k+,eidupan iyias arakat neeayae papjtai air …repository.unp.ac.id/811/1/ermaniati...
Post on 05-Oct-2018
222 Views
Preview:
TRANSCRIPT
k+,EIDUPAN IyIAS" ' 4 li 1 ARAKAT NEEAYAE
PAPJTAI AIR T A R DAN PANTAI TABING PADANG
ppfl&i$.iBfl ini il!:i12,-ia.c.-ai @I&: m r ;- ~~7.. - - --- - Proyek Prt~i~&atan Y Perzururn - i inoei a- (P3 : ) iiiil-. r'adang
T&un Ai~ggai-at1 EI88,/1S.S9 Sumt Porkn jian Ker ja Wo: 54/PTnU,H9/N-9/IP8P
Tanggal 15 A:lat*et 1959 ---------__ ------------------------------------ WmITET hTGURU,.x B-43 ILhilxT P-A~,AXG
PERSONALIA PXNELITIAN
Konsultan: Dr. A b i z a r
K e t u a: Dra, Ermaniati Ramli
Anggota : 1, Drs, Mawardi 2, Drs, H, Nasir Hadji 3. Drs, Kambaruddin 4, Dra, Marliani 5. Dra, E r m i . .So
ABSTRAK
D a l a m s e t i a p m a s y a r a k a t , b a i k y a n g s u d a h ma ju maupun
i y a n g s e d a n g membangun, t e r d a p a t bermacam-macam p e r s o a l a n
k e m a s y a r a k a t a n y a n g p e r l u d i t e l i t i .
P e n e l i t i a n i n i d i i l h a m i o l e h k e n y a t a a n bahwa m a s y a r a k a t
n e l a y a n p a n t a i A i r ~ a w a r d a n p a n t a i T a b i n g , y a n g b e r a d a d i
p u s a t l o k a s i p e r g u r u a n t i n g g i s e p e r t i I K I P d a n U N A N D , namun
k e l i h a t a n n y a s e d i k i t s e k a l i a n a k - a n a k para n e l a y a n i t u y a n g
m a s ~ k p e r g u r u a n t i n g g i t e r s e b u t .
Tu j u a n d a r i p e n e l i t i a n i n i a d a l a h u n t u k m e m p e r o l e h
g a m b a r a n t e n t a n g k e h i d u p a n m a s y a r a k a t n e l a y a n p a n t a i A i r
Tawar d a n p a n t a i T a b i n g P a d a n g d a l a m b e r b a g a i a s p e k n y a .
O b j e k p e n e l i t i a n i n i a d a l a h t e n t a n g k e h i d u p a n m a s y a r a k a t
n e l a y a n p a n t a i A i r Tawar d a n p a n t a i T a b i n g y a n g be rmukim d i
p a n t a i A i r T a w a r d a n p a n t a i T a b i n g . T e k n i k p e n g u m p u l a n d a t a
I a d a l a h w a w a n c a r a d a n p e n g a m a t a n l a n g s u n g t e r h a d a p p a r a
I i n f o r m a n d a n proses k e r j a / p e r a l a t a n n e l a y a n .
P e n g o l a h a n d a t a d i l a k u k a n d e n g a n m e n e r a p k a n m e t o d a
k u a l i t a t i f .
D a r i a n a l i s a d a t a d i p e r o l e h bahwa t i n g k a t p e n d a p a t a n d a n
t a r a f h i d u p m a s y a r a k a t n e l a y a n p a n t a i A i r T a w a r d a n p a n t a i
T a b i n g m a s i h t e r g o l o n g m a s y a r a k a t e k o n o m i l e m a h , s e h i n g g a
m e n g a k i b a t k a n p e n d i d i k a n a n a k - a n a k m e r e k a b e l u m t e r l a k s a n a
secara o p t i m a l .
PENGANTAR
I K e g i a t a n p e n e l i t i a n m e r c ~ p a k a n b a g i a n d a r i T r i Dharma
I P e r g u r u a n T i n g g - K e g i a t a n i n i h a r u s d i l a k s a n a k a n o l e h s t a f
I I/ a k a d e m i k I K I P P a d a n g dalam r a n g k a m e n i n g k a t k a n rnutu b a i k b a y i
I1 1 s t a f a k a d e m i k maupun s e b a g a i p e n e l i t i . 1
I K e g i a t a n p e n e l i t i a n i n i m e n d u k u n g p e n g e m b a n y a n i l m u
se r t a t e r a p a n n y a - D a l a m h a 1 i n i P u s a t P e n e l i t i a n I K I P P a d a n g
i
I p e n e l i t i - d a n h a s i l p e n e l i t i a n n y a d i l a k u k a n s e s u a i d e n g a n
I
I
I
I k u a l i t a s s e r ta k e w e n a n y a n a k a d e m i k p e n e l i t i .
b e r u s a h a m e n d o r o n g s t a f p e n g a j a r u n t u k m e l a k u k a n p e n e l i t i a n
, sebagai b a g i a n y a n g t i d a k t e r p i s a h k a n d a r i k e g i a t a n
m e n g a j a f n y a . O l e h k a r e n a i t u p e n i n g k a t a n mutu t e n a g a a k a d e m i k
A k h i r n y a s a y a merasa gembi ra b a h w a p e n e l i t i a n i n i t e l a h
a a p a t d i s e l e s a i k a n o l e h p e n e l i t i d e n g a n m e l a l u i p r o s e s
p e m e r i k s a a n d a r i t i m p e n i l a i l a p o r a n p e n e l i t i a n P u s a t
P e n e l i t i a n I K I P P a d a n g . Mudah-mudahan p e n e l i t i a n i n i b e r g u n a
u n t u k p e n g e m b a n g a n i l m u p a d a umumnya d a n - u n t u k p e n i n g k a t a n
mutu s t a f a k a d e m i k I K I P P a d a n g p a d a k h u s u s n y a .
T e r i m a k a s i h .
P a d a n g , J a n u a r i 1
DAFTAR I S 1
H a l a m a n
ABSTRAK . . . - . . . . - . . . . . . . . . - . , . . . ii
PENGANTAR . . . . . . . . . . . . . . . - . . . . . . . iii
DAFTAR I S 1 - . , . . - . . . - - - . . . . . . . . . . i v
BAB I PENDAHULUAN . . . . . . . . - . . . . . . . . i A - Latar B e l a k a n g - - . - - . - - . .. . - - 1
B . ~ u j u a n P e n e l i t i a n . . - - . - . . . . . . - 4
C. R u a n g Lingkup P e n e l i t i a n . , . . . - . . . 4
D. P r o s e d u r P e n e l i t i a n . . . , - . . . . . . - 5
E. S i s t e m a t i k a . . - . . . . . . . - - . . . . 8
BAB I1 STUD1 KEPUSTAKAAN - . , . - - - - - - - - . . - 9
BAB I11 KEHIDUPAN MASYARAKAT NELAYAN P A N T A I A I R
TAWAP. DAN P A N T A I TABTNG - - - . . ,. - - . - . 20
A. L o k a s i / P e r k a m p u n g a n N e l a y a n . . . . . . . . 20
B . Proses P e n a n g k a p a n I kan . - - ' - . . - . . - - 26
C - P e n d i d i k a n dan K e s e h a t a n , . . . . - . . . 36
B A B I V ANGLISA . . . . . . - - . - - . - . - . . - 47
BAB V KESIMPULAN DAN SARAN . . . . . . . . . . . - . 53
DAFTAR PUSTAKA . . . . . - . . . . . . . . . . . . . . 55
BAB I
PENDAHULUAN
A , L a t a r B e l a k a n g
Da lam t i a p m a s y a r a k a t , b a i k y a n g s u d a h m a j u maupun
y a n g s e d a n g mernbangun, t e r d a p a t berrnacam-macam p e r s o a l a n
i k e m a s y a r a k a t a n y a n g p e r l u d i t e l i t i .
1 D a e r a h A i r Tawar d a n s e k i t . a r n y a s e j a k b e l a s a n t a h u n
b e l a k a n g a n i n i rncngalami l e d a k a n perlduduk yang s a n g a t
p e s a t . H a l i n i t,erut,ama d i s e b a b k a n adanya d u a p e r g u r u a n
I ' t i n g g i n e g e r i yaitu I K I P d a n UNAND yang masing-masingnyn
mempunyai r i b u a n mahasi s w a . Adanya dua p e r g u r u a n t i n g g i
n e g e r - i d i t a m b a h lagi akhir-alrhi I. j n i berhcliri beberapa
p e r g u r u a n t i n g g i s w a s t a t e l n h ' membawa b'an yak p e r o b a h a n
t e r h a d a p corak k e h i dupan clan pengh i d u p a n masya raka t A i r
Tawar , y a r ~ g p a d a mulanya h a n y a d i d i a m i o l e h m a y o r i t a s
penduduk as1 i.
S e k a r a n g clzerah A i r Tawar d a n s e l c i t a r n y a , disamping
a d a n y a penduduk 1 , t e l a h d i d i a m i o l e h hampi.r senlua
gal-ongan m a s y a r a k a t yang h e r - a s a l c l a r i . b e r b a g a i - b a g a i
d a e r a h d i I n d o n e s i a .
M a h a s i . s w a T R I P Padang darl UNAND b e r a s a l dari
bermticam-macam go longan m a s y a r a k a t . Ada anak p e t a n i . ,
peclagang, pegawai d e n 1 a i . n - l a i n . T i d a k sed ik i . i ; p u l a yang
bersusal d a r i anak-anak m i s k i n . Mereka dat-ang lie Padang -.
( A i r Tawar) d a r i berbagai t empa t s e k i t a r kota Padang , clan
juga d a r i . d a e r a h y a n g j a u h d i l u a r k o t a Padang , dar.5 l u a r
1
P r o p i n s i Sumatera R a r a t , bahkan a d a yang b e r a s a l d a r i
n e g a r a t e t a n g g a misa lnga Malays ia .
Masyarakat nelayari P a n t a i A i r Tawarm dan P a n t a i Tabing
Padang bole11 d i k a t a k a n dalam l o k a s i Pe rguruan T i n g g i ,
b e r a d a dalarn Kotamadya Padang s e b a g a i i b k o t a P r o p i n s i
SumaLera Bar-a t;. Namun demiki a n s e c a r a umum k e l i h a t a n n y a
t i n g k a t keh idupan masy'arakat t e r s e b u t masi.h r endah . H a l
i n i d a p a t k i t a l i h a - t d a r i Ifehj.dupannye s e t t a r i - h a r i . ,
s e p e r t j . keadaan perurnahan, t-eknologi. yang d-igurlakan ,
pend i d i k a n clan keadaan-keadaan s o s ial. hudaya l a i n n p a . Jika
ki.tw pe rha t i .kan k e a d a a r ~ t e m p a t t , i .nggal (perumahan) mereka
kebanyakan masih s a n g a t s e d e r h a n a yakn i beru-pa pondok-
porldok dengan 1 a n t a i s e b a g i a n paparl dan s e b a g i a n l a g i
yasir, d i n d i n g papan yarrg cli.susur~ s e c a r a sederhana s e l r a l i ,
s e d a r ~ g k a n a1;ap rumbia. Namuri demilcian juga sudah atla
beberapa buah rumah s e m i permanen dengan I . a n t a i dan
dTnding tembok se r t . a a t a p s e n g .
P e n d i d i k a n anak-nnak nel .ayan pada umumrlya hanpa
g a m p a i SMP a d a jugu y-ang n~enamatkan S M A dan t i d a k s e d i k i t
I p u l a pang hanya sampni t . ingkat Sekol-ah Dasar. Anek-anak
I n e l a y a r ~ yarlg bernrukim d i P a r ~ t ~ a i A i r Tawar dan P a n t a i
I Tabi rrg s e d i k i t s e k a l i yang memasuki. pe rguruan t i n g g i . Parrg
I l e b i h . menyedihkan, kebanyakan anak-anak n e l a y a n kawin pada
I u s i a rnucla. Adakalarlya s e t e l a h s e l . e s a i SHA k a r e n a tidak
memungk i.nkan u r ~ t u k mel.an j u t k a n s t,ud y ( disebabkan beberapa
I - f a l r t o r ) , b e b e r a p a b u l a n kernudian menikah. Sehj-ngga pacla
I u s i a a w a l duapuluhari sudah mempunyai anak. Bera r t . i dengan
p e n g h a s i l a n yang belum ~uemadai. s u d a h harus memikul
t a n g g u n g j a w a b yang b e s a r y a i t u menghi.dupi k e l u n r g a ( a n a k
d a n i s t r i ) .
Lapangan ker , ia yang d a p a t dikembangkan scka ra r lg i n i
masil l s a n g a t t e r b a t a s s e d a n g k a n k e p e r l u a n per*l.uasann.ya
suclah a m a t mendesak. Terlaga kerja yang a d a s e b a g i a n belunl
d a p a t dimok)i l i s a s i k a n , bahkan s e b a g i a r ~ dar i t e n a g a ker. ja
t e r s e b u t bel-urn rnernil iki s u a t u k e t r a r n p i l a n t e r t e n t u . Hal
i n i bersuruber dari m a s a l a h p e n d i d i k a n t , ad i , d i samying
m a s a l a h s o s i al budapa m a s y a r a k a t yang tsercorak t r a c l i s i o n a l
y a k n i meniandang suatu p e r s o a l a n dengan cara menyerah
kepacla alarn.
Padz umumnya anak-anak yang tidak s e k o l a h ( p e n g a n g g u r )
j i k a c u a c a b a i k ( h a r i e l o k ) t u . r u n k e l a u t s ebnga i . n e l a y u r ~
atau s e b a g a i ,pentz-rik pukat cli. hepi p a n t a i . Ala-k-alat yang
digurlakan m a s i h t e r g o l o r ~ g p e r a l a t a n t a r a d j . s i o n a l , s e h i n g g a
ha1 i.ni i k u t mempekgaruhi k u a l i t a s clan kuantitas hasil
yang d i p e r o l e h .
D e m i k i a n l a h s.ecara umum k e h i dupan rnasy-arakat r l e l ayan
P a n t a i A i r Tawar dan P a n t a i Tnbj.ng Padang . S e w a j a r n y a l a h
masal-ah kehiclupen masyar-akat n e l a y a n j.ni meminta p e r h a t i n n
s e r i u s baj.k d a r i pcmer i r i t ah mallpun k i t a s e b a g a i pemegarlg
m i . s s i p e n d i d i k a n . Namun d e m i k i a n hal. i n i juga s a n g a t
t , e r g a n t u n g p a d a m a s y a r a k a t i t u s e n d ? r i , s e b a g a i m a n a f i r m a n
~$1-luh s u b h a n a w a t a ' l a yang maksudnya: "Tuhan t i d a k a k a n
merubah n a s i b s u a t u kaum, j i k a kaum i.t.u s e r l d i r i t i d a k
ingin merubah n a s i b n y a " .
K i t a menyada r i bahwa k e b e r h a s i . l a n s u a t u p e n d i d i k a n
' 1 b e r g a n t u n g k e p a d a banyak f a k k o r , d i a n t a r a n y a knmauan yang
k e r a s , n i o t i v a s i yang k u a t se r ta s a r a n a yang memadai,
I cl isamping banyak i a g i f a k t o r - f a k - t o r l a i r 1 yang s a n g a t
menentu\r.an. Sehubungan dengar1 i ni . p c n u l i . s m e r a s a t e r t a r s i k
u n t u k rnenol-eh k e p a d a anak-anak r l c l ayan yang berrnukim cli
pusat l o k a s i pend id ik r r r~ t i n g g i i n j . Just,ru kareua i t u l a h
penu1i .s irkgin rnenelj-t;i. k e h i d u p a n m a s y a r a k a t n e l a y a n p a r i t a i
A i r Tawar dan p a n t a i T a b i n g Padang , serta baga imana
f ,dampaknya L e r h a d a p p e n d i d i k a n anak-anak mereka .
