Adat Resam Perkahwinan Melayu Malaysia

Adat resam kahwin Melayu merupakan adat resam yang paling disayangi dan yang

paling dipegang teguh oleh kebanyakan orang Melayu, baik di kawasan luar bandar mahupun

di bandar. Sebagaimana mana-mana kaum, langkah sedaya upaya untuk menepati adat resam

ini termasuk menjual harta atau meminjam wang, untuk tujuan ini.

Adat resam kahwin Melayu memerlukan banyak wang untuk menepati semua

peringkat istiadatnya. Ia terdiri daripada lapan langkah yang boleh digolongkan kepada tiga

peringkat:

Peringkat pertama

Merisik atau menengok

Meminang atau bertunang

Menghantar belanja dan akad

Peringkat kedua

Berandam dan berasah gigi

Berinai

Peringkat ketiga

Bersanding

Mandi limau

Sambut-menyambut

Peringkat 1.1 : Merisik atau menengok

Sebaik sahaja ibu bapa seseorang lelaki memutuskan bahawa anaknya cukup umur

untuk berkahwin, mereka akan mencari-cari pasangan yang sesuai untuk dijadikan isteri

anaknya. Tanggungjawab untuk memilih pengantin perempuan jatuh kepada ibu bapa pada

keseluruhannya. Bagaimanapun, sebilangan besar orang Melayu kini, khususnya mereka yang

berpendidikan barat, membiarkan pilihan isteri hampir pada keseluruhannya kepada anak-

anak lelaki mereka. Terdapat juga ibu bapa Melayu yang berihsan yang memilih jalan tengah

dan memilih pengantin perempuan dengan persetujuan anak lelaki mereka atau sebaliknya.

Menurut adat resam kahwin Melayu, ibu bapa akan mengendalikan tugas memilih

pengantin perempuan untuk anak lelaki mereka dengan teliti. Selepas mereka memilih

beberapa orang anak dara yang sesuai, mereka akan memulakan penyiasatan dengan menanya

kawan-kawan dan saudara-saudara mereka serta anak-anak dara yang terpilih. Dalam

pemilihan mereka, ibu bapa anak lelaki memerlukan bahawa bukan sahaja sifat dan tingkah

laku anak dara itu tetapi juga ibu bapanya dapat diterima kerana mereka memegang teguh

kepada peribahasa, “Kalau hendak meminang anak, ‘pinang’ ibu bapanya dahulu.”

Antara sifat-sifat yang paling dikagumi oleh bakal mertua pada zaman dahulu(dan

masih oleh sebilangan orang pada hari ini) ialah kemahiran rumah tangga seperti memasak

dan menjahit. Bagaimanapun, pencapaian yang paling disanjung ialah keupayaan anak dara

untuk membaca al-Quran (baik memahami apa yang dibacanya mahupun tidak) dengan fasih

dan merdu. Tidak terdapat sebarang pencapaian pendidikan ketika itu yang lebih penting,

termasuk juga kenal huruf dalam bahasa Melayu.

Selepas membuat keputusan tentang bakal menantu perempuan berdasarkan

maklumat-maklumat yang dikumpulkan dan sebelum meminang, ibu bapa anak lelaki akan

membuat penyiasatan terakhir dengan menghantar sebilangan kawan atau saudara (biasanya

wanita) ke rumah anak dara itu untuk mengenalnya secara peribadi. Biasanya, utusan-utusan

itu dihantar ke rumah anak dara tanpa sebarang pengumuman kerana adanya makna khusus

untuk kunjungan tanpa persediaan itu. Orang Melayu pada zaman dahulu (serta sebilangan

kecil di kawasan luar bandar pada hari ini) mempercayai bahawa pada ketibaan utusan-utusan

di rumah anak dara itu, gadis itu sedang mandi atau mencuci, ini merupakan petanda yang

bertuah untuk masa hadapan perkahwinan kedua-dua orang muda itu. Sebaliknya, jika gadis

itu didapati masak di dapur, ia merupakan petanda yang kurang baik. Orang Melayu pada

zaman dahulu juga mempercayai bahawa jika perjalanannya ke rumah anak dara lambat atau

dihalang atas sebarang sebab atau kemalangan, ia merupakan petanda bahawa masa depan

perkahwinan itu tidak begitu bahagia. Bagaimanapun,[kepercayaan karut] ini tidak lagi

diambil berat oleh kebanyakan orang Melayu, termasuk juga mereka yang tinggal di kawasan

luar bandar.

