aspek rekabentuk fizikal dan simbolik panggung...

Malaysian Journal of Creative Media, Design and Technology. Vol.1 No.5 2017

ASPEKREKABENTUKFIZIKALDANSIMBOLIKPANGGUNGPERSEMBAHANWAYANGKULITKELANTAN

AzrulAziziAmirul1UniversitiSainsMalaysia

[email protected]

[email protected]

[email protected]

ABSTRAKWayang kulit adalah satu persembahan tradisional masyarakat Melayu Kelantan. Persembahanwayang kulit Melayu Kelantanmerupakanmedium hiburan utamamasyarakatMelayu tradisionalhinggamencapaikemuncakpenerimaannyapadaawaltahun60-an.Halinimenjadikanpersembahanwayang kulit Melayu Kelantan mempunyai interpretasi kepercayaan dan nilai budaya masyarakatdalamsetiapaspekpersembahannya.AspekrekabentuksesebuahpementasanwayangkulitMelayuKelantan ini terdiridaripadapanggungdanperalatannyamerangkumicahaya,kelir,patung,dalangdanmuzik.RekabentuksesebuahpanggungwayangkulitKelantanjugamempunyainilaikepercayaandanbudayamasyarakatdalamsetiapaspekdaripadaprosesmendirikanpanggunghinggalahsetelahpersembahanselesai.Pembinaanpanggunginimelibatkanaspekfizikalyangmelibatkanukurandanbahanbinaantertentumanakalaaspeksimbolikmemaparkanhubunganbentukbinaan,upacaradanpantang-larang tertentu dengan sistem kepercayaan masyarakat terhadap agama Islam. Namun,seiringdenganperubahanzaman,wayangkulitMelayuKelantansemakinterpinggirdenganpelbagaidesakan moden. Para pengamal persembahan terpaksa bersaing dengan tuntutan zaman dalammemastikanpersembahaniniterushidupdikalanganmasyarakat.Halinimelibatkantolakansurdanpengolahan aspek pementasan persembahan untuk memenuhi selera masyarakat. Proses inidikatakan menghilangkan simbol dan nilai asal kepercayaan masyarakat tradisional dalam aspekpersembahanwayang kulit Kelantan. Kertas penyelidikan ini bertujuan untukmenganalisisn aspekfizikaldansimbolikdalamrekabentukpanggungwayangkulitKelantansemasayangberlangsungdiGelanggangSeniKotaBharu,Kelantanselama8bulan(Feb–Okt2015).Penyelidikaninimelibatkanpendekatan kualitatif melalui pemerhatian, wawancara, dokumentasi foto dan video. Hal ini bagimengenalpasti kewujudan simboldannilai kepercayaanmasyarakat tempatanmelalui aspek fizikaldansimbolikrekabentukpanggungwayangkulitKelantan.Melaluipenyelidikanini,dapatdipastikansejauh mana aspek fizikal dan simbolik rekabentuk panggung persembahan wayang kulit MelayuKelantanmasihmempunyaisimboldannilaitradisionalkepercayaanmasyarakatterdahuluataupunseniinitelahmengalamiperubahandalammemastikankelangsungannyapadazamanerabaruini.Kata Kunci: Wayang Kulit Kelantan, panggung wayang kulit, aspek rekabentuk, persembahantradisional,fizikalpanggung,simbolikpanggung,dankebudayaan. KataKunciSimbolik,Panggung,WayangKulitPENGENALANWayangkulitadalahsebuahpersembahantradisionalmasyarakatMelayuyangdikategorikansebagaiseni drama (Ismail Hamid, 1998). Seni drama dalam persembahan Melayu adalah gabungan senigerak lakon, tari dan vokal. Persembahan tradisional ini terdiri daripada makyung, wayang kulit,menora,mekmulung,kudakepangdansebagainya(WanAbdulKadir,1988).


Wayangkulitmerupakanpermainanbayangyangterhasildaripadasinarancahayadaripadabelakangpatungbonekadandipancarkandilayarputih(kelir).Bayangyangterhasiltadiakandimanupulasikanoleh dalang disebalik kelir semasa persembahan berlangsung. Pengolahan patung ini melibatkanbeberapa aspek iaitu penceritaan, vokal, dialog dan alat muzik. Kadang kala pengolahan inimelibatkan pergerakan (Ghulam Sarwar, 1994). Seni persembahan wayang kulit merupakan salahsatu teater tradisional yang popular sekitar tahun 60-an. Menurut Ghulam Sarwar Yousof(1994),istilahataupanggilanwayangkulitdigunakandiMalaysiadanIndonesiadenganpatungnyadiperbuatdaripada kulit. Dain Othman (2012) menyatakan bahawa wayang kulit adalah suatu pergerakangambar-gambardalampersembahan yangdimanipulasikanolehdalangdenganbantuan kumpulanpemuzik berasaskan kepadaperaturan yangditetapkan. Peraturan yangditetapkan inimempunyaihubungan erat dengan konteks sosial masyarakat khususnya kepercayaan. Setiap aspekpersembahandalamwayangkulitmempunyaikonotasimaknabersifatfizikaldansimbolik.Keduanyasaling berkaitan di antara satu sama lain. Peraturan ini melibatkan setiap aspek persembahanmerangkumiperalatanpanggungseperticahaya,kelir,patung,dalang,batangpisangdanalatmuzik,prosesbinaanpanggungdankomponenpersembahaniaituceritadanmuzik.Namun,seiringdenganperkembangan zaman seni wayang kulit berada di ambang kepupusan. Negeri Kelantansememangnya terkenal sebagai pusat tumpuan kegiatan wayang kulit juga semakin mengalamikekurangan daripada bilangan kumpulan persembahan dan penghasilan dalang yang masihaktif(JKKNKelantan,Mac2015).Halinimengancamkelangsunganseniwayangkulit.Olehitu,kertaspenyelidikan ini menumpukan kepada aspek rekabentuk panggung wayang kulit Kelantan yangmempunyai fungsi fizikal dan simbolik dalam mengenalpasti sejauh mana pengekalan fungsitradisionaldalamrekabentukpanggungkini.Kertaspenyelidikaninimempunyaitigaobjektifutamaiaitumeninjau tentang rekabentuk panggung persembahan wayang kulit Kelantan tradisional dariaspek fizikaldansimbolik.Kedua,mengenalpastidanmenganalisapanggungpersembahanwayangkulit Kelantan yang berpusat di Gelanggang Seni Kota Bharu Kelantan untuk menilai kewujudanhubungan aspek fizikal dan simbolik yang masih wujud. Ketiga, membuat kesimpulan tentangkemungkinan berlakunya perubahan,pengabaian atau pengolahan dalam rekabentuk panggungwayang kulit Kelantan kini secara fizikal dan simbolik. Hal ini dapat menyumbang kepadapemahaman dan usahamengenalpasti permasalahan yangmemberi kesan kepada perkembanganseni wayang kulit Kelantan. Penyelidikan dijalankan selama 8 bulan di Gelanggang Seni KotaBharu,Kelantan menggunakan kaedah penyelidikan kualitatif yang melibatkan pemerhatian danwawancarabersamabeberapaorangdalangdankakitanganPejabatPelancongandanKebudayaanMalaysianNegeriKelantan.Pengumpulandatadilakukandalambentukdokumentasicatatan,videodan foto. Kajian keperpustakaan juga dijalankan sekitar persoalan rekabentuk panggung, prosesbinaan, aspek fizikal dan simbolik serta hubungannya dengan konteks sosial masyarakat. Hal inipenting bagi mengenalpasti sebarang kemungkinan pengekalan, pengolahan, pengabaian danperubahanyangberlakudalamrekabentukpanggungwayangkulitKelantankini.METODOLOGIKajian ini dilakukan selama8bulandiGelanggangSeni, KotaBharuKelantan.Kumpulan-kumpulanyangmembuatpersembahandisinidaripadabulanFebruarihinggaOktoberdijadikansebagaisubjekkajian ini. Pendekatan yang digunakan didalam kajian ini adalah penyelidikan kualitatif. MenurutStrauss & Corbin (1990), kaedah penyelidikan kualitatif ini boleh digunakan dalam mendapatkanpemahaman yang lebih baik tentang sesuatu fenomena yang belum diketahui. Kelebihan datakualitatif dapat menerangkan dengan jelas sesuatu fenomena bukan sahaja daripada perspektifpenyelidiktetapijugadaripadaperspektifpermbaca.