C . Ruang L i n g k u p P e x l e l i t i a n
B. Tu j u a n P e n e l i t i a n
Judul penel i . t i . an i n i a d a l a h Keh:i.dupan Masyaraka-t; Nel.apan
p a n t a i . A5.r- Tawar darl p a n t a i T a b i n g Padang
I ~ I
I M a s y a r a k a t ,ne l .ayan pan t a i Air Tawar clan p a n t a i
P e n e l i - t i a n ini ber.tu,iuan a n t a r a l a i n :
I T a b i n g , maksudrlya a d a l a h m a s y a r a k a t n e l a y a n yarig bermukim
1. Untuk memperoleh ganlbaran t e n t a n g kehi-(lupan m a s y a r a k a t
n e l a y a n p izn ta i A i r Tawar dari p a n t a i T a b i n g Padang .
2. B e r d a s i l r k a n h a s i . l p e n e l j t i a n i.ni. n a n t i , d i h a r a p k a n
masyaraka t : n e l a y a n p a n t a i A i r Tzwar dark p a n t a i , Tnbing
mempunyai p r o s p e k m a s a d e p a n yang l e b i h b a i k .
d i p a n t a i A i r Tawar dan p a n t n i Tabi.ng.
Pengku j i a n dan p e n e l i t i a n t e n t a n g k-eh idupan suat.u
I m a s y a r a k a t ~ e t - u p a k a n suatu penge l - - t i an yang s a n g a - t l u a s .
U r ~ t u k memperoleh gambara r~ le r rgkap t e n t a n g k e h i d u p a n s u a t u
m a s y a r d k n t d i p e r - l u k r m d a t a - d a t a 1 yang c u k l ~ p , i n i 1 ,entu
memerlukan waktu yang cukup l a m a .
'1 * Dengar1 wnktu dan s a r a n a sert-a ,jangl.cal~nn gang serba I
I t e rbatas p e n e l i t i t e l a h b e r u s a h a menclapatkan d a t a - d a t a
t , e n t a n g k e h i d u p a n m a s y a r a k a t r ~ e l a y a r ~ P a n t a i A i r Tawar dan
Pantai T a b i n g i n i dari berbacai s u ~ b e r yang men?ungkj.rlEcan.
R . P r o s e s penangkapan i k a n I
I
I
1 C. P e n d i d i k a r l dan K e s e h a t a n
Namun d e m i k i a n b u r a n g k a l i h a s i l n y a belum sen ipurna .
Sesua i . c l e n g a n wak tit, s a r a n z dan j a n g k a u e n p e n e : l i t i . ,
1. Tahap P e r s i a p a n
* D a l a m rarigka p e r - s ia-pan un tuk tururl k e l a p a n g a r ~ ,
p e n e l i t j t e r l e b i t l d a b u l u m i n t a i 2 i . n k e p a d a p e m e r i n t a h
seternpa t m e 7 a 3 u i .jal u r - jalur yang sudah di t e n t u k a n .
S e t e l a h nlemperoleh i z i n , I a S u yenel j ti merlgadakarl
kun jungan pendahul .uan , u n t u k menentukan 1 okasi , m c l i h a t
si t u a s i , apakzrh p e r ~ e l i t i a n d a p a t b e r l a n g s u n g s e s u a i
i
derlgarl r e n c a n a . S e l a n j u t n y a mengun j u n g i k a n h o r Lurah
U j ~ i n g R a r a n g , k a r l t o r l u r a h A i r Tawar Ra r r s t , d a n k a n t o r
l u rah Parupuk Tabin::, untuk merlc1apal;lcan data-data clan
i n f o r m a s i - i n f o r m a s i t e r t e n t u 8 diperki rakan
menyangku t pene1.i-l;i.an i n i .
a d a bebe rapa . hnl yang d i t e . l j t i a n t . a r a l a i n :
A . Lokasi/perk-am'puzlgar~ rielayarl
I 2 . Tahap Pengumpulan D a t a
I Pengumpulan data d i r e n c a n a k a n s e l a m a 3 b u l a n p a i t u
~ mulai. d a r i A p r i l sampai Ju1.i. 1989, l r a r ena s u a t u dan
l a i r k ha1 -Lerundur men jad i 25 M e i s / d 25 J u l i 1989.
Lokas i . p e n e l i t i a n a d a 3 Kelurah.an yai.t,u K e l u r a h a n U j u n g
Karang , K e l u r a h a n A i r T a w a r B a r a t clan K e l u r a h a n Pa rupuk
Tahi.ng Padang .
Metode gang d i g u n a k a n da l am penen-Luan s a m p e l area i . a l a h
dengnn ruemperhitr~rlgkan r e p r e s e n t a s e m a s y a r a k a t n e l a y a n .
Perni l ihan k e t i g a k e l u r a h a n in?. d i d a s a r k a n pada
p e n y e h a r a r ~ , n e l a g a n , y a r ~ g b e r g a n t u n g p a d a keadaan p a n t a i
k e l u s a h a n - k e l u r a h a n t e r s e b u - t , ser ta belum pernah
d i te1 . i . t . i secara k h u s u s dalam t,ema i n i .
I Metode pemi l i h a n sampel r e s p o n d e n , d i I.akukan dengarl
r e p r e s e n t a s e sampel b e r d a s a r k a n u k u r a ~ ~ I I S ~ H ,
penga laman , kedudukan d a l a m kel.ornpok nele yan sesamanya ,
maupun dzilam kelonipolr m a s y a r a k a t nelaya11 secara umunl,
serta kemampuan mengem~tkakan d a t a r a n g d i .ha rapkan .
Alirsan pemakaian metoda i n i i a l a h k a r e n a k e t e r b a t a s a r i
1 w a k t u p e n e l i . t i a n . Hasil. Feng di.harapk~rr i a l a h d a t a - d a t a
I t e n t a n g s e l u r u h tsspek k e h i d u p a n m a s y a r a k a t s e c a r n
menye lu ruh .
Pada pelaksznaan pencli tian i n i , p e n u 1 . i ~ juga
memperoleh b a n t u a n d a r i . pegawa i k e l r l r a h a n dan k e t u a -
lie-Lua RT untuk rnendapntkan da La-data t ; e r t e n t u . Pada
umumnya p a r a i n f o r n ~ a r ~ yang pen11li.s t e m u i cukup t e r b u k a
da l am r n e m b e r i pen.icl .asan, sehingga looleh d i k a t a k a n
7
wawancara p e n u l i s dengan in fo rman- in fo rman i t u b e r j a l a n
l s n c a r . Wawancara d a g n t d i l a k u k a n d a r j . . p a g i s ampa i
s o r e , s e d a n g k a n b e r l a b u h n y u p e r a h u - p e r a h u n e l a g a r ~ d a p a t
r l i s a k s i k a n a n t a r a jam 8.00 s/d 10.00 s i a n g adaka la r lya
s ampa i j a m 1 2 . 0 0 s i a n g .
3 . T a f ~ a p P c n g o l a h a n D a t a
S e t i a p kembal. i d a r i l apangan m e 1.akukarl
w a w a n c a r a / o b s ' e r v a s i , pada malarnnya d i a d a k a n
genyepurnaan . c a t a - t a n l a p a n g a n clan pembuatan c a t a t a n
r e f l e k t i f y a k n i mencata-1; masal .ah-masalah yang k i r a - k i . r a
- t e r l u p a serta b i 1.a per1.u rnembuat c a - t a t a n re t'1ek.t i. f yang
I mengangkut h a s i l wawancara p a d a s i a n g n y a . -
p e n g a n a l i s a a n I , dihar:apksn d a p a t B i r a n y a r n e m b e r i I
1
I j awaban t e n t a n g yermasalahan-permasalahan yang mungki.n
Se te lah d a t a d i a n g g a p l e n g k a p dicoba m e n g a n a l i s a
hubungan a n t a r s d a t a s a t u dengan l a i n n y a , s e h i n g g a
t i m b u l dal-am 'nubungannya dengan kehi duparl n a s p a r a l r a t
t e r 1 i h a . t gambaran l i eh idupan masyar*akat n e l a y a n h a n t a i
A i r Tawar dan p ~ n t a i T a b i n g Padang . Rerdr rsarkan
t e r s e b u t . Hal i r l i d i p e r s i , a p k a r i unt.uk memperrnudah
4 . Tahap P e n u l i s a n Layoran i I Metoda p e n u l isan l a p o r a n , c l ic lasarkan pada h u b u n g a n s a t u
p e r i . s t , i w a s e u t u h n y a , kemudi .an d ihubungkan dengan
p e r i s t i w a - p e r i s t i w a l a i n n y a , s e h i r lgga di.perole11
1 gnmbaran kehidupan masyar-akat n e l a y a n secara menyeluruh I
dark b i l a per lu dapat clj.gunakan untuk loahan pert;i.mbangan
dalam rangka membangun masgarakat Lersebut o l e h yang
berwewenang.
. 5 . Hasi.1. Akhir P e n e l i t i a n
Hasil akbir. darl penelitian i n i ialah berupa
l aporan dalnm bentuk buku dengan . judul Kehiduyan
F4asyaraka.l; Nelavan p a n t a t A i r Tawar dan pantaj. Tabins
Pndang yang akan di.serahkan ke P U S L I T I K I P Padang.
Bab 1 PENDAHU1,UAN
Rab 11 STUD1 KEPUSTAKAAN
Bab I11 KEHIDUPAN MASYARARAT NELAYAN PANTAI A I R TAWAR DAN
PANrPA1 T A R I N G PADANG
I , . HA^ IV A N A L I S A
11 RAR V KESIMPULiAN DAN SARAN
I BAB I1
STUD1 KEPUSTAKAAN
Manusi a t i . d a k . d a p a t h i d u p send i . r i . , s e s u a i . dengan
k o d r a t n y a manus i a rnemerlukan hidup bersama, h i d u p
bermasyarakat , . Ragaimcznapun keadaaan masgnrakat. a t a u apapun
nama ~ n a s y a r a k a t L;ersebut, masing-masing masyarakai: ingin
mencapai s u a t u kehidupan yang 1 ub ih b a i k . Demi masyaraka tnya
manusi.a b e r u s a h a untuk -ti.clak menyerah kepada alam yang
d i h u n i n y a . Manusia dengar] k e k u a t a n b e r f j - k i r dan p e r a s a a n n y a
t e l a h b e r u s z h a rnerobah b e r b a g a i alam s e k i t a r n y a un tuk
perkembangan d m kcma-juan masyaraka t .
.Manusia dalarn kehidupan h e r m a s y a r a k a t t e l a h menemukan
b e r b a g a i at , \ iran k e b i a s a a n , norma dan n i l a i yang n~emungkinkan
m ~ n u s i a d a p a t h i d u p rukun clan damai. d a l a r ~ , rnasyarakak.
Masyarakat mem.i.liki budaya k a r e n a manusia gang men j a d i
a n g g o t a masyaraka t tersebut dapal; ~uemenuhi aturan n i l a i ,
t e k n o l o g i , k e s e n i a n , ?lorma bersama. Oleh k a r e n a i . t u s e t i a p
masyaraka t , be tapapun sederhananya p a s t i memili.ki kchudayaan.
Perkembangan i lmu penge tahuan dan t e k n o l o g i rnemper-cepat
perkernbangan kebuclayaan, masyaraka t n e l a y a n , p e tani , inclust;ri.
i at,aupun masyaraka t pegawai dan l a i n - 1 a i . n .
~ Kebudayaan bukan hanya rnerupakan p e r i l a k u k o n k r i t , Lapi
dalan! kebudayaan t e r k a n d u n g suatu s t a n d a r d n o ~ m a t i f untuk
periI.ak-u t e r tentu. liebuclayaan d a p a t clj-pandang s e b a g a i c a r a
h i d u p gang h a r ~ r s r l ipe1ajax. i d a r ~ samn-s.amri I -~a rus d i i k ~ r t i o l e h
wargn m a s y a r a k a t a t x u kelumpok m a s y a r a k a t t e r t e n t u .
Kebudayaan merupakan s e l u r u h cara irehiclupan d a r i masyarakai ; ,
o l e h k a r e n a kebudayaan i tu dimj.I . ik i b e r s a m a . Kebudnyaar~
mewujuclkan s u a t u i n t e g r s t s i dan rnemil.ikF suz-tu s t r u k t u r yang
t e r s u s u n .
Kebudayaan mungkin s a j a b e r u b a h , s e p e r t i h a l n y a
per1;umbuhan pendud ilk yarlg c e g a t t e l a h i brut ' mendorong
t e r j a d i n y a p e r u b a h a n s o s i a l . P e r u b a h a n s o s i a l a d a l a h
perubahar l da l am s t r u k t u r s o s i a l dan da l am p o l a - p o l a hubungan
s o s i a l a n t a r a l a i n mencakup s i . s tern status, hubungan-hubungan
da lam kkel-uarga, s i s t e m - s i s t e m p o l . j . t i k , d a n p e r s e b a r a r ~
penduduk. Kekuatan-keku-a tan pendorong yang men j a d i mot i v a s i
urit.uk nielakukan p e r u b a h a n so s i a1 arltara l a i n j . a l ah :
a. K e t i d a k p u a s a n t e r h a d a p s i t u a s i yang a d a , k a r e n a k e i n g i a a n
u n t u k s i . t . u a s i yang l a i n .
b . Adanya p e n g e t a h u a n u u t u k s e s u a t u yang b a r u .
c . Adanya t .ekanan d a r i l u a r , s e h i n g g a y e r l u p e n y e s u a i a n d i r i
a t a u t u r u t b e r k o m p e t i s i . d . Adarlya kebutuhar i u n t u k meningka1;kan k u a l i t,as dan
e f e s i e n s i .
Pe rubahan s o s i a l p a d a a b a d seka ra r lg l e b i h c e p a - t t e r j a d i r ~ y a
d i b a n d i n g k a n dengan a b a d sebe lumnya k a r e n u k e k u a t a n pendorong
s e p e r t - i d i s e b u tkarr d i a tas semak in kua t . P r o s e s p e r u b a h a n s o s i a l s u a t u m a s y a r a k a t s a n g a t
d i t c n trtknn o l e h Iromunj.kas i pengenal-an t e r h a t l a p gagasan -
g a g a s a n bar11 darl p e n e r i m a a n m a s y a r a k a t t c r h a d a p g a g a s a n
t e r s e b u - t .
1 Disamping p e r u b a h a n s o s i a l ki.t ,a mengenal p u l a m a s a l a h
s o s i a l , m a s a l a h yung d i h a d a p i m a s y a r a k a t . Masa lah s o s i a l 1 a d a l a h masal-ah yang t e r j e l m a d imana m a s y a r a k a t merasakan
I I a d a n y a ke-kidakbez-esan yang menyarlgkut o r a n g banyak .
1 ;
I Masalah s o s i a l mempunyai 3 c i r i
I 1. R e r a s a l d a r i s u a t u k e h i d u p a n s o s i a l !
