangitkerasdibandingkandengangigi-gusi. Bunyi yangterlibatbunyi geseran.Contohnya /1, ~/.

3.1.8 Lelangit Keras

Lelangit kerasialah kawasanyangpaling melengkungdidalamronggamulut. Ia bertentangandengandepanlidah.Lelangit kerasbersempadandengangigi-gusi danlelangit

31

ASASFONETIK

lembut. Letupan,sengau,sisian tak bergeserdanmalarantak bergesermempunyai bunyi-bunyi yang bertitik-artikulasikanlelangit keras.Contohnyabunyi /c,~3-,n~£~j,‘1/.

3.1.9 Lelangit Lembut

Apabilabelakanglidah menyentuh satudaerah di belakanglelangit keras,bunyi-bunyi lelangit lembut dihasilkan.Bunyi-bunyi letupan, sengau,geserandan malaran takbergesermelibatkan titik artikulasi lelangit lembut.Contohnya7k, g, ij, x, y, w/.

3.1.10 Anak Tekak

Anak tekakialah sekepingotot yangterdapatdi belakanglelangit lembut. Anak tekakmelibatkanbunyi /q, C, N,R, R, X, K, ~/ dengancarapenghasilanletupan, sengau,getaran,tamparan,geserandan malaran tak bergeser.

3.1.11 RonggaTekak

Bunyi-bunyi /h, Q/ adalahbunyi-bunyironggatekak. Caramenghasilkannyaadalahdenganmelakukangeseran.

3.1.12 Pita Suara/Glotal

Udarayangkeluarmelalui pitasuaradisekatterusdaripadakeluar. Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi-bunyi /1, h,Iii melalui cara letupan dan geseran.

Untukketeranganlanjut sila lihat rajahtitik artikulasi,carta fonetik Melayu dancarta fonetik antarabangsa.

Setelahmelihatkedua-duabelastitik artikulasi yangterlibat dalampenghasilanbunyi-bunyi bahasa,sekarangkita lihat pula cara-caramenghasilkanbunyi bahasa.Titikartikulasitidak akandapatdilihat fungsinyajika kita tidakcuba menghasilkanbunyinya.

32

VOKAL DAN KONSONAN

3.2 Cara Penghasilan Bunyi Bahasa

Ada sembilancarauntuk kita menghasilkanbunyi-bunyibahasa.Cara-caratersebutialah letupan, sengau,sisianbergeser,sisian tak bergeser,getaran,tamparan,geseran,letusandan malarantak bergeser.5

1. Bibir2. Bibir-Gigi3. Dental/Gigi4. Gigi-Gusi5. Gelungan6. Lelangit Keras — Gigi Gusi

7. GigiGusi — Lelangit Keras8. LelangitKeras9. LelangitLembut

10. AnakTekak11. Rongga Tekak12. PitaSuara

TITIK ARTIKULASI

33

ASAS FONETIK

RAJAHKONSONANBAHASAMELAYU

Daerahsebutan 1Bibir

~

Carasebutai~~—

2Gusi

3Gusi-Le-langitkeras

4Le-langitkeras

5Le-langitlembut

6Pitasuara

Letupan

takbersuara

bersuara

p

b

t

d

k

g

?

Letusan

tak bersuara

bersuara J

Sengauan m n p rj

Geseran

tak bersuara

bersuara

fv

s

z

x

Xh

Getaran r

Sisian I

Separuhvokal w y

(Abdullah Hassan,1980:61)

34

ASASFONETIK

3~2.1Letupan

Letupanjugadikenali sebagaiplosif. Letupanhadir dalambanyak bahasa. Cara menghasilkan letupan adalah denganmelepaskan udara yang disekat dengan serta-merta. Udaradan paru-paruakandisekatdi salahsatu titik artikulasisamaadadi bibir, gigi-gusi dansebagainyaolehartikulatorkemudian dilepaskansehinggaterdengarbunyi ‘pop’.Contohnya /p, b, t, d, t, ci, c, ~1,k, g, q~/ C, 2/.

3.2.2 Sengau/Nasal

Sengaudikategorikandi bawahbunyi-bunyiletupan. Yangberbezanyaialah bunyi sengau dihasilkan denganmenurunkanvelum agar udara dapat melalui ronggahidung dan rongga mulut. Udara yang melalui ronggamulut akan disekat di titik-titik artikulasi yang tertentudenganartikulator. Contohnya /m, nj, n, ~ p , rj, N/.

3.2.3 Sisian

Bunyi sisian boleh dibahagikankepadadua iaitu sisianbergeserdan sisian tak bergeser.Bunyi sisian dihasilkandenganmenaikkanhujunglidah ke arahbahagianbelakanggigi danudaraakankeluarmelalui sisi lidah. Udarayangkeluar akan digeserkandi pita suarabagi menghasilkanbunyi geseran.Contoh bunyi sisian bergeserialah /~,~/.Sementarabagi sisian tak bergeserpula, udara yangmelepasipitasuaraakankeluartanpamenyentuhpita suaradanbunyi tak bersuarayangakandihasilkan.Carasisiantakbergeserdihasilkanadalahsamadengansisianbergeseriaitu denganmenaikkanhujung lidah he arah bahagianbelakanggigi dan udara akan keluar melalui sisi lidah.Contohnya ialah bunyi /1,1~c/.

3.2.4 Getaran

Getarandihasilkan denganmenggetarkanhujung lidahbeberapakali ke lelangit keras. Hujung Iidah menjadi

36

VOKAL DAN KONSONAN

artikulatoryangaktif sementaralelangit kerasmenjadititikartikulasi yang pasif. Contohnya /r/. Sementara bagi contoh/R/ belakanglidah digetarkanpadaanaktekak.Belakanglidah ialah artikulatondananaktekak ialah titik antikulasi.

3.2.5 Tamparan

Tamparanmempunyaipensamaandengangetanankecualihujung lidah tidak digetarkan.Hujung lidah ditamparkansekali sahajabagi menghasilkanbunyi tampanan.Titikartikulasi danartikulatonyang terlibat boleh dilihat padacarta fonetik yang dilampirkan. Contoh ft. t, R/.

3.2.6 Geseran/Frikatif

Bunyi geseranboleh dihasilkan denganmenyempitkanruang di antaratitik artikulasi denganartikulator. Udanayang keluan dan paru-paruakan keluar di ruang yangsempitbagi menghasilkanbunyi-bunyi geseran. Contoh/~,~3,f, ~, 0, O/.~

3.2.7 Letusan

Letusanmempunyaikedua-duacmi letupandangeseran.Udarayangkeluardan paru-parudisekat di titik artikulasi.Kemudianudana akan dilepaskansecanaperlahan-lahandi celah-celahruang yang terbuka. Contohnya/e, j/.

3.2.8 Malaran Tak Bergeser

Bunyi malanantak bergeserdikenali juga sebagaibunyiseparuhvokal.Bunyimi mempunyaiciri vokal kenanatiadaberlaku apa-apapengesenanatau sekatandalam ronggamulut di antaratitik artikulasi denganartikulatorsemasamenghasilkanbunyi mi. Ia puladianggapsebagaikonsonankerana melibatkan pelbagai titik artikulasi dan titikartikulasi mi tidak serupadengantitik artikulasi vokal.

37

ASASFONETIK

Contoh 1w,q, 1.), j, 1, ~/.

Konsonandalam bahasaMelayu secaraningkasnyaboleh dibahagi kepadakonsonan utama (primary) danpingginan (secondary).Konsonan utama digunakan dengantetapsertaseragampula bagi canapenghasilandan titikantikulasinya.Sementanakonsonanpinggiran pula mem-punyaijumlah yang kecil danbaru meresapdalamsistemejaan Melayu. Konsonanpingginan hadir dalam katapinjaman danpenyebutannyaboleh berbeza-bezaantanapenutur dalam canapenghasilandan titik artikulasinya(Abdullah Hassan,1980)7

3.3 Vokal

Setelahmeneliti bunyi konsonan,man kita lihat pulabagaimanavokal dihasilkan.Bunyi-bunyivokal melibatkanudara egnesifsahaja iaitu udana yang dihembuskeluarsemasamenghasilkanbunyi in Semasamenghasilkanbunyi-bunyivokal, tiadasekatandanpenyempitanbenlakudi antaratitik artikulasi denganartikulaton. Inilah per-bezaanutamaantaravokal dengankonsonan.

Pengelasanvokal yang tenbaik adalahberdasankanvokal sistem kandinal yang dihasilkanoleh Daniel Jones(1956).

Rajah vokal kandinal adalahsepenti yang benikut:Apabila menghasilkanbunyi-bunyi vokal, lidah dan

bibir dianggapmempunyaipenananterpenting.Lelangitlembut(tenutamavelum) pulaakanmenentukansamaadabunyi vokal itu bunyi oral atau bunyi sengau.

Depan Tengah Belakang

½Tinggie 0

½Rendahr\ /3

Rendaha\ Ia

38

VOKAL DAN KONSONAN

Lidah boleh membenikanberbagai-bagaibentukdanrupabagimenghasilkanbunyi-bunyi vokal yangberbeza.Lokasidankedudukanlidah berasaskankepadaduapaksiiaitu yang mendatandan yang menegak.Bahagianmen-datar ialahdan depanke belakangmulut sementarayangmenegakpula ialah dan lantai mulut hinggake bumbungmulut. Ada empatbahagianbagi paksi menegak.Ta ber-mula dan lantai lidah hingga ke atas iaitu ke bahagianlelangit.

Bahagianmenegakyangdibahagiempatadalahsepertiyang benikut:

(a) Bahagiansempit/tinggi.(b) Bahagiansepanuhsempit/tinggi.(c) Bahagiansepanuhluas/rendah.(d) Bahagianluas/rendah.

Tinggi atausempitmerujukkepadakedudukanlidahyanghampirdenganbumbungmulut. Contohnya/i/ dan/u/. Sementanakedudukanrendahpulaialah apabilalidahberadajauh dan bumbungmulut. Contohnya /a/ dan/a/. /e/, /0/, /�~/,/~/adalah di kedudukanseparuhsempit dan sepanuhluas.

Kita menujukkepadakedudukanmendatarpula.Tigatitik mendatanitu sebenarnyaialah kedudukandepan,tengahdanbelakangIidah. Depanlidah merujuk kepadabahagianyangbententangandenganlelangit kenas,belakanglidah adalahyang bententangandenganlelangit lembutsementanatengahadalahsempadandi antanalelangit kenasdenganlelangitlembut. Contohnyalu adalahbunyi depan,/u/ adalahbunyi belakangdan/~/adalahbunyi tengah.

Selain lidah, bibin juga memainkanperananyangpentingdalammenghasilkanbunyi vokal.Bibin mempunyaibentuktersendini. Bentukbibin bolehdibahagikankepadabentukbundan danhampan.Bibin akanmenjadi bundarapabilamenghasilkanbunyi-bunyivokalbelakangsemen-tara bibin akan menjadi hampanapabila menghasilkan

39

ASAS FONETIK

bunyi-bunyi vokal depan.Lihat rajah bibir di bawah.

bibir bundar bibir hampar

Selainvokal-vokal kardinal, Daniel Jonesjuga turutmenghasilkanvokal sekunden.KebanyakanbahasadiEropahmempunyaibunyi-bunyivokal sekunden.Rajahdibawahdapatmenunjukkanvokal sekunden.