Pada akhir kajian dan selepas menilai, ibu bapa anak lelaki itu akan mengadakan

majlis kecil antara keluarga kedua-dua pihak serta bersama-sama saudara-saudara rapat untuk

memutuskan hari yang baik untuk meminang.

Peringkat 1.2 : Meminang atau bertunang

Ibu bapa bakal pengantin lelaki kemudian menugaskan sebilangan orang tua yang

rapat untuk bertemu dengan ibu bapa anak perempuan agar mendapat persetujuan. Ibu bapa

anak perempuan akan meminta sedikit masa demi adat untuk membuat pertimbangan atas

alasan bahawa mereka harus berunding dengan saudara-saudara mereka (walaupun mereka

telah tahu tentang kunjungan utusan sebelum ketibaannya, dan telah memberikan

persetujuan). Ini mungkin mengambil masa beberapa hari atau paling lama, seminggu. Ibu

bapa anak perempuan kemudian menugasi sebilangan saudara yang terdiri daripada kedua-

dua lelaki dan perempuan, untuk menyampaikan keputusan mereka untuk menerima

pinangan. Dan adalah semasa ini bahawa syarat-syarat perkahwinan seperti hantaran kahwin,

belanja, hari upacara perkahwinan, dan sebagainya dibincangkan dan diselesaikan. Inilah

sebabnya utusan merangkumi orang-orang lelaki.

Pada zaman silam, dan pada takat yang tidak begitu biasa pada hari ini, adat

menghantar tanda mendahului adat menghantar mas kahwin dan belanja, khususnya jika

upacara melangsungkan perkahwinan ditangguhkan selama beberapa bulan. Tanda itu

biasanya adalah dalam bentuk cincin emas atau berlian, dengan nilainya bergantung kepada

kehendak hati serta keupayaan kewangan keluarga lelaki. Tanda itu biasanya diiringi oleh

hadiah-hadiah yang lain kepada bakal pengantin perempuan, seperti kain, sarung, selipar atau

kasut, gula-gula, buah-buahan, dan sebagainya.

Penghantaran tanda biasanya disertai dengan majlis kenduri oleh kedua-dua keluarga.

Sesetengah orang juga menyampaikan cincin dan hadiah-hadiah yang lain dengan cara

mengadakan perarakan ke rumah bakal pengantin perempuan. Penerimaan cincin dan hadiah-

hadiah iringan secara tradisi bermaksud penerimaan syarat-syarat perkahwinan yang berikut

antara kedua-dua pihak:

* Jika lelaki itu, atas apa-apa alasan, gagal untuk mengahwini anak perempuan yang

ditunangkan, cincin pertunangan serta hadiah-hadiah yang lain tidak boleh dituntut balik.

* Jika perempuan itu, atas apa-apa alasan kecuali kematiannya, gagal memenuhi tujuan

pertunangan itu, maka semua hadiah, termasuk cincin pertunangan, harus dikembalikan

kepada lelaki pada kadar sekali ganda, baik dari segi bilangan atau nilainya.

Inilah adat yang telah diikuti oleh orang-orang Melayu sejak dari zaman silam. Terdapat juga

dua cara pertunangan yang lain selain daripada cara yang tersebut di atas, iaitu:

1. Pertunangan antara dua buah keluarga yang amat rapat atau bersaudara tanpa cincin

pertunangan atau persetujuan bertulis ketika anak-anak mereka masih bayi atau kanak-kanak

lagi.