2 . R e r s i f a t s o s i a l I
~ 3. Men,jadi t a n g g u n g jawab s o s i a l I
Timbul m a s a l a h sosial d i s e b a b k a n o l e h be rbaga i . f a k t o r namun
I yarlg p a l i n g berperrgar-uh t e rhac l ap - t imbu lnya masa l ah s o s i a l
t e r s e b u t i a l a h f a k t o r k e m i s k i n a n . Masa lah s o s i a l gang
be r sumber d a r i k c m i s k i n a n a t a u kzrena k e s u l i t a n dalam
pcmenuhan k e b u t u h a n pokok, yarlg s e r i n g t i d a k b e r d i r i s e n d i r i
t a p i s a l i n g b e r k a i t a n z n t a r a satu P a k t o r dengan f a k t o r yang
P e r u b a h a n s t r u k t u r m a s y a r a k a t merupakan perubahan . da lam
~ hubungan i n t e r a k s i a n t a r o r a n g , a r l t n r 0 rgani . sas . i tau a n t a r
~ komunitas d a n b e r k a i t a n e ra t dengar1 b e r b a g a i masa l ah yeng
! t i .mbul da lam m a s y a r a k a t , b a i k pang berhubungan dengan masa l ah
ekonomi , s o s i a l budaya , masalah-masa lah 1 .a innya . Masa lah
I s o s i n l yang mas'ih d i h a d a p i . ole11 n e g a r a - n e g a r a ynrlg s e d a r ~ g
I berkelnbang i a l a h . penyecl iaan bahan p a n g a n , ' l a p a n g a n kerja d a n
p e n d i d i k a n . Kerniskinan merwpakan p a n g k a l d a r i . semua k e s u l i t a n , I
I y ang d i h a d a p i .
~ P e r h a t i k a n skema b e r i k u t i n i
I
I I
> k e r n i s k i n a n p e n d u d u k
I v 'J
i P r o d u k t i v i t a s t e n a g a K e s e h a t a n b u r u k k e r j a r e n d a h .. I
i P e n d i d i k a n r e n d a h <
1 . n a l a m keatlaarl yarig d.ernik.ian h a r u s d i c a r i perlyebab u-tama I 11 1 masalah s o s i . a l t e r s e b u t . Kemudi.an mencar i . j a l a n k e l u a r untuk I I mengatas inya . Kerniskinan yang d i z l a m i -penclu.duk .=tau , I
I masyaraka t , b i a s a n y a penyebabnya t i d a k t u n g g a l , mela inkan
banyak. Rehidupan s o s i a l budaya ,ca ra h i d u p dan pandangan
h i d u p yang d i a n u t s u a t u masyarakat merupakan pangknl d a r i
semua masalah s o s i a l . yang d i l i adap i .
Namlln demikian ninsih a d a I.agj. aspek-aspek l a i n yang
rnungkin mempengaruhi keadaan s o s i a l s u a t u kelomgok
masyaraka t . Yarlg t a k kalah yen t i ngnya adn lah o r i - e n t a s i n i l a i -
ni.1a.i pait11 makna pandangan hiclup dalam mernherikan d e f i n i s i
a r t i kehidt lpar~ a t a u s i t u a s i kehi-dupan s e h i n g g a d a p a t
menampung d a n menghadapi masal.ah-masal.ah da r i . ha r i . k e ha r i . .
Dua kelompok masyar-akat yang mempunpai latar be lakang
kebudayaan yang sarna clan h idup d a l a ~ n taLanan ekol .ogi secara
urnurn samn, murlgkin s a j a akarl mempunyai s1:ntus s o s i a l yang
I berbeda, j i k a masing-rnasi.ngnya rnemberi kari respon yang ber:becla
t e r h a d a p suntu runsalah pang d ihadap i . Masalah s o s i a l yang
d i h a d a p i oleh s u a t u masyarakat adakal.anya mempunyai s e g i - s e g i
1 posi t i f t e r h a d a p te r j a d i n y a p e r u b a h a n s o s i a l s a n g murlgkin I
a k a n m e l a h i r k a n s u a t u kemajuan. Perubahan-peruhahan s o s i a l
1 d a p a t menyangkut p e ~ - u b a h a n s t r u k t u r s o s j a l a t a u ye rubahan
I p o l a kcbudayaan d a r i sua - tu rnasyarakat.. I
Pandangan m a s y a r a k a t merlger~ai d u n i a p e n d i d i k a n l l l isalnya
akun s a n g a t be rpe t lga ruh t e r h a d a p kemajuan y-ang d a p a t c l . i c a p i
o l e h m a s y a r a k a t t e r s e b u t . P e n d i d i k a n d i n e g a r a - n e g a r a yarlg
s e d a n g berkembang pacla umumriya belurn rnelnadai untuk menjadi
d a y a p e r ~ d o r o n g s e c a r a k r - e a t i f ruer~gadakan t e robos~ ln - t . e robosan
c l a l a m pernbarrgunan . Rahkarr m a s ill a~ ia k e l u h a n c l a r i berbagai
p i h a k s a n g menganggap mutu p e n d i d i lran k i t . a m a s i l l r e n d a h . *
Masalah s o s i a l tinlbul a n t a r a lain karena manusia
mengalami. kesul:i.t,arl a t a u t i d a k d a p a t memenuhi kebu tuhan
pokoknpa secara w a . j a r pacia t ingka-L minimal. s e k a l i p u r l .
K e s u l i t a n mempervleh bahan pangan, B e s u l i t - a n mendapatkan
1 ! p e k e r j a a n , t i d a k j a r a n g rneni rnbulkan masa lah s o s i a l yang amat
I b e r a t . I,irrgkur~gar! s o s i a l dimana yenduduk banyak y a r ~ g
I
I menganggur, t e r u t a m a pernuda-pemuda yang helum memperoleh I I p e k e r j a a n s e r - i r ~ g s e k a l i merrjadi rawan dan men ju rus pada
s i t u a s i yang b e r s i f a t n e g a t i f . Flemang h a r u s k i t a a k u i bahwa
I pend id? -kan merupakan s u l a h sat11 fakt.01- yang a m a t pen t i r lg
1 dalam men? n g k a t k a n kernampuan sumber daya manu.s ia . Tartpa \
y e n d i d i k a n yang b a i k , agak sukar. d i . ramalkan kemajllan apa yarlg
akan d l p e r o l e h . Bahkarl orrtuk mencapai sua.l;u kema juan
I bet-apapun k e c i l n y a , pend id i -kan t.ei;ap pent;i.ng. P e n d i d i k a n
I bukan harlya seko l . ah , pendi d i k a n j a u h lehih l u a s d a r i s e k c d a r
l'/l!l- I ! <
E!! 1 .
I penc l id ika r~ yang nlampu m e m b u ~ t a n a k d i d i k m e n g a n t i s i p a s i m a s a
I A i r T a w a r d a n pantai. Ta'oi.ng Pndang, sebaga-imana m a s y a r a k a t -
ll
I
I
I
t
1 masyarakat , l a i n y a r ~ g a d a d i s c k i t a r n y a tent.11 j u g a rnempur~yai
d e p a n , mandir i d a n k r e a t i f d a l a m menciptakark l a g a n g a n k e r ja
unt-uk menghadapi h a r i esok yang 1ebi.h cerah.
S e t i a p rang , seti.ap m a s p a r a k a t b a h k a r ~ setiap b a n g s a
pas t i meng ing inkan s u a t u k e h i d u p a n yang lebih b a i k d e m i
t e rcaps j .nya kese j a h t e r a a n clan kemakmuran bangsanya.
R j l a l r i t a c o b a menoleh k e p a d a m a s y a r a k a t n e l a y a n p a n t a i
be r samn , s e s u a i dengan p e n j e l a s a n GRHN, 1988: . "bahwa Pembarlgunan Eu'astonal d-i. 1.aksanakan da l am . rangka
1 pen~bangunan m a n u s i a Indor l e s i a s e u t u h n g a dan pembarlgunan
s e l u r u h masyarakrat I n d o n e s i a . Hal j r l i berartj bahwa
pembangunar~ i t u t i d u k h a n y a m e n g e j a r kemaJuczrl l a h i r i a h
sepert i pangan, sandnng , perurnahan, k e s e h a t a n dan
s e b a g a i n y a atau kepuasar i r~ b a t - i n i a h s e p e r t . i p e n d i d i k a n ,
1 rasa aman, bebas menge lua rkan p e n d a p a t yang bertanggung
1 j awab, rasa k e a d i l a n d a n s e b a g a i n y a , m e l a i n k a n
I k e s e l . a r a s n n , k e s e r a s i . a n dark keseirnbangan antara
pembarlgunan i-t .u rnerata d i s e l u r u h - t anah ai.r ser ta bukan
h a n y a u n t u k s u a t u go longnn a t a u s e b a g i a n d a r i
m a s g a r a k a t , t e tap i u n t u k s e l u r u h m a s y a r a k a t . I
Pembangunan harus b e n a r - b e n a r d i r a s a k a n oleh s e l u r u h
r a k y a t s e b a g a j p e r b a i - k a n t i . n g k n t k e h i d u p a n yang
b e r k e a d i l a n s o s i a l Fang m e n j a d i .I;u;juarl d a n c i . l a - c i t a
kemerdekaan b a n g s a 1ndones i .a" .
~ Untuk mempcrol.eh garnbaran yang l e b i h l . engkzp tentar1.g
I k e h i d u p a n m a s y a r a k a t n e l a g a ~ ~ P a r ~ t a i . A i r Tawar clan P a r ~ t a i
I T a b i n g Padang , s a n g a t p e r l u k i r a n y a d i s e l i d t k i b e r b a g a i ~ ~ f a k t o r yang nlurlgkin mempengar-uhi. p o l a ti.ngka11 l a k u n ~ e r e k a
I s ebaga i . anggo ta ke3.uarga a t a u s e b a g a i a n g g o t a masyar.-aka I;.
i i D r s . I s m a i l A r i a n t o , MP dkk , 1988 h a 1 33 d a n 34 mengemukakzrn:
" D a l a m t ingkakl l a k u n y a manus is?, c l i p e n g a r ~ t h i o l e h s i. tuas i
s e p e r t i s e j a r a h , i k l i m , sunuber d a m , p o l i t i k , s e h i n g g a
acla kebuday-aan ?3a.ra t , kehudayaan Timur , kebudayaan . I n d i a , kebudayaan I n d o n e s i a , Jepang dan s e b a g a i r ~ y a " .
"Masya raka t petani dengar). benltuk keb ia saanny-a , p o l a
t i n g k a h lakur lya dan k e t e ~ g a n t ~ u n g a n n y a p a d a t a n n h dan
alam sek-i t a r n y a m e l a h i r k a n p o l a k e l - u a r g a dengan hanyak
a n a k . Anak dcrla~u k e l u a r g a , d i h a r a p k a n d a p a t lnerl j c i d i
t e n a g a kerh,ja u n t u k pe r t a n i a n . a I n i a d a l a h sua t u
kebudayaan p e t a n i zaman d u l u , y a i t u budaya k e l u a r g a
berarlak banpak . llasyaraka t p e t a n i berbeda dengan
n l a s y a r a k a t i n d u s t r i da lam p o l a t.i.ngkah l a k u n y a .
D i s i p l i n k e r j a , pengha rgaan t e r h a d a p waktu , a t a u
penggunaan alat-alat p r o d u k s i , b e r b e d a a n t n r a
m a s y a r a k a t pe t a n i dengan mzsyzrakat i n d u s l r i . O l . e h
k-arena i t u kebudayaan nlerekapun b e r b e d a " . B e r d a s a r k a n h a s i l . pene3.i. t i a n ini n a n t i , c l iharapkan
m a s y a r a k a t ne l aya r l Pcrrltai A i I- Tawar d a n P a r ~ t a i T a b i n g P a d a r ~ g
rucmpunyai p r o s p e k m a s a deyan yang l e b i h bai k . Untuk mencapai.
t u j u a n i r l i , p e r l u d i l a k u k a n b e r b a g a i usaha secara t e r p a d u
d a r i b e r b a g a i . i n s t a n s i dalam 1ernbaga yang t e r k a i t , a n t a r a
l a i r 1 :
1. Pendid i .kan
1 M e n i n g k a t k a n m o t i v a s i s e l u r u h anggota rnasgaraka.t tentang
y e n t i n g n y a p e n d i d i karl d e m i t e r c a p a i n g a m a s a depan yczr~g
l e b i h c e r e h .
D a s a r d a n -tu j u a n penclidikan n a s i o n a l yarlg tercan-turn dalam
GBHN TAP N o . : II/MPR/1988
"a. Per ld id ikan . r i a s i o n a l b e r d a s a r k z r i P a r l c a s i l a be r t u j u a n
I I u n t u k meningka-l;ka~l ke taqwaan t e ~ . ) r a d a p Tuhan Yang Mal~a
E s a , kecerdasa d a n k e t r a m p i l a n , memper t ingg i b u d i
peker t i memyerkuat k e p r i h a d i a n d a n memper teba l
I *
semangat; kebzr lgsaan clan c i n t a t a n a h air, a g a r . d a p a t
menumbuhkar~ mnnusi -manus ia pembangunan yang d a p a t
membangun d i r i n y a s e r l d i r i ser ta bersama-sama
ber t , anggung jawab atas pentbangunan b a n g s n . i 1 . S i s t e m pend ic l ikan p e r l u d i s e s u a i k a n dengarl kebutuhan
pembnnguman d i s e g n l a b i d a n g y-ang memerlukan j e n is-
j e n i s k e a h l . i a n clan ke tx-ampi lan s e r t a dapat s e k a l i g u s
meingkatkar l p r o d u k t i v i t a s , k r e a t i v i . t , a s , mutu dan
e f c s i e r l s i kerja. Dalam hubungan i n i b e r b a g a i t i n g k a t
dan j e n i s p e n d i d i k a n sert,a l a t , i h a n k e j u r u u n d a r ~
p o l i t e k n i k , perlu 1.ebih d i p e r l u a s d a n d i t i n g k a t k a n
mutunya da lam r n n g k a mempercepa t d i p e n u h i n y a k e b u t u h a n
-I ;enaga- tenaga Fang c a k a p d a ~ l t r a m p i l bagi pembangunan
d i h e r b a g a i h i d a n g .
Pemberi-an b a n t u a n a l a t - a 1 a . t t e k n o l o g i (penangkap i k a n ) . pads masyarakat n e l a y a n d iharapkan clapa-t m e 9 i n g k a t k a n
p e n g h a s i l a n mereka . Karerla Iuen iang p a d a umumnya p e r a l a t a n
yang d i p a k a i oleh h e l a y a n p a n - t a i A i r Tawar d a n pantai
P a r u p u k Tabi-ng mas ih b e r s i f n t t r a d i . s i o n a 1 .
3 . P e n e r a n g a n d a r i Dinas P c r i k a n a n
Adanya p e n e r a n g a n dan pemberian b e r b a g a i . i n f o r m a s i d a r i
Dinas Perikanan t e r h a d a p m a s y a r a k a t nel.ayan secara t e r a r a h
demi p e n i n g k a t a n p r o d u k s i h a s j . 1 laut s e k i t a r n y n .
4 . Penanggul .angan anak-anak putus sekolah ( p e n g a n g g u r ) .
Sebaga imana t e l a l l d i j e l a s k a n sebelumrlya, anak-anak gang
putus s e k o l a h a t a u anak-anak t a m a t s n SMA, pada saat-saat
atau si t .uas i dan k u r ~ d i s i t e r t . e n t u b e r f u n g s i s e b a g a i
n e l a y a n . S e o l a h - o l a h st tuasi d a n keadaarl a1 a n telah
mendorong merekn u n t u k t u r u n B e l u u t s e b a g a i n e l a y a n .
B a r a r l g k a l i karena buclaya m a s y a r a k a f ; i t u rnasih b e r c o r a k
t r a d i s i o n a l . a t a u mungkin sa ja d i s t r i b u s i ikarr di l a u t
s e k i t a r n y a k u r a n g sert.3 a d a n y a f a k k o ~ s - f a k t o r l a i n yang
k r ~ r a n g menunjang s e h i r lgga per ldapa tan mereka belum memadai . E.!udah-mudahan dengan a d z n y a pemera tazn clan p e r l u a s a n
kesempat,an kerja, serta a d a n y a bantuan p e r a l a t a n dan
penerangan d a r i d i n a s perikwnan a g a r pendapa tan mas y a r a k a t
n e l a y a n i n i clapat d i t i n g k a t k a n sebagaimana yang
d i h a r a p k a n . Dalam P e l i t a V Pernerataan Pembangunan clan h a s i l - h a s i l n y a
d i usahakan pencapaiarlnga x n t a r a l a i n mela lu j . Delapan J a l u r
Pemerataan . D a l a m GRHN TAP N o . IT/MPR/1988; 369, 370,
d i j e l a s k a n s e b a g a i b e r i k u t :
"1. Mcnjadikan masalah kesempatan ker: ja kebijaksanaan
pokok gang menyeluru21, m e l i p u t i semua k e g i a t a r l ,
s e k t o r z l maupun regional.