Depan Tengah BelakangTinggiy\ i\ / /W

½Tinggi~\

1/2 Rendah _______________

Rendah ________________

Cara menghasilkanvokal sekundenadalahben-tentangandenganvokal kandinal.Maknanya, jika dalamvokal kandinal, bagi menghasilkanbunyi depan, kitamestilah menghampankanbibir. Begitu jugadenganvokalkardinal di bahagianbelakang,bibir sehanusnyadi-bundarkan. Tetapi hal mi tidak benlaku pada vokalsekunden.Bagi menghasilkanvokal sekundendepan,kitasehanusnyamembundarkanbibir. Manakala bagm vokalsekundenbelakangbibir hanyaperlu dihamparkansahaja.Jelas ada pententanganbentukbibir bagi menghasilkanbunyi vokal sekunder.

Perlu diingat, kesemuabunyi vokal adalahbersuana.Vokal bolehdisengaukandengancanamenurunkanvelumbagi membolehkanudarakeluar melalui nonggahidung.

40

VOKAL DAN KONSONAN

Udara juga bebas keluar melalui nongga mulut tanpasekatan.Bunyi yang dihasilkan ialah vokal yang di-sengaukan/dinasalisasikan.

Vokal tengahl~/,I u, danl’cil turut dibincangkan.Vokal l~/ selalu digunakandalam bahasaMelayu. l~ldikenali sebagail~/pepetsementaraleI pula dikenalisebagaileI taling.Tidakadabahasa yang tidak mempunyaivokal kenanavokal ialah nadi bunyi dalam urutan sukukata.

3.4 Dif tong

Bunyi diftong melibatkandua denetanvokal yang hadirsenentak.Bunyi diftong tenhasilapabilabunyi vokal yanghadin selepasbunyi vokal yang satulagi menggeluncunke arahvokal yangmula-mulahadin tanpamenunjukkansebanangpuncakkelantangan.Ketiadaanpuncakkelan-tangansemasapenghasilanbunyi diftongmenjadikanbunyitensebutsebagaisatu suku kata sahaja.

Ada tiga jenis diftong dalambahasaMelayu iaitu/ail, loil dan laul. Bunyi hI akan menggeluncunkebunyi Ia! dan bunyi hI akan hulang puncakkelantangannya.Begitu juga bib padadiftong boi/ danhubpadadiftong haul. Lambang[A] bolehjugadigunakanuntuk menggambankan diftong.

Contoh diftong bail- pakai— gemalai— hairan

Contoh diftong bib— amboi— sekoi— sepoi

Diftong haul

41

ASASFONETIK

— kerbau— taulan- pulau

3.5 Contoh-Contoh Rajah

Berikut ialahnajahcontohkedudukannonggamulutsemasapenghasilanbagi letupan, sengau,geserandanvokal.

Vokal I3elakangSeparuhRendahID /

Letupan Dua Bibir /p/

GeseranGigi-Gusi /s/

42

VOKAL DAN KONSONAN

Benikutpula ialah rupa bentuktitik artikulasi semasamenghasilkanbunyi. Contoh-contoh yang dibenikanantaranya ialah titik artikulasi dua bibir, bibir-gigi, antaragigi, gigi-gusi, lelangit kenas dan lelangit lembut.

Dua Bibir/b/ Bibir-Gigi /f/

Antara Gigi /0/ Gigi-Gusi /s/

43

ASASFONETIK

Sementanabagivokal dipentununkancontohbagike-dudukanlidah iaitu depan lidah, tengahdan belakangsemasamenghasilkanbunyi vokal.

Lelangit Keras /j/ Lelangit Lembut /k/

Vokal Depan /a/ Vokal Tengah/a/

44

VOKAL DAN KONSONAN

3.6 Kesimpulan

Kesemuabunyi konsonan,vokal dan diftong digunakansilih berganti dalam bahasaMelayu bagi membentukpenkataan yang seterusnya menjadi nadi dalam bunyibahasa Melayu.

Nota Bab

1 Titik artikulasi ialah alat tutur manusiayang tidak bolehbergerak. Ia bersifat statik. Artikulator pula ialah alat-alat tuturyang boleh bergerak seperti lidah, rahang, lelangit lembut(velum) dan bibir. Ada kekecualian pada bibir. Bibir jugatermasuk dalam titik artikulasi di samping artikulator. Padahemat saya, bibir atas boleh dianggap sebagai titik artikulasisementara bibir bawah boleh dianggap artikulator. mi di~dasarkan pada ciri boleh bergerak yang membezakan antaratitik artikulasi dengan artikulator.

2 Penulis akan membincangkan bunyi konsonan dahulu. Titikartikulasi bagi vokal tidak melibatkan banyak titik artikulasi.Tambahan pula bunyi vokal lebih mudah dihasilkan.

Vokal Belakang lab

45

ASASFONETIK

3 Sila lihat carta fonetik antarabangsa bagi pengelasanbunyi.

4 mi ialah terjemahan daripada bahasa mnggeris interdental.

5 Gelungan(retrofiex) juga termasukdi bawahkategori peng-hasilan bunyi bahasa.Sila lihat 3.1.5.

6 Contoh-contoh yang diberikan tidak meliputi kesemua bunyiyangtersenarai dalamcarta konsonan. Umpamanyabagi bunyIfrikatif, pembaca boleh menyemak carta yang disediakan.

7 Sila lihat carta fonetik bahasaMelayu yang disenaraikan olehAbdullah Hassan. Konsonan pinjaman ialah apa sahajakonsonandalamcarta antarabangsayangtidak terdapat dalamcarta bahasa Melayu.

LATIHAN 3

1. Lukiskan najah yang melibatkan titik artikulasikonsonanduabibir, bibir-gigi, gigi-gusi,lelangit kerasdan lelangit lembut.

2. Lukiskan najah kedudukanlidah semasamenghasil-kan bunyi vokal beb, /~/, dan ho!.

3. Nyatakanbunyi apakahyangdihasilkanberdasarkannajahyang benikut:

46

VOKAL DAN KONSONAN

5. Bulatkanpenkataanyangmengandungidiftongdalamsenaraidi bawah:

baiki pakai petaitauladan binaan seraisentai graduan temuanpertanian rangkaian saat

6. Hunaikan bunyi-bunyi yang berikut mengikut cara dantitik antikulasi yang tenlibat:

bpb/gb/s/If!Im!

7. Berikan lambangbagi hunaianbunyi di bawah:

(a) Bunyi sengaugigi-gusi.(b) Bunyi vokal depansepanuhsempit.(c) Bunyi vokal belakangsempit hampar.

4. Hunaikanpembahagianlidah denganjelas.

47

ASAS I()NET1K

(d) Bunyi sisian bergesergigi-gusi tak bersuara.(e) Bunyi geserandua hibir bersuara.

8. Bezakanbunyi-bunyi mi berdasarkanciri-cirinya samaada dan segi titik artikulasi, kedudukanpita suaraatau cara penghasilanbunyinya:

(a) /t/ dan /d/(b) /s/ dan /z/(c) /w/ dan /j/(d) /i/ dan /u/(e) /b/ dan /m/

9. Berikan enamcontoh bagi perkataanyang mengan-dungi unsur diftong /au/, /oi/ dan /ai/.

10. Bulatkan vokal depan yang hadir dalam senaraiperkataandi bawah:

/ikot/ /~ma?/ /saja//Iambe2/ /ena?/ /makE//otot/ /oleh/ /pileh//unto?/ /intim/ /ckor//kudes/ /talor/ /ite?/

48

BAB4

KOARTIKULASI DAN ARTIKULASISEKUNDER

4.0 Koartikulasi

Dalambabyang lepaskita telah melihatbunyi konsonandanvokal dihasilkan.Padahakikatnyatidak semuabunyibahasadihasilkan dengansemudahitu. Antara masalahutama dalam membicarakanbunyi-bunyi dalam ujaranialah denganadanyapenglibatankoartikulasi.Apa yangdimaksudkan dengankoartikulasi ialah penindananartikulasi-artikulasi yang berhampiransemasameng-hasilkanbunyi. Hal mi jelas padabunyi-bunyi konsonankeranabunyi-bunyi konsonanmempunyaiberbagai-bagaititik artikulasi dan titik-titik artikulasi mi akan mem-pengaruhibunyi-bunyi yang mengikutinya.

Contoh hadirnyakoartikulasiadalahseperti dalambahasaInggeris:

It, d/ adalahbunyi-bunyigigi-gusi.Bunyi It, d/ akanberubahmenjadibunyi dentalIt, d/ apabilahadirsebelumbunyi geseranantaragigi /0, o/. Contoh:

eighth — [eijO]width - [wi~ó]

Bunyi /t/ dan /d! dalamdua contoh di atas akanmempunyai titik artikulasi di antaragigi keranater-pengaruhdenganbunyi /9/ dan/O/. Titik artikulasi asal

49

ASAS FONETIK

/t/ dan /d/ di gigi gusi telah berubahkeranapengaruhkoartikulasi.Perubahanyangnyatabagititik-titik artikulasijuga terdapatpadabunyi-bunyi letupan lelangit lembut/k, g/ yang wujud sebelumbunyi-bunyi vokal depan.Contohnya bagi perkataan:

kini — /kini/gigi — /gigi/

yang dibandingkandenganvokal belakang,contohnyaperkataan:

kuku — /kuku/gunung - /gunorj/

Kesemua bunyi /k! dan /g/ dipengaruhi oleh bunyi-bunyi vokal. Bunyi /k/ dan /g/ adalah bunyi belakangiaitu titik artikulasinyadi lelangit lembutdanartikulatornyaadalahbelakanglidah. Contohnyakini, keseluruh badanlidah ditarik ke atasdanke depanbagivokal hI. Segalanyabermula denganpembentukanbunyi letupan /k/. Bunyi/k/ yang diikuti oleh bunyi vokal depan /i/ akanmenyebabkanlidah ditarik ke depanke arahbunyi vokallu. Kita dapatrasabelakanglidah lebih hampir denganlelangit keras. Jadi di sini bunyi /k/ yang sepatutnyamempunyaiciri belakangtelahberubahtitik artikulasinya.Kali mi berubahke lelangit keraskeranaadanyapengaruhdaripadavokal /i/ yangbertitik artikulasidi lelangitkeras.Bandingkanpula denganperkataankuku.

Bagi menyebutperkataanmi pula, lidah ditarik kebahagianbelakanglelangit lembut apabila bunyi /u/dihasilkan.Di sini tiadamasalahperubahantitik artikulasibagibunyi /k/ dan IgI. Contohkini dan gigi lebih nyatabagi contohkoartikulasi keranaprosesmi melibatkanduadaerah yang berlainaniaitu lelangit lembut dan lelangitkeras. Jadi penindanantitik artikulasi di smni adalah diantaralelangit lembut denganlelangit keras.