2. Pertunangan yang dibuat untuk memenuhi kehendak salah seorang mendiang ibu bapa

(baik secara lisan sebelum kematiannya atau melalui wasiat tertulis). Cara ini amat dihormati

oleh orang-orang Melayu.

Peringkar 1.3 : Menghantar belanja dan akad

Pada zaman silam, istiadat menghantar mas kahwin dan belanja perkahwinan diadakan

sehari atau dua (kekadang lebih lama) sebelum upacara akad, tetapi kini diadakan bersama-

sama, mungkin untuk mengurangkan perbelanjaan. Selain daripada mas kahwin dan belanja

perkahwinan tersebut, barang-barang yang berikut juga dihantar:

1. cincin yang bertatahkan batu permata

2. kain sutera yang mencukupi untuk menjahit sehelai baju perempuan

3. dua helai sarung sutera

4. beraneka jenis kuih

5. beraneka jenis buah-buahan

6. puan (mangkuk sirih) atau kotak sirih yang dilengkapi dengan bahan-bahan (ini bukannya

hadiah tetapi akan dipulangkan)

7. satu atau dua buah cerek air mawar yang diperbuat daripada logam perak atau loyang

(juga akan dipulangkan).

Kesemua barang tersebut mengiringi perarakan pengantin lelaki ke rumah pengantin

perempuan untuk melangsungkan upacara perkahwinan. Untuk upacara akad, pengantin lelaki

pada zaman silam memakai pakaian haji atau pakaian bangsa Melayu yang mudah. Upacara

akad sebenarnya adalah satu-satunya istiadat yang diperlukan oleh agama Islam dan undang-

undang untuk menghalalkan perkahwinan. Upacara-upacara amal yang lain hanya merupakan

keperluan adat resam.

Pada ketibaan perarakan pengantin lelaki ke rumah pengantin perempuan, anggota-

anggota perarakan disambut masuk ke rumah. Pengantin lelaki berduduk di atas sehelai tikar

sila di bahagian utama ibu rumah, berdekatan imam. Barang-barang yang dibawanya

dibariskan di tengah ibu rumah antara dua baris tetamu yang berduduk, dengan wang belanja,

cincin, serta puan di hadapan baris.

Imam kemudian memilih dua orang wakil daripada tetamu-tetamu untuk menerima

dan menyemak hantaran, serta untuk menjadi saksi kepada upacara akad nikah. Selepas

barang-barang itu disemak dan diterima oleh imam bagi pihak ibu bapa pengantin perempuan,

kesemua barang itu, kecuali puan serta cerek air mawar dan dulang bunga rampai (jika

disediakan), dihantar kepada kaum perempuan. Imam kemudian mendaftarkan nama

pengantin lelaki ke dalam sebuah buku, dan selepas kemasukan itu ditandatangani oleh

pengantin lelaki serta kedua-dua saksi tersebut, imam akan membaca upacara perkahwinan

dalam bahasa Arab (bagaimanapun, pada hari ini, sebilangan besar imam Melayu yang

bersikap wajar membaca upacara dalam bahasa yang difahami oleh pengantin lelaki dan para

hadirin). Pada akhir upacara, imam memegang tangan kanan pengantin lelaki dan

mengisytiharkan kenyataan akad kepadanya, mula-mulanya dalam bahasa Arab (tidak wajib)

dan kemudian dalam bahasa Melayu:

“… bin …, aku nikahkan dikau dengan … binti … yang telah memperwakili ia akan daku

dengan mas kahwinnya sebanyak $… (tunai/berhutang) dan belanjanya $…”

Adat resam mengizinkan mas kahwin dihutang dengan tarikh pembayarannya tidak

disebut. Oleh itu, imam akan menambahkan perkataan “berhutang” atau “tunai” sejurus

selepas menyatakan jumlah mas kahwin dalam kenyataan akadnya. Imam kemudian berjabat

tangan dengan pengantin lelaki sebagai tanda untuknya menjawab tanpa teragak-agak atau

kesilapan:

“Aku terima nikahnya … binti … dengan mas kahwinnya $… (tunai/berhutang) dan

belanjanya $…”

Jika jawapan pengantin lelaki disebut dengan tidak teragak-agak serta dengan jelas kepada

mereka yang duduk berdekatannya, khususnya oleh kedua-dua saksi, jadi upacara akad dikira

sah.

