ALAT – ALAT MUZIK TRADISIONAL

KELUARGA KORDOFON (BERTALI)

Rebab

Merupakan alat muzik yang tertua di dalam sejarah permainan muzik tradisi Melayu.

Ia dikenali juga dengan nama “anak umbang” di kalangan bomoh-bomoh Melayu.

Pada awalnya digunakan di dalam masyarakat Melayu sebagai alat perubatan tradisi

yang disebut “main peteri”. Gesekan rebab oleh pawang menjadi sebagai penawar

kepada pesakit. Perubatan cara ini disokong oleh kekuatan jampi oleh pawang.

Bentuk rebab dapat dibahagikan secara kasarnya kepada 3 bahagian iaitu pangkal,

leher dan kepala. Ukuran tingginya antara 7.55sm hingga 8.5sm. terdapat nama-

nama khususnya yang diberikan pada bahagian-bahagiannya. Digunakan juga

sebagai alat untuk permainan muzik tradisi di samping menjadi alat penting di dalam

permainan Mak Yong hinggakan dalam permainan tersebut terdapat satu babak

dipermulaannya yang dikenali sebagai “menghadap rebab”.

Sape

Sape mempunyai empat utas tali. Pada masa dahulu, tali-tali sape diperbuat

daripada rotan yang diraut halus. Kini, dawai-dawai halus pula digunakan sebagai tali

sape kerana lebih mudah diperolehi dan bunyinya lebih mantap. Diperbuat daripada

kayu. Badan sape berbentuk bujur dan panjang. Bahagian muka sape rata sahaja

manakala bahagian belakang sape pula ditebuk sebagai kotak bunyi. Sape

dimainkan dengan cara meribanya seperti gambus. Tali sape dipetik menggunakan

jari. Kemudian jari tangan yang satu lagi menekan tali-tali pada batangnya. Melodi

hanya dimainkan oleh satu tali sahaja. Tali yang tiga hanya menghasilkan dengung.

Sape dimainkan untuk hiburan, mengiringi upacara berubat dan mengiringi

persembahan tarian tradisional seperti ngajat.

Gambus

Sejenis alat muzik tradisi dari Timur Tengah. Ia mempunyai 12 tali tangsi. Badannya

membujur bulat seakan-akan labu air dengan belakangnya yang melengkung.

Lehernya ialah persambungan dari badannya. Ia dipetik sama seperti bermain gitar.

Alat muzik ini digunakan dalam permainan Ghazal atau tarian Zapin dan untuk

mengiringi nyanyian serta tarian Andai-Andai oleh orang Brunei di Sabah.

KELUARGA AEROFON (TIUP)

Serunai

Serunai adalah sejenis alat muzik tradisi yang perlu ditiup apabila hendak

membunyikannya. Alat tiupan ini mempunyai pipit berlapis-lapis. Pelidaknya

sebanyak empat lapis diperbuat daripada daun lontar kering. Pemegang pipit ialah

tiub-logam yang dipasang pada kemuncak badan serunai. Badan serunai diperbuat

daripada kayu keras dalam bentuk kun dengan bahagian bawahnya berbentuk

loceng. Badannya boleh diceraikan kepada tiga bahagian. Badan serunai

mempunyai tujuh lubang memetik di belakang. Serunai digunakan untuk mengiringi

wayang kulit, menora, gendang silat dan gendang keling.

Nafiri

Nafiri merupakan sejenis alat muzik tradisional yang berasal dari kepulauan Riau di

pulau Sumatera yang bentuknya mirip dengan terompet. Nafiri merupakan salah satu

alat yang penting untuk digunakan pada acara pertabalan raja selain sebagai alat

muzik di istana. Pada kerajaan Melayu dahulu, alat pusaka Nobat seperti nafiri,

gendang, sirih esar, dan cogan merupakan lambang negara atau yang biasa disebut

dengan regelia kerajaan yang dijadikan sebagai kekuatan spiritual dan kehormatan

kerajaan bersama dengan adat istiadat. Tanpa adanya alat-alat tersebut, pertabalan

seorang raja tidak dapat disahkan. Di Kedah, nafiri bersama dengan alat-alat muzik

nobat lainnya disimpan di dalam sebuah tempat yang bernama Balai Nobat. Alat ini

juga diperbuat daripada perak dan berukuran panjang 32 inci atau 33 cm. Bunyinya

terdengar sayup-sayup. Nafiri dimainkan dalam muzik nobat dalam majlis hiburan

kaum kerabat Diraja (kerajaan), mengiringi istiadat-istiadat istana, istiadat

pertabalan, hari keputeraan Sultan, perkahwinan Diraja dan upacara sambutan Raja.