50

KOARTIKULASI DAN ARTIKULASI SEKUNDER

4.1 Artikulasi Antisipasi Depan

Satu lagi jenis penindananyang berlakudikenali sebagaiartikulasi antisipasi depan. Artikulasi antisipasi depanberlakuapabilaurutan duabunyi letupanhadir bersama-sama,inaka bunyi letupanyang Iebih awal tidak dapatdiletupkan. Contohnyadalamperkataanact [~ktJ danapt[~pt]. Kedua-duabunyi letupan /k, p/ dalam contoh-contohdi atastidak dapatdiletupkan. Letupanbagibunyi/k/ tidak dapatdiletupkan keranawujudnya satu lagibunyi letupan 7th. Jadi bunyi /t/ lebih jelas letupannyaberbandingdenganbunyi /k/. Begitu juga denganbunyi/p/ dalam apt. Bunyi /p/ tidak diletupkan keranapengaruhletupan7th. /t/ akandiletupkanterlebihdahulusebelum/p/ sempatdiletupkan. Jadi penyebutanper-kataan-perkataandi atas akanmenjadi [~k°tJ dan [~potI.1

mi bolehdianggapsebagaikesapabilaartikulasibagikonsonan yang akhir telah diantisipasikan semasapenyekatanudara berlaku bagi konsonansebelumnya.Bunyi /k/ dalam perkataanact tidak diletupkankeranapenyekatanudara bagi 7th telah wujud sebelumbibirmenjadi rapat. Fenomenami juga dikenali sebagaiko-artikulasi antisipasi.

4.2 Artikulasi Sekunder

Satulagi aspekpenghasilanbunyi ialahartikulasisekunder.Artikulasi sekunderboleh didefinisikan sebagaidarjahpenyekatanyang hadir bersamaatau serentakdenganartikulasi utama. Ada empat jenis artikulasi sekunder.

4.2.1 Palatalisasi— Pelelangit-kerasan (Palatalisation)

Palatalisasiadalahpenambahanposisi lidah depantinggisepertibunyi hi! kepadasatulagi artikulasi. BahasaRusiadan bahasa-bahasaSlavic yang lain mempunyai sinkonsonanyang berpalatalisasiyang boleh dikontraskan

51

ASAS FONETIK

maknanyapula denganbunyi-bunyi yang tak berpala-talisasi.

Contoh:brat — abangbrat1 — mengambil

Bagi bahasaMelayu, pengaruhlelangit keras seringjugaberlakupadabunyi-bunyisebelumbunyi letusan /j/ dan/~/. Palatalisasidiberikan lambang [II.

Contohnya:

[bal ~aj — baca[man] Tal — manja(Abdullah Hassan,1980).

Istilah palatalisasidan dipalatalisasikandigunakandengancara yang berbeza.Bagi bunyi-bunyi yang di-palatalisasikan,ia akanmelibatkanprosesapabilaartikulasiutamaditukar supayaberbunyilebih palatal.Bunyi-bunyidikatakan telah dipalatalisasikanapabila titik artikulasibergerakmenuju ke daerahlelangit kerasdalamkeadaantertentu.Contohnya/k/ dalamperkataankini, /k/ di sinitelah dipalatalisasikankeranabunyi itu sepatutnyabunyilelangit lembut tetapi badanlidah telah ditarik ke depanakibat pengaruhbunyi vokal /i/. Bunyi-bunyi yang di-palatalisasikanbolehlahdisamakandengankoartikulasi.Tetapi bunyi palatalisasiadalahjauh berbezadaripadabunyi-bunyi koartikulasi.

4.2.2 Velarisasi (Pelelangit-lembutan)

Velarisasimelibatkanbelakanglidah. Ta dianggapsebagaipenambahanposisi lidah belakangsepertimenghasilkanbunyi /u/. Tetapi ia tidak melibatkanbibir yangbundar.Kebanyakanbunyi bahasaArab dan bahasaInggerismelibatkanvelarisasi.

52

KOART!KUIASI DAN ARTIKUIASI SEKUNDER

Contohnya:

[a I I ah][bDtPv]

Lambangvelarisasi telah ditukar daripadalambang[—1kepada lambang [~‘].

4.2.3 Faringalisasi (Perengkungan)

Faringalisasidilakukan denganmenyempitkanronggafaring. Ta mirip kepadapenghasilanvokal kardinal /u/.Lambangyang digunakanbagi menunjukkanfaringalisasiialah [al. Dahulunyalambangbagi faringalisasiialah [~}.Pengaruhfaringalisasijelas terdapatpadabahasaArab.

4.2.4 Labialisasi — (Pembibiran)

Labialisasidilakukan denganrnenambahpembundaranbibir. Labialisasiberbezadaripadaketiga-tiga artikulasisekunderdi atas.Palatalisasi,velarisasidan faringalisasimelibatkan bentuk iidah yang berbeza.Berlainanpuladenganproseslabialisasi.Dalam labialisasihanyabentukbibir yang terlibat. Hampir semua konsonanbolehmenambahpembundaranbibir dalammenghasilkanbunyijika bunyi tersebutmelibatkan vokal belakangutama.Walaupun/p, b, m/ adalahbunyi-bunyibibir, bunyi-bunyiitu juga masih boleh dilabialisasikan. Lambang [v~~]digunakanbagi menunjukkanpembibiran.

Contoh:[pwula~jJ [F”oket]Epwoket] [k’~’udoij]

4.3 Lambang-Lambang Diakritik

Selain koartikulasi dan artikulasi sekunderbunyi-bunyibahasaboleh juga ditambahdenganciri-ciri diakritik Se-bagaimanayang tersenaraidi bawah. Ada banyak lagi

53

ASAS EONFTTK

lambangdiakritik yang boleb membantupenutur mem-perincikanpenghasilanbunyi bahasa.Penggunaandiakritikakanjelas apabilakita melakukantranskripsifonetik secarasempit. Antaranya adalah seperti yang berikut:

Tak bersuara —

Aspirasi — hDental —

NasalisasiPanjangSuku kata — ISerak

Nota Bab

1 Sila lihat artikulasisekunderbagi lambang-lambangdiakritik.

2 Sila lihat Bab 6.

LATIHAN 4

1. Bezakanantarapalatalisasiclengandipalatalisasikan.

2. Huraikan prosesantisipasi koartikulasi.

3. Nyatakanjenis artikulasi sekunderyang terlihat bagi

perkataan-perkataandi bawah:(a) [phhin]

(b) [bi:t]

(c) [m~ikan]

(d) [p~’uco?]

(e) [mAtn]

54

KOARTIKULASI DAN ARTIKULASI SEKUNDER

4. Bezakanlabialisasi daripadavelarisasi.

5. Berikan lambangbagi koartikulasiberikut:

(a) palatalisasi (b) sengau

(c) penyahsuaraan (d) serak

(e) faringalisasi (f) suku kata

55

BAB5

BUNYI-BUNYI BUKAN PULMONIK

5.0 Pendahuluan

Dalambabyangawal, kita telah melihatbahawaterdapatduajenisudarayangbolehdigunakanbagimenghasilkanbunyi-bunyibahasa.Duajenisudaraitu ialahudaraegresifdan udara ingresif. Udara egresif ialah udara yang di-hembuskankeluar semasamenghasilkanbunyi bahasasementaraudaraingresifialahudarayangdisedutke dalamsemasamenghasilkanbunyi bahasa.Mekanismeudaradi-hembuskeluardan paru-paru,dikenali sebagaimekanismealiran udara pulmonik. Bunyi-bunyi yangdihasilkanadalahseperti bunyi-bunyi konsonandan bunyi-bunyi vokal.Contohnyabunyi-bunyi letupan, geseran,sengaudansebagainya.Adajugakesapabilaudaradanparu-parutidakdikeluarkantetapiditahandi pita suara.Mekanismeudarami dikenali sebagaimekanismealiran udaraglotis.

5.1 MekanismeAliran UdaraGlotis

Kita lihat dahulumekanismealiran udaraglotis. Apabilakitamembuathentianglotis/glotal/pitasuara,’udaradan paru-paru akantersekatdi situ. Udarayang di dalamterusanujaran akan terbentukdan bergerakdi ruang tersebut.Pergerakanke atas dalam keadaanglotis tertutup akanmenyebabkanudarakeluarmelalui mulut. Sementaraper-

56


gerakanke bawah dalam keadaanglotis tertutup akanmenyebabkanudaradisedutke dalammulut. Kedua-duacarapenghasilanbunyi mi akanmenggunakanarus udaraglotis. Adabeberapajenisbunyi yangmelibatkanmekanismealiran udara glotis. Bunyi-bunyi itu ialah bunyi ejektif,implosif danvelar.

5.1.1 Bunyi Ejektif

Apabilamenghasilkanudarai, penyekatanudaradi lelangitlembut(atauduabibir ataugigi-gusi)2danglotis dibentukpadawaktuyangsama. Pita suaraditutup rapat. Laringsditarik keataslebihkurang1 cm. Iabertindaksepertipistondanmenekanudarakefarings. Udarayangditekanakandi-keluarkandenganmerendahkanbelakanglidah sementarahentiandi glotiskekalsepertibiasa.Di siniudaraditahandidi~atitik artikulasi.Satudi pita suaradansatulagi di salahsatutitik artikulasidi dalamronggamulut. Udaradi dalamronggamulutdilepaskandahulukemudianbarudiikuti olehudaradi pita suara.Bunyi-bunyi mi dikenali sebagaibunyiejektif. Bunyi-bunyi mi terdapatdalam bahasaHausa.Contohnya/p’, t’, k’ /. Rajahdi bawahdapatmenunjukkan

5

57

ASASFONETIK

dengan lebih jelas kedudukan titik artikulasi semasamenghasilkanbunyi ejektif /k’/.

Prosesmenghasilkanbunyi ejektif secarateraturadalahsepertiyangberikut:

(1) Belakanglidah dinaikkanuntukmenyekatudaradilelangit lembutdanpadamasayangsamaberlakuhentianglotis.

(2) Laringsdinaikkan.(3) Udaradi faringsditekan.(4) Belakanglidah diturunkan,melepaskanudarayang

tertekandi farings.(5) Hentianglotis dilepaskan.

5.1.2 Bunyi Implosif

Dengankedudukanglotisyangsamasepertidiatas,kitajugaboleh menghasilkanbunyi-bunyi implosif. Pergerakanterusanujaranadalahkebawah.Kali miudaratidakdihembuskeluartetapi disedutke dalam. Hentiandibentukdenganmenggunakanmekanismealiran udara glotis ingresif.Berbezadenganbunyiejektif : bunyi-bunyitersebutdihasilkandenganmekanismealiran udaraglotis egresif.

Pergerakanlaringskebawahmenyebabkanpenyekatandi pita suarabukanlagi bersifattotal. Udaradan paru-parudapatdihembuskeluarmenyebabkanpita itu terusbergetardanmenghasilkanbunyi-bunyibersuara.