"if you want people to understand better that they otherwise might, provide theminformationintheforminwhichtheyusuallyexperienceit"(LincorndanGuba,1985).


Pendekataninimerupakansatucarayangrelevandalammendapatkanmaklumatdata.Halinikeranaianyamelibatkanprosespemerhatiandanpenglibatanpengkaji dengan subjek, catatanberterusandan wawancara dengan subjek. Data yang dikumpul akan bersifat natural melalui pemerhatianberbandingeksperimen.Begitujugadenganwawancarayangtidakterlaludistrukturkan.Pendekatanini sesuai kerana kecenderungannya mendokumentasikan dunia(bahan yang dikaji) melalui sudutpandangan pemerhati(pengkaji). Selain itu didalam kajian kualitatif rekabentuk kajian lain jugadigunakaniaitukajiankes.Kajiankesadalahsatubentukkajiantertutupbagimengenalpastimaknadan pemahaman sesuatu keadaan atau subjek. Dalam kajian kes, penyelidik dianggap sebagaiinstrumenutamadalamprosespengumpulandanmenganalisadata.Selainitu,prosesmenjalankansuatu kajian kes bermula dengan memilih kes untuk dikaji. Istilah kes diistilahkan oleh Merriam(2002)sebagaientititertentusepertiorang,tempat,program,proses,masyarakat,yangmempunyaisistemtertutupyangmempunyaikeunikanpadasifatpadapandanganpengkaji.DalampenyelidikaninikajianakandilakukanatasdalangdanrekabentukpentasataupanggungwayangKulitKelantan.Analisa melibatkan diskripsi umum rekaan panggung trdisional dan perubahan yang berlaku diGelanggang Seni Kelantan. Rekabentuk kajian ini mampu menjelaskan perubahan terhadaprekabentukpanggungwayangkulitKelantandanfaktor-faktoryangmenyebabkanianyaberlaku.PanggungDalamPersembahanWayangKulitKelantanSetiap persembahan memerlukan sebuah ruang bagi mempersembahkan persembahan. Ruangpersembahaninijugabertujuanuntukmemberigambaranlatartempat,zamandanmasaberlakunyakejadian yang dipersembahkan (Abdul Rahman Napiah, 1987). Hal ini juga melibatkan ruangberaksinya para seniman yang mahu mempersembahkan persembahan mereka. Dalam kontekspersembahanWayang Kulit Kelantan, setiap persembahan jugamemerlukan ruang untuk beraksi,ruanginidisebutpentasataupanggungpersembahan.PanggungpersembahandalampersembahanWayangKulitKelantanbolehdibahagikankepadaduaaspekiaitupanggungsecarafizikaldanpanggungsecarasimbolik.FizikalPanggungPersembahanWayangKulitKelantanPersembahanWayang Kulit Kelantan dipersembahkan atas pentas atau panggung yang berukuran12-14kakipanjang,10-13kaki lebardan9-13kakitinggidaripadalantai.Manakalatinggipanggungdaripada aras tanah adalah 3-4 kaki(Hazizan Talib, 2008). Sebuah pintu disediakan pada binaanpanggungbagimemudahkanaktiviti keluarmasukahlipersembahan.Panggung inidibinadaripadabahan-bahan seperti kayu, buluh, batang pinang dan batang nibong. Panggung ini dibina sepertipondok kecil yang berbumbung (Patricia Matusky, 1997). Bentuk panggungnya seperti dalamgambarajah1yangdikenalisebagai‘tinggung-tinggunganasu’iaitukedudukansepertianjingduduk.

Gambarajah1:LakaranPanggungWayangKulitKelantanSumber:DilukiskembaliberdasarkanShahrumYub(1970).