2 . Mengarahkan kebijaksannan-kebijaksanarrn u m u m d i b j dang
keuangan , perpajalcan, teknologi dan k e k i j a k s a n a a n -
k e b i j aksa r l aa r~ sektoral s e p e r t i i n d u s t r j . , p e r t a r l i a n dan
sebagai r lya agar makin menclorong pertumbuhan ekonomi
yang m a m p u menyerap t e n a g a k e r j a .
3. Flengarahkar~ pembangunan r e g i o n a l , teru t a m a d i t i n g k a t
kecamatan dan d e s a agar. d a p a t mer~amp-cing t e r ~ a g a k e r j a
sebanyak mungkin.
4. Meningkatkan program-program pembarlgunan yang khusus
u n t u k memperluas kesemyatan k e r j a s e p e r t i proyek* p a d a t
5 . P e n i c g k a t a r ~ Keseha tan Masgarakat Nelayan s e c a r a t u n t a s : .
P e n i n g k a t a n pe layanan k e s e h a t a n dan p e r b a i k a n mutu g i z i
a n g g o t a m a s y a r a k a t .
6. Pen jel a s a n ter11;ang p e r l t i n g n g a program K e l u a r g a B e r e n c a n a
d a n Kependudukan.
a . Perlingkatan .jumlah dan p e m e l i h a r a a n k e l e s t a r i a n p e s e r t a
K e l u a r g a B e r e n c a n a .
b. Perrerangan darl p e n d i d i k a n menger~ai masalah kependudukan
k e p a d a m a s y a r a k a t t e r u t a m a g e n e r a s i muda.
Semu.a aspek-asgek yarlg d i s e b u - t k a n d i a t a s sebetulnya sudah
d i g a l a k k a n terhhadap m a s y a r a k a t t e r s e b u t , t ap i belum
mcncapai h a s i l yang d i h a r a p k a n . Untuk memperoleh h a s i l
yang lebi.11 b a i k sebaga.i.mana yang di . f larapkan t . en tu k i t a
h a r u s meningka- tkan somua u s a h a - u s a h a t e r s e b u t d i a t a s
secara t e r p a d u dan konsekwen . R e r t i t i k .toI.ak darj. ha1 c l i a t a s k i t a s e b a g a i aparat
p e n d i d i k a n merasa t e r y a n g g i l ~ m t u l r memahami, dan mencoba
m e n e l i t i Kehiclupcin masyarakat Nelayan P a n t a t A i r T a w a r clan
p a n t a i Tabi.ng P a d u r ~ g . S e h i n g g a b e r d a s a l - k a n h a s i l p e r ~ e l i t i a n
i n i kel.ak p i h e k - p i h a l s yang terkait d a p a t rnenentuknrl bagairnana
dan l a n g k a h - l a r ~ g k a h spa yang h a r u s dj. tempuh u n t u k
menir lgkatkan t a r a f h i d u p clan kehj-dupan m e s y a r a k a t n e l a y a n
p n n t a i A i r Tawar dan p a n L a i Tabing i n i .
BAB I11
K E H I D U P A N MASYARAKAT NELAYAN P A N T A I A I R TAWAR
DAN P A N T A I PARUPUK T A B I N G '
1. D a e r a h A i r T a w a r
Dultl d a e r a l ~ A i r T a w a r merupakan s u a t u p e r k a m p u n g a n
I yang berada ' d a l a m kenegar iax l U l a k K a r a n g K e c a m a t . a n Padang
B a r a - t Kodya P a d a r l g , D e n g a r 1 e d a r l y a perobahan -ta.ta
p e m e r i n t , a h a n sesuai d e r ~ g r t r ~ y e r t a m b a h a n p e n d u d u k dan
p e r k e m b a n g a n pernbangunan dj.bez.bagai bidang, m a k a s e k a r a n g
daerah A i r T a w a r t e r d i r i d a r i e m p a t k e lu rahan y a i t u
yang berada d a l . a m , w i l . a y a h k e c a m a - t a n Padang U t a r a R o d y a
Padang .
I
I
B a t a s - b a t a s daerah A i r T a w a r adalah sebagai berikut:
K e l u r a h a n A i r Tawa.r Selatan , K e l u r a h a n U jung I i a r a n g ,
K e l u r a h a n A i r T a w a r R a r a t d a r r ~ . e l u r a h a n A i r T a w a r T i . m u r
- Sebelah U t a r a berbatasan dengnn K e l u r a h a n P a r u p u k T a b i n g
K o c l y a Padang
- Sebelah S e l a t a n berbatasan dengan K e l . u r a h a n U l a k Rarang
B a r a t K e c a m a t a n Padang U t a r a K o d y a P a d a n g
- Sebelah T i r n u r berbatasan dengan K e l u r a h a n l 'unggul H i t a m
K e c a m a t a n ~ a d a n g U t a r a K o d y a Padang
2.1
- S e b e l a h E a r a t b e r b a t a s a n dengan Samudra I n d o n e s i a .
J a r a k d a r i A i r Tawar k e p u s a t k o t a a d a l a h + 8 km.
Du1.unya s e b a g i a n b e s a r d a e r a h A i r Tawar dan
s e k i t a r n y a merupakan r a w a - r ' a w a yang dt t l lmbuhi o l e h pollon
n i p a h d a n r u m b i a . Mengolah d a u n n i p a h d a n $HUT) r u~ l lb i&
merupakan s a l a h s a t u m a t a p e n c a r i a r l penduduk a s l i pzda
saat i t u , d j n ~ a n a adar1g.a r a w a n i .pah dan r u m b i a i n i d a p a t
memberi h a s i l s e k e d a r pembantu kehidupan mereka . R i a s a n y a
3 bn- ibu per~dudl lk a s l i A j r Tawar p a g i - p a g i s e t e l a h s a r a y a n
pergi. mengambil dau.rl (pucirk) n i p a h ke r - a w a seki:I;ar
kediaman mereka . Daun n i p a h i t u d i l e p a s k a n d a r i
p e l e p a h n y a , I j - d i n y a di buang s a t u .persa . tu lremudian cli j emur .
S e t e l a h k e r i n g di jual ke y a s a r s e b a g a i b a h a r ~ baku rokok .
R i a s a n y a o r a n g - o r a n g tua p e d e s a a n senang t2erokok daun
n i p a h , s e p e r t i h a l r ~ g a merokok daun enau.
Lain l a g i h a l n y a d e r ~ g a n d a u n rxmbia , yang biasanya
d i g u n a k a n u n t u k .;tap. Daun r u m h i a s e t e l a h d i a m b i l , dari
ba t a n g n y a , d i l e p a s k a n dari p e l e p a h n y a , kemuclian clianyam
d a n d i jemur . S e t e l a h k e r i n g d a p a t d i g u n a k a n u r ~ t u k a t a p .
Rumah perlduduk a s l i A i r T a w a r pada saat i t u kebanyakan
b e r a t a y r u m b i r , l a n t a i d a n d i n d i n g a d a l a h papan . T a p i
s e k a r a n g penduduk j a r a n g menggunakan d a u n rumbia u n t u k
a t a p rumah. K e l i h a t a n n y a yang mas ih memakai d a u r ~ rumbia
u n t u k a tap rumah adal-ah para nelayan. Bahkan s e k a r a n g
s u d a h banyak run1,ah n e l a y a n gang be ra t . ap s e n g .
Daerah A i r Tawar d i b a g i o l e h j a l a n r a y a yarrg
membentang c l a r i S e l a . t a n ke U - L a r a da lam arah Padarlg -
Ruki t t i n g g i . . D i p i . n g g i r j n l a n rayr* b a g i a n t i m u r t e r d a p a t
r e l / j a l a n ke r - e t a api . . R a r a r ~ g k a l i s e s u a i dengar1 k e a d a a n
g e o g r a f i s d a e r a h gang d e m l k i a n serta p e r t i m b a n g a n s o s i a l -
ekorlomis penducluk pada s a a t i t u , kebarlyakan pefiducluk
memi.l ih t e m p a t t i n g g a l cli d a e r a h s e b e l a h barat j a l a n r a y a ,
a p a l a g i sekitar p i n g g i r j a l a n raya bagtan bara t . Dae rah
b a g i a n t i m u r j a l u r ~ r a y a , h o l e h d i - k a t a k a n s a n g a t s e d i k i t
perlduduknya, d i s a n a hanya eda beber-apa pondok o rang-o rang
yang b e r l a d a n g d i s e k i t n r i t u . Sedangkan d a e r a h p a n t a l p a d a
wnunuya merupakan t e m p a t pemukiman nelayan.
Adanya d u a perguruax) t i n g g i . r ~ e g e r i y a i t u IRIP clan
UNAND di A i r Tawar i n i , telah rnembawa p e r o b a h a n yang
s a n g a t b e s a r t e r h a d a p d a e r u h serta k e h i d u p a n dan
pe rkembar~gan m a s y a r z k a t s e k i t a r n y a . 'rambahan lagi s e k a r a n g
t i e l ah b e r d i r i pula b e b e r n y a p e r g u r u a n t i n g g i s w a s t a .
Demikian banycknya tambahan mahas iswa mesing.-masing . p e r g u r u a n t i r r g g i ,i.t;u s e t i a p t a h u n , membawa bermacam-macam
a s p e k teru-tama ' t e r h a d a p pengembangan pernbarrgunan kampus . D i y i h a k l a i n h a 1 i r ~ i t e l a l r nlenlbuka p e r h a t i a n p e r ~ g u s a h a -
pengusaha /pen! i l . i k s a t l a m un t u k mendi. r i k a n ponclokan b u a t
mahas iswa.
Kebanyakan p e ~ n i l . i k - p e m i l i k t a n a h d i daerah A i r Tawar itu
n ~ e n j u a l s e b a g i a n b e s a r t a n a h mereka bai.k p a d a i n s t a n s i
pemerintah a t a u p u n pada p e n d a l a n g , se11.i ngga rnernunskinkan
adany-a b e b e r a p a penduduk asli g-ang ' t e r g u s u r lie l o k a s i 1a i .n
d i d a e r a h i t u . H a l i n i b e r a r t i rnengalribatkarl t e r j a d i n y a
perobaharl p o l a perkampi~rlgan masyaraka t t e r s e b u t . Dimana I
padu mulnnya yenduduk as l i A i r Tawar h i d u p berkelompok
dalam s u a t u perkampungan, s e s u a i dengan suku-suku yang nda I I
dalam d a e r a h i t u , t a p i s e k a r a n g rnereka t e r p e n c a r ke
beberapa t e m p a t pernukinlan.
Dulunya d a e r a h A i r Tawar hanya beypenduduk b e b e r a p a r a t u s
j i w a dengar1 m a y o r i t a s penclilcluk- esli . Dalarr 1 ~ a k - t ; ~ beberepa
tahun saja sudah menjadi e m p a t k e l ~ r r a h a n y a r ~ g d i d i a n ~ i o l e h
r i b u a n j i w a terdiri d a r i bermacam-macam golongan
m a s y a r a k a t dan suku bangsa gang t e ~ s s e b a r m e r r r t a pada empat
k e l u r a h a n te r s e b u t . Tiga k e l u r a h a n yaiLu kel.uraharl A i r T a w a r Selatan,
Kelurahan Ujung Karang dan Kelurahan A i r Tawar B a r a t
b e r a d a d i s e b e l a h b a r a t jalark r a y a , yang mzna s e b e l a h
b a r a t n y n b e r b a t t ~ s a n dengan l au t -an I n d o n e s i a . Sedangkan
Keluraharl A i r . Tawar Tirnur Lerletak d i s e b e l a h t i m u r ,jalan
r a y a .
Perkampungan nelayan ada d-i pantai Kelurahan U j u n g
i Kar-ang dan Kelur-ahan A i r Tawar B a r a t . H a l i r l j s e s u a i
1 I dengan keadaan pan t a i n y a yang l u a s clan landai , s t r a t e g i s
untuk p e n g o p e r a s i a ~ l pe rahu n e l a y a n . Lai.n h a l n y a dengan
Kelurahan c2i .r- Tawar Sela t a n , panta i r lya sernpit s e k a l i dan
kurang s t r a t e g i s untuk ber labut lnya perahu-perahu ne lnyun .
Jac l i , rnasyarakat nelayan &tai A i r T a w a r mzksuclny-a d i s i n i .
a d a l a h m a s y a r a k a t n e l a g a n yang bermukim d i p a n t a i
K e l u r a h a r l Ujung Rarsrrg d a n pan ta j . Re lurahar l A i r T a w a r
2 . n a e r a h T a b l n g
K e l u r a h a r l Parupuk Tnbir i9 berada da lam kecamatar l Ro to
Tangah Kodya Padang . -. I
B a t a s - b a t a s claerah K e l u r a h a n Perupuk Tabirig ini
a d a l a h s e b a g a i berj k u t :
- S e b e l a h U t a r a berbatasan dcngan K e l u r a h a n P a s i r S e b e l a h
Kecamatan Koto Tangah Kodya Padang
- S e b e l a h S e l a t a n berbatasan dengarl K e l u r a h a n A i r Tawar
B a r a t Kecamatan Padang U t a r a Kodya Padang
- S e b e l a h . H a r a t b e r b a t a s a n dengnn I a u t u r ; I n d o n e s i a
Sebagaimnnu d a e r a h A i r T a w a r , claerah T a b i n g pun
d u l u n y a t e r d i r i d a r i s e b n g i a n b e s a r r a w a - r a w a n i p a h dan
r u m b i a . P e r t u n b u h a n penlduclctk yang d c m i k i a n p e s a t serta
adany-a d u a P e r g u r u a n T i n g g i N e g e r i d i A i r Tawar t e l a h i k u t
T a b i n g . Daer-ah yang d u l u n y a b e r u p a r a w a - r a w a n i p a h d a r ~
rumbia g a n g d i d i a m i o l e h m a y o r i t a s penduduk a s l i , sekarang
t e l a h .men j a d i t e m p a t - t e m p n t pemuki m a r l yang buik clarl
t e r a t u r . S e k a r a n g dic l iami o l e h penclatang-perldatang d a r j
bermbagaj d a e r a h , yarlg t e r d i r i dari pegawai n e g e r i , s w a s t a ,
pedagang dan w i r a s w a s t a l a i n n y a . Perkampungan n e l a y a n
t e r l e t a k d e k a t Sekolal-I T i r lgg i S o s i a l Politik dan d i p n s i r
G a n t i n g P a r u p u k T a b i n g . Pada tahun 3980 d i d a e r a h pasir
Ganting ini d i b a n g u n s u a t u -f;ambak ikan. Mas ih da l am masn
pembangunanrlga, t ambt~k i t u t i b a - t i b a bob01 , s e t e l a h
d i u s a h a k a n memgerbaiki kebobolan dzrl rneneruskan
pembangun.ann;ga, nnmun akli i r r j g a tambak i tau ti dak kun j ung
selesai.. Selcnrang rnasih ada bengkal-ai. clan icerangkanpa.