Selepas upacara akad, pengantin lelaki akan berjabat tangan dengan semua tetamu,

bermula dengan imam dan bapa mertuanya, jika dia menghadiri majlis itu. Pengantin lelaki

diiringi balik ke rumahnya dan tetamu-tetamu, baik lelaki mahupun perempuan, dihidangkan

dengan jamuan yang terdiri daripada kari dan nasi minyak.

Pada waktu yang sama, majlis pengantin perempuan akan menyediakan nasi pengantin dan

menghantarnya kepada pengantin lelaki di rumahnya. Pengantin lelaki akan menjemput

beberapa kawan yang paling rapat untuk bersarapan bersama-sama.

Peringkat 2.1 : Berandam dan berasah gigi

Berandam dan berasah gigi diamalkan pada zaman silam, bersama-sama istiadat yang

berkenaan, tiga hari atau lebih sebelum hari akad nikah. Rambut pengantin perempuan di dahi

serta bulu keningnya dipepat (seringnya, pengantin lelaki juga mengamalkan adat ini).

Kemudian, gigi pengantin perempuan diasah dan dikilap supaya menjadikannya sama rata dan

berkilat. Tugas ini dilakukan oleh seorang tukang andam yang juga merupakan “emak

pengantin” (bukan ibu sebenar).

Bagaimanapun, amalan ini kini sudah lapuk, dan hanya adat berandam diamalkan oleh

pengantin perempuan di kawasan luar bandar pada hari ini (pengantin lelaki tidak lagi

mengamalkan adat ini), manakala orang bandar Melayu lebih suka menghantar bakal

pengantin perempuan ke kedai solek yang banyak terdapat di semua bandar di Malaysia.

Walaupun demikian, di kawasan-kawasan terpencil, masih terdapat orang Melayu yang

mematuhi peribahasa, “Biar mati anak, jangan mati adat”.

Selepas berandam, pengantin perempuan akan mandi dengan air sintuk-limau yang

dianggap secara tradisi sebagai dapat menghapuskan nasib malang pada pengantin

perempuan.

Selepas mandi istidat itu dan sebelum bakal pengantin perempuan tidur pada malam

yang sama, sepuluh hujung jarinya dan pusat kedua-dua tapak tangan serta pinggir tapak kaki

diinai dan dibiarkan kering sehingga pagi berikut. Ini adalah amalan berinai yang sebenar dan

mendahului apa yang dikenali sebagai istiadat berinai.

Peringkat 2.2 : Istiadat berinai

Istiadat berinai terdiri daripada tiga peringkat:

1. Berinai curi diadakan pada waktu petang hari selepas hari yang tangan dan tapak kaki

bakal pengantin perempuan diinai. Bakal pengantin perempuan dihiasi dan didudukkan di

atas pelamin. Kaedah yang dihuraikan di bahagian Berinai besar dipatuhi.

2. Berinai kecil yang diadakan pada waktu petang hari selepas hari berinai curi. Kaedahnya

sama sahaja dengan berinai curi.

3. Berinai besar.

Istiadat berinai besar

Ketika pengantin lelaki tiba di rumah pengantin perempuan dalam pakaian pengantin,

dia didudukkan di atas pelamin yang terletak di hadapan sekumpulan tetamu (kebanyakannya

wanita), saudara rapat, jiran, dan kawan keluarga pengantin perempuan. Di hadapan pengantin

lelaki terletak sebuah dulang berkekaki yang besar yang mengandungi tiga buah pinggan,

bersama-sama beberapa tangkai daun wangi. Pinggan-pinggan itu masing-masing

mengandungi nasi kunyit, bertih, dan air daun setawar kisar. Di tengah dulang itu terletak

selonggok pes inai.