Ainu Sham&MohdAzmi(1996)menyatakanbahawa sebuahpanggungwayang kulit yang lengkapmempunyaitutuptiang,atap,kelir,batangpisang,dindingbuluh,dantangga.Ketinggianpanggungdari lantai hingga ke bumbung adalah tiga meter di bahagian depan dan 2 hingga 2.5 meter dibahagian belakang. Setiap panggung mempunyai 4 tiang utama di setiap penjuru. Tiang-tiang iniditanam sedalam 45 sentimeter hingga 61 sentimeter ke dalam tanah. Satu tiang seri di tengah-tengah panggung juga ditanam dengan kedalaman yang serupa. Bahagian hadapan panggungdidirikan dua tiang berukuran 3.8 meter tinggi daripada permukaan tanah dan dua tiang padabahagian belakang setiap satunya berukuran 2.3 meter daripada permukaan tanah. Setiap tiangditebuk supaya berongga untuk diletakkan pada hujung alang bumbungn iaitu rasuk tiang bagimeyambut tutup tiang. Tali buluh akan digunakan bagimengikat tutup tiang pada pemeting agarkekalpadakedudukannyasepertididalamgambarajah2.

Gambarajah2:Lakaranpemetingdantalibuluhpadatiangutama

Gambarajah3:Lakaranempattiangutamapanggung

Limabelasbatangtiangsokongantambahanbagimenyokongbinaanpanggungwayangkulitdikenalisebagai tongkat. Tiga belas batang tongkat yang didirikan adalah daripada batang pinang. Setiaptongkatiniditanamsedalam45.6sentimeter.Tongkat-tongkatinidipasangpemetingdandiketatkandengan penyambut atau rasuk lantai(Shahrum Yob,1970). Sebanyak lima belas batang penyambutdaripada batang pinang akan diletakkan melintangi panggung diatas tiga batang tongkat. Setiappenyambut ini berukuran 3.9 meter panjang dengan lilitan 25.4 sentimeter. Gambarajah 4menunjukkanlimabelasbatangpenyambutyangdigunakandalampembinaanpanggung.Manakalagambarajah5menunjukkanpenyambutataupunrasuklantai.


Gambarajah4:Lakaranlimabelasbatangpenyambutyangdigunakandalampembinaanpanggung.Sumber:DilukiskembaliberdasarkanSuguJosephKingham(1998)

Gambarajah5:Lakaranpenyambutataurasuklantai.Sumber:DilukiskembaliberdasarkanShahrumYub(1970)

Tutuptiangberfungsibagimenyokongbahagianataspanggung.Tutuptiang iniberukurankirakira10.6 sentimeter lebar yang terdiri daripada batang-batang pinang yang dibelah dua. Kebiasaannyaalanguntuktiangbelakangdipasangterlebihdahuludenganmengikatnyapadatiangutama.Hujungtali buluh akan diikat simpul pada hujung pemeting dan dililit pada tutup tiang. Tinggi tiang padabahagian belakang hanya 1.2 meter daripada lantai memudahkan pemasangan tutup tiang. Tiangutamadibahagiandepanpulaberukuran2.7meter.Olehitusegulungtalibuluhberpintaldiletakkansecaralonggardisekelilingsetiaptiangutama.Gelunginiakandinaikkanhinggakebahagiantengahtiang dengan lilit ketat. Sedikit ruang ditinggalkan untuk sebatang kayu keras sepanjang 60.9sentimeterdimasukkandiantaratiangutama.Hal inimemudahkanseseorangpekerjauntukberdiribagimengikattutuptiangpadapemeting.Gambarajah6menunjukkantutuptiangyangdisambungpadatiangutama.


Gambarajah6:Tutuptiangyangdisambungpadatiangutama

Bahagian lantaipanggung jugadiperbuatdaripadabelahanbatangpinangataubuluh.Sehelai tikarakan dihampar bagi dijadikan alas pada lantai panggung. Setiap batang dibelah dua denganberukuran 3.8 meter panjang dan 12.7 sentimeter lebar. Batang pinang ini disusun sepanjangpanggungdengansokonganlimabatangpenyambut.Padabahagianpintudiikatdenganduahujungbelakangpenyambutagar tidakberganjakdarikedudukanasalnya.Ketinggian lantaipanggungdaritanahberukuran91.3sentimeter.Gambarajah7menunjukkanbahagianlantaipanggung.

Gambarajah7:Lakaranlantaipanggung

Sumber:DilukiskembaliberdasarkanAnkerRentse(1936).

Pembentukkan segading ataupun cucur atap menggunakan kasau jantan yang dilenturkan. Kasaujantan ini diperbuat daripada buluh kerana sifatnya yangmudah lentur. Setiap kasau jantan akandiletakkanmerentangitutuptiangpadatiang-tiangutamahadapanpanggung.Panjangkasaujantaninikira-kira91sentimeter.Tujuhbatangkasaujantanakandiaturkanpadajarakyangsamadiantaratutup tiang tersebut.Gambarajah 8menunjukkan lakaran cucur atap pada panggungwayang kulitKelantan.


Gambarajah8:Lakarancucuratappanggung

Bahagian dinding pula disokong oleh turus dinding diperbuat daripada batang buluh yang dibelahduasetiapsatunya.Setiapbatangbuluhinidiletakkandenganjarakyangsamadanselaripadasetiaptongkat. Turus dinding ini diikat pada bahagian bawahnya pada tongkat dan bahagian atas diikatpadakasau.Turusdindingterdapatdibahagiantepidanbahagianbelakangpanggung.Gambarajah9menunjukkanlakaranturusdinding.

Gambarajah9:Lakaranturusdindingpadapanggung

PembinaanasasmasyarakatMelayuharuslahmempunyai tiang seri sebagai asas kepadasesebuahbinaan. Begitu juga dengan pembinaan panggungwayang kulit Kelantan ini. Tiang serimerupakantiangutamapanggungyangdiperbuatdaripadabatangpinangberdiameterkira-kira11.3sentimeter.Tiangseriakandiletakkanpadalantaipanggung.Gambarajah10menunjukkankedudukantiangseripadapanggung.


Gambarajah10:Lakarankedudukantaingseripadapanggung.