R a r a n g k a I i menunggu s u a t u generasi gang xkarl d a p a t
m e l a r k j u t k a n p e n y e l e s a i . a n n y a . Readaan pan t a i perkampungan
ne laya r l i n i cukup b a i k s e b a g a i t e m p a t be r l aba f rnga p e r a h u -
perahu n c l a y a n . Ruhkan J i s e k i t z r pantai F a s i r G a t i n g
k e l i h a t a n n y a l e b i h i n d a h , karena d i muara K a l i M a t i gang
adz disana acla pula12 kecil berupa del ta.
3. Penduduk dan Mata P e a c a h a r i a n
Neleyan yang bermukim c l i P e n t a i A i r T a w a r kcbanyakan
a d a l a h penduduk a s l i A i r Tawar . Nanlun d e m i k i a n P a r l t n i A i r
T a w a r bukan hanya Lernpa't g e m u k i m a n nelayazl m e l a - i n k a n juga
d i t e r n p a t i o l e h p a r a y e n d a t a n g . Mereka meyewa s e b i d a n g
- t anah d i t e p i p a n t a i 1a i . u mend i r j.kan pondok-pondor:
h e r u k u r a n a n t a r a ( 3 x 4 ) rn2 darl ( 5 x 4 ) m2 u n t u k tempat
t i r ~ g g a l mereka masing-masing ,deng;zn k e l u a r - g a . P e r ~ d a t a n g
1 i t u t e r d i r i d a r j tukanlg, pedagang s a k e , pekerja bengke l
clan l a i n - l a i n , ada kalanyc? juga a d a yang tidczk mempungai
m a t a pencarian t e t a p , schingga pada m u s i m t e rLez l tu ( h a r i
baik) dia i k u t B e l a u t sebaga i n e l a y a n . J a d i d i p a n t a i A i r
Tawar adz dua j e n i s n e l a y a n y a i L u ne l ayan p e n u h clan
n e l a y a n sambi l a r j . NeIaynn pentlh a d a l a h o r a n g - o r a n g yarig
m a t , a p e n c s r i annya semat.a-mata a d a l a h s e b a g a i n e l a y a n ,
sedangkan n e l a y a n sambi lan a d a l a h orang-orang yang
b e r f u n g s i s e b a g a i n e l a y a n p a d a wakt-u-wakt,u t e r t e n t u saja.
Nelayark yang menghuni perkampungan nelayan d i ~ b a n t a j
Parupuk Tab ing , ptrda umumnya a d a l a h penduduk as1 i d a e r a h
Parupuk Tzbing , harrya sat11 atau dua o r a n g yeng berasal
d a r i d a e r a h l a i n . Namun mereka ini t , e rgolong s e b a g a i
n e l a y a n penuh. Mata pencarian mereka semata-mata hanyal a h
s e b a g a i n e l a y a n .
B. Proses Penangkapan Ikan
Keadaan A l a m
Kegi.a tar1 n e l a y a n ,pani;aj. A i r Tawar d a n p a n t a i Ta'ning
sar~gn-L t . e r g a r ~ t ~ i n g pada keadaan a l a m , s e p e r t i c u a c a ,
keadaarl l a u t dan per.-obahan musim s e t i a p t,ahun, Hal. ini
d.i.sebabkan karerla pada umumrlya t e k n o l o g j yarlg d igunakan
masih b e r s i f a t t r a d i s i o n i l . Daerah p a n t x i Ai.1- Tawar darl par] t a i P ~ L T ' I I J ) ~ . ~ Tabi r ~ g
tex.I.e!;ak dalam wi.lagah t r o p i s yltng clipengaruhi o l e h dua
j e n i s a n g i n y a i t u a n g i n n a r a t dan a r ~ g i r ~ Timur. Angirl T i n ~ u r
b i a s a n v a rnengakibatkan curah hu.jan lebih banyak
d iband ingkan dengar] angira B a r a t yang lrencar~g d a r ~ agak
keying. Angin barat ini . s a n g a t mempengaruhi ornbalc d i larlt ,
dan m e n y u k a ~ ~ k a n p a r a n e l a y a r ~ u r ~ t.uk inenangkap i k a n , a n g i n
yang begi-l:u rfienyulitkan p2ra r lelayan i n i berla.rlgsung
selama b e b e r a p a bularl . K e b e t u l a n saat per le1 i t . i . a~) ini
r i i adakan b e r t e p a t a n dengarr masa berernbusnya a n g i n Barat
y a i t u s e k i t a r b u l a n Mei sampa i a w a l A g u s t u s . D a l a n ! ;jangka
walctu selama empat b u l a n j.?:u, para n e l a y a n s a n g a t jarring
tux-un ke l a u t , k a r e n a begitu k e n c a n g n y a angi r l . Kadang-
%:adan< dal-am semin%gu h a n y a s a t u kali, bj 1, kehetulan
c u a c a agak bail.., i t u p u n belllln l;ent,u memperoleh h a s i l .
Readaan a i r pasang biasanya b e r g n n t u n g pnda "bc:r.t-ipa
haril ' bu l r t~1 sesuai dengar] p e n g a n g g a l a n menuru t t a h u n
H i , j r a h . A i r . -pasang p a l i n g tinggi p a d a saat 'nulan )>elurn
k e l i h a t a n y a i i - u s e k i t a r t a n g a l . I . , 2 , darl 3 jugn p a d a saat
b u l a n purrrama s e k i . t a r Langgal 1 15 dan 3.6 setiap bul-ark.
P a d a saat a i r p a s a n g i r l i b i a s a n ya i k a n - i k-an Irebanyakan
l a r i ke- tengal l l a u t . Keadaan a i r laut: j u g a rnempengaruhi h a s i l . n e l a y z n
yaitu a i . r Bersuh dan a i r j e rn ih . R i a k a r u a h ( a i r k e r u h )
biosnrlya p a d a musim hujan. R o a c l a a r ~ a i r I .au t yang kur~i l l i r z i
sangat; rnengunti~ngkarl b a g i para n e l a y a r ~ . A i a j a n i a h ( a i r
jern i E r ) m e n yebablcan ikan 1ebi.h mudah m e l a r i k a n . dirj . ,
s e h i n g g a h a l i n i jugu menyul.5 t k a n ne l aya r l tlrlt.uk
menangkapnya.
J>j.samping keaclaan j.Ic7,irn yang sangat nicnentukan juga
a d a b e b e r a p n k e b i a s a a n a t a u s i f a t - s i f a t t e r t e n t u d n r i
se j e n j . s ikan. Pli .salnya anak-anak i k a n "tandeman" dan i .kan
"ganlbolo" selama l e b i h k u r a n g t i g a b u l a n bnnyak d i jumpai
s e k i tqr pinggi.1- p a n t n i . Hj.asnnya anak-anak i k a n i t u 1.ebl.h
banyak d i . p i n g g j . r p a n t a i yang agalc l a n d n i .
I Keadaun Nelayan
Bi.la k i - t a perhat ikan t~el.aq-an. d i p a n t a i A i r T a w a r dan
p a r l t a i Parup.uk Tabi.ng , suasrtna kehidupan mereka s e h a r i . -
I l a r j . c t l . i p u t i o l e h kes ihukan pang berhuburigan dengan ala-t
I - . p e r a g a p e n a r ~ g k a p i k a n .
Mulai subuh s e k i t a r - .jam 5 a - t a u jam 6 pagj. mereka
b e r a n g k a t k e l a u t , Pulangnya t e r g a n t u n g pada s i t u a s i
perolehan. i.kan. Adalra1.anya j a m 11 a t a u j a m 1 2 yang s d a h
p u l a n g . R i . l a si t.11as5 memurlgkirlkan biasa j u g a n e l a y a r ~ i t u
kem'bnli berar lgkat k e l a u t dan p u l a ~ l g seki tar jam 1 6 a t a u
j a m 1 7 s o r e . Radang-kadang d a r i pagri. bar11 p.ulang .jam 1 7
11 sore. Bagi para n e l a y a n yang memayang" Icetengah 1au-L:,
b i a s a n y a merekn membawa p e r b e k a l a n yang cukup, berwpa
makanan, paka i .nn dam per1 engkapan 1z.innga. Reesokarl
h a r i n y a mungkirl juga. dua a t a u t i . g a h a r i b e ~ . i k u t n y a baru
pulana . Selesai acara penangkapan i k a n , mereka harus
memper-sj.apk-ar1 kembal5. s e l u r u h p e r a l a - t a n u n t u k di.gunakan
b e r i k u - t n y a . Ji.ka a d a yang rusak a t a u kurang beres h a r u s
di.perbaj.lri . Kadang-kadang sudah hampir m a l a m masih belum
sel.esai. mernpersiapkan segala p e r a l a - t a n t e r s e b u t ,
K e l i h a t a n n y a t i d a k a d a wahtu serlggclng b a g i n e l a y a n ,
sehi r lgga rnemungki.r~kan komuni.kasi a n t a r orarlg a- tau
masyar-akat l a i r ] jxz-arlg s e k a l i . . Hal i . n i t e n t u akarl
inernpengaruhi. p o l a ' berf i k i r , t i .ngkeh l a k u cjan s i t u a s i
s o s i ti1 budaya mereka.
Anak-anak p a r a n e l a y a n , yung l a k i - l a k i , b i a s a n y a i k u t er
membantu ayah mereka, s e p e r t i 1nenarj.k pukat k e p a n t a i ,
membersihkan dan m e n e l l t i k e m b a l i k e a d a a n pliktit u n t u k
A l a t gang Digunakan
Nelayar! p a r l t a i A i r Targar dan gantai Parupuk T a b i n g .
y a d a h a k e k a t n y a musih tergnl.ong nelagan t r a d i s i o n i l ,
karena kebanyakarl rnereka mssih me~lggr~nakarl a l a - t - a l . a t
t . r ad i si o n i l , ba:i.k p e r a h u ruaupun a l . a t - a l a t perlunghap ikan . Hasil t a n g h a p a n selain d i p e n g a r u h i ol.ell f a l r t o r - f a k t o r
1:ingkungan sepert i cuaca, keadaan l u u t , p e r u b a h a n mus i~u
serta keb ia s s t an j e n i . s i k a n jug.. t e r g a n t u n g pada jenis
p e r a l a t . a n yang d igunak i t r~ . Di san ip i r~g juga b a r a n g k a l i , a d a
f a k t o r l a i n d i l u a r kemampuan manusi.a yang i k u t menentukan
gai t u tingkat rezek i seseorarkg , sesuai derlgan kehendak
A l l a h Tang .Maha Ruasa.
A l s t - a l a l ; penangkap ikan cl i p a n t a i Air kawar a ~ l t a r a
l a i n p u k a t d n r ~ j ar ing , - set langkan untuk p a n t a i . Pa rupuk
Tabing adalah p u k a t d a n . p a n c i n g .
1 . P u k a t .
B e r d a s a r k a n penggunaannya pukat d n p a t d i b e d a k a n a t a s
dun m a c a m , y a i t u pukaL yayang dan p u k a t t e p i . P u k a t Pagang
b i a s a n y a d i g u n a k a n .pads p e r a h u h e r m e s i n yang w i l a y a h
o p e r a s i n y a p u l u h a n m i l k e , t e n g a h l a u t . P u k a t payang i n i
t e r b u a t d a r i benang t i t o r o n (nornor 1 2 ) dengan ukuran;
pa r l j ang 2 150 m , l e b a r 2 30 m . R a g i a n atas d i b e r i apung-
apung, s e d a n g k a n bagiart bawahnya d i . b e r a t i derlgan t imah.
B a h a g i a n tengtsh p u k a t b e r b e n t u k s e l i n d e r ( u j u n g t e r t u t u p )
yang d i s e b u t "kandua" dengan. u k u r a n 15 x 3 rn d . i l e n g k a p i
dengar) (kagu pen jag t i k e s e i m b a n g a n ) u n t u k mer~ghindar - i f
o l e n g n y a p e r a h u a k i b a t ornbak a t a u angin kencnng.
Penangkaparl i.kan s e k i t u r 5 500 m d a r i p i n g g i r p a r ~ t a i ,
d i g u n a k a n p u k a t t e p i dengan rnc2makai p e r a h u clayl~ng . Puka t t.epi i n i t e ~ b u a t . d a r i bennng t i t , i r . o r i a t a u benarlg ntedarl,
tali u n t u k penariknycr m e m p u n y a i d i a m e t e r 2 2 crn. Ukuran
pukat; t e p i , par i jang f 60 nl sampai 75 m , l e b a r 2 10 m.
P e r a h u yang d i g u n a k a n b e r u k u r a n ?r. ( 5 x 1,s) mZ a t a u (7x2)
2 r m .
Berdasarkan penggunaannya jari.-ng ada b e b e r a p a m a c a m .
Berlt.uk dan cara pembuatan semua j a r i n g hampi.r s a m a , t a p i
u k u r a n k e ~ - a - p z t a n m a ta . i n r ingnya b e r b e d a . J a r i n g i t u b i a s a
terbuat d a r i n i l o n .
J a r i n g g a r a g a i di.gunakan u n t u k mcnangkap ikn1-i kecil
s e p e r t i s u a s a , k a s e , s i n a g i h , tmbi dan k e p i t i n g . Ukuran
m a t a j a r i n g b e r d i a m e t e r + 3 c m . Panjang j a r i n g k e s e l u r u h a n
+ 1 2 5 m , s e d a n g k a n l e b a r n y a 4 5 a t a u 7 m e t e r .
J a r i n g untu l i penaflgkap udang , ~ ~ ~ u r a n m a t a j a r i n g n y a
d i a m e t e r +_ 4 c m . pa r l jang j a r i r l g +- 100 rn, 1ebarn;ya -1 2
m e t e r
3. Pancing ( k a i l ) 7
Jenis par~c i .ng d.j.beclakan o l e h uku ran d a n j uml.ah mats
I I k a i l . E j a s a n y a lraj 1 i t u d i b e r j p e m b e r a t , ada j u g a yang
t i . dak pakai pembera t . Ada pang pakai umpan adn yang t i d a k
p a k a i umpan. Ne laysn yang menggunakar~ p a n c i n g a d a l a h
rielayan pas i r Gan ting-Parupuk 'Iabi.ng. Juml.ah m a ta kai l
yang d ipaka i 5 sampai 1 5 b u a h , b e r u k u r a n nomur 11, dengan
. tal i benang n i l o n nornor 2 0 . P a n c i n g yang d i g u n a k a n o l eh
n e l a y a r ~ palsi.1- Garitirlg b i a s a n y a t i . d a k pakaj umpan dan .I;idcrk
p a k a i p e m b e r a t , hanya sa.ja dekat m a t a kai lnq-a c l i k a i t k z n
b u l u ayam. Untuk memancing i n i perahu yang b i a s a digunakan
berukuran 2 m.
I Si.s.tenl bag i hasil I
Sebagaimanr suclali d j e l a s k z n diatas, un tgk
penangkapan i k a n jnuh ke t e n g a h l a u t b i a s a n y t i d i g u r ~ a k a n
puka-t payang yavig mernakai. gerahu bermesin. Eerangkn-L ke
lalit k i - r a - k i r a j a m 5 s u b u h , p u l a n g k i r a - k i . r a j a m 5 s o r e .
Kadang-kadang mereka bermalam 1 pu1.a~-puI .au kecil
d i t e n g a h laut, s e h i n g g a mereka 11ar.u~ s i a p s e d i a dengan
p e r b e k a l a n , s e p e r t i makanan dan p a k n i a n . Proses mel ingkung
i .kan dengarl y.11kti-L payang j a u h di. t e n g a h l a u t i r ~ i d i s e b u t I
j u g a merzwak yang a n g g o t a n y a 7 s a m p a i 1.0 o r a n g , yang
t , e r d i r i d a r i . :
I . Seorang pawan:; yaj.i:u o r a n g :rang clipandang ahli, atau
mempunyai beberaya k e l e l i h n n d a r i a n g g o t a l a i n , s e y e r t i
pengal.aman, perlgetnhuan dan k e b e r a n i a n s e h i n g g a d a p a t
d i a n g k a t s e b a g a i pemimpin n t a u ! c o o r d i n a t o r .