Istiadat berinai besar bermula dengan para tetamu lelaki naik ke pelamin, satu demi

satu, untuk membuang sedikit nasi kunyit pada sebelah kiri kanan pengantin lelaki. Perbuatan

yang sama kemudian dilakukan dengan bertih. Ini diikuti oleh tangkai daun wangi yang

dicelupkan ke dalam air daun setawar dan kemudian digunakan untuk menyentuh kedua-dua

belakang tangan pengantin lelaki. Akhirnya, tetamu akan mengambil sedikit pes inai dari

longgok di tengah dulang dan selepas meletakkannya pada daun sirih yang disediakan oleh

emak pengantin, akan meletakkannya pada tapak tangan pengantin lelaki. Daun sirih itu

bertujuan untuk mengelakkan mengotorkan tangan pengantin. Sejurus selepas ini, emak

pengantin akan merapatkan kedua-dua tangan pengantin dan menaikkannya pada aras dada

sebagai tanda menyembah kepada tetamu yang melakukan istiadat ini. Istiadat ini biasanya

dilakukan oleh semua tetamu yang minat, tetapi bilangan mereka harus merupakan bilangan

ganjil dan bukannya genap.

Ketika tetamu lelaki telah siap, para tetamu perempuan akan turut menjalankan istiadat

ini dengan cara yang tepat sama. Selepas semua tetamu yang minat telah menjalankan istiadat

ini, seorang wakil daripada kalangan tetamu lelaki akan ke depan untuk membaca doa

selamat. Pengantin lelaki kemudian akan pulang ke rumah sendiri, dan pengantin perempuan

turut didudukkan di atas pelamin untuk menjalankan istiadat yang sama. Istidat ini diakhiri

seperti biasa dengan jamuan kari dan nasi.

Kenduri berinai besar adalah jauh lebih besar, berbanding dengan kenduri berinai curi

dan kenduri berinai kecil. Selain itu, pengantin lelaki tidak terlibat dalam istiadat berinai di

rumah pengantin perempuan bagi isitiadat berinai curi dan berinai kecil. Sesetengah pengantin

lelaki Melayu pada zaman silam juga menjalankan istiadat berinai di rumah sendiri tetapi

istiadat ini tidak lagi dijalankan.

Peringkat 3.1 : Bersanding

Bersanding bermaksud duduk bersebelah-sebelahan di satu tempat yang istimewa.

Amalan ini dianggap sebagai kemuncak majlis perkahwinan  dalam adat resam kahwin

Melayu. Bersanding adalah acara terpenting dan sekali seumur hidup bagi sepasang

pengantin. Majlis perkahwinan tidak dikira lengkap jika kedua-dua mempelai tidak

disandingkan di atas pelamin. Di atas pelamin itu ada kerusi yang dihias cantik.

Jika tiada acara bersanding, majlis perkahwinan tidak akan sempurna dan tidak ramai

yang sudi menghulurkan wang sumbangan. Tetamu di bandar sanggup menghulurkan wang

RM50 – RM100 jika majlis diadakan di dewan bersama persembahan yang meriah.

Waktu paling sesuai untuk bersanding ialah waktu tengah hari, iaitu semasa tetamu

ramai di bawah khemah atau dewan. Biasanya majlis persandingan diingati sampai bila-bila

dan merupakan ‘detik abadi’ yang patut dikenang.