Kedudukan bumbung panggung wayang kulit Kelantan adalah curam ke bahagian belakang. Atappanggungdiperbuatdaripadadaunrumbiaataudaunnipah.Daunrumbiaakandipotongdandilipatpada sebatang bilah buluh yang dikenali sebagai mengkawan. Mengkawan ini berfungsi sebagaitulang belakang yang disusun dengan daun-daun rumbia secara bertindih. Susunan daun-daun iniakandijahitdengantaliyangdibelahdaripadabatangbemban.Kepinganatapyangtelahsiap,diikatpada kasau jantan menggunakan tali bemban dan dinaikkan dari hujung cucur atap menghala kebahagianatasbumbung.Gambarajah11menunjukkanlakaranataprumbia.

Gambarajah11:LakaranataprumbiayangdigunakanSumber:DilukiskembaliberdasarkanSuguJosephKingham(1998).

Bahagiandepanatapdiikatdengangegading.Gegadingdisokongolehtongkatgegadingyangdiikatdengantalibuluhpadakasaujantansisitepi.Ukurantongkatgegadingdarihujungkasaudantiang-tiang utama bahagian depan kira-kira 7.6 sentimeter. Gegading berfungsi sebagai pelindung kelirdaripada terkena air hujan semasa persembahan berlangsung. Gambarajah 12 menunjukkanhadapanbumbungpanggung.


Gambarajah12:Bahagianhadapanbumbungpanggung.

Dinding panggung diperbuat daripada rumbia berjerami yang dijalin dan diikat secara mendatardengan tali bertam (Shahrom Yob,1970). Ainu Sham & Mohd. Azmi (1996) menyatakan bahawadindingpanggungjugadiperbuatdaripadabilahan-bilahanbuluh,bertamataudaripadadaunnipahdan rumbia.Bilahan ini akandianyamdandiikatpada turusdinding.Gambarajah13menunjukkangambarandindingpanggungyangdiperbuatdaripadadaunrumbia.

Gambarajah13:LakarandindingpanggungSumber:DilukiskembaliberdasarkanAinuSham&MohdAzmi(1996).

Pintu panggung pula dibuat pada sebelah kanan panggung atau dibelakang panggung. Pegerakkankeluarmasukahlikumpulanpersembahanhanyamelaluipintuinisahaja.Bentukpintuinimengikutkesesuaian ahli kumpulan dan tiada bentuk tetap pada bentuk sesebuah pintu. Gambarajah 14adalahlakaranpintupanggung.


Gambarajah14:Lakaranpintupanggungwayangkulit

Pelengkap panggung ini adalah dengan binaan tangga. Tangga boleh dibina dengan dua batangpinang,buluh,kayuataubelahanbatangpokok.Tanggainiberukuran2meterpanjangdan5meterlebar.Keduabatang inidisilangkandandiikatpadatiangutama.Bahagiantengahnyadiikatdengantali rotan atau buluh. Gambarajah 15 adalah lakaran tangga yang digunakan pada panggungpersembahanwayangkulit.

Gambarajah15:Lakarantanggayangdigunakanpadabinaanpanggung.SimbolikRekabentukPanggungWayangKulitKelantanFalsafah dan simbol tersirat dalam persembahan wayang kulit Kelantan memang tidak dapatdinafikan.Halinidisebabkanpersembahaninimempunyaihubunganyangrapatdengankepercayaanmasyarakattradisionalterhadapmakhlukdansemangatyangtidakdapatdilihatdenganmatakasar.

“PersembahanwayangkulitKelantanmempunyaiduaunsuryangpentingiaituunsurritual dan unsur hiburan. Unsur ritual merujuk kepada tujuannya sebagai satuupacara yang diadakan untuk berunding dengan semangat atau roh, memintapertolongan untuk berubat dan membayar niat atau nazar. Persembahan jugadilakukanuntuk hiburanpada sambutan keraian danmajlis perkahwinan” (GhouseNasuruddin,2000).

Para sarjanasepertiAbdullahMuhammad(1984)danHazizanTalib(2008)menyatakanbahawasenipersembahanwayangkulitKelantan inimempunyaimempunyai simbolikberdasarkanajaran IslamyangdianutimasyarakatMelayuKelantan.DalampengkajianAbdullahMuhammad(Nakula),beliaumenghubungkan wayang kulit dengan falsafah dan pemikiran Ibnu Arabi iaitu konsep alam kecil(microkosmos) atau batin dan alam besar (makcrocosmos) atau zahir. Hal ini merujuk kepada


hubungan persembahan tersebut dengan tanggapan ilmu tasawuf. Hazizan Talib juga sependapatdalammenjelaskan hubunganwayang kulit Kelantan dengan ilmu tasawuf. Kedua-dua pengkaji initelahmerumuskan konsep ghaib, spekulasi alamiah dan perlambangan dalam aspek persembahanserta ritual dalam persembahan wayang kulit Kelantan. Setiap komponen yang terdapat dalampersembahanwayangkulitKelantaninisepertipencahayaan,kelir,dalang,batangpisang,muzikdanpanggung mempunyai simbolik tertentu dalam setiap konteks yang berhubungan denganmasyarakat pengamalnya. Pembinaan panggung wayang kulit Kelantan melibatkan proses ritualdalam pembinaannya. Hal ini dipercayai untuk mengelakkan berlaku perkara yang buruk semasapersembahan dan selepas persembahan berlangsung. Pemilihan tapak pembinaan panggung, arahkedudukanpanggung,menaikkanpanggungdansebagainyamelibatkanupacararitual(ShahrumYub,1974). Sebelum sesebuah kumpulan membuat persembahan, pemilihan tapak panggung haruslahdilakukandengan teliti.Upacara tertentu haruslah dilakukan sepertimenyemah tapak pembinaan,meletakkan tangkaldanmenepung tawar tiang seri.Arahkedudukkanpanggungwayangkulit jugadiambilkira.MenurutJamaluddinOsman(2001)panggungharuslahmengadapbaratdayaataubaratlaut.MenurutCheMat Jusoh(2009)padazamandahulu,panggungwayangkulitsebaiknyaberadadalam petak tanaman padi. Kedudukan panggung akan mengadap ke arah matahari naikmelambangkanrezekiyangmelimpahruah.Gambarajah16menunjukkankawasanpanggungdibina.

Gambarajah16:Kawasanpanggungdibina.Sumber:KoleksiCheMatJusoh.