Seruling

Seruling merupakan sejenis alat muzik yang paling popular di negara Cina dan telah

diperkenalkan sejak 7 ribu tahun dahulu iaitu kira-kira bersamaan 4500 tahun yang

lalu. Badan serulingnya agak panjang dan kasar dan bunyi yang dihasilkan adalah

lebih tebal dan lembut.

KELUARGA IDIOFON (KETUK)

Gong

Gong ini diperbuat daripada besi. Ada juga gong yang diperbuat daripada gangsa

yang bercampur timah. Jenis gong yang biasa digunakan dipanggil tawak-tawak.

Gong dimainkan dalam pelbagai persembahan muzik tradisi misalnya dalam

persembahan Mak Yong. Mukanya satu sahaja dan di tengah mukanya dilekukkan

daripada dalam serta membonjol keluar. Gong dimainkan secara dipalu dengan kayu

berbalut getah dihujungnya dan bunyinya berdengung.

Canang

Canang diperbuat daripada perenggu atau loyang. Saiz canang kecil. Bahagian tepi

canang melengkung ke dalam. Pada bahagian muka canang ada tombol kecil.

Canang disusun di atas para khas dan dipalu. Pemalu canang diperbuat daripada

kayu. Bahagian yang dipalu ialah bahagian tombol canang. Biasanya canang

dimainkan secara berpasangan. Canang dimainkan untuk mengiringi persembahan

wayang kulit dan wayang Melayu.

Kesi

Sejenis alat idiofon dari keluarga “simbal” yang dibentuk daripada kepingan tembaga.

Bahagian tengah permukaannya kelihatan melengkung ke dalam. Berperanan

sebagai alat pelengkap irama dalam ensemble paluan tradisional. Ianya disertakan

dalam dua pasangan iaitu salah satu daripadanya dipaku pada tapak kayu secara

kekal dan yang satu lagi dipasang dengan tali. Untuk menghasilkan bunyi, alat-alat

tersebut dilagakan dengan menggunakan kaedah hentakan. Digunakan dalam

ensemble paluan tradisional yang pada mulanya berkembang di negeri Kelantan

seperti Wayang Kulit, Mak Yong dan Menora serta ensemble paluan untuk tarian

tradisional seperti Asyik dan Wau Bulan.

Bonang Gamelan

Caklempong diperbuat daripada tembaga atau perunggu. Saiz caklempong kecil.

Bentuk caklempong seperti periuk iaitu melengkung ke bawah. Muka caklempong

licin. Pada bahagian tengah muka caklempong ada satu tombol kecil. Caklempong

dimainkan dengan cara menyusunnya sebaris di atas para khas. Kemudian pemain

duduk menghadap caklempong dan memalunya menggunakan sepasang kayu

pemalu. Caklempong dimainkan untuk mengiringi pencak silat, tarian piring, tarian

lilin, tarian inai, wayang kulit, menora, main puteri, mengarak pengantin,

persembahan randai dan lagu-lagu tempatan. Kebiasaanya dimainkan oleh

masyarakat Melayu di Perak dan Kelantan serta masyarakat Minangkabau di Negeri

Sembilan.

Kenung

Kenung diperbuat daripada perunggu. Dimainkan dalam satu set yang diatur atas

regangan tali-tali pada para khas. Pemalu berbalut digunakan untuk memalu tombol

kenung. Kenung dimainkan oleh seorang pemain sahaja. Kebiasaannya mong

dimainkan untuk mengiringi persembahan menora, wayang gedak, wayang Jawa

dan gamelan. Masyarakat Melayu di Semenanjung terutamanya di Kelantan,

Pahang, Johor dan Terengganu sering memainkannya dalam persembahan tertentu.

Kenung diperbuat daripada perunggu. Bentuk kenung seperti periuk. Saiz kenung

besar. Sisi muka kenung bertebing (meninggi). Di tengah-tengah muka kenung pula

ada tombol. Diletakkan di atas rentangan tali pada para khas. Kemudian tombol

kenung dipalu dengan pemalu yang berbalut. Kenung dimainkan oleh masyarakat

Melayu di Pahang, Terengganu dan Johor bagi mengiringi persembahan gamelan.

Angklung

Berasal dari Indonesia. Diperbuat daripada batang buluh yang berbeza-beza

ukurannya antara satu dengan yang lain. Tiap-tiap satunya mempunyai pitch

tertentu, terbuka pada satu hujung dan tertutup dengan adanya valve pada hujung

lain. Dua atau tiga batang buluh dipasang pada satu bingkai yang juga diperbuat

daripada buluh yang boleh bergerak bila bingkai tersebut digoyangkan. Untuk

mengeluarkan bunyinya, seseorang itu perlu memegang bingkai angklung sambil

menggoncang-goncangkannya. Angklung biasanya digunakan dalam kumpulan

muzik.