2 . Seorang tukarig "kaluak " y a i t u o r a n a y a r ~ g d a p a t
mengendal ikan mesin ternpel.
3. Trlkang lumba ada'Lah beberapa o r a n g anggota l a i n y-ang
i k u t mengenclal. i k a n puka t . Pembagian h a s i l p u k a t payang a d a l a h s e b a g a i b e r i k u t :
- 50 % u n t u k pengusaha a t a u p e m i l i k pera la tan
- 50 % l a g i unt,uk a n g g o t a
Untuk memgeroleh gambaran gang j e l . a s t e r i t ang pembagian
i n i ; m i s a l n y a h a s i l bc r s ih y e n j u a l a n i k a n Rp.200.000,-
biaya p e r b e k a l a n termasuk bahan bakar K p . 30.000, - P e n g h a s i l a n pukat. Rp.170.000,-
Penguszha mernperoleh 50% s Rp.170.000,- = Rp.85.000,-
Anggota pemukat memperoleh = Rp.85.000,-
Jika jumla41 a n g g o t a pernukat 8 orang, maka h a s i l yang
Rp.85.000,- i . tu di.bagi 1 0 . Pawang dan tukang k a l u a h
masi.rig-masing rnemperoleh 2 k a l i l i p a t d a r i anggo ta l . a i n . Dala111 h a 1 i n i pawang ' a t a u t u k a n g k a l u a k masing-masing
mendapat Rp.17.000,- sedangkan a n g z o t a l a i n ( t u k a n g l.omba)
masing-masing rnempe1.01eh Rp.8.500,- . R iasanya pawang dan
t u k a n g ka l l l ah juga memper-oleh premi dari pengusaha. Darj.
ga~llbaran d-iatas k e l i h a t a n bahwa pengusaha atau pemil i k
mempunyai penghasi!.an pali.ng b e s a r d a r i yang l a i n ,
beriktatnps y a w i r r ~ g dan tukang k a l u a h , sedangkan gang p a l i n g
kecil. p e n g h a s i l a n n ya a d a l a h anggo-La l a i n a-tau tukang
lomba.
Anggota pukat t e p i b j .asanya t e r d i r i d a r i 4 . sampai. 6
o.rang, yang t e r c l i r i . c lar i s e o r a n g p z w a n g dan b e b e r a p a
a n g g o t a l a i r > . P a e l o ( y e n a r i k ) pukn t sumpaj. k e t e p i p a n t a j .
j u g s t e r d i r i c l a r i 4 sanpai 6 o r a n g . S i s t e m b a g i h a s i l
pukat; t e p i a d a l a h sebagai . ber:tkut, ; 20% unt.uk pe1ui.1 ik a t a u
per~gusal r~a , 20% untuk penal: ik pukek, 60% untuk a n g g o t a .
Misa lkan has i .1 b e r s i h y e ~ ~ j t i a l a n ikaa R p . 30 .000, -. Pengu.saha mernperoleh 20% s ' R p . 30.000, - = Rp. 6 .000 , -. Penar-ik p u k a t memperoleh R p . 6.000, - , j i k a p e n a r i k p u k a t 4
o r a n g , berar : t i ~ a s i n g - m a s in:: memperoleh R p .I. 500, - . Anggota m e ~ u p e r o l e l ~ 60% x Rp.30.000, - = Rp.18.000,-. Jika
a n g g o t e pemukat 4 orang maka rnasing-masing memperoleh
R p . 4 .500, - . Kadang-kadang pawang j u g a memperoleh p r e m l
da r i . pengusaha . Jika hari baik, pukzt tepi inj . claput
kembali l a g i k e lauC. Adakalnrlya dala111 sat ,u hari , mungki.n
sarnpai. t i g a k a l i pulang pergi ke 1,zu-t.
Penangkayan Ikan dengan j a r i . n g , anggo tanya pa.1i.ng
banyak 2 orzn.:: . Ifadar~g-bradang hany-a s a t u oran:: sa,ja.
Pembagian h a s i l j a r i n g l e l i h mudah y a i t u d i .bagi t i g a , s a t u
b a g i a n urrkuk pengusaha a t a u p e m i l i k , dua b a h a g i a n un tuk
a n g g o t a p e n - j a r i n g .
Penangkapan i k a n d e n g a n p a n c i n g , anggo tanya s a t u a t . au
dua o r a n g s a j a . Pembagiarl hasj.1 panting, 15% un tuk
pengusaha , 85% untuk a n g g o t a .
D a r j . s e l u r u h gambaran t e n t a n g s i . s t , e m b a g i hss j .1
I perlarlgkapan ikari , ' c lengar l I~ermacarn-macam a l a t t e r n y a t a
memztng pengusaha /pen i 1 i k p e r a l a t n n l u h yang mempur~gai
p e r ~ g h a s i l a n t e : r b e s a r . Apalag5 k a l au s e a n d a i nya p e n g u s a h a
itu i k u t t u r u n ke lau-t, t e n t u p e n g h a s i l a r l n y a l e b i h besar
l a g i . S e d a n g k a r ~ a n g g o t a l a i n k e c u a l i pawang diln t u k a n g
kaluah mempunyai p e n g h a s i l a n yang s a m a .
Pendapat-an dan T a r a f H ' i d u y
Pada musim ang ir l Raral;, a , t a u c u a c a kurang baik I ~ a s i l
t a n g k a p n n n e l a y a n t , idak rnencukupi r ~ a f k a h h i d u y mereka
sehari-hart, bahkan dal.am wakI-u - t i g a atau empat h a r i t idak
d a p a t t u r u n k c l a u t . Kadang-kadang banya.1~ h a s i l p u n b e l u ~ u
t e n t u menggembirnkan, ka re r l a ha rga ikan w a k t u i tu t u r u n
a t a u t i . d a k beri.10barig x n t a r a penawararl darl p e r m i n t a a n ,
apnlagi ikan c e p a t mernbusuk. N a m u n banyeknya has j . 1
t a n g k a p a n jelas a k a n memberi p e n d a p a t a n yang l e b i h b a i l . C
J i k a diperhe t ikan p e n d a p a t a n n e l a y a r ~ i n i berbeda
unt,uk s e t i a y o r a n g , s e s u a i dengan t i n g k a t a n s o s i a l n y a
dal.am kelornpok nela yarl t e r s e b u - t . SuaLu kel-ompok r le layan
t e r d i r i dari p e n g u s a h a ne1ayan y a i t u yerni l i l r perah.u
hermes in / -Lidak bermesin d a n p e r a l a t a n - p e r a l a t a n perlangkap
i k a r l , s e o r a r l g pawung , s e o r a n g p e n g e n d a l i peral-lu ( t u k a r ~ g
ka2.1rsk) d a n beber-apa o r a n g a n g g o t a yang cli s e b u t jugs
t u k a n g lomba dan lai-rl-lain .
Dari sistem bagi h a s j . 1 s e p e - r t i t e l a h diaraikar! diatas
t e r . ny . a t a bahwa n e l a y a n y a r ~ g rnempunyai p e r l ~ h u s i l a n yang
agak lumayan adalah pengusaha r le layar i , se t eru . snya pnwarlg
dan t l ~ k a n g kaluaZr sedarigkan Bang l a i n r e n d a h p e r ~ d a p a t n n n y a
adulah t u k a n g lomba, bahkan adczkalanya t i clak cukup un tuk
memenuhi. k e b u t u h a n h i d u p seha r i . -ha r - i .' P o r s e n t a s e n e l a g u n
yang berpenghas'i.3.ark p a l i n g rendah i n i lebih banyak clal.am
s u a t u k e l ompokupa.
Jacli t i n g k a - t sos i a l ekonom-i m n s p a r a k a t nelayan c1apa.t
d i k a t a k n n m a s i h yada taraf ekonomi. 1 e m a i l . Yang d i p a n d n n g
tergoiong ekonorni agak k u a t tidak berapa orang untuk
d a e r a h A i r Tawar. darh ' I 'abing, y a i t , u L i g a o r a n g urjtuk daeral.1
p a n t a t A i r T a w a r , t i g z orartg pula u n t u k claerah pan-tai
Pnrupuk Tabi .ng. Wereka i n i l a h permi.1ik-yemi1i.k p e r a i ~ u
bermes in/perala.tan pe~anlgksrp ikan . Perbeclaan i.ni. dapat
terl ihat a n t a r a l a i n p a d a bangunan r-umah-rumah mer-eka,
baik ukurannya atnupun bahazl-bshar~ yang digunakan . X a l . i n i .
j u g a akaa B e l i h a t a n pada per .a la t ,an rumah t , angga/ tek .no logi
gang c l i m i l i k i . Di p a n t a i Air T a w a r m a s i h acla beberape
runiak n e l a y a n yarlg b e r a t a p r u m b i a di .ndi.ng clan l a n t a i
papan . Sebag i . an kesar rurnah nel.r,yarl p a n t a i A i.r 't 'awar suclatl
b e r a t a p s e n g , l a n t a i dari cliridi.ng papan bahkarl at la j u g a
gang I a r l t a l d a n d j . n d i r ~ g ~ ~ y a d a r i . be t o n . Kebanyakan rumah-
rumall ne l .ayan p a n t a i A i r T a w a r dan P a r l t a i Parupuk T a b i n g
3 3 i .ni . beruku . ran k e c i l y a i t u a n t a r a ( 5 Y. 3 ) m-, ( 6 x 4 ) nl-
dan (5 x 6 ) m2. Disacnging i-Lu a d a b e b e r a p a rumah yang
her-ukuran besar dan permanen at.aupun semi permanen.
Nelayan pas i r M u a r a C a n t i n g Parupuk T a b i n g pada
umumnya mempur~yai rumah b e r u k u r a n ( 6 x '4) m2 dengan a t a y
r u m b i a , l a n t a i d a n dj .ndi .ng papan Sang di.bangun secara
s e d e r h z n a s e k a l i .
Kebanyakan nelayar l pantai A i r ' r ~ w n r d a n p a n t a i Tabirlg
i .ni be3 urn b e r a n i unt-clk memakaj. p e r a h u b e r m e s i n (mes i n
-tempei) c l i sebabknn hasi l yang d i p e r o l e t l . t ida l< cukup atau
t i d a k . s e i m b a r ~ g derlga ' b e s a r n y a k r e d j t yang h a r u s d i b a y a r
se-Liap bular? . E.!erlur.ut: hasil. w a w a r l c a r a perre l j . t i dengen
b e b e r a p a n c l u g n n p a n t a i A i r T a w a r 'dan p a r t t a i Parupuk
Tabing, hsrsi:L kanglcapan nclayan daerah i i l i melnang s edj .k j t
d i b a n d i . n g k a n dengan i ~ u s i 1 rlel nywn daerah l a i n
disekiLarnya. R a r a n g k a l i ini. dlisebabkarl oleh beberapa
faktor:
1 , adcnya ubur-ubur ljzmur L n u t ) s e k i t a r l a u t A i r T a w a r
2 . 1pera l .a tan . mas ih bersi.fa-1; t z ad i . s ion i . 1
3 ., banyakrlyz penangkap-penangkap ikzn s e k i t a r d a e r a h i n i
gang menggunakan p e r a l a t a n yang l e b i h maju .
?fudah--m~.ldahan dengan adanya p e r a l a t a n yang lebih
maju , pendapa1;an t3an t a r f r f b i d11p m a s g a r a k a t r ~ e l a g a r ~ i n i
dapa-L lebih c l i - t i rrgkatkan s e b p t i m z l mungkin.
C. P e n d i d i k a n dan K e s e h a t a n
Pendidikark
Sebagalrnnna s u d a h dijelaskan, bahwa para nelayan
s e l a l u s i b u k dengnn p e r a l a t - a n n e l a g a n - l a u t dan j kan.
Bahkan s e p u l a n g n y a dari l a u t , h a r u s mempersiapkan k e m b a l i
s e g a l a p e r a l a t a n untuk c l ipaka i p a d a h a r i - h a r i b e r i k u t n y a .
R e l i l r a tannya memanq w a k t u un tuk be rkumgul be r sama k e l u a r g a
s a r i g a t s e m p i t , k e c u a l i k a l n u k e b e t u l a n k e a d a a n musim a t a u
cuaca u n t u k t u r u n k e l a u t t i d a k memungkinkan.
I b u - i b u n e l ayan , di rumah si buk dengan u n i s a n rumall
tangge, dalam rnempersiapban seluruh keperluan h i d u p mereka
s e k e l u a r g a . R e b a ~ ~ y a k a n juga i b u - i bu n e l ayan i t u i k u t
memiki rkan dan herusaha m e n c a r i tambahaik u n t u k m e m e n u h i
k e b u t u h a n h i d u p sehari -1lar.i mis i l l . r~ya men jemu~*/mengerir lgkar i
ikarr , mencarj. ~ r d a n g ataupun k e r e n g di s u n g a i - s l ~ n g a i
s u k i t a r lcediaman mereka . Tidak j a r a n g p u l a para i b u
r ~ e l a y a n ;pang bercl.agar?q keci1.-kec il a r k dengan mencli. r hkan
warung at-uu kedai. d i s a m p i n g I-cimah mereka . D i s a n a d i j u a l
bebernpa j a n i - s kehut l r3an scha r i -k l a r i . s e p e r t i , bcras , g u l a ,
sabun , rni.ngak, garam, cabe, s a y u r - s a y u r a n dan bel-)erapa
jeni s makanan ringan ser ta k e b u t ~ h a n - k e b u t u h a n h a r i a n
l a i n n y a .
~na'k-anak para nelayan b i a s a r l y a ikut rnembantu ayah
mereku da l am p e k e r j a a n n y a scpert.i mena r ik p u k a t dan
mernpers-iapkan segala ses1.1a-tu u n t u k Lurun ke l a ~ l t . anak-
anak yang i k u t membantu a y a h n y a i.ni a d a Sang m a s i h s ek -o l ah
d a n ada p u l a yang p u t u s s e k o l a f l . Sambil bergurau clengar!
t en~an- t eman lain mereka i k u t m e n a r i k p u k a t ke tepi p a n t a i . KeliPla.t;arlnya h a 1 i n i cul-;up rnerrgas ilckan mereka , a p a l . a g i
setelah se lesa i , rnereka jugs ru&xperoleh jmbalnn leruya
uang sebtrgaj. has i l . . j e r i h pa.yahnya. Kaclang-kadan:: k a r e n a
keasgj.kan denl ik ian 111ereka I.upa dengan k e p e n t i n g a n
s e k o l a h n y n , s e h i n g g a membawa a k i h a t gang t i t f a k b a l k
- teshaclap pres.tas i b e l a j a r k h a s u s n y a , clan perrdidikan rnereka
I urnlimriya. Disamj)i.ng p e r ~ g h a s i . l a n o r a n g tua mereka s e b a g n i
1 n e l a y a n s a n g a t kurang, a k i b a t s e 1 a n j u . t n y a kebutuhan
I I s e k o l a h t , idak t e r p e r ~ u h . i , seperbt?. pembayaran uang SPP/RP3
d a n keI>utuhun buk-~!-buku p e l a j a - r a n , sehingga membuat, anak-
a n a k t . e r s e b u t m a l a s atarj e r ~ g g a n d a t a n g ke s e k o l a h . Lebi11
j a u h l a g i , rnasih merupakan r e n t e t a n itu J u g a , j i k a merclca
b e r h a s i l menamatkan suatri j e r l jai lg pend.idi.Icari, p a d a umumnyzr
mereka t i c l a k dapa:L melan. jutkan ke jen jang pendi .d ikan Fang
sekolah-sckolah t e r s e b u t . X i s a l n y a bagi anzk-anak yan2
b e r h a s i . 1 rne~laniai,kar~ SD, k a r e n a d i a n t a r a mereka a d a yang
t i d a k t e r p e n u , h i n g n sgara t NEFi m i n i m a l yang c l i te tapkun ol.eh
SLP ( S e k o l a h L a n j u t a n ' F e r t a m a ) s e - t e m p a t , a d a k a l a n g a mereka
t i d a k b i s a me1an . i~ - tkan ke SI,P tersebut. Se1.an.j~-Lnya bagi.
b e b e r a p a o r a n g anak yang mur1gki.n sempat. menamatkarl SMP,
k a r e n a d i a . n t a r a mereka ada >-=fig t i d a k memcnuhj. s y a r a t NEM
mir15.mal yarlg c l i t e t a p k a ~ l ole11 SLA ( Sekolah L a r ~ j l r t an A t a s )
I
I rnereka i n i ,jugs t i c lak d a p a t m c - I a n j t~ t l a n ke SL.4. D e t n i k i a n
juga h a 1 . n ~ ~ . , anak-anak yarlg b e r h a s i . 1 menamatkan SM.4, t a p ?
t i d a k l u l u s tes masuk p e r g u r u a n tinggi neger i. . Untuk melan . ju tkan lie s e k o l a h swasta /Per .gur .uan T i r ~ g g i
S w a s t a , lebih ticlak menungkinkan l a g i Erarena biaya u n t u k - i t u j a u h l e b i l ~ besar d j b a n d i n g k a n dengan b i t lya
I sekol.ah/Per-guruan 7'i.ngg-i rtegeri . Anak-anak yang clapa t i I
I m e l a r ~ j u tka r i k e p e r g u r u a n t i r l g g i seper.t:i I K I P d a n UNAND
b i a s a n y a a d a l a h unak r ~ e l a y a n pengl l saha at,au a n a k n e l a y a n
s a m b i l a n .