Kitalihat carabunyiimplosif duabibir dihasilkan.Mula-mula bibir ditutup rapatdiikuti denganpergerakanglotis.Larings menyerupaipiston bolehmengurangkantekananudaradi dalamronggamulut. Namundemikianadajugaudara yang melepasiglotis. Udara dan paru-parudapatkeluarmelaluipita suarayangterbukasedikitsemasaudaradisedutkedalam. Olehsebabglotis itu sempitmakaudarayangkeluardapatmenggetarkanpitasuaralalumenghasilkanbunyi implosifbersuara.

58


Dalammenghasilkanbunyi-bunyiimplosif, udarayangdigunakanadalahudaraingresif.Apabilaudaradisedutkedalammulut, tekananudaradi dalamronggamulut tidakdapatmemberikankesanyangbegitubesar.Hasilnya,bunyiyang keluar lebih merupakanbunyi-bunyi yang kurangpadu.Contohbunyi implosifadalahseperti/ b, 6,.~/. Bunyi-bunyi implosif mi hadir dalambahasaVietnamdanSudanSelatan.Untukketerangansila rujuk rajahdi bawah.

PenghasilanBunyi Implosif [fi]

.2

(1) Bibir ditutuprapat.(2) Pergerakanke bawah melalui sedutanudarake

dalam menggetarkanpita suara.Udara di paru-paruterusmengalirkeluarmelalui glotis.

(3) Perubahankecil bagitekananudaradalamronggamulut.

(4) Duabibir dilepaskan.

5.2 Bunyi Velar

Selain mekanismealiran udara glotis kita juga bolehmenghasilkanbunyi bahasadenganmenggunakanmekanismealiran udara velar. Kali mi penyekatantotal

4

3

59

ASASFONETIK

bukandi pita suaratetapi di lelangit lembut. Bunyi yangdihasilkandikenalisebagaibunyi klik. Klik ialahbunyi le-tupanyangdibentukdenganmenggunakanmekanismealiran udaravelar ingresif. Udara disaring oleh per-gerakanbelakangdanke bawaholehlidah. Contohbunyiklik [0, j, ?j, C]. Bahasa-bahasaZulu, XhosadanHottentotadalahcontohbahasayangmempunyaibunyi klik.

Rajahyangberikutmenunjukkanbagaimanabunyi klikdihasilkan:

Contohbunyi klik dental[3]

4

(la) Hujunglidah membentuksekatandi gigi-gusi.(ib) Belakanglidah diangkatuntuk membuatsekatan

lelangit lembut.(2) Daun lidah direndahkandenganmengekalkan

sekatandi lelangit lembut.(3) Tekananudaradibahagianmidalamronggamulut

dikurangkan.(4) Hujunglidahditurunkanagarudaradapatmasuk

kedalam mulut.

Ia

lb

3

60


Kesimpulannyajelas dilihat bahawaadaberbagai-bagaicarabunyibahasadihasilkan.Memandangkanbunyi-bunyibukan pulmonik mi tidak wujud dalambahasaMelayu,sudah tentu penutur mendapati sukar sedikit bagimenghasilkanbunyi-bunyi tersebut.Tetapiyangnyatanyabunyi-bunyi bukanpulmonikmemangadadandigunakandalambahasa-bahasadi Afrika khususnya.

5.3 Kedudukan Glotis SemasaMenghasilkanBunyiBahasa

Ada lima cara bagaimanaglotis berfungsi untuk meng-hasilkanbunyi-bunyibersuara,takbersuara,hentianglotis,serakdanbisik.

5.3.1 Bunyi Bersuara

Kedudukanglotisadalahrapattetapimasihadaudarayangboleh melepasinya.Udara yang terlepas itu telahmenggetarkanpita suarabagi menghasilkanbunyi-bunyibersuara.Lihat rajahdi bawah:

5.3.2 Bunyi-Bunyi Tak Bersuara

Kedudukan glotis terbuka luas hingga udara bolehmelepasinyadenganmudah.Olehsebabruangglotis terlalu

61

ASASFONET~K

luas,pita suaratelahtidak tersentuh. Jaditiadasebaranggetaranyang berlaku, lalu terhasillahbunyi-bunyi takbersuara.Lihat rajahdi bawah:

5.3.3 Bunyi Hentian Glotis

Apabilaglotis tertutup rapatiaitu 100% makatiadaudaralangsungyangbolehkeluarmelepasinya.Udaratersekatdipita suara.Ia akanmenghasilkanbunyi hentianpita suara/glotis. Rajahnyaadalahsepertidi bawah:

62

BUNYI-BUNYI BUXAN PULMONIK

5.3.4 Bunyi Bisik

Rupabentukglotis hampir samadenganrupabentukglotissemasamenghasilkanbunyi-bunyi tak bersuara.Dibahagianbawah glotis terbuka sementaradi bahagianatasnyatertutup. Contohnyabunyi [1~ I dalambahasaInggeris. Rajahnyaseperti di bawah:

Tulang rawan aritenoid dalam kedudukanyang ketat.Bahagianatas glotis terbukasementarabahagianbawah-nya tertutup. Jadi, pita suara hanya boleh bergetar dibahagianatas glotis sahaja.Bunyi serak mempunyainada yang rendah terutamadi akhir kata. Bunyi serakjugadikenali sebagaibunyi-bunyi laringalisasi.Lihat rajahyang berikut:

5.3.5 Bunyi Serak

63

ASASFONETIK

Nota Bab

1 Istilah-istilah mi merupakanvariasibebasyang mempunyaipersamaanmakna.

2 mi adalahantaratitik artikulasiyangterlibat.

LATIHAN 5

1. Lukiskanrajahbagibunyi ejektif duabibir /p’/.

2. Lukiskanrajahbagibunyi implosif gigi-gusi /5/.

3. Huraikanbunyi-bunyidi bawahmi:(a) /k’/(b) /07(c) /0/(d) RI(e) /d/

4. Berikanlambangbagihuraianbunyi yangberikut:(a) Bunyi ejektif duabibir takbersuara.(b) Bunyi velarsisianbersuara.(c) Bunyi implosif gigi-gusi bersuara.(d) Bunyi velargigi-gusi bersuara.(e) Bunyi ejektif lelangit lembuttak bersuara.

5. Lukiskanrajahpita suarasemasamenghasilkanbunyi /p/,/h/, /a/ dan I?!.

64

BAB6

TRANSKRIPSI FONETIK

6.0 Pendahuluan

Transkripsifonetik ialahalatyangpalingbergunabagiahli-ahli fonetik untukmenerangkanujaran. Ahli fonetik akanmengambil perhatianke atas bunyi-bunyi ujaran yangdituturkan. Kemudian ahli fonetik akan menilai/menganalisisbagaimanabunyi-bunyi yang dihasilkanbolehmemberikanperbezaanbunyi. MenurutDanielJones,transkripsifonetik ialah sistemyangtidak taksa(ambigu-oiis) dalam menghasilkanpenyebutanbagi membantupenulisan.Ia adalahcara yang mudahdan senangbagimenunjukkansusunanbunyi mengikut grafik. Per-sembahangrafik bagi susunanbunyi hadir di memorivisual/penglihatandankemudiannyamembantumemoriauditori/pendengaran.

Sebelummengetahuiapaitu transkripsifonetik, kitaharus terlebih dahulu mengetahuiprinsip-prinsip asasfonologi. Fonologi ialahpeneranganberkenaansistemdanpolabunyi yangwujud dalambahasa.Fonologimelibatkanpengkajianbahasabagi menentukanbunyi-bunyi yangberbeza langsung membina set rumus yang dapatmenerangkanmengenaiperubahanset.

Segmenyang terkecil bagi bunyi yang boleh di-kontraskanantaraduaperkataanboleh dianggapsebagaifonem. Fonem ialah unit yang abstrak. Fonem boleh

65

ASAS FONETIK

dijadikanasasuntuksistemtulisan(syaratnyatulisanabjad)secarasistematikdan tidak taksa. Selalunya, kita hanyamerekodkankesemuavariasi antara bunyi-bunyi yangmempunyai perbezaan.

6.1 Mengapa Perlunya Transkripsi Fonetik?

Persembahansegmentasidan autografik berkait rapat.Malah penciptaanabjadbergantungpadaanalisisterawalujaran-ujaranbagi sesuatubahasake dalam bentuk sinbunyi-bunyiujaranyangdikenali. Perbezaansistemtulisanbergantungpadabagaimanakeakuransesuatumasyarakatmenghubungkaitkanrantaianbunyi sebenarbagi setiapperkataanyang digunakan.

Contoh:

BahasaInggeris British : night, colour.BahasaInggeris Amerika : nite, color.

BahasaInggeris selalu menghadapimasalahdenganpenyebutan.Contoh: -ough - mempunyaiejaanyanghampirsamatetapipenyebutanyangberbezasepertidalamcough,tough,doughdankadangkalapulaejaanyangtidak seragamtetapi mempunyaibunyi yang sama.

Contoh:whey, neigh, gay

Masalah juga timbul denganpenyebutanseperti theyang boleh disebut /Oa/ atau /ôi /. Begitu juga denganperkataanfor yangboleh disebut /f~/atau /fD/, to yangdisebutdengan/±a/atau/tu:/, sangatsukarditentukanejaannya.Haruskahditulisferatauter dansebagainyayangkelihatan seolah-olahejaan bagi orang-orangyang tidakberpelajarantetapi sebaliknyabunyi mi adalah normal.Malah penyebutanmi merupakanbahagianterpenting

66

TRANSKRIPSIFONETIK

dalamdialekataucarapenyebutandalambahasaInggeris.Masalahkeduaialahciri-ciri bunyi sepertitekanandan

nadayangturut menjadisebahagiandaripadaujaranyangjuga merupakancara yang penting bagi pengucapan/penyebutanbunyi yang betul, kerapnya tidak dapatdipersembahkan.

6.2 Cara-Cara Mengatasi Masalah

Untuk mengatasimasalahmi, ahli fonetik telahmenciptasistemtranskripsi, menggunakanlambangyangtujuannyaadalahuntuk menunjukkansecaratepat bunyi atau ciri-ciri bunyi yangterdapatdalamujaranyangtelah dianalisis.Abjad fonetik atau Carta Fonetik Antarabangsabolehmemberikancara penulisan bagm ujaran yang tepat dansejagat.Bunyi-bunyi itu dihasilkantanpamerujukkepadapersembahanautografik,statusnahuataumakna. mi ialahbahagianterpentingdalampengkajianfonetik bagibunyi-bunyi bahasa.

Denganadanyatranskripsifonetik, sedikit sebanyakdapatmembantuorangasmngmenyebutperkataandenganbunyi yang betul. Juga dapat membantu pelajarmembebaskandin daripada ikatan ejaan dan dapatmenumpukanperhatianpadakebenaranfonetik. Penulisangaya fonetik dapat membantumembentuk/menciptaharmoniyangsetepatmungkin antarateksdenganbunyi.Terdapat dua jenis transkripsi fonetik yang bolehdigunakan.Dua jenis transkripsi yang berbezaitu ialahtranskripsi tanggapan (impressionistic) dan transkripsisistematik.