Pembinaanpanggungwayangkulit tradisional tidak rigid.Persembahanakanberlangsungdari satutempatketempatyanglain.Olehitu,pantang-larangmemberisalamtandamemohonizindaripadamakhluk dan semangat yang ada disekitar kawasan itu haruslah dilakukan. Menurut Dollah BajuMerah (2015) panggung tidak boleh dibina di kawasan-kawasan seperti atas tanah yang menjadilaluan air atau paya, kawasan yang berlubang dan tunggul pokok, berhampiran perigi lama yangterbiar,ditepijalanutama,persimpanganjalan,tempatyangberbaubusuk,mengadapterbenamnyamatahari,hampirdengansurauataumasjid,kawasanyangberdekatandenganpokokkelapagading,danjauhdaripadakediamanorangkampung.Panggungwayangkulitsecarasimboliknyamerupakantempatduaalambertemuiaitualamkayangandanalamsemulajadi.MenurutSuguKingham(1998)panggung yang dibina Dalang Hamzah Awang Amat mempunyai lubang yang dibuat berbentukseperti tingkap pada dinding kanan panggung. Sajian akan diletakkan berhampiran lubang tadibertujuan mengeratkan antara dunia alam nyata dan ghaib secara mistik. Setiap binaan padapanggung wayang kulit Kelantan mempunyai simbolik tersendiri yang difahami oleh masyarakatKelantan.Setiappengamalwayangkulitpercayabahawamakhlukghaibhadirsemasapersembahanberlangsung. Oleh itu, pantang-larang dalam pembinaan panggung dijalankan dengan penuh telitidanberjaga-jaga.Upacaratertentuakandilakukanpadasetiapbahagianbinaanpanggung.Misalnya,bagi mendirikan empat tiang utama, lubang digali terlebih dahulu bagi melakukan upacara. 4tempurung betina yang diisikan tahi besi, arang, lada hitam, garam dan halia akan diletakkandibawahsetiaptiangutamatadi.Halinibagimeneutralkanapasahajakuasaghaibsepertihantuataujin yang ada di sekitar kawasan panggung. Lazimnya, upacara ini dilakukan oleh dalang. Sekiranya


dalang tersebut tidakmahiratauberkebolehanmelakukannya, seorangbomohakandijemputbagimengadakan upacara ini. Secara simbolik, hal ini menunjukkan bahawa bomoh atau dalang yangmelakukan upacara ini adalah pengantara antara manusia dengan makhluk dari alam lain. Lantaipanggung dikatakan menjadi penghalang antara makhluk yang berada dibawah dengan pelakupersembahan. Tiang seri, iaitu tiang utama panggung dibina pada tengah-tengah panggung. Tiangseriinimerupakansimbolkekuatankeranaianyaadalahpusatatauibukepadatiang-tiangyangada.Mengikut kepercayaan tradisional, tiang seri adalah tempat semangat atau nadi yang menjadikepadapenyeripanggung.Padabahagianatapataubumbung,dilonggarkanbeberapakepingatap.Bahagian yang dilonggarkan adalah bahagian gantungan gong atau tetawak. Menurut PatriciaMatusky(1998)gongmerupakanalatan terbesardan turutmempunyai semangat yangpalingkuat.Tiga keping atap dilonggarkan sedikit, kerana secara simbolik semangat daripada panggung danalatanmuzikdapatkeluarmengikutatapyangdilonggarkantadi.Dindingpanggungdibinadaripadadaunrumbiayangdianyam.Dindinginidisimbolikkansebagairuangpemisahdanbentengantaraahlipersembahan dan penonton. Dinding selalunya dibina pada tiga bahagian iaitu kanan, kiri danbelakangpanggung.Halinijugasebagaisimbolikbahawapanggunginiadalahtempatyangsuci,danbukansebaranganorangbolehnaikkeatas(NikMatSuaraEmas,2012).Kedudukanpintupanggungperlu berada disebelah kanan. Hal inimelambangkan pegangan nilai kehalusan dan sopan santunorang Kelantan. Bentuk pintu haruslah mengikut bentuk panggung tanpa daun pintu. Selain itu,kedudukan sebelah kanan jugamenjurus kepada simbolik pada susunanpatungwayang kulit yangdisusunolehdalang.Bahagiansebelahkananmerupakanletakwatak-watakhalusdisusun.Selainitu,bahagian kanan juga melambangkan sifat-sifat baik iaitu, kebaikan, keikhlasan, keberanian dankebenaran(Sugu Kingham, 1998). Tangga juga dikatakan mempunyai simbolik yang berhubungkaitdengan panggung. Hal ini turut berkaitan dengan hubungan panggung dan penonton. Dalang danpemuzikperlumenaikipanggunghanyamelalui tanggayangberadapadasebelahkananpanggungsahaja. Larangan keras dikenakan pada penonton atau ahli masyarakat selain daripada pelakupersembahandaripadamenaikiruangpanggung.Parapenontonhanyadibenarkandudukdihadapanpanggungdanmenyaksikanpersembahanmelaluikelirsahaja.Tanggadikatakanpenghubungantaralantai panggung dengan tanah. Manakala panggung dikatakan adalah alam atau ruang yang laindaripadadunia nyata penonton.Oleh itu, tanggamerupakanpengantara antara ahli persembahandengan ruang panggung yang secara simbolik merupakan satu alam lain yang lebih tinggi yaknimelangkauidunianyatapenontontadi.Dalamkontekssimbolik,tanggajugaberfungsimewakilipaksialam semesta(Rene Gueno,1995). Dalam rekabentuk binaan panggung wayang kulit Kelantantradisional, binaan fizikal mempunyai hubungan erat dengan unsur-unsur simbolik. Hal ini keranakewujudanpersembahaninimerupakankesandaripadakepercayaanmasyarakatterhadapanimismeataupemujaanterhadaprohdansemangatghaib.Kontekssimbolikinimengalamiperubahansetelahdipengaruhi oleh penerimaanmasyarakat Kelantan terhadap agama Islam. Binaan secara simbolikdisesuaikan dengan pegangan kepercayaan Islam khususnya tasawuf. Falsafah tasawuf yang halusdan merungkaikan konsep-konsep ghaib amat hampir dengan kepercayaan animisme yangmenguatkan lagi kesan unsur simbolik dalam pembinaan panggungwayang kulit Kelantan. Sistemkepercayaan dan nilai masyarakat Kelantan tradisional dapat dianalisa dan dikenalpasti melaluirekabentukdanprosesbinaanpanggungwayangkulitKelantan.RekabentukPanggungdiGelanggangSeniKelantanPanggung wayang kulit Kelantan yang digunakan di Gelanggang Seni Kota Baru Kelantan inimerupakan panggung yang tetap. Panggung ini disediakan oleh pihak Kementerian PelanconganNegeriKelantan.PadasetiaptahunbermuladaripadabulanFebruarihinggaOktober,persembahanwayang kulit akandiadakandi sini sebagai langkahmempromosikan seniwayang kulit Kelantandikalangan pelancong. Beberapa ahli kumpulan yang dikenalpasti akan dijemput membuatpersembahan. Kumpulan yang terlibat hanya perlu membawa kelir jika ingin melakukanpersembahan.