J a d i anak-anak n e l a y e n bukannya t i d a k menyada r i
p e n t i n g n y a p e n t l i d i k a n , bahkan nlereka mempur~yai h n s r a t dan
c ihz -c i t a yang t i n g g i rrrltuk l eb ih baik a p a l a g i i w & a
h e r a d a di. p u s a t l o k a s i y e n d i d i k a r l , nanlun ka re r i a kear laan
s i t u a s i d a n konc l i s i kc l .ua rga y-zng t ida'x s a l - i n g menctukutlg,
c i ta-ci t,n mereka p.ot;us d i t e r ~ g a h j a l a n . Merekz i n i . beruseha merlcari p e k e r j a a n . Karena
d e m i k i a n banyaknga. para p e n c a r i peker j n a n , sedangkuri
l a p a n g a n k e r j a yang t u r s e d i a s a n g a t t e r b a t a s , a d a k a l a n y a
uda yang d i t e r i l ~ l a s e b a g a i pegawa i negeri. dnrl l a i n - 1 a i . n .
Pang belum menclapat peker j a a n , un-tuk memenuhi kebu-tulian
hidup s e h a r i - h a r i , t;urun k e 1awt sebagai n e l a y a n .
B a r a r i g k a l i k a r e n a 1 ingkungan, mereka se jak kecil ac la lah
l a u t , b e k e r ja s e b a g a i n e l a y a r ~ merupakan p e ? k e r j a a r ~ yung
sif e t r l y a a l a m i , sehi ngga akhirnya beberaapa o r a n g d ian tar-a
merbeka 1ne11 jadj n e l a y u n sungguhan .
Tampalcripa k e a d a a n clan l i r lgkurlgan t i e l ayan t e l a h
membentuk s u a t u po la b e r f i - k i r t e r t e n t u b a g i anak-anak
r le layar l t e r s e b u t , yang mana kebanyakan mereka s e t e l a h clua
a t u u t i g a t a l ~ u n b e k s r j a s e b a g a i n e l a y a n , lalu mereka
m e n i k a h / b e r k e l u a r g a . H a l y a n g s t t m a ter-jadi juga pada a n a k -
anak peremyuan . Ji ka. t i d a k mungkin l a g i urlt-ulr rnelun jbtkarr
per ld i r i ikan , l e l u b e r k e l u a r g a / b e r s u a m i , s e l i i n g g a pada u s i z
masill be1 a s a n tahurr , a d a k a l angn sudair~ mempulr yui satu a t a u
d u a o r a ~ l g a n a k .
Pada u m u m n y a masyarakat Air Tawar. dan rnasyaraka-t
Tczbir~g te rmasul r m a s y a r a k a t ne l .ayan yang s u d a h m u l a i .
menyadari. p e n t i n g n y a keseha tam. B i l a s a k i - t , tcereka berobat; .
k e PUSKESMAS yang a d n d i rnasj-ng-masi.r~# l iecamatan .
Disam-pirlg a d a n y a PUSKESHAS j u a a ada PUSKESMAS PEMRAXTU d i -
k e l u r a h a n - k e l u r n h a n t e r t e n t u , sepert.i d j k e l u r a h a n A i r
Tawar Se la -Lan clar? d i kelurahan Parupuk T a b i n g masing-
m a s i n g a d a s e b u a h PUSKESMAS PEMBANTU, A k h i r - a k h i r i n i ,
btsi.k PUSKESMAS kecamn-tan mau.pun PUSKESMAS PEFIBANTU sa .ngat
S e s u a i dengan r -encana pembangur~an seper t i yang
d i c a n a n g k a n da lam GRHN (TAP-TAP MPR 1988 1 , Lahwa
pemera t;san kcsetlatan -teru-Lama di- tu . j u k a n p e d a r a b y a t desa
d a n penduduk b e r p e n g h a s i l a n r e n d a h . PUSKESM-4S-PUSKESMAS
sudah rnu la i di3.engkapi dengan beberapa tenaga med.is dan
p a r a m e d i . ~ , seper t i a d a n y a d o k t ; e r umuru, d o k t e r s p e s i a l i s
darl b e b e r a p a orang Lenags pe rnwa t . Denikian ;iuga
p e r - s e d i a a n o h a t - o b a t n r ~ s u d a h mulai . d i t i ngka t .kan . S e k a r a n g
dzsetiap ke lurahan p a l i n g kurang a c l a satu p o s y a n d u , 'bahkun
a d a k e l u r a h a n gang mempungai empat yosyandu .
Dari h a s i l wavnncara p e n e l i t i denaan I>ebernpa orang
j.nf orman d i p a r ~ t a i A i r Tawar da1-I yarit.ai Parupuk T a b i n g
disim-pul-kan hahwa kebanyakan rnasyarakat r ~ e l a y a n sudah
rnemar~f sat-kan puslr-esmas s e b a g a i m a r ~ a a d a n y a . Sedangkan
pewanfaatark posyandu belum l a g i secara optimal. b e r h i ~ h l ~ n q
situasi dark k o n d i s i kehicluparr mereka belum memungki.nkan.
Kehers i .han l i n g k u ~ 1 g i . l ~ ~ d i d a e r a h p n n t a i A i r T a w a r dan
.pan. tai Parupuk Tabing m e m a n g s a n g a t rnembutuhkan p e r h a t t a n
clan k e s a d a r a r ~ m a s y a r a k a t yallg l s b i h s e r i u s . H a l i r l i
berzngkali j nemir l t a p e r h a t i a n khusus pihak yang
berwewenang maksudnp.a ye~uer i .n t , ah s e t e m p a t , k a r e n a
menyzngkut F:eseha.tan m s s y n r a k a t n e l a - y a h d a ~ r s e k i . t a r n p a .
Sebagaj .mana h a l n y a m a s y a r a k a t t x p i p a n t a i I a i~ r rnga , r u n ~ a h -
rumnh rnasyczrakat p a n t a i A i r Tstwar. dan p a n t a i Parupuk
T a b i n g p a d a umumnya Lelum mempunyai WC. A y a l a g i s eka ra r lg
d i p a n - t a i . Ta.6iar. banyak pent la tang mendir ikan rumah-
rumah l i a r t a n p a j.z%r) pemerirlta1-1, s ch i r lgga pendudilk 1.ep-i
pan-Lai kel.u.rahan rJ.jung Kararig c lan k e l u r e h a n i Tawar
R a r a t i . n i s emak in p a d a t . Nqmun demikiarr h u l a n A p r i l 1989
yang baru Lalu rnasyarakal; p a n t a i Ire lurahan V j a n g Rerang
memperdleh b a n t u a n beberapsr buah jnmban umum darl i n i sudal l
rnereka manfaatkan bersama. Adanya b a n t u a n t e - r s e b u t
d i h a r a p k a n aknn membawu b e b e r a p a dampak t e r h a d a p
masyaraka t t e r s e b u t .
1 . mengurangi k e k o t o r a n pan tai
2.. m e l a t i h s e l u r u h warga panCai u n t u k h i d u p bersih
' 1 3. ruenumbuhkan k e s a d a r r t ~ l warga p a n t a i a k a n p e n t i n g n y a
kebersihan lingkungan/WC.
! J a d i dengarb adar lya b a n t u a r ~ pemer j .n tnh i n i d i h a r a p k a n f
t imbul. k e i n g i n e n m a s yarakra t untuk r n e l e ~ g k a p i se t i a p rumah
mereka dengan WC.
Anak-anak nelayan , b a r a n g k a l i k a r e n a l i r l gkungann ya
l a u L dan pan t a i , memang ].auk dan p a r ~ t a i a d a l a h t e m p n k
p e r m a i n a n m e r e k a , s epe r t i mandi -mandj , m e m p e r m a j nkan y a s i r
di p a r r t a i a t a u nencari b i n a t z n g - b i n a t a n g k e c i l , umans-
urnarlg clan l a i n . Aahkan a d a yang memberani.kar1 d i r i u n t u k
m e m b a w a samparr-sampan a t u u p e r a h u - p e r a h u kecil ke s!lngai-
s u n g a i yarlg a d a d i s e k i . t a r k e d i a m a n mereka . D a l a m berm air^
a d a k a l a n y a anak -enak i tij t i d a k memakai a las kaki. , sehj-ngga
mernur~gkinkan m e r e k a mengidap penynki.t. p a r a s i t atau
cac-irij:an. Karerka o r a n g t u a rnereka s i b u k , s i . a y a h s e h a r j . -
h a r i s5.bu.k dengan a l a t - a 1 a . t r ~ e l a y a r ~ n g a , i h u purl ikut
mer lczr i tambab~an kebutuhan ke luarga , sehinyga kailang-
k a d a n g t,erl~;lpa rnemperhx-Liknn h a l - h a 1 d e m i k i a n .. Ada .juga
yang memang k u r a n g nenyadari a k a n a k i b a t deri semua i t u .
1.lasyaralra-L suku Mi nungkrsbau t e r - b i l u n g ~uasyarakat yang
sanga t m e m p e r l ~ a t i k a n makanannya. Secara umum k e n y a t a n n n y a
memarlg demikian . Walaupr~n m a s y a r a k a t n e l a y a r ~ p a n t a j A i r.
Tawar dan p a n t a i Parupuk Tabing I ;ergolons masyap-aknt
ekonomi l e m a h , b a r a n g k a l i p e n g a r u h i k l i m (la11 k e a d a a n
g e o g r a f i s d a e r a h yang L e r l e t a k di w i l a y a h t r o p i s clan
b e r h a w a par las menyebabkarl m a s y a r a k a t p a n t a i Air. Tawar darl
1 pan tai Par-upuk Ta.hing menycnangi say u r - s a y u r a n a p a l . a g i
haraganya t.er j a n g k a u bagi s e t 2 i a p k e l u a r g a . Mereka s a n g a t
t a h u , c l i an ta r -a s e k i a n banyak jenis j.kan, j.kan mana saja 1
g-ang e n a k . Tkan- ikun h a s i 1 t a n g k a p a n ini. s e l a l u mereka
sis iP11ran 1.1ntuk k e p c r l u a n ke l -ua - rga . Seanda j .nya h a s i l
t a r ~ g k a p a n s a r ~ g a t k u r a n g , n k i b a t k e a d a a n ' m u s i . m yang t i d a k .
menguntungkan, ikan yang diperoleh itu t e r l e b i h dulu
diu tamakan un tlik kcper luan keluarga , lebihny-a b a r u m&reka
I jual.
Masakazlb khas Padang a - t a u daerah Air Tawal - darl TaEjing
' khususnya ada lah pengeh r n a s i ~ ~ d a n palai bada {pepes) .
Pzngek Masin
Rahan: 3 kg ikan gurapu
I - 2 huah kelapa
6 hunh cabe merah, 6 buah cabe muda
garan secukupnye + 7 buah asam belimbing.
Rumbu:' 1 helai daun kunyit
1 h e l a i d a ~ r n salam
I batang serai ( 1 3 cm)
2 t a n g k a i duun ruku-ruku
7 siung bawang merah
laos sebesar e m p u t jari ( 3 cm)
I jahe sebesar empat j a r i (4 cm)
1 kunyit sebesar dadu
Cara m e m b u a t : - Ikan dipo long-potong lalu d i b e r s i h k a n ,
d i b e r i garam dan .jeruk n i p i s
- Kelapa d i y a r u t , d j jnd ikan 7 gelas santnn
- Cabe mcrzh dan cabe muda d i b e l a h - b e l a h
- S e r a i dan l a o s dimemarkan
- B a w a n g merah d i iris-iris
- Jahe darl k1myi.t d i g i l i n g h a l u s
San-Larr dan seluruh bumbu serta c a b e d-imasak,
set,elah mendi.di11 langsling dimasuklcarl f.kan
dan a s a m h e l i m b l n g . Remudian d i t u t u p ,
set.cl ah hampir ruasalr 111asukan daun xsuku-rliku .
I Palai. Bada
Rahan: $ kg bada (basah)
1% gelas Belapa yang cli parut
5 buah cabe 111erah
garam s e c u k u p n v a
10 bush Etsam bel imbing ::Ian asam j eruk n i p i s
Bumbu : Daun kurry j. t dan daur~ ruku-ruku
baweng merah
C a r a membuat: 1. Bada d i b e r s i h k a n . digararni d s n d j h e r i
s e d i k i t asam jeeuk n i p i s
2 . C a b e dan bawang d i . g i l i . n g h a l u s , kemudinn .
di tambahken .I+ geles kelapa untuk
bersanla-sawn. d i g i l . i n g seh ingga bercampur
m e r a t a
3 . D a u r l kunyi . t c l a n d a u r ~ ruku-ruku d i i r i s -
i r i s ha1.1r.s
4 . Ae l imbi r~g c i ibe lah em-pat.
5 . Campurkan 1 , 2 , 3 dan 4 l a l u dibungkus
dengan daun p i s a n g , kenudian dil .etzklcan
dal.am perj uk dan di. tut,up
. 6 . Dimasak dengan api yang agak k e c i l , b i l a
perlv dengan a p i s a b u t ke1.apn. A g a r
masaknya mer.a. ta, burtgkusa~l-bungkusan i - t u
d i b n l i k un tuk d imasak 1-agi..
.Bagi masyeraka t A ~ T Tawar dan Tabing ikun-ikan i n i
j u g a d a p a t d i b u a t menjadi berrna~am~macarn masakan lain
m i s a l n y a , asan pedas i k a n , g u l a i ikan, goreng i k a n , pepes
ikan p a k a i cabe wersah, yarlggang i k a n dan l a i n - l a i n .
Ikan- ikan yang s u d a h k c r i n g , b i a s a n y a l e b i h enak d i g o r e n g
dengan c a b e yang masih muda.
Nah clemikj.anlah s e p i n t a s tentang masakan-masakan ikan
d i daerah A i r Tawar d a n T a b i r ~ g lchususnya a t a u k o t a Padang
umumnya.