6.2.1 Transkripsi Tanggapan

Transkripsi tanggapandihasilkan berdasarkankategoribunyi-bunyi yang dihasilkanolehmanusiasecaraumum.Nampaksukaruntukdilakukan. Transkripsimi dilakukankadang-kadangkerana terpaksadan kadang-kadang

67

ASASFONETIK

menjadipilihan. Ta diperlukandalamduakeadaansepertiyang berikut:

(a) Apabila bahasayang hendakditranskripsi itutidak diketahui asal usulnya. Bahasaitu tidakmempunyaipola danstruktur yang sistematik.Katakansaudaradikehendakimembuatkajianterhadapbahasayangtidak pernahdikaji sebelummi, saudaraterpaksamentranskripsiapasahajabunyi yang dihasilkan oleh informan saudara.Daripadadata yang diperoleh sahajalahbaruboleh dicipta transkripsi yang lebih sistematik.

(b) Seseorangyangterpaksamentranskripsibentuk-bentukujaranyang tidak teratursehmnggaterlalusukarbaginyauntuk mencariketentuanstrukturdan sistembagi bahasatersebut.Umpamanyaseseorangitu terpaksamengkaji pengucapanbunyi bagi budakkecil (babbling period), pesakitafasia,orangpekak,orangmabukdansebagamnya.Kesemuaujarandaripadagolonganmanusmamiterpaksaditranskripsi berdasarkantranskripsitanggapan.

Kadang-kadangtranskripsitanggapansengajadipilihkeranaseseorangitu sengajaingin menghindarkanstrukturdansistemsesuatubahasameskipunstruktur dansistemitu telah pun diketahui. Ahli dialek yang membuatkajilapanganingin menggunakanpendekatanbaharudenganbahasayang dia telah biasa tetapi sengajatidak mahumembuatandaian tentangfonologi dialek tersebutbagimengelakkansebarangkesilapan.

6.2.2 Transkripsi Sistematik

Lambang-lambangyang digunakantidak melambangkankebolehanmanusiaumum menghasilkanbunyi-bunyiucapan.Ia lebih merujukkepadabahasadanbentukujaran

68

TRANSKRIFSI FONETIK

tertentu sahaja.Lambang-lambangyang digunakanlebihbersifat ekonomi dan penjenisanbunyi yang digunakantelah pun dikenali. Transkripsi sistematik menggunakandasaranalisis fonemik yang lebih kompleks.

Transkripsi sistematik digunakan denganmeluasdibandingkandengantranskripsi tanggapan.Transkripsisistematikmempunyaiperananyang penting terutamadalammengajarkanpenyebutankepadapenuturasingataudalam mempelajaribahasaasing.Transkripsi sistematikdigunakandenganmeluasdalampengkajiannahusecaradeskriptif dan juga diperlukan dalam kamus.

Transkripsisistematikbolehdibahagikepadaduajenisiaitu transkripsi luas dan sempit.

6.2.2.1 Transkripsi Luas

Transkripsiluasmenggunakanlambangdantandadiakritikyang sedikit. Tujuannya adalah untuk menghasilkanpersembahanyangtidak taksadalambentukpenyebutan.Transkripsiluasbolehdigunakansebagaiasasbagi semuabahasa.

Jelasnya, jumlah bagi lambang-lambangyangdigunakanadalahsedikit, cukup sekadarpenandatidaktaksa bagi penyebutanbunyi. Lambang kurungan / /digunakandalam transkripsi luas.

6.2.2.2 Transkripsi Sempit

Transkripsisempitmenggunakanlambang-lambangyanglebih khusus bagi tiap-tiap segmendan ciri bunyi.Transkripsisempitbolehdigunakandalamapajua bahasaataupundigunakanbagi sin bunyi ujaran yang sengajadibentuk bagi latihan pendengaranfonetik. Penyebutanserta pengenalanlambang bunyi termasuk lambang-lambang diakritik digunakan.Transkripsi sempitmeng-gunakan kurungan [ ] pada setiap permulaan danpengakhiranujaran.

69

ASAS FONETIK

Yangpentingnyadalammentranskripsibahasa,tidakkira luas atau sempit,prinsip asasnyaialah memastikanyangtranskripsifonetik itu bolehdibacadanbergunadalampengkajianbunyi bahasa.

LATIHAN 6

1. Apakah perbezaanfungsi kurungan / / dan [ 1.

2. Bezakan antara transkripsi tanggapandengantranskripsi sistematik.

3. Jelaskanbilakahkita harusmenggunakantranskripsitanggapan.

4. Transkripsikanperkataan-perkataandi bawahdenganmenggunakantranskripsi luas sistematik:

(a) khabar (b) masyarakat(c) politik (d) pujaan(e) menyanyi (f) mengongkong(g) aksi (h) kucing(i) jarum (j) cawan

5. Berikut ialahtranskripsiluasbagibeberapaperkataan.Apakah perkataan-pei~kataanitu?

(a) /ajijeij/ (b) /kaka?/(c) /kawan/ (d) /pulaij/(e) /omas/ (f) /unto?/(g) /pamo?/ (h) /k~bajikan/(m) /ombon/ (j) /xames/

70

BAB7

FONETIK AKUSTIK1

7.0 Pendahuluan

Ilmu fonetik akustik melibatkan pengkajian gelombangudara yang membawabunyi ke telinga. Fonetik akustikmerupakanaspek kedua yang dikaji selepasfonetikartikulasi. Fonetik akustik melibatkanciri fizikal ucapanbahasa.Ketiga-tiga ciri tersebutialah nada,kelantangandan kepanjangan.Kesemuaciri mi boleh diterangkandenganinenggunakanspektrogram.

7.1 Ciri-Ciri Fizikal Bahasa

7.1.1 Nada

Nadabunyi bergantungpadafrekuensi(kekerapan)getaranpita suara. Ada beberapajenis nadayang mempunyaikualiti yangberbeza.Selalunyanadabagibunyi-bunyivokaldan bunyi-bunyi bersuara lebih ketara didengariberbandingdengannada bagi bunyi-bunyi tak bersuaradan bunyi-bunyi bisikan.

Bunyi vokal mempunyai nada yang berlainan.Umunmyavokal dibezakandenganduaciri nada. Vokaldepan contohnya [i, e,~1mempunyainada yang tinggidibandingkandenganvokal belakangseperti [u, o, ~, a

Suaraperempuanmempunyainadajauh lebih tinggi

71

ASASFONETIK

jika dibandingkandengansuaralelaki. Suaraperempuanmempunyai240pusinganbagisetiapsaat.Sementarasuaralelaki pula 150pusinganbagi setiapsaat.Parasnadasuaraberbezaantaraindividu danantarabunyi yangdiucapkanoleh seseorangpenutur.

7.1.2 Kelantangan

Suatu bunyi suku kata boleh jadi lebih lantangdibandingkandengansukukatayanglain. Satubunyi dikiralantang disebabkanoleh perubahannada yang hadirbersama-samakelantangan.mi dapatdikesandaripadaciribunyinya yang lebih panjang daripada bunyi yangmendampinginya.Kelantang’anboleh juga dikaitkandengankepadatansemasapenghasilanbunyi. Selainitu,kelantanganjuga ada kena-mengenadengansaiz danamplitud getaran serta perasaanpendengarsemasamemberikanpenekananbunyi. Penambahan/peningkatantekananudara dan paru-parumempunyaipengaruhdalammenghasilkanbunyi yanglebih lantang.Bunyiyanglantangakan menghasilkangetaran dan kesan daripada ituamplitud yangluas tercipta. Atau dengankatayanglain,apabila bunyi atau suku kata ditekan, tekanan udarabertambahdankesannyalebih luasamplitudgetarandapatdihasilkan.

Namun demikian kita hanya boleh mendengardanmentafsir secarakasar perbezaankelantangansesuatubunyi. Contohnya[s] dan[5]mempunyaikepadatandansebagaihasilnya pola forman yang lebih hitam dapatdikesanjika dibandingkandenganbunyi [f] dan [vi.

Getarandalamsatutempohmasatidak mengambilkiraamplitud. Satu pusinganboleh disempurnakandalamjangkawaktuyangpendekataupunpanjangberdasarkanmasadankepanjanganmasa.Jumlahpusinganbagi setiap1 saat frekuensibagigetaran.Rajah(a) akanmenunjukkanapa itu satu pusingansementararajah (b) pula apa ituamplitud.

72

ION ETIK AKUSTIK

(a)

‘~Jk

Masa

X- - -x = Satupusingan

Satupusinganialah dan tempatpermulaanke arahtitikamplitud yang maksimumdalamsatuarahdandan situkembali ke titik yang satu lagi.

(b)

f~3 amplitud

Masa

7.1.3 Kepanjangan

Tidak mustahilbagi kita untuk mengukursempadanbagisesuatubunyi atau suku kata. Caranyaadalah denganmenggunakanosilogram atau spektrogram.Tempohkepanjanganbagi bunyi atausuku kata bergantungpadakelajuansesuatuujaran.Pukul rata6—20fonematausegmendihasilkan dalam 21 saat.

7.2 Bunyi Periodik dan Aperiodik

Dalam fonetik akustik kita boleh mempunyaidua jenisbunyi iaitu bunyi periodik dan bunyi aperiodik.

73

ASAS FONET[K

7.2.1 Bunyi Periodik

Bunyiperiodikterhasilapabilajarakantarapusinganadalahsama. Bunyi periodik memberi sensasinadayang jelas.Ketinggiannadabolehdikaitkandenganfrekuensigetaran.Semakintinggi frekuensisemakintinggi nada. Bunyi-bunyiperiodik mempunyaibentuk sinusoid. Contoh:

Tetapiadajugabunyi periodikyangkompleks. Contohnya:

L1\J~

Lebih komplekssesuatubunyi periodik semakinbanyakkomponen sinusoid yang perlu dibina. Contoh:

74

FONETIKAKUSTIK

Komponensinusoidyangmempunyaibunyi periodik yangkompleksdikenali sebagaiharmoni. Ketinggian harmoniboleh didapati denganmendarabharmoniyangterendahyangdikenalisebagaifrekuensidasarataumudahnyadasardenganfrekuensi yang mempunyai 100 pusinganbagisetiap saat.

Rajah di bawah ialah alat yang digunakanuntukmengukur frekuensi dasar.

_•6~~_~_•_~J~

(Sumber:Cohn Painter 1979. An Introduction to InstrumentalPhonetics.)

75

ASASFONETIK

7.2.2 Bunyi Aperiodik

Bagi bunyi aperiodik,ia tidak mempunyaiharmonidasar.Bunyi bising yang dihasilkan wujud di setiap ruangfrekuensimenyebabkankita tidak dapatmendengarnadabunyi sejelasnadabunyi periodik. Contoh frekuensibagibunyi aperiodik:

Rajah di sebelahmenunjukkancontoh gambaranbunyiyang dihasilkan denganalat bantuanspektrogram.