FizikalPanggungGelanggangSeniKotaBharuRekaanpanggungdiGelanggangSeniKotaBaruKelantaniniberbezadaripadapanggungwayangkulitKelantantradisionalsepertidalamgambarajah17.Hal iniberlakudalamaspekbentukdanukuran.Ukuran panggung ini adalah sekitar 3.7 meter dibahagian tepi dan 4 meter di bahagian depanpanggung.Manakalatinggipanggungadalah3.6meterdaritanahhinggakebumbung.4tiangutamadigunakan dalam pembinaan panggung ini tanpa tiang seri. Tiang-tiang utama hanya berfungsisebagaiasaskepadabinaanpanggung.2tiangsokonganditengahhadapandanbelakangdibinabagimenyokong binaan panggung ini. Proses menaikkan tiang ini tidak melibatkan sebarang upacararitual.

Gambarajah17:BahagianhadapandansisipanggungwayangkulitdiGelanggangSeni,KotaBaru.

Jarak dari tanah ke lantai panggung adalah sekitar 0.3meter. Kedudukan arah panggung tidak lagimengadap barat daya atau barat laut. Arah panggung telah ditetapkan oleh penganjur iaitutenggara.MenurutZawawiAhmad(2015),selakupenguruspanggungdiGelanggangSeniKotaBaru,pembinaanpanggunginidiserahkansepenuhnyapadakontraktoryanglayaktanpasebarangupacaramemilih hari, menanam tiang, tepung tawar dan sebagainya. Proses menyiapkan panggung ini,berlangsung sepertimembina bangunan biasa sahaja. Panggung tidak lagi condong seperti dahuluakan tetapi setiap kumpulanberusahamewujudkan kesan condong panggung denganmembawabingkai kelir sendiri. Bingkai kelir diperbuat daripada besi ini telah ditempah condong. Setelahdipasangpadabahagiandepanpanggung,bingkaikeliriniakanmemberikesancondongyanghampirmenyamai kecondongan kelir tradisional. Gambarajah 18 menunjukkan kelir yang dipasang padapanggungdigelanggangseni.

Gambarajah18:KeliryangdigunakandiGelanggangSeniKotaBharu.


Bahagian hadapan panggung tidak lagi tinggi danmakin rendah di bahagian belakang panggung.PanggungGelanggangSeniKotaBharumempunyaiukurandepandanbelakangyangsetara.Ukuranpanggungdari tanahkebumbungadalahberukuran11kaki6 inci,baikdibahagianhadapanmahupun di bahagian belakang. Bahagian sambungan antara binaan panggung yang melibatkan tiangdengan tiang adalah menggunakan skru. Pemeting tidak lagi digunakan untuk memperkemaskanbinaan dalam pembinaan panggung. Tutup tiang dan kasau jantan juga tidak digunakan keranapanggung ini dibina dengan rekabentukmoden dan kaedah binaannya seperti binaan biasa tanpaciri-ciri tradisional. Bahagian bawah panggung tidak menggunakan tongkat untuk menampungpanggung daripada bawah. Jika dahulu 15 tongkat digunakan untuk menampung panggung yangdiperbuatdaripadabelahanbatangpinang.Kini,binaandiGelangganSenihanyamenggunakanalangkayu yang besar dibawah panggung bagi menampung panggung yang dihubungkan dari 4 tiangutama tadi. Lantai panggung Gelanggang Seni diperbuat daripada kayu ataupun disebut parquet.Parquet yang dipasang disini adalah jenis kasar. Lantaiparquet dibina atas alang kayu lantai yangmenyokongbinaaninitadi.Saizlantaipanggungadalahlebar12kaki3incidanukurandarihadapanpanggungkebahagianbelakangpanggungadalah12kaki8 inci.Gambarajah19adalah lantaiyangdigunakanpadapanggung.

Gambarajah19:LantaiyangdigunakandiGelanggangSeni

Dinding panggung diperbuat daripada anyaman buluh yang di apit dengan kayu 1x2inci untukdijadikandinding.Dindingdidirikandisekelilingpanggungkecualipadahadapanpanggung, tempatkelir akan dipasang. Tinggi dinding daripada lantai panggung adalah berukuran 4 kaki. Dindingpanggung tidak dibina seperti dinding panggung tradisional yang ditutup hampir keseluruhannyadaripada lantai ke bumbung. Terdapat 1 kaki 9 inci lagi ruang daripada dinding ke bahagianbumbung. Hiasan kerawang berukuran 1 kaki tinggi yang lebarnya bersamaan dinding, menghiasibawahbumbung.Gambarajah20menunjukkandindingpanggungdiGelanggangSeni,KotaBharu.

Gambarajah20:Dindingpanggung


Bumbung atau atap bercerun pada kiri dan kanan menyamai rekaan bumbung rumah. Kayudigunakansebagairangkabinaanbumbung.Binaanbumbunginimenggunakanzink.Terdapatbinaancorak yang diperbuat daripada kayu dipasang pada bahagian luar binaan bumbung. Hal ini untukmenambah lagi kecantikan binaan ini. Lebar bumbung adalah 16 kaki dan panjang bumbung darihadapan ke belakang panggung adalah 12kaki 8inci. Gambarajah 21menunjukkan bumbung yangdigunakanpadapanggung.