KELUARGA MEMBRANOFON (KULIT)

Kompang

Kompang ialah sejenis alat muzik tradisional yang paling popular bagi masyarakat

Melayu. Ia tergolong dalam kumpulan alat muzik gendang. Kulit kompang biasanya

diperbuat daripada kulit kambing. Kulit kambing yang telah dibuang bulunya diproses

dengan bancuhan kimia. Kulit dikeringkan tanpa dibiarkan reput dan kulit digosok

dengan garam batu bagi membuangkan bulunya. Atau ia dibenarkan reput sedikit

supaya bulunya senang tanggal. Air kapur, abu, sodium sulfida, ammonium sulfate

adalah antara kimia yang digunakan. Tannin, bahan dalam teh digunakan untuk

mengawet kulit yang diproses. Kemudian kulit dikeringkan ditempat yang lembab.

Kadangkala kulit ditarik-tarik untuk melembut dan meratakannya. Cara memalu

kompang ialah dengan menepuk kulit kompang dengan bahagian jari-jari atau tapak

tangan mengikut rentak. Bunyi 'bum' di perolehi dengan tepukan di sisi kompang dan

tapak tangan dikuncup/rapat. Bunyi 'pak' di perolehi dengan tepukan di tengah

kompang dengan jari tangan yang terbuka. Kompang biasanya dimainkan semasa

perarakan, kenduri dan upacara-upacara tradisi lain.

Gendang

Gendang gamelan mendukung peranan sebagai penyokong irama dalam ensemble

Gamelan Melayu. Ia merupakan jenis gendang dua muka iaitu compound hole dan

berbentuk seperti 'tempayan' iaitu barrel-shapped. Pada permukaan besarnya

diregangkan dengan belulang lembu sebagai bahan bunyi dan pada permukaan kecil

dengan belulang kambing. Teknik meregang bagi belulang-belulang tersebut ialah

dengan menggunakan jalinan tali daripada kulit dan disalurkan melalui gelung-gelung

yang diperbuat daripada kulit dan berfungsi sebagai alat tala (tune). Kebanyakan

daripada gendang tersebut dibawa dari Jawa bersama alat Gamelan perunggu yang

lain. Dalam konteks persembahan ia dipukul dengan kedua-dua belah tangan

pemain dan mampu menghasilkan suara mnemonik seperti 'doh' pada permukaan

besarnya dan mnemonik 'tak' pada permukaan kecilnya. Dalam tradisi Gamelan di

Johor jenis gendang seperti ini terdapat dalam berbagai ukuran dan ia dibuat oleh

tukang-tukang yang mahir dari kalangan mereka. Gendang dua muka juga berfungsi

sebagai penyokong irama dalam ensemble yang berkaitan seperti persembahan

Wayang Kulit Purwa dan Kuda Kepang.

Gedombak

Gedombak adalah gendang dua muka iaitu 'compound hole' tetapi pada sebelah

permukaan besar sahaja telah diregangkan dengan kulit dan pada permukaan satu

lagi (ponget) dibiarkan terbuka. Ia berbentuk seperti piala iaitu 'goblet-shaped'.

Baluhnya diperbuat daripada kayu jenis keras, lazimnya daripada kayu nangka

ataupun angsana. Pada permukaannya diregang ataupun dirambing dengan

belulang daripada kulit kambing sebagai bahan bunyi dengan menggunakan kaedah

siratan tali rotan yang halus. Dalam konteks persembahan, ia disertakan secara

berpasangan iaitu Ibu dan Anak dan dimainkan oleh dua orang pemain untuk

mengiringi teater tradisional seperti Wayang Kulit dan Menora yang terdapat di

Kelantan. Dalam ensemble Menora yang terdapat di Perlis, alat Gedombak juga

disertakan secara berpasangan. Gedombak Ibu mampu menghasilkan pic suara

yang lebih rendah daripada Anak tetapi mempunyai ukuran yang sama pada

baluhnya. Dalam proses penalaan bunyi, kayu berbaji juga digunakan. Ia dipalu

dengan sebelah tangan manakala tangan sebelah lagi digunakan untuk

mengimbangi di antara suara-suara mnemonik iaitu 'doh', 'phat' dan 'ting' dengan

melakukan kaedah buka dan tutup pada permukaan kecilnya yang sedia terbuka itu.

Rebana Ubi

Rebana ialah sejenis alat muzik tradisional yang sering dimainkan bagi mengiringi

lagu-lagu budaya. Bagi masyarakat Melayu di negeri Pahang, permainan rebana

sangat popular terutamanya dalam kalangan penduduk di sekitar Sungai Pahang.

Tepukan rebana adalah bagi mengiringi lagu-lagu tradisional seperti indong-indong,

burung kenek-kenek, dan pelanduk-pelanduk. Tetapi Rebana juga sering dimainkan

di Pulau Jawa. Selain daripada rebana bersaiz biasa, terdapat juga rebana besar

yang dimainkan pada hari keraiaan.