7.3 Alat-Alat Mengukur Fonetik Akustik

Ciri-ciri fizikal bunyi sebagaimanayangdibincangkanbagibunyi-bunyi tuturan yang berbezaboleh diterangkandengan menggunakanspektrogramdan osilograms.

7.3.1 Spektrogram

Spektrogramialah alat yang menterjemahbunyi kerepresentasivisual dalambentuk komunikasi frekuensi.Kita boleh mengesankepadatankomunikasi frekuensiberdasarkantandayanggelap. Bimyi vokal selalunyabolehdilihat denganjelasdalamspektrogramdanlebih luasjikadibandingkandenganbunyi-bunyi konsonan.

76

N.

N.

0

ASASFONETIK

Gambardi bawahmenunjukkanrupabentukspektrogramdan gambaranberskemabagaimanaspektrogramitubekerja.

Gambarrajahdi sebelahmenunjukkanbagaimanaalatspektrogramberfungsi. Bunyi-bunyi akan dirakam dibulatanpitabermagnetdandianalisisapabiladiulang sebut.Penganahisisakan membentukdaerahgelap dan terangpadakertas yang disediakan.

78

(Sumber:Cohn Painter 1979.Phonetics.)

An Introduction to Instrumentel

r

(Sumber:Cohn Painter 1979. An Introduction to InstrumenialPhonetics.)

ASAS FONETIK

Salah satu kegunaanspektrogramadalah untukmengajar orang pekak bertutur. Orang yang normalpendengaranmereka mampu behajarbercakapdenganmenggunakansepenuhnyafaedah daripadamendengarberdasarkankesan-kesanakustik yang dihasilkan ohehpergerakanpita suara.Tetapilain pulahalnyadenganorangyang cacatpendengaran.Merekahanyabolehmelihatpolaspektrografi yang terbentukketika merekabercakap.

7.3.2 Sinar Katod

Sehainspektrogram,kita boleh menggunakansinar katodsamaada sinar katod osiloskopatau sinar katod osilornink.Sinar katod osihoskopmemaparkanbentuk gelombangdimukatiub serupasebagaimanayangterpancardi televisyen.Ia amatbergunasekahiterutamaapabihamengujibahagian-bahagianterkecilujaran.Rajahpadahalaman79 iahahahatosiloskop.

Osihomink ialah penuhisandakwat osilograf. Ke-hemahanahatmi ialah ia tidak dapatmencatatsemuabunyikeranapenyangdigunakantidak selajubunyi bahasayangkeluar.

Rajahpadahalaman81 menunjukkancatatanosihominkbagifrasaapples,lemonsdancherries.Cansatasialahbentukgelombangnya,garis kedua iahah frekuensidasarnya(di-tunjukkandengannada),garisketiga iahahkepadatannya(ditunjukkan dengankehantangan),garis keempat ialahkepadatandenganfrekuensiyangtinggi dan,garisterakhirialahpenandamasanya.

7.4 Kebaikan dan Keburukan Spektrogram

7.4.1 Kebaikan

7.4.1.1 Ukuran yang boleh dipercayaiuntuk mengukurkepanjangansesuatubunyi. Lebihbaikjika dibandingkandenganbentukgelombang.Perbezaanantarabunyi vokah,

80

FONETIK AKUSTIK

gelombang

zco ~ p 1 S lEmon s~ntf~ ri zJ

— I,~Odb-

kepadatanfrekuensi ~

tinggi

masa ____________________________________________________________________(selang 1

saat)

(Sumber: Cohn Painter 1979. An Introduction to Instrumental

Phonetics.)

nasaldan sisian boleh dilihat padaspektrogram.

7.4.1.2 Penunjukyang boleh dipercayaiuntuk melihatkualiti vokal. Jarak serta forman pertamadan keduatergambarberdasarkandarjah belakangsesuatuvokal.

7.4.1.3 Boleh menerangkancara artikulasi daripadaspektrogram.Kita bolehmelihat samaadabunyi letupanlebih terangformannyadibandingkandenganbunyi frikatifataugeluncurandansebagainya.Kita bolehasingkanbunyigetarandan tamparan,bunyi bersuaradan bunyi takbersuara.

81

ASAS FONETIK

7.4.2 Keburukan

7.4.2.1 Kita tidak boleh mengukur darjah kesengauansesuatubunyi ataumehihattitik artikuhasi.Misahnya,adakahsengaubibir mempunyaidarjahkesengauanyangberbezadengansengaulehangit keras ataupun sengaulelangitlembut. Kita juga tidak dapatmenentukantitik artikulasidenganberpandukanspektrogram.mi kerana fungsispektrogramlebih kepadamengukursesuatuyangabstraksepertinadadankelantangan,danipadamengukursesuatuyang konkrit seperti bibir atau gigi.

Nota Bab

1 Ihmu fonetik akustiktidak akandibincangkansecaramendahamdi sini. Penulis merasakancukup sekadarmemperkenahkankonsep-konsepasasapa itu fonetik akustik.

82

BAB8

FONETIK AUDITOR!1

8.0 Pendahuluan

Fonetik auditori adalah berkenaan pendengarandanprosesyang wujud apabila kita menerima bunyi danbagaimanabunyi itu dirasai.Fonetik auditori melibatkanotakdantelinga.Gelombangbunyi yangsampaike telingasebenarnyaadalahgetaranmekanikalbagi partikel-partikeludara. Bunyi yang boleh didengar dan dirasa mestilahmempunyaijurang frekuensi dan kepadatantertentu.

8.1 Fungsi Telinga dan Otak

Sebenarnya,penerimaantuturan tidak boleh bergantungsemata-matapada analisis akustik. Ia adalahbentuk“pengenalanpola” denganinput akustik menyediakanisyarat bagi identifikasi bunyi danperkataantetapi tidakmencukupi untuk mengenalinya.Penerimaantuturandipengaruhioleh sistem fonologi dan merupakanhasildaripadaproses pembelajaranbahasa.Manusia yangmempunyaibahasaibunda yang berbezaakan belajarsistem fonologi yang berbeza dan membentukpolakepekaanbagi ciri akustik berdasarkanbahasamasing-masing.Prosespenerimaanbahasaterutamanyamerupakansatu bentuk yang kompleks dalam mengenalpola-polabunyi bahasa.

83

ASASFONETIK

Faktor utama dalam pengenalanbunyi bahasabergantungpada operasi bagaimanatelinga dan otakbertindak terhadapgelombangbunyi yang sampai.

Tidak ada sebab mengapa kita harus meraguikesanggupanotak kita untuk mengumpulkankesemuakategori bunyi walaupun secarafizikalnya berbeza.Walaupun otak boleh digunakan untuk mengukurgelombangbunyi tanpabantuantelinga, kita tidak akanmampuuntuk menyatakanapa-apatentangbunyi bahasa.Jumlahmakiumatyang diterima begitu banyakdan luasdandenganbantuantelingamenapisnyasahaja,kitabolehmengasingkansesuatuyang relevan,yang tidak relevan,yang penting atau berguna.

8.2 Struktur serta Tugas Telinga dan Otak

Bagaimanacaranyatuturanditerima dandimengertiolehmanusia?Bunyi dibawaolehangindankita menerimanyamenggunakantelinga. Telinga mempunyai tiga fungsiutama iaitu:

(a) Memungut rangsangan(b) Memindahkanrangsangan(c) Kadang-kadangmenganalisisrangsangan

Gelombangbunyi disalurkanmelalui satu terusanyangboleh menyebabkangegendangtelinga kita bergetar.

Bahagiantengahtelingamengandungitigatulangkecilyangdisambungkankegegendangtelingadanke bahagiandalamtelinga. Bahagiantengahtelinga merupakansaturongga kecil yang dipenuhioleh udara. Bahagiantengahtelinga disambungkanke hidung dan boleh digunakanuntuk menyeimbangkantekananudara dan luar dan didalamtelinga. Bahagiantengahtelingajugamemanjangkangetaransebelummenyalurkangelombang-gelombangbunyike bahagiandalam telinga.

Di bahagiandalam telinga terdapatkoklea yang

84

FONETIKAUDITORI

mempunyaidua jendela iaitu jendelabujur dan jendelabulat. Jendelabujur boleh bergetar dan menyalurkangelombangbunyi kepadacecairyangterkandungdi dalamkoklea. Sementarajendelabulat menentukanperubahantekanan dalam cecair tersebut.Apabila melalui cecairtersebut, getaran mi akan menyebabkanpembahagimembran turut bergetar akhirnya makiumat akandisalurkanke otak melalui nadi auditori.

~ jendelabujur

tengahtelinga

jendelabulat

Rajah 1 Koklea.

Prosesyangberlakudalamotakmerupakanprosesyangberterusan.Samaada kita yangbercakapataukita yangmendengar,aktiviti otak tetap berterusan.Telinga akantetapmenerimagelombangbunyi yangdihasilkandaripadaujaran penutur. Tetapi mi masih belum dapatmenjaminkejayaankita menyahkodkesemuamesej.Jika mesejyangdisampaikandalambahasaasingyangtidak diketahuiolehpendengar,sudah tentu si pendengartidak akan terusmenyahkodmesej yang disampaikan.

Gelombangdanmakiumat yang mampudipilih olehotak akan diprosesdan kemudian diberikangaris kasarpadamesej tersebutsupayadapatditerima oleh akal.Kemudian pendengarakan merangkaatau merangkasemulaayat yangberasaldan otaksi penutur. Pendengarmampuuntuk merangkasemulakeranapengetahuanyanglebih awal mengenaibahasatelah pun disimpandalamotakpendengar.Pengetahuanmi digunakanterutamasekalidi peringkatawalmenyahkodmesej.Ia adakena-mengenadenganmakiumatakustikyangdibekalkanolehgelombangbunyi.

85

ASASFONETIK

8.3 Ciri-Ciri Fizikal Bunyi

Penerimaanbunyi dalamfonetik auditori berasaskantigaperkara iaitu nada, kelantangandan kualiti bunyi.

8.3.1 Nada

Apabilakemampuantelingaterbukti,kita dapatmendengarperbezaannadaantaraduabunyi seminimumtiga pusinganbagi satu saat jaraknya. Di sini kita dapat mengesanperbezaan-perbezaanpenerimaannadadanhubungannyadengangetaranpita suaraataufrekuensidasarbagi bunyiperiodik dan getaranaperiodik bagi bunyi lain.

8.3.2 Kelantangan

Kelantangandikaitkandengankepadatanbunyi. Bahagiantengah telinga memainkan peranan penting dalammenangkapnadayangmempunyaikepadatanbunyi yangrendah.

Nada yang paling tinggi dan rendah frekuensinyamemerlukanfaktor kepadatanbagi kita merasaiper-bezaannya.Bunyi hanya boleh didengarjika kepadatan-nyamelebihi 4000 pusinganbagi setiapsaat.Ski! fon bagitahapkelantangandigunakandan ukuran skilnya dike-nali sebagaiski! intensif.Alat mi membo!ehkankita meng-ukur sensasimengikut susunanatau mengukursensasiberdasarkanpeningkatanmagnitud.Sementaraskilberangkadicipta dan memilth son bagi unit kelantangannya.