Gambarajah21:Bumbungpanggung

Terdapatpintuyangdiperbuat jugadaripadaanyamanbuluhsamasepertidindingyangdiapitkayupadabahagianbelakangpentas.Pintuinidiperbuatsegiempatyangbolehdibukadanditutupsepertipintu biasa seperti didalam gambarajah 22. Dahulu pintu hanya didirikan tanpa daun pintu yangbolehdibukadanditutup.Hanyadikecualikandaripadadindingdanianyaterletakdibahagiankananpentas. Ukuran pintu yang dibina adalah 4 kaki tinggi dan lebar 2 kaki 11 inci. Panggung diGelanggang Seni Kota Baru Kelantan ini tidak mempunyai tangga. Ahli persembahan hanyamelangkahmasukteruskedalampanggungmelaluipintuyangdisediakan.Jarakdaritanahkelantaipanggunghanyalah1kaki10 incidanhal inimemudahkanahlipersembahanmelangkahmasukkedalampanggungdenganmudah.

Gambarajah22:Pintupanggung

RekabentukpanggungpersembahanwayangkulitKelantandiGelanggangSeniKotaBharu,KelantanmempunyaiukuranfizikalyangberbezadaripadapanggungwayangkulitKelantantradisional.Tiangseri yang merupakan nadi atau nyawa sesebuah panggung wayang kulit tidak lagi wujud. Binaanpintu,tanggadansambunganantarabinaanjugaberbeza.Secarakeseluruhan,rekabentukpanggungwayangkulitKelantandiGelanggangSeniinitelahmengalamiperubahandanmempunyaiperbezaanyangnyatadenganpanggungwayangkulitKelantantradisional.


SimbolikPanggungGelanggangSeniKotaBharuPanggungdiGelanggangSeniKotaBharuKelantandibinatanpasebarangupacarapemilihantempat,upacaramenaikkantiangseri,perjamuansemangatdanupacaramembukapanggung.Namun,dariaspek fizikal ianya dibina bertujuan untuk kemudahan penonton mengenal seni persembahanwayang kulit Kelantandengan lebihdekat. Binaanpanggungdidirikanmenyerupai bangunanbiasadengan penggunaan bahan moden seperti skru, lantai parquet dan dinding yang tidak bertutup.Ukuran lantai dengan dinding lebih rendah tanpa tangga. Kelir bersifat buka-pasang. Sebelumpersembahan,ruangpanggungtanpakelirterdedahmemaparkanruangpanggungyangbersihtanpasebarangperjamuan.Halinipentinguntukmemberigambaran‘keterbukaan’dankebebasanpelakupersembahan daripada sebarang unsur simbolik mistik yang boleh menimbulkan rasa takut ataucurigapengunjungterhadappersembahanwayangkulitKelantan.Selainitu,bahagianlainpanggungpula, memudahkan para penonton khususnya pelancong mengakses ruang persembahan danberhubunganrapatdenganparapelakupersembahan.Binaanpanggungini jugamemudahkanparapelancong mengambil foto dan video sebelum, semasa dan selepas persembahan berlangsung.Dalang Yusof Merah(2015), berpendapat hal ini secara keseluruhannya menghilangkan keaslianwayangkulitKelantan.Dalangyangmenuntutsecaratradisionaltidaklagidapatmengamalkanajaranyangdipelajaridemimenyesuaikandiridengankeadaanini.Beliaukurangsenangdengansikapparapelancongyangmengaksesruangpersembahandanmenyentuhperalatanpersembahanuntuksesifoto atau video. Namun, memandangkan ini merupakan mata pencarian utama, beliau terpaksabelajar untuk menyesuaikan diri dengan tidak lagi mengamalkan sebarang upacara yang bolehmenimbulkan rasa kurang senang atau curiga penonton. Dalang Pak Nik Mat turut mempunyaipendapat yang sama. Namun, hal ini terpaksa di terima untuk memastikan seni wayang kulitKelantanteruswujud.MenurutZawawiAhmad(2015),panggunginidiwujudkanuntukmenumpukankegiatanseniwayangkulitKelantanbagikemudahanpromosipelancongan.Tambahanpula,undang-undang negeri tidak membenarkan persembahan wayang kulit Kelantan dijalankan selain dari diGelanggang Seni. Hal ini memudahkan kegiatan promosi pelancongan di kalangan pelancong luarnegeri dan negara. Dalang Eye Hock(2015) menyambut baik usaha ini sebagai langkahmemperkenalkanseniwayangkulitKelantandikalanganorangramai.Ketiadaanupacaradanunsur-unsur simbolik bersifat mistik dapat memudahkan orang ramai mengenali seni ini dengan lebihdekat. Panggung wayang kulit Kelantan di Gelanggang Seni Kota Bharu dibina sedemikian untukmembuka ruang persembahan wayang kulit Kelantan kepada orang ramai. Binaan bersifat mesrapenonton yang memudahkan mereka mengambil foto dan video sebagai kenangan. Hal inimenghilangkan aspek simbolik yang menjurus kepada kepercayaan masyarakat terhadap Islam.Namun,menimbulkanmaknasimbolikbaru iaitumempromosikanpelanconganyangmenyumbangkepadaekonomipengamalsenipersembahandanekonominegeriKelantansendiri.KESIMPULANRekabentuk panggung persembahan wayang kulit Kelantan tradisional mempunyai ukuran danbinaan tertentu secara fizikal. Secara simbolik, ianya turut mempunyai makna tertentu yangberhubunganrapatdengansistemkepercayaanmasyarakatKelantanterhadapagamaIslam.Konsep-konsep ilmu tasawuf dan nilai-nilai Islam dipancarkan dalam aspek binaan panggung. Prosesmembinapanggungmelibatkanpemilihantempatyangsesuai,upacaramenyemahtempat,upacaramenaikkan tiang seri dan sebagainya sehinggalah kepada waktu berlangsungnya persembahan.Setiapprosesmempunyaiperaturandanpantang-larangkhususyangwajibdipatuhi, jika tidakakanada ahli persembahan atau penonton yang akan menerima akibat buruk kerana melanggarpantang-larang tersebut. Pantang-larang ini sememangnyamerupakan sebahagian daripada aspekpentingdalampersembahanwayangkulitKelantan.Namun,hal initernyatatidaklagiwujuddalamproses binaan panggung di Gelanggang Seni Kota Bharu Kelantan. Proses binaan menyamaipembinaan bangunan atau rumah moden yang biasa tanpa sebarang upacara. Tiang seri yangmerupakan nyawa atau nadi dalam binaan panggung yang dipercayai mempunyai semangat yangmempengaruhipersembahanjugatidaklagiwujuddalampanggungkini.Cantumanantarabumbung