' I
Berdasarkan hasil wawancara dengan i .bu- ibu nelayarl
sebagian rnereka ada sang sudah rnelaksanakzn program
kel ua rga be~*er~cnna , namur! masih ban yak. juga yang b e l u m
mel-aksanakan secara op.Linal . Tni - ter .bukti dengan masih
barlyak d i . a n t a r u para n e l a y a n yczrlg niempungai anak seki . tar 5
sampai 3 e-kau 9 orang.
"I'
1. Perkampungan dan P e n d i d i k a n Arlak-anak Nelayan
Perkampungan n e l a y a n trol eh di.kat,nkan b e r a d a di. p u s a t
lokasi p e n d i d i k a n , namun p e n d i d i k a n anak-anak n e l a y a n
belum t e r l a k s a n a secara o p t i m a l .
H a l i n i tcntu acla yang mempengaruhinya. Keadaan
s o s i a l s u n t u kelornpok: n iusyarakat d i p e r ~ g a r u h i o l e h
o r i e n tasi n i l a i - n i l - a i aLau panclangan hidup dalarn
memberi.kan de f i n i s i a r t i keh idupan a t a u s i . t u a s i kehidupan
un-tuk dapet menampung clan menghadapi s e - t i a p masafah yang
t.imbul sepan jang . kehiduyan masparaka t t e r s e b u t .
Kelangsungan d a n - k e h e r h a s i l a n suatu pendidiknn d i p e n g a r u h i
oleh behernyn f a k t o r , d i a n t a r a n y n kemauan yang k e r a s ,
motivasi yang k u a t serta s a r a n a yang memaclai clan l a i n -
I
I lain. Kesernuanya i n i s a l i n g menunjasig unt-uk tercctyainya
I mutu pendidikarl yang Zebi'tl baik. Baiknyz mutu pendj.dj.kan
akun Bel i -ha tar ] dalarn ' p o l a t , ingkah l a k u peserta d i d i k
t e r s e b u t . Bagairnana panclangan s e s e o r a n g i n d i v i c l ~ l a- tau
suatu kelompok masynra2;at t e r h a d a p y e n d i d i k a r ~ , s a n g a t
rnenen1;ukan kernajuan yang akan dicapai oleh masyaraks t
ter-sebut .
Pandangan yang opt;i.mj.s bagi. s u a t u kelornpok masyarakn.t.
- t e - rhadap pert t ingnyz pendidikan akan mengakibatkan kelornpok
m a s g a r a k a t tersehut h e r u s a h a sekunt. t .enaga demi
k c 1 a n q s u n g a n dan k e b e r h a s i l a n pendZ d i k a n n y a . Kelompok
m a s y a r a k a t Y R T I ~ berpandangan demi.ki a r ~ t e n t,u akan b e r u s a h u
kel-uar d a r j . cora l s -corak t r a d i s i o n a l yang kuranff
mengur~ t .ungkar~ , mereka 1.i clak a k a n memandang s u a t u
~ntrsa l .a l~/persoaIan dengen cara meflyerah lrepacla zlam s s ja.
N a m u n dernikj-an ha1 i n i tent11 t i dak mudah p e l a k s a n a a n r ~ y a ,
sepe r:.t i :
1. Aclanya u s a h a u n tuk n;eninsl.:atkan m o t ivasi s e l u r u h anggo-
t a m a s y a r a k a t t e n t i i n g y e n t i n g n y a p e n d i d i k a n melal u i
b imb ingan dan penyu luhan terhadap rnasyaraknt n e l a y z n .
2 . Pember i an bantuan alat-alat t e k r ~ o l o g i ( p e n a n g k a p j . kan ) .
3. Perlerangan t e n t a n . 2 cara p e n g g u n a a n / p e r a w a t a n a l a - t - a . l a t
t e k n o l . o g i secara t u n - t a s .
4 . P e n e r a n g a n dai- ' penber ian berbagai in formas i dnrj. D i n a s
P e r i k a n a n t e r h a d a p para:; ne l .agan secara t e r a r a h deilui
penirkgkatan produks i hasil l a u t seki . ta-rnya.
5 . Pene rangun t e n t a n g p e n g e t a h u a n manajenien/hubungan n e l a -
;Fan derlgan , re1asi-relas i t e r k a i t seper t i pemberian
k r e d i . t , penlasaran dan l a i n - l a i n .
6 . P e n j e l a s a n t e n t a n g pentingnya program K e l u a r g z Rercnca-
na dan Kependudukan .
2 . Kehidupan M a s y a r a k a t Nelayan dan Dampaknya t e r h a d a p
P e n d i d i k a n Anak-anak Mereka
S e b a g a i mana t e l a h d i jel a s k a n s e b e l umnya bahwa
B e g i a t a n nelayan pantai A i r Tawzr dan p a n t a i T a b i n g sangat
t e rgan t .ung p a d a keadaan a l a m s c p e r t i cliaca, keadaan l a u t
dan perubahar ! t n u s i m karena peralatan yang d igunakan pada
umumr~ya m a s i h b e r s i f a t t r t i d j sional . S e h i n g g a mengaki bnt.kan
pads waktu-waktu terteri-1:~ hasj.1 ta lzgkapan s a n g a t kursang
a t a u t i d a k dapat s a m a s e k a l i t u r u n k e l a u t . . H a l . ini jelas
sangat mernpengaruhi. pundapa- tan / t a raP hiclup mereka sehagal .
n e l a y a n .
Sehubungan peralatan Sang d i g u n s k a n nel.zytln p a n t a i
A i r T n w a r dan p a r l t a i T a b i n g masj.h b e r s i f a t t1*at3isiona1.,
s c d ~ n g k a n c l i l z i n pihak ne layan -ne l aya r i s e k i La rnya , seperti
n e l a y a n p a n t a i P a s i r S e b e l a h p a d a umumnya t ie lah mempunyai
p e r a l a t a n pang lebih (ma.ju) . Keaclaan ini t e n t 9 akan
i k u t rnempengaruT~i d i s t r - i b u s i i k a n d i 1 a u t sek i t .ar A i r
Tawa.r d a n Tab ing disamping juga b a n y a k n y a ubur-ubur ( j a r n u r
l a u t ) . T i n g k a t pendapa-tan dan t a r a f hic1u.p mas5raraka.t n e l a y a n
y a ~ l t a i A i r Tawar dan p a n t a i T a b i n g masi.h t e r g o l o r l g
masyilrakni; ekoziomi Iemah gang mana u n t u k memenuhi
k e b u t u h n n . s e h a r i - h a r - i p.un kadang-kadang s a r l g a t su1.i . t . - H a l
ini jelas akan rnernpengaruhj. pend id i -kan anak-trriak rnereka . S e b a ~ a j mann t e l a h d i j e l a s k a n j u g a sebe lumnya , walaupun
kernarlan u o t u k s e k o l a h sangat k e r a s , tapj . j i k a s a r a n 3 t i d a k
m e n c u k ~ i p i a k a n mempengaruhi m o t i v a s i sianak , demi k ia r l j u g a
k e h e r h a s i l . a n n y a s e h i n g g a h a 1 i n i l a h d i . a n t a r a n y a gang
menimbulkazi jmengakiba t k a r ~ banyakn-a pengangguran , b a i k
uki bat put -us s e k o l a h a t a u p u n k u r a n g n g a Bet.erampi1 a n anak-
a n a k d i d i k yang s u d a h sempa t m e ~ n p e r n l e h pendidikaln
( i j a z a h ) . Masalah s o s l a l y a n g rnasih d i h a d a p i o l e h negara-nega . ra
yang s e d a n g berkembarig ialal.1, p e n y e d i a a n b a h a r ~ p a r ~ g a r ~ ,
l apangar i a clan pendi .d ikan . Kerniskinan rnerupakan
y a n g k a l d a r - i scmua k e s u l i t a r ~ yang d i h a d a p i . K e s u l i t a n
mcmperoletl b a h a n . gangan, kesu1. i t a n me~depatkan peker j a a n
tidak j a r a n g merlimbulkar~ m a s a l a h s o s i a l yarlg a m a t bermat
bagi lingkungan s o s l . a l tli-mana per~dtlduk barlyak yang
menganggur , t e r u t n m a pemucla-pemuda yang belum mendapat
p e k e r jaar l seri.ng m e n j u r u s pada s i t u c s i yanlg k u r a n g b2l .k.
Numun bag ' i anak -anak ~ ~ e l r r y a n karserla nlam d a r ~ I ingkungannyu
ac la lzh T a u t , secara s p o n t a n h a l i n i clapat. d i a t a s i n y a
derlgan cara i . k u t t u r u n k e l a u t s e b a g a i a e l a y a n . S e h i n g g a
d a p a t d i k a t a k a n b a h w a 1 a u . t t e l a t l . i k u t rner1gurang.i
pengangguran . Aclanya koorcli.nesi van% t c p a t d a n t e r a r a h t e r h a d a p
n e l a y a n - n e l a y a n i n i , t e r l t u a k a n mentberi per~gt i ruh yang
l a b i h baik pada p r o s e s penangkapan ilrian maupun tiasi .1
t a n g k a p a n n g a . UntuB . i n i t e r ~ t u p e r - l u adar lya o r - g a n i s a s i
rkelayan secara bai k , d e ~ i p e n i n g k a t a n p e n d a p a t a n nel.ayan
k h u s u s n y a d a n taraf h i d u p m a s y a r a k a t n e l a g a n umumnya.
Derlgarl b e r t a m b a t ~ n y a has il t a n g k a p a n , cli .harapkan ber tarnbah
p u l a pendapa tan setiap anggot,a n e l a g a n , s e k a l i gus
rneningkatkan t a r a f h i d u p masyaraka t nelayan*
Mudab-mudahan dengan semakin nienj.ngkatnya t u r a f h. idup
n e l a y a n , . per id id ikan aaak-anak nelayan clapa t i e b i h
d i p e r h a t i k a n lagi..
P e n d i d i k a n p a r a nelayar! p a r l t a i A i r Tawar clan p a n t a i
Tnbing p a d a u m u m n g a SD, SEIP dan pa l . ing t - i n g g i a d a b e b e r a p a
crang yang h e r p e n d i d i k a n SMA.
B e r d a s a r k a n hasil w n w a r l c a r a p e n e l i . t j dengan beberayn
nelayar l p a n t a i A i r Tawsr d a n parltai Tabing, m e r e k a ada
yang be1.w b e r a n i ~lleloakai pe rahu hex-mesin karer la basil
yarlg d i p e r o l e h tidak se-irnbang dengar1 k r e d i t ynng h a r u s
d l bagtar s e t i a p bulan. Hal i n i b a r a n g k a l i juga ada
kai.Lannya d..en.gan p e n d i d i k a n mereka, b a i k ten t e n g teknol .ogi
yang a k a n digunakan , penge tn f~uan t e n t a n g l a u t , p e r i k a n a n
ser-La mana j emenlhubungan ~.~sa!ra nelayan clengan re1 as i.-
relasi t e r k a i t , s e p e r ' t i pemberj Bredi t., p e m a s a r a n daxl
l a i n - l a i n , masih rnereka anggap belum memadai.
penclapatan clan La-raf hj.dup masyarakat nelzpan i . n i sudah
a d a , t a p i murlgkiri belum b e g i t u t e r l a k s a n a secara op.Lj.pa1,
1 s e p e r t i adanya :
a . bant,uan a l a t - a l a t / t e k a o l o g i
b . penerangarl dari Dinas P e r i k a n a n puda t i ~ l g k a t kecamatan
c . peningkatar i k e s e h a t a n masyaraka t I
d . penijelasan t e n t a n g p c n t i n g n y a program k e l u a r g a . I
1 b e r e n c a n a d a n k e p e ~ ~ d u d u k a n .
Demi tercapai n y a t u j u a n p e n e l - i t i a n i ni y n i t , u agar
masyarakat nelavan pantai Air Tawar dan pantai Tabirlg
mempunyai masa depar i gang l e b i h bai k, s a n g a t d i p e r l u k a r j
adanya p e n i n 5 k a t a n berba2zl usuha sepe r t i t ,er-sebu t d i atas
secara t . e r a r a h , d i s a m p i n g juga men ingka tkan m o t , i v a s i
selerr.uh a n g g o t a masyarakat n e l a y a n t e n t a n g gentingnyc
p e n d i d i kan.
ICES TMPULAN
Berdasarkzn b a s i l p e n e l i t i a n ini dapa t cliambil
k e s i m p u l a n bahwa n e l a y a r ~ pant-ai Air Tawar dan p a n t a i Parupuk
Tabing masih tergolong nelayan Lradisional sebab:
- alat yang di.gunakar1 sebngi .an besar m a s i h bessifat
t r a d i s i o n a l
1 - belum mempunyai organisasi nelayan
- usaha bcl.nm opt;j.mal.
1 Akibat d a r i semlna hal t e r s ebu t d i a t a s adalah sebagai I
b e r i . k u t :
- penclapatan dan taraf hidu-p masih t e r g o l o n g pada tar-e-f
. ekonomi lemah
- kurang beran i untuk lebih m a j u karena hasll Bang d ipcro l eh
belum memadai
- pendiil ikan anak-xnak belum L e r l a k s a n a secara o p t i m a l .
I
I I . Saran I
nel.a;yan pant ,a i A i r Tawnr* dan p a n t a i TabirJg d i h a r a p k a n a d a n y a
perhatia.11 p e m c r i n t a h a t a u instansi- i n s1 ; ans i Lerkali; unt,uk
n~ember i bantauan b a i k morj.1 ataupun spi.rituj.1 secara o p t i m a l .
Ban,tuarl-ban tuan i t u rnisalnya berupa:
1 . Ran tuan da lam b i d a n g yel.~didG.kan, m e 1 a l . i ~ j bimbingan dan
p e n y u l u t ~ a n Sert iadap rnasyaraknt nelayan t e n t a n g pentingnyz
p e n d i d i k a n dan per1 t i r lgr~ya k e t. ranipi 1 a n d:r1 a m
rnenggurrakan/merawa.t ztlatl-alat t ek r lo log i penangkap i k ~ n .
2 . Rarltrlan dalan~ b i d a n g pernasaran h a s i l t angkapar l m e l a l u i
Roperasl Nelsyan,
3 . Bantl-lank c la l a rn biclang perikanan , melalui penerangan-pene-
rangar ) dan b i rnb insa r~ t e n t a n g p e n i n g k a t a n p r o d u k s i h a s i . 1
l a u t dar .1 Dinas Perikanan.
4 . Penpu luhan d a n p e l a k s a n a a n program Keluarga R c r e n c a n a dan
Kependudukan oleh y a n g h e r w e n a r i g .
DAFTAR PUSTAKA
Kunt, j a r a n i n g r a t . Metode .4.r?tz.o~ol.o~i, d a l a m Pen.ve l id i .kan- Penvelidikan Mnsvaraka t dan Kebudavaan di I n d o n e s i a , D j a k a r t a . P e n e r b i t U n i v e r s i - t a s , 1961.
Masva raka t a di Jndon.esj.a Masa K : i . n i , J a k a r t a , Yaytzsan Badan P e n e r b i t Faku l . t a s Ekonomi Universitas I r l d o n e s i a , 1 9 6 4 .
. Kebudavaas fi Manus-i a I n d o n e s j a, D j a k a r t a , Penerb i . t Djamhat.an, 1 9 7 1 .
-- . Metode F c r l e l i t i a ~ 1 Ptasvarakat, Jakarta , PT Gramedia, 1985.
P. Sgradky James, P a r - t i c j p a n t Obse rve - t ion . PUSLIT TRIP Padang .
Suparlan, P a r s u c l i . Manusia. Rebudavaan c:lan Linekuneannv~t, J a k a r t a , CV Rajawuli , 1 9 8 4 .
top related