8.3.3 Kualiti

Bagi kualiti bunyi pula iadapatdihubungkandenganpolaspektradangerakanpitasuarayangmenghasilkanspektratersebut.Perbezaandan segi saiz dan rupa bagi ronggavokalsetiapindividu, strukturpitasuara,pengawalanpadagetarandanciri pengaliranudarasemuanyamemberikesanpadakualiti bunyi.

86

FONETIK AUDITORI

8.4 Kesimpulan

Banyaklagi uji kaji yangperlu dilakukanbagi pengkajianauditori dan sudah tentu pengkajian terbaik adalahberdasarkanbahasasendiri.

Nota Bab

1 Bab mi jugaakandisentuhsecararingkassebagaimanayangdilakukan dalam Bab 7.

87

BAB9

PERBEZAAN PERINGKAT ANALISISFONETIK DAN FONOLOGI

9.0 Pendahuluan

Fonetik ialah pengkajian dan analisis bunyi berasaskanproses artikulatori termasuk juga pemmndahandanpenerimaanbunyi tanpamerujukkepadaapa-apabahasadi dunia atau fungsi satu-satubahasadi dunia secarakhusus. Sementarafonologi lebih berkenaandenganpengkajiandan analisis eksploitasiperbezaan-perbezaanbunyi tuturandaripadaberbagai-bagaibahasayangberbezadan sistem bagi ciri-ciri bunyi yang berkontrasyangdibekalkan oleh bahasatersebut.Fonologi juga dikenalisebagaifonetik fungsian.

9.1 Perbezaan Analisis Fonetik dan Fonologi

Dalam ilmu fonetik selainprosesartikulasi, fonetik jugabersangkutandenganciri-ciri akustikdanauditori. Dalampengkajianfonetik sesuatubahasa,penciptaanbunyi-bunyidiberikan. Sebahagiandaripadapengkajianfonetik akanmelibatkankenyataansepertibunyi [~] adawujud dalamsetengah-setengahbahasatetapitidak bunyi [1~]. SementarabagibahasaInggeris,[X]tidak wujud tetapibunyi [0] wujud.Ahli fonetik menyatakansungguhpuntuturan dicirikandenganpenyaliranterusbunyi,pendengarakanmemenggalbunyi-bunyi mi kepadaunit yang terpisah. Pengkajianfonetik sesuatubahasamembekalkanpenciptaandan

88

PERBEZAANPERJNGKAT ANALISIS FONETIKDAN FONOLOGI

penerangantentang segmenfonetik yang wujud.Jika fonetik lebih berkenaandengan bunyi tuturan,

maka menjadi tugas ilmu fonologi untuk mengkajiperbezaanbunyi yang ada hubungannyadenganmaknabagi sesuatubahasa. Caranya adalah denganmen-diskriminasikanelemen-elemenyangberhubunganantara.satusamalain danrumus berdasarkankombinasibunyibagimembentukperkataan-perkataandanseterusnyaayat-ayat. Daripada pengkajianyang pernah dilakukan, duabahasaboleh mempunyaidua inventori segmenfonetikyangsamatetapimempunyaisistemfonologi yangberbeza.Di sampingmengkajistruktursegmenfonetikdalambahasa,fonologi juga bersangkutandenganfungsi segmen. mitermasukmenentukansamaadabunyi yangdikenalpastiadadigunakandalamperkataanseharianatauhanyaterhadkepadastilistik ucapansepertiucapanpuitis, lama(archaic)dan sebagainya.

Kita lihat pulaperananfonologi. Fonologiberperananuntuk menganalisispasanganminimal antaraperkataan,untuk mengetahuikekanganurutan fonologi, untukmenemukankesejagatanfonologi, mengkaji perubahanbunyi dan pemerolehanbahasa.

9.1.1 PasanganMinimal

Dua fonem yang berkontrasdalam duaperkataanbolehmempunyaimakna yang berbeza.Contoh:

[phaa]

[paa]

Bunyi aspirasidalam bahasaThai boleh memberimaknayangberbeza.Daripadacontohdi atasperbezaannyahanyadaripadasatubunyi iaituyangberaspirasi[ph]denganyangtidak beraspirasi[p]. Tetapi dalambahasaInggerisbunyi-bunyi aspirasi tidak akan memberi perbezaanmakna.Contohnya[p1’mn]danIspin]. Pasanganminimaljugawujud

89

ASASFONETIK

dalambahasaMelayu.Contoh:

pa~i bagi ta~ipagi ba~i ta~i

Perbezaanyangwujudhanyamelibatkansatufonemsahajatetapi perbezaanmi akan tetap memberikanperbezaanmakna.

Dalamfonologi duakonsepsepertidistingtifdanlewahharusdiberi perhatian.Unit bunyi distingtif ialah bunyi-bunyi yangbolehdibezakanmaknanyayangjugadikenalisebagaifonem. Unit bunyi lewah pula boleh diramaldaripadapersekitarannyadan dikenali sebagaialafon.

9.1.2 KekanganUrutan Fonologi

Ada hadtertentubagaimanasegmenboleh digabungkanmenuruturutan.mi bermaknasesuatuperkataanatausukukataboleh bermuladengansegmentertentu dansegmenitu pula mestidiikuti oleh segmenyang tertentusahajadantidak bolehbagi segmen-segmenitu bertukartempatiaitu samaadamendahuluiatau mengakhiriantarasatusegmen.ContohnyadalambahasaInggeris kalau urutantiga konsonan:

## C C C

urutannyaharus s p 1t rk y

w

Jika perkataan(# #) mempunyaitiga urutan konsonan,konsonanpertamamesti ‘s’, konsonankeduamestisamaada ‘p’, ‘t’, ‘k’ danketiga mesti samaada ‘1’, ‘r’, ‘y’, ‘w’.Fonemselaindaripadami tidak dapatditerima. Contohnyaterhasillahurutankonsonan‘spl’, ‘spr’, ‘sti’, dansebagainya.

90

PERBEZAANPERINGKAT ANALISIS FONETIKDAN FONOLOGI

Bagi segmenCCy danCCwadakekangantersendirisebagaitambahan.Apabila ‘y’ di tempat ketiga, vokal yangmengikutmestilah ‘U’ seperti spew [spyuj, skew [skyu].Apabila ‘w’ di tempatketiga, konsonankedua mesti ‘k’seperti square[skwerl.

9.1.3 KesejagatanFonologi

Jikasesuatubunyi itu wujud dalamsemuabahasadi dunia,kita katakanbunyi itu bersifat sejagat./i/ wujud dalamsemuabahasadandianggapsebagaikesejagatanfonologi.Segmenfonologi /s/ lebih kerapwujud dalambahasaduniadibandingkandengan/8/. Juga diperhatikanbahawakehadiran segmentertentu juga akan memperlihatkankehadiransegmenlain. Contohnyaapabilaada /0/, kitaboleh andaikanada bunyi Is!. Tetapi tidak sebaliknya.mi dikenali sebagaikeimplikasiankesejagatan.

9.1.4 PemerolehanBahasa

Pemerolehanbahasaturut dikaji dalamfonologi. Beberapakajian tentangbahasakanak-kanakmenunjukkanyangbunyi-bunyi lelangit lembuttelahdigantikandenganbunyikonsonandental/alveolar.Stample (1969) melaporkankanak-kanakakan menyebut [ta] bukan [kar] dan [t~t]

bukan Lk~t].Pengkajianperubahanbunyi ada kaitan dengan

keimplikasian kesejagatandan pemerolehanbahasa.Contohnyapengguguranbunyi di tempatterakhirsesuatuperkataanadalahlebih biasadilakukan dibandingkandibahagianawal kata. Contohnya dalam bahasaMelayu:

bakar —~ baka

4 di akhir katatetapi/b/ tidak gugur kerana hadir di awal kata

91

ASAS FONLTJK

Telah dibuktikan yang konsonanadalahlebih stabil dikedudukanawal kata jika dibandingkandengandi akhirkata.

Daripada pengkajian bunyi-bunyi bahasakita bolebmencarialafonbagisetiapfonem.Alafon ialah kesapabilabunyi-bunyi dapatdikumpulkan dalam satu kelas yangtunggal atau dalam satu fonem. Alafon mempunyaipersamaanfonetik danmempunyaiciri penyebaransalingmelengkapi.

Contob:

-Tatap

p”in

[p ] dan [ph] adalah alafon kepada /p/.

9.1.5 Suprasegmental

Tekanan,nada dan intonasi dikenali sebagaifonemsuprasegmental.Contohnyakepanjangansesuatusegmenmempunyai kepentinganfonologi dan sudutpandanganstruktursukukata. Kita bolehmembezakanperkataanyangmempunyai sama bunym seperti:

bit — [bit] : vokal pendekbeat — [bi:t] : vokal panjang

berdasarkankualiti.

Pengkajianfonologi juga bersangkutandengan pem-bentukankata. Kombinasi konsonandanvokal contohnyav, kv, vk, kvk dan sebagainya.

9.2 Kesimpulan

Sebenarnyapengkajian perananfonologi amat pentingkeranaia sebahagiandaripadapengkajianbahasa.mimu

92

PERBEZAAN PERINGKAT ANALISIS FONETIK DAN FONOLOGI

fonetik tidak akandapatdimanfaatkansepenuhnyatanpailmu fonologi. Malah,bolehdikatakanbahawakedua-duailmu mi salingbergandinganbagi menjadikanpengkajiansesuatubahasaitu lebih bermaknadanmenarikuntuk dikajidenganlebih terperinci.

93

BAB 10

FITUR DISTINGTIF

MengikutChristianeA.M. Baltaxe(1978),golonganPragueSchool telah memulakanpengkajianfonem denganmen-dalam. Mereka kemudiannyamenghasilkansatu definisifonem denganmenyamakanfonem sebagaisegugusfiturdistingtif. Konsepfitur distingtif kemudiannyadiperhalusioleh TrubetzkoydanJakobsondenganmemperkenalkankonsepdedua,yangkemudiannyadiikuti pulaolehChom-sky dan Halle dalam The SoundPattern of English.

Apayangjelasberlakuialahperubahanpadakonsepfitur distingtif itu sendiri keranadefinisi yang diberikanolehketiga-tiga golonganmi ternyatatidak sama.Chomskydan Halle tidak membuatperbezaanantara fitur yangrelevandengantidak relevansecarafonologi. Trubetzkoydan Praguemenekankantentangciri perbezaanmaknasahaja. Jadi, fitur distingtif telah hilang makna asalnya.