dandindingkinidihubungkanmelalui skru tanpapemeting.Ukuran lantaidengan tanah juga lebihrendahberbandingpanggungwayangkulitKelantantradisional.BinaanpanggungdiGelanggangSeniKotaBharumementingkankemudahanpenontonkhususnyapelancong.Binaan lantai yang rendahdengan dinding yang tidak bertutup sepenuhnya, memudahkan mereka mengakses ke ruangpersembahan dan menjalankan sesi foto atau video sebelum, semasa dan selepas persembahan.Penumpuan aktiviti seniwayang kulit Kelantan diGelanggang Seni Kota Bharumembolehkanparapengamal seni meneruskan kegiatan ini sebagai mata pencarian dan membantu negeri menjanaekonomi melalui aktiviti pelancongan. Selain aspek fizikal yang ketara berbeza, aspek simboliktenyata masih wujud dalam rekabentuk panggung persembahan wayang kulit Kelantan. Hal inimemaparkanperubahandalamsistemkepercayaanmasyarakat. Sekiranyapada zaman tradisional,rekabentuk panggung menjurus pada kepercayaan terhadap agama Islam, kini ianya menjuruskepadakepercayaanmasyarakatterhadapmaterial(wang).RekabentukpanggungdiGelanggangSenijelasmemaparkankeutamaanekonomidalambinaannyaiaituuntukkeselesaanparapelancongyangmenyumbang dalam ekonomi negeri serta pengamal seniwayang kulit Kelantan.Usahamembukaruang persembahan kepada orang ramai ini dapat menyumbang pada kelangsungan seni wayangkulitKelantan.Namun,dariaspekestetikapersembahan,unsur-unsur simbolikbersifatmistikyangdiabaikanitumengurangkansekaligusmenghilangkannilaibudayamasyarakatyangterdapatdalamseni wayang kulit Kelantan. Tuntutan zaman telah menyebabkan pemaparan sistem kepercayaanmasyarakat Kelantan melalui rekabentuk panggung wayang kulit Kelantan telah berubah.KeutamaaanmasyarakattradisionalmenjuruskepadakepercayaanterhadapagamaIslammanakalamasyarakatkinitertumpupadasumberekonomi.RUJUKANAbdullahMohamed (Nakula). (1984).FalsafahdanPemikiranOrang-OrangMelayu. Kuala Lumpur: KementerianBeliadanSukanMalaysia.Ainu Sham Ramli & Mohd. Azmi Ibrahim. (1996).Wayang Kulit. Selangor: Perbadanan Kemajuan KraftanganMalaysia.AnkerRentse.(1936).JournaloftheMalayanBranchoftheRoyalAsiaticSocietyVol.14,No.3. Singapore.JMBRAS.Babie,E.(1995).ThePracticeofSocialResearch.NewYork:WadeworthPublishingCompany.Blackham,Olive.(1960).ShadowPuppets.London:BarrieandRockliff.CharlotteAullDavies.(2008).ReflexiveEthnography2ndedition.USA:Routledge.Che Mat Jusoh. (2009, Jan-Mac). Petua Mendirikan Panggung Wayang Kulit Kelantan. Majalah Pentas.Hlm.35.FaridahNoorMohdNoor. (2006).DimensionOf Shadow Play InMalay Civilisation. Kuala Lumpur: UniversitiMalaya.Gray,Ann.(2003).ResearchPracticeForCulturalStudies.London:SagePublications.Ghulam Sarwar Yousof. (1992). Panggung Semar Aspects of Tradisional Malay Theatre. Selangor: TempoPublishing.Ghulam Sarwar Yousof. (1994).Dictionary of Traditional South-East Asian Theatre. Kuala Lumpur: OxfordUniversityPress.


GhulamSarwarYousof.(1997).TheMalayShadowPlay:AnIntroduction.Gelugor:TheAsianCentre.GhulamSarwar Yousof. (2002).TheMalay-Indonesian ShadowPlayAsAManifestationOf Cultural Continuities.TiraiPanggung,Jilid5,1-16.IsmailHamid.(1988).MasyarakatdanBudayaMelayu.KualaLumpur:DewanBahasadanPustaka& KementerianPendidikanMalaysia.MohamedGhouseNasuruddin.(2000).TeaterTradisionalMelayu.KualaLumpur:DewanBahasadan Pustaka.Mohd.GhouseNasuruddin.(1972).ReligionandTheShadowTheatreofMalaysiaandIndonesia.Usa: UniversityOfIndiana.MuhammadDainOthman. (2011).HikayatMaharajaWanaVersiWayangKulitMelayuTradisional Kelantan.ShahAlam:MahmanisEnterprise.NorHazizanTalib. (2008).WayangKulitKelantanDariPerspektifMistisismedanSimbolisme.Kuala Lumpur:PusatKebudayaanUniversitiMalaya.PatriciaMatusky&HamzahAwangAmat. (1998).MuzikWayangKulitKelantan.PulauPinang:The AsianCentre.PatriciaMatusky&TanSooiBeng.(1997).MuzikMalaysia:TadisiKlasik,RakyatdanSinkretik.Pulau Pinang:AkedemiSeniKebangsaanKementerianKebudayaan,KeseniandanPelancongan.ShahrumYub.(1970).TheTechnicalAspectsOfTheKelantanMalayShadowPlayTheatre.Federation Museumjournal,NewSeries,XV.Sugu Perinpam Joseph Kingham. (1998). Simbolisme dalam Wayang Kulit Kelantan:Suatu Kajian AspekVisual.PulauPinang:UniversitiSainsMalaysia.Wan Abdul Kadir. (1988). Budaya Popular Dalam Masyarakat Melayu Bandaran. Kuala Lumpur: DewanBahasadanPustaka&KementerianPendidikanMalaysia.

aspek rekabentuk fizikal dan simbolik panggung...

Documents