Bersanding melibatkan peringkat seperti berikut

1. Bersanding selepas akad nikah

2. Bersanding di luar rumah pengantin perempuan

3. Bersanding di dalam rumah pengantin perempuan

4. Bersanding malam

5. Bersanding di rumah pengantin lelaki

6. Bersanding semula

Peringkat 3.2 : Mandi Limau

Sebelum istiadat mandi limau dijalankan, terdapat satu adat yang amat penting pada

zaman silam tetapi kini telah lapuk. Pada awal pagi selepas malam bersatu, emak pengantin

akan menanyakan bukti yang konkrit daripada pengantin lelaki tentang keperawanan

pengantin perempuannya. Mengikut adat, pengantin lelaki akan menyerahkan sehelai sapu

tangan berwarna putih yang memberikan bukti yang diperlukan. Emak pengantin kemudian

akan menunjukkan sapu tangan itu mula-mulanya kepada ibu bapa pengantin perempuan dan

kemudian yang paling penting sekali kepada ibu bapa pengantin lelaki. Pada zaman silam,

bukti tentang keperawanan pengantin perempuan adalah amat penting kepada orang Islam

umumnya. Penyerahan bukti sebelum istidat mandi limau adalah wajib dan amat penting

sehingga ketiadaan bukti hampir selalu menimbulkan masalah yang seringnya mengakibatkan

perceraian serta-merta.

Selepas kedua-dua pasangan ibu bapa pengantin lelaki dan pengantin perempuan telah

memuaskan diri tentang kesucian pengantin perempuan, istiadat mandi limau akan dijalankan.

Kedua-dua suami isteri sekali lagi berduduk di atas pelamin dalam pakaian yang terbaik di

hadapan sekumpulan tetamu yang terdiri daripada saudara, jiran, dan kawan rapat kedua-dua

keluarga. Untuk istiadat ini, mereka tidak berpakaian pengantin tetapi memakai pakaian

Melayu yang biasa. Selepas berduduk selama sepuluh hingga lima belas minit, mereka akan di

bawa turun dan didudukkan pada sebuah bangku atau dua buah kerusi di ibu rumah atau bilik

yang lain di rumah. Mandi istiadat dilakukan oleh emak pengantin, dan terdiri daripada

memercikkan air sintuk dan limau purut pada kedua-dua pengantin lelaki dan perempuan.

Selepas upacara ini disiapkan, pengantin lelaki akan membawa pengantin perempuan

balik ke bilik tidur dengan setiap mereka memegang salah satu hujung sapu tangan. Sarung

yang digunakan oleh kedua-dua suami isteri dalam istiadat mandi diberikan kepada emak

pengantin, bukan sahaja sebagai hadiah tetapi juga sebagai tolak bala dan buang geruh.

Kedua-dua pengantin tidak dibenarkan memerah air dari sarung tersebut, apa lagi dengan

menyimpannya.

Seluruh adat ini yang dipegang teguh pada zaman silam kini tidak lagi diamalkan sama

sekali oleh hampir semua (jika bukan semua) orang Melayu.

Peringkat 3.3 : Sambut-menyambut

Pada hari istiadat mandi, sebuah kenduri akan diadakan di rumah pengantin

perempuan. Semasa ini, suami dan ibu bapa mertua akan membawanya membuat kunjungan

pertama ke rumah mereka. Di rumah suaminya, mereka akan menjalankan istiadat bersanding

sekali lagi, jika ibu bapa mertuanya merupakan orang berada. Lagi sebuah kenduri yang

terdiri daripada beratus-ratus tetamu akan diadakan. Kekadangnya, hiburan sepanjang siang

dan malam yang terdiri daripada muzik dan tarian tempatan akan diadakan untuk menghibur

isteri yang baru ini. Istiadat yang diadakan di rumah pengantin lelaki kekadang lebih besar

daripada istiadat bersanding di rumah pengantin perempuan, tetapi kenduri-kenduri

perkahwinan yang diadakan di rumah pengantin perempuan biasanya adalah lebih banyak dan

lebih mewah daripada kenduri-kenduri yang diadakan di rumah pengantin lelaki.

Selepas tinggal di rumah suaminya selama beberapa hari, isteri baru itu yang diiringi

oleh suami dan ibu bapa mertuanya akan kembali ke rumah perempuan untuk mendiami

sekurang-kurangnya beberapa bulan. Pada kepulangannya ini, sebuah kenduri yang kecil akan

diadakan.