Chomskydan Halle telah membuatperbezaanber-asaskankiasifikasi dan fungsi fonetik bagi fitur distingtifmereka. Merekajugatelahmemperkenalkansimbolabjad.Seterusnya,merekamenambahdenganmembahagikanfiturkompleks atau unit denganlebih lanjut. Mereka jugamenambahlambang (+) dan (—) untuk menunjukkansesuatuitu mengandungifitur yangdibincangkanataupuntidak. Begitulahseterusnyaperkembanganfitur distingtifhingga ke tahun 1960-an.

94

FITUR DISTINGTIF

Berikut ialah senaràisistemfitur distingtif yang di-cadangkanolehHalle danClements(1983),Lass(1984)danlain-lain.

1. Silabik/tak silabik [+ sill

Segmensilabik adalahsegmenyangmempunyaipuncaksuku kata. Sementarayang tak silabik adalahyangsebaliknya.Segmensilabik Iebih lantangdibandingkandenganbunyi tak silabik.(Vokal, konsonansilabikadalah[+ sill sementarabunyi-bunyi geluncurandankonsonantak silabik adalah[—sil].

2. Konsonan/takkonsonan [÷ konsi

Segmenkonsonandihasilkan denganadanyapenye-katanatau penyempitanronggamulut semasameng-hasilkanbunyi-bunyibahasa.Bunyi tak konsonantidaksedemikianrupa. (Obstruens,nasaldan likuida ada-lah [+ konsi sementarabunyi-bunyi vokal dangeluncuranadalah [—kons]).

3. Sonoran/Obstruen[+ soni

Segmen sonorandihasilkan denganrongga mulutdibuka luasagartekananudaradi dalamdandi luarmulut seimbang.Sementarasegmenobstruendihasil-kandenganperubahanbentukpadaronggamulutyangmenyebabkantekananudaradi dalammulutmeningkatlebih daripadatekananudara di luar mulut.(Vokal, geluncuran,likuida, nasaladalah [+son]sementaraletupan dan frikatif adalah [—son]).

4. Koronal/tak koronal [+ korl

Segmenkoronal dihasilkandenganmenaikkanbadanlidah ke arahantaragigi denganlelangitkeras.Semen-tarabunyi takkoronaltidak dihasilkansedemikianrupa.

95

ASASFONETIK

(Dental, gigi-gusi, lelangit keras-gigi-gusidan lelangitkeras adalah [+ kor] sementarabunyi bibir, lelangitlembut, anaktekakdanronggatekakadalah[—kor]).

5. Anterior/posterior [+ ant]

Segmenanterior dihasilkan denganbunyi-bunyi didepangigi-gusi sementarabunyi posteriordihasilkandengantitik artikulasi yang di belakanggigi-gusi.(Bunyi bibir, dental dan gigi-gusi adalah [+ ant]sementaralelangit keras,lelangit lembut, anak tekakdan rongga tekak adalah [— ant]).

6. Labial/tak labial [+ lab]

Segmenlabial dihasilkan di bibir sementarasegmenbunyi tak labial tidak dihasilkan di situ. (Kons bibirdan vokal bundar adalah [+ lab]).

7. Tinggi/tidak tinggi E+ tinggii

Segmentinggi dihasilkan denganmenaikkanbadanlidah ke arahlelangitkerassementarabunyi tidak tinggitidak dilakukan sedemikianrupa. (Lelangit keras,lelangit keras-gigi-gusi,konsonanyang dipalatalisasi-kan dandivelarisasikan,lelangit lembut, vokal tinggidangeluncuranadalah[+ tinggi] sementarabunyi-bunyiselain mi [— tinggi]).

8. Belakang/takbelakangE÷bell

Segmenbelakangdihasilkandenganbunyi lidah ditarikkebelakang.(Lelangitlembut,anaktekak,ronggatekak,konsonanyang divelarisasikandan difaringealisasikan,vokal tengah,geluncuran,vokalbelakangadalah[+ bellsementarayang lainnya [—bel]).

96

FITUR DISTINGTIF

9. Rendah/takrendah[+ ren]

Segmenrendahdihasilkandenganmenarik lidah jauhke bawahdan bumbungmulut. (Faringeal dankon-sonanyang difaringealisasikan,vokal rendahadalah[+ ren], sementarasegmenlain [— ren].

10. Bundar/takbundar [bun]

Segmenbundardihasilkandenganmembundarkanbibirsementarasegmentak bundar dihasilkantanpamem-bundarkanbibir.(Konsonandanvokal bundaradalah[+ bun] sementarakonsonandanvokal tak bundar adalah [—bun]).

11. Kontinuan/hentian[= kont.]

Kontinuan terbentuk denganmembolehkanudaramengalir di dalam rongga mulut tanpa sekatan.Sementarabunyi hentian adalahsebaliknya.(Vokal, geluncuran,bunyi R danfrikatif adalah[+ kont]danbunyi-bunyinasaldanletupanoral adalah[—kont]).

12. Nasal/oral [+ nas]

Segmennasaldihasilkandenganmerendahkanlelangitlembut supayaudara keluar melalui ronggahidungsementarabunyi oral adalahsebaliknya.Bunyihentiansengaudansegmenyangdisengaukanadalah[+ nas]).

Nota:

Tanda (+) menunjukkaribunyi tersebutmempunyaiciri yangdinyatakansementara(—) adalah sebaliknya.

97

BIBLIOGRAFI

Abdullah Hassan,1980.Linguistik Am Untuk Guru BahasaMelayu.Kuala Lumpur: Fajar Bakti.

Abercrombie, D., 1971. Elementsof General Phonetics.AnthertonChicago/New York: Aldine.

Christiane AM. Baltaxe, 1978. Foundationsof Distinctive FeatureTheory. Baltimore: University Park Press.

Cohn Painter, 1979. An Introduction to Instrumental Phonetics.Baltimore: University Park Press.

Fry, D.B., 1979. The Physics of Speech.London: CambridgeUniversity Press.

Gimson,A.C., 1980.An Introductionto the PronunciationofEnglish.London: Edward Arnold.

Halle, M. dan G.N. Clements,1984. Problem Book in Phonology:A Workbookfor IntroductoryCoursesin Linguisticsand in ModernPhonology.Massachusetts:The M.I.T. Press.

Hyman,LarryM., 1975. Phonology:Theoryand Analysis.New York:Holt, Rinehart and Winston.

Jones,D., 1957.An Outline ofEnglish Phonetics.Cambridge, Mass.:Heffer, London.

Ladefoged,P., 1973. Preliminaries to Linguistic Phonetics.Univer-sity of Chicago Press.

Ladefoged,P.,1983.A Coursein Phonetics.London:HarcourtBraceJovanovichPublishers.

Lehiste, I., 1~967.Readingsin AcousticsPhonetics.Massachusetts:The r~I.T.Pr~ss.

LiebermarU P., 197?. Speech,Physiologyand AcousticsPhonetics.New ~

-~ 99

ASASFONETIK

M. Yunus Mans, 1980. The Malay SoundSystem.Kuala Lumpur:Fajar Bakti.

Malmberg, B., 1963. Phonetics.London: Constable.Malmberg, B., 1968. Manual of Phonetics.North Holland:

Amsterdam.O’Connor, J.D., 1984. Phonetics.England: PenguinBook.Pike, K.L., 1946. Phonetics:A Critical Ana1~jsisof Phonetic Theory

and a Techniquefor the Practical Description of Sounds.Uni-versity of Michigan Press.

Sheila Graves et al., 1979. LanguageFiles: Materials for anIntroduction to Language.Ohio: AdvocatePublishingGroup.

100

INDEKS

afrikat 31, 35akar lidah 22aktiviti neurologi 7alafon 90, 92aliran udaraegresif 58aliran udaraingresif 58amplitud 72anak tekak 32anterior96aritenoid 19artikulasi antisipasi depan51artikulasi sekunder51artikulator 17, 29

belakang96belakanglidah 22bentuksinusoid 74bibir 23bibir bundar 23, 39, 97bibir-gigi 30bibir hampar23, 39bisik 19, 63bunyi aperiodik 73bunyi bersuara16, 61bunyi dental 30bunyi distmgtif 90bunyi ejektif 57bunyi frikatif 30bunyi implosif 58bunyi konsonan7, 30, 95burryi letupan30, 36bunyi lewah 90bunyi malarantak bergeser30, 37bunyi nasal 17, 21, 36, 97

bunyi oral 17, 20, 97bunyi periodik 73bunyi tak bersuara16, 61bunyi vokal 7, 30

cara artikulasi 30

dalamtelinga 84daun lidah 22depan lidah 22diakritik 53diftong 41dipalatalisasikan52dua bibir 30

ejektif 58“electromyography”12epiglotis 20

faringalisasi 53farings 2, 16, 18, 20fitur distingtif 94fonem 90fonetik 2fonetik am 3fonetik akustik 2, 7, 12, 71fonetik artikulasi 2, 6, 12fonetik auditori 2, 7, 14, 83fonetik deskriptif 3fonetik normatif 3fonetik sejarah3fonologi 65, 88fortis 25frekuensi71fungsi kreatif/karya 4-5

101

ASAS lONETIK

Inngsi salnran 4, 6

gegendangtelinga 84gelungan 31geseran31getaran 36gigi/dental 30gigi-gusi 22, 31gigi-gusi — lelangit keras 31

bentian 97hentianglut/s 19, 62hujung lidah 22

implosif 57impuls saraf 6-7

jendela bujur 85jendela hulat 85

keimplikasian kesejagatan91kekanganurutan fonologi 90kelantangan7, 72, 86kenyaringan7kepanjangan7, 72kesejagatanfonologi 91klik 59koartikulasi49koklea 84-85kensonanpinggiran 38konsonanutama 38kontinuan 97koronal 95

labial 96labialisasi 53larings 2, 6, 16, 1819“laryngoscopic” 12lelangit 21lelangit lernbut 21-22, 32lelangit keras 21-22, 31lelangit keras — gigi-gusi 31lenis 25lidah 21-22lorong deria 7luas/rendah39

nc/cangnu’ a/iran ndara g/etzs 56nn’kangnu’ a/iran udara pulmenik 56

mekanismea/iran udara velar 59mendatar39menegak 39

nada 11, 71, 86

obstruen 95

palatalisasi51paru-paru 2, 6, 16, 18pasanganminimal 89pemerolehanbahasa91pita suara16, 19posterior96

rahangatas 17rahangbawah 17, 21-22rendah97roogga bidung 16, 18, 20-21rongga mu/ut 2, 16, 18, 20-21

separuhluas 39separuhsempit 39serak 19, 63silabik 95Sinar katod esijoinink 81)sinar katud esi/eskep80sisian 36sisi lidah 23skil herangka86skil fun 86skil intensif 86son 86sonoran95spektrngram12, 76suprasegmental92

tamparan37tengah telinga 84terusanujaran 16-17tinggi 96tingg//sempit 39titik artikulasi 29transkripsi fonetik 65transkripsi luas 69transkripsi sernpit 69transkripsi sistematik 68transkripsi tanggapan67

udaraegresif 25, 38, 56

102

INDEKS

udara ingresif 25, 56

velarisasi 52velum 21, 30, 36vokal kardinal 38, 40vokal sekunder40

103

buku asas fonetik